VOAL

VOAL

Copyright © 2022

VOAL

Space X çon në hapësirë 10 satelitë të rinj

March 31, 2018

Kompania private e lëshimit të raketave në hapësirë SpaceX, të premten nisi drejt hapësirës një raketë të tipit Falkon 9, me 10 satelitë. Raketa u nis nga Baza Ajrore Vandenberg në Kaliforni.

Raketat u nisën pa ndonjë incident, duke kaluar mbi Oqeanin Paqësor, në perëndim të Los Anxhelosit.

Satelitët e kompanisë Iridium Communications, u vendosën në orbitën e ulët të Tokës, rreth gjysëm ore pas nisjes.

Ata janë grupi i pestë i 10 satelitëve të firmës Iridium, që është duke zëvendësuar të gjithë rrjetin e satelitëve të botës.

Ky projekt me vlerën e 3 miliardë dollarëve është në plan të përfundojë këtë vit, kur numri i satelitëve që do të çohen në hapësirë të arrijë në 75 të tillë.

Kompania Iridium, me bazë në McLean të Virxhinias, siguron komunikim me të dhëna, me celular dhe me zë.

  • twitter
  • facebook
  • linkedin
Fjalë kyçe: , ,

Komentet

Lajme të ngjashëm

Inteligjenca artificiale ndihmon në zgjidhjen e një prej mistereve më të mëdha të arkeologjisë

Për shekuj me radhë, modele të gjera dhe të ndërlikuara të gdhendura në tokë kanë habitur arkeologët, por tani, inteligjenca artificiale (AI) po ndihmon për të thyer një nga enigmat më të mëdha të arkeologjisë. Duke punuar së bashku me shkencëtarët e IBM, studiuesit po përdorin AI për të analizuar dhe interpretuar pjesë të mëdha të imazheve ajrore , duke zbuluar gjeoglife të fshehura dhe duke ofruar njohuri të reja për qëllimin e modeleve të lashta. Ky zbulim, i theksuar në një artikull nga BBC Science Focus , po revolucionarizon mënyrën se si arkeologët u qasen mistereve të lashta, duke i lejuar ata të përpunojnë të dhënat më shpejt dhe me efikasitet se kurrë më parë.

Zbulimi erdhi kur arkeologët, të udhëhequr nga Prof Masato Sakai nga Universiteti Yamagata , filluan të aplikonin AI në peizazhin e shkretëtirës së gjerë të rajonit Nazca. Sistemet e inteligjencës artificiale të trajnuar për të njohur gjeoglifet në imazhet ajrore identifikuan mbi 300 gjeoglife të rinj figurativë në vetëm gjashtë muaj, pothuajse duke dyfishuar totalin e njohur më parë. Aftësia e AI për të përpunuar sasi të mëdha imazhesh satelitore, dronësh me shpejtësi rrufeje po revolucionarizon mënyrën se si arkeologët kryejnë sondazhe. Kjo metodë ka përshpejtuar në mënyrë dramatike procesin e zbulimit, duke i lejuar studiuesit të identifikojnë gjeoglifet që do të kishin dashur vite për t’u gjetur duke përdorur metodat tradicionale të punës në terren.

Duke automatizuar analizën e grupeve masive të të dhënave, AI ka lejuar studiuesit të marrin një pamje më të gjerë të vendeve arkeologjike. Më parë, procesi intensiv i punës i anketimit, hartëzimit dhe analizimit të vendeve kërkonte vite punë manuale, duke kufizuar shkallën e zbulimit. Inteligjenca artificiale i ka hequr këto barriera, duke u mundësuar arkeologëve të zbulojnë modele, struktura dhe veçori që dikur ishin të padukshme për syrin e njeriut. Integrimi i mësimit të makinerive dhe teknikave të avancuara të imazhit po e zhvendos arkeologjinë në një epokë të re zbulimi , ku hartimi në shkallë të gjerë tani është i mundur në një fraksion të kohës.

Linjat Nazca nuk janë i vetmi vend arkeologjik që përfiton nga teknologjia AI. Ndërsa AI vazhdon të evoluojë, ajo po përdoret në një gamë të gjerë projektesh arkeologjike, nga tumat e varreve deri te mbytjet e anijeve . Inteligjenca artificiale shkëlqen në përpunimin me efikasitet të sasive masive të të dhënave, të cilat përndryshe do të mbingarkonin studiuesit njerëzorë. Aftësia e inteligjencës artificiale për të zbuluar modele në zona të mëdha imazhesh ajrore po e bën atë një mjet të domosdoshëm për arkeologët modernë.

Gjatë dekadës së fundit, mjetet dixhitale janë bërë më të integruara në kërkimin arkeologjik. Përparimet e hershme në modelimin 3D dhe sensorin në distancë kanë hedhur themelet për hetimet e drejtuara nga AI. Kalimi nga metodat tradicionale të anketimit në analizat e asistuara nga AI ka zgjeruar në mënyrë dramatike aftësinë për të hartuar, regjistruar dhe vizualizuar vende historike në zona të paarritshme më parë. AI tani po përmirëson saktësinë e zbulimeve arkeologjike, duke ofruar njohuri të reja mbi përdorimin e peizazhit, modelet e vendbanimeve dhe evolucionin kulturor përgjatë periudhave të ndryshme kohore.

Potenciali i AI në arkeologji nuk kufizohet vetëm në Linjat Nazca. Inteligjenca artificiale është përdorur në rajone të ndryshme për të lokalizuar vendbanimet e lashta, kodrat dhe mbytjet e anijeve, veçanërisht në zonat që janë të vështira për t’u aksesuar ose ku puna në terren është e kufizuar. Një projekt i tillë, një bashkëpunim midis arkeologëve dhe specialistëve të inteligjencës artificiale, kombinoi mësimin e makinerive me sensorin në distancë për të ndihmuar në zbulimin e kodrave – vendbanimet e mbyllura të gjetura në majat e kodrave – bazuar në të dhënat e vëzhgimit ajror. Ky bashkëpunim tregoi se si AI mund të identifikonte modele në peizazh që do të ishin pothuajse të pamundura për t’u zbuluar duke përdorur metoda konvencionale.

Përveç identifikimit të qyteteve ose vendbanimeve të humbura, AI ka ndihmuar arkeologët të identifikojnë objektet kulturore, rrënojat e lashta dhe ndryshimet mjedisore që ndikuan në migrimin njerëzor. Në rajonet ku konflikti ose moti ekstrem e bëjnë të rrezikshme punën në terren, AI është bërë një mjet jetik për kryerjen e kërkimeve arkeologjike nga distanca. Analiza e fuqizuar nga AI i lejon studiuesit të nxjerrin informacion nga fotografitë ajrore, skanimet LiDAR dhe hartat historike, duke bërë të mundur studimin e vendeve që më parë ishin të paarritshme.

Ndërsa AI po provon të jetë një aset i vlefshëm në arkeologji, nuk është pa sfida. Prof Masato Sakai dhe ekipi i tij shqyrtuan mesatarisht 36 sugjerime të krijuara nga AI për të gjetur një gjeoglif të vlefshëm. Përkundër kësaj, shpejtësia e madhe me të cilën AI përpunon të dhënat u mundëson arkeologëve t’u japin përparësi pistave premtuese, duke siguruar që përpjekjet e tyre të drejtohen drejt zbulimeve më të rëndësishme. Evolucioni i shpejtë i mjeteve të drejtuara nga AI vazhdon të përsosë saktësinë e kërkimit arkeologjik, duke çuar në strategji më efikase gërmimi dhe përpjekje ruajtjeje.

Aplikimi i AI në arkeologji është ende në fazat e hershme, por potenciali i tij tashmë po bëhet i qartë. Ndërsa këto teknologji përmirësohen, ato do t’u mundësojnë arkeologëve të zbulojnë qytetërime të fshehura, artefakte të humbura dhe peizazhe të harruara prej kohësh. Kombinimi i AI, mësimi i makinerive dhe sensori në distancë jo vetëm që përshpejton zbulimet, por gjithashtu siguron që vendet e rrezikuara të identifikohen dhe ruhen përpara se të humbasin përgjithmonë. Inteligjenca artificiale nuk po i zëvendëson arkeologët – po rrit aftësinë e tyre për të eksploruar, analizuar dhe mbrojtur historinë e përbashkët të njerëzimit.

Kjo fazë e re e eksplorimit arkeologjik, e drejtuar nga AI, po ofron një pamje të paprecedentë në qytetërimet e lashta. Duke zhbllokuar modelet dhe strukturat e fshehura nën sipërfaqe, AI po transformon mënyrën se si studiuesit studiojnë të kaluarën. Ndërsa këto përparime teknologjike vazhdojnë, arkeologët janë në prag të zbulimit të mistereve që kanë mbetur të pazgjidhura për shekuj. sn

A e ndau vërtet Moisiu Detin e Kuq? Ekspertët zbulojnë një bazë shkencore për historinë biblike

Të krishterët dhe hebrenjtë e konsiderojnë ndarjen e Detit të Kuq nga Moisiu si një nga mrekullitë më mbresëlënëse të Zotit, por a është me të vërtetë kështu? Kërkime të reja tregojnë se mund të ketë një bazë shkencore për këtë mit fetar.

Sipas tregimit biblik, Moisiu urdhëroi ujërat më të thella të Detit të Kuq të hapnin një rrugë për izraelitët që të arratiseshin nga faraoni shtypës egjiptian, trupat e të cilit më pas u përpinë nga dallgët e fuqishme që u kthyen me forcë.

Megjithatë, arritja e kësaj mrekullie nuk do të kërkonte domosdoshmërisht ndërhyrje hyjnore, sipas ekspertëve të Qendrës Kombëtare për Kërkime Atmosferike.

Ata pretendojnë se erërat që fryjnë me shpejtësinë dhe këndin e duhur mund të kishin hapur një kanal, duke lejuar njerëzit të kalonin në këmbë, dhe më pas të përmbysnin këdo që i ndiqte, me forcën e një cunami, sapo erërat të ndaleshin.

Oqeanografi Carl Drews i tha Daily Mail: “Kalimi i Detit të Kuq është një fenomen mbinjerëzor që përfshin një komponent natyror, mrekullia qëndron në momentin e duhur.

Modelet kompjuterike parashikojnë se një fenomen i tillë do të kërkonte erëra me shpejtësi mbi 100 km/h që të godisnin ujin me një kënd shumë specifik, duke hapur një tunel uji 5 kilometra të gjerë.

“Kur një erë e fortë fryn drejt jugut nga koka e Gjirit për rreth një ditë, uji shtyhet drejt detit, duke zbuluar kështu fundin që më parë ishte nën ujë,” tha Nathan Paldor, një shkencëtar i oqeanit nga Universiteti Hebraik i Jerusalemit.

Tregimi për ndarjen e Detit të Kuq mendohet të ketë ndodhur në Gjirin e Akabës, që ndan Gadishullin Sinai të Egjiptit nga Arabia Saudite dhe jugu i Jordanisë. Kjo pjesë e Detit të Kuq është një nga më të thellat, me një thellësi maksimale prej 1800 metrash.

Megjithatë, kërkimet gjeologjike hedhin poshtë këto pretendime, pasi as erërat më të forta nuk mund të ndihmonin njerëzit të kalonin Gjirin e rrezikshëm të Akabës.

Historia gjithashtu pohon se erërat që ndanë detin vinin nga lindja, ndërsa llogaritjet shkencore specifikojnë se era do të duhej të vinte nga jugperëndimi.

Në vend të kësaj, arkeologët kanë propozuar vende alternative për një fenomen ekstrem të motit që mund të shpjegojë mrekullinë e Moisiut.

I vendosur midis Egjiptit dhe gadishullit, Gjiri i Suezit është vetëm deri në 30 metra i thellë dhe me një fund relativisht të sheshtë, të cilin baticat e forta në këtë pjesë janë të njohura për ta zbuluar.

Bruce Parker, ish-shefi shkencëtar i Administratës Kombëtare të Oqeaneve dhe Atmosferës (NOAA), beson se Moisiu përdori njohuritë e tij për baticat për të shpëtuar izraelitët nga Egjipti.

“Moisiu kishte jetuar në shkretëtirën aty pranë në vitet e tij të hershme dhe ai dinte se ku karvanët kalonin Detin e Kuq në baticë të ulët,” shkroi Parker për The Wall Street Journal në vitin 2014.

“Ai njihte qiellin e natës dhe metodat e lashta për të parashikuar baticat, bazuar në pozicionin e hënës dhe sa e plotë ishte ajo.”

Megjithatë, teoria e Suezit nuk mbështet pretendimin në Librin e Eksodit se erërat që ndanë detin vinin nga lindja.

Në një raport të publikuar në PLOS One, Drews propozoi në vend të kësaj Liqenin e Tannis në deltën e Nilit si vendin më të mundshëm për ngjarjen biblike, duke përputhur përkthime alternative të Biblës Hebraike që i referohen një deti me “zvarranikë”, dhe jo “Detit të Kuq”, të cilët rriten dendur në ato ujëra të kripura.

“Modelimi i oqeanit dhe një raport nga viti 1882 tregojnë se erërat e forta mbi deltën lindore të Nilit do të largonin rreth dy metra ujë, duke zbuluar përkohësisht tokën e thatë,” tha studiuesi i oqeaneve, falë strukturës unike të liqenit që ofron “një mekanizëm hidraulik për ndarjen e ujërave.”

Pavarësisht teorisë së tij shkencore të besueshme, Drews pranoi se besimi i tij e ka bërë atë të besojë se historia është gjithsesi një mrekulli.

“Personalisht, jam një luteran që gjithmonë kam kuptuar se feja dhe shkenca mund dhe duhet të jenë në harmoni,” tha ai.

“Është e drejtë dhe e përshtatshme për një shkencëtar të studiojë komponentët natyrorë të këtij rrëfimi.” / Daily Mail – Syri.net

IA-ja mund të përkthejë gjuhën 5000-vjeçare, duke kursyer kohë dhe duke sjellë njohuri historike

Dhjetëra mijëra pllakëza me kuneiform janë duke pritur të përkthehen. Nuk është një detyrë e lehtë; gjuha e lashtë bazohet në piktograme me formë pykash dhe përfshin më shumë se 1000 karaktere unike që ndryshojnë sipas epokës, gjeografisë dhe shkruesit individual.

Por deshifrimi i këtyre piktogrameve mund të jetë një detyrë me rëndësi të madhe kulturore dhe historike. Kuneiformi u shfaq rreth 5000 vjet më parë në Mesopotami, në atë që sot është Iraku. Është një nga katër gjuhët e njohura si “të paprekura”, sisteme shkrimi pa ndikime të njohura nga asnjë tjetër. Disa tabela të përkthyera kanë zbuluar përmbajtje aq të zakonshme sa një regjistër inventari për transportin. Të tjera kanë qenë më të thella, si “Epi i Gilgameshit”, vepra e parë e njohur letrare.

Këto përkthime, të bëra nga një numër relativisht i vogël individësh që njohin gjuhën, kanë kërkuar shumë punë, dhe ndoshta edhe pak hamendësim. Deshifrimi i një kompleksiteti të tillë do të ishte puna ideale për inteligjencën artificiale, menduan disa studiues nga Universiteti Cornell, të cilët, së bashku me kolegë nga Universiteti i Tel Avivit, krijuan një sistem për këtë qëllim. Ata e raportuan këtë në një punim që do të prezantohet në një konferencë në prill 2025.

IA-ja deshifron tabelat e lashta

Ekipi kërkimor zhvilloi një sistem që kapërcen shumë pengesa që paraqesin variacionet në përkthim.

“Kur shkon pas në botën e lashtë, ka një variabilitet të madh në format e karaktereve,” tha Hadar Averbuch-Elor, profesoreshë e shkencave kompjuterike në Cornell, në një deklaratë për shtyp. “Edhe për të njëjtin karakter, pamja ndryshon me kalimin e kohës, dhe kështu është një problem shumë sfidues të deshifrosh automatikisht se çfarë do të thotë karakteri.”

Sistemi kompjuterik lexon fotografi të tabelave prej balte me kuneiform, pastaj i rregullon duke vendosur kompjuterikisht imazhet mbi ato me veçori të ngjashme, ku kuptimi është i njohur. Për shkak se sistemi i përshtat automatikisht të dy imazhet derisa të “përputhen” digjitalisht, ata e quajtën sistemin ProtoSnap.

Çfarë mund të mësojmë nga tekstet e lashta

Në punimin e tyre, studiuesit demonstruan se karakteret e “kapura” mund të përdoren për të trajnuar sistemin për të parë ngjashmëri të tjera midis karaktereve të tjera më vonë në proces, atë që ata e quajnë downstream. Kur sistemi mori një trajnim të tillë, ProtoSnap funksionoi shumë më mirë në njohjen e karaktereve kuneiforme, madje edhe atyre të rralla ose me shumë ndryshime, sesa përpjekjet e mëparshme të IA-së.

Ky përparim mund të ndihmojë në automatizimin e procesit të leximit të tabelave, duke kursyer një sasi të madhe kohe. Ai gjithashtu mund të ndihmojë studiuesit të krahasojnë më mirë shkrimet nga kohë të ndryshme, qytete dhe autorë të ndryshëm. Por më e rëndësishmja, do të përshpejtonte ndjeshëm procesin e përkthimit, duke i dhënë botës qasje në një bollëk shkrimesh të lashta.

“Baza e kërkimit tonë është synimi për të rritur burimet e lashta që kemi në dispozicion dhjetëfish,” tha Yoram Cohen, bashkautor dhe profesor i arkeologjisë në TAU, në deklaratën për shtyp. “Kjo do të na lejojë, për herë të parë, të manipulojmë me të dhëna të mëdha, duke çuar në njohuri të reja të matshme rreth shoqërive të lashta, religjionit të tyre, ekonomisë, jetës sociale dhe ligjore.”

Edhe pse shumë pllakëza të përkthyera ka të ngjarë të tregojnë, për shembull, një faturë për blerjen e bagëtive, disa të tjera mund të përmbajnë llogari historike magjepsëse, apo edhe një epope tjetër të mrekullueshme. / Discover Magazine – Syri.net

Zbret në hënë sonda private “Blue Ghost”

VOA Marrë nga Associated Press

Një sondë private, e pajisur me fshesë elektrike, trapon dhe pajisje të tjera eksperimentale për NASA-n, u ul të dielën në sipërfaqen e hënës. Ky është misioni më i fundit i një sërë kompanish që synojnë të bëjnë kërkime në hënë përpara misioneve madhore me astronautë.

Sonda “Blue Ghost” e kompanisë “Firefly” zbriti nga orbita hënore drejt një krateri në atë që njihet si pjesa më e afërt e hënës me Tokën ose që është gjithmonë përballë planetit tonë dhe mund të shihet me sy të lirë.

Qendra e kontrollit të fluturimit në Teksas konfirmoi uljen me sukses të sondës. Sonda “Blue Ghost”, që mban emirin e specieve të rralla të xixëllonjave, u lëshua nga Florida në muajin janar në një raketë të kompanisë SpaceX.

Dy kompani të tjera pritet të ndërmarrin misione të ngjashme gjatë javëve në vazhdim. Misionet e reja drejt hapësirës u paraprijnë planeve të NASA-s për kthimin e astronautëve në hënë dhe synimeve për zgjerimin e eksplorimeve të hapësirës së largët.

Mark Belan – Përbërja e Universit (Infografikë), 2024- Nga S. Guraziu

…bazuar në këtë infografiken, universi madje as që e përmend Amerikën, Evropën, Putinin, Trumpidentin, Orientin, Azinë, Afrikën, Oksidentin, specien e njeriut, edhe Toka (si planet) askund, totalisht e padukshme, mund t’jetë ndonjë mikrogrimcë pluhuri diku në askundësi, ndërsa ne vazhdojme me bujën, me poteren politike, me luftrat e me ngatërresat, por sidoqoftë prapë kot, e qartë universi thjesht s’u mërzitka për ne : )
| – – –
…e gjithë historia njerëzore pothuaj sikur është një “luftë e gjaaatë”. Njeriu që nga kur diti për veten, prore duke luftuar, kurrë s’u ndal, as dhe sot e kësaj dite. Filozofikisht, më së thjeshti të thuhet: lufta është “natyra” jonë, dhe e gjithçkaje të gjallë. Metaforikisht aq e lehtë, madje mund dhe ta ndiejmë si vërtetësi, “jeta është luftë”, mbijetesë. Biologjikisht dihet, jeta është vajtje-ardhje napoleonike skenave mikro-dioramike. Frymëmarrja jonë në fakt është rezultat funksional i “luftës”… së një sistemi jashtëzakonisht kompleks, i cili ngërthen miliarda procese, sulme, mbrojtje, kundërsulme, dorëzime, fitore, negociata paqësore, armpushime… sa marramendja.
Qëkur, për “dominionet” e tyre tokësore mes vete luftojnë madje dhe vetë perënditë, atëherë s’do kishte kuptim që njeriu të shtiret “paqësor”, gjoja më pacifist sesa vetë perënditë. Që nga zanafilla, asnjë vegël… e as ato të luftës, as shtizat primitive neandertaleske nuk qenë shpikur kot, kam frikë… as bombat e sotme monstruoze bërthamore. S’e kujt i “duheshin” këto të fundit s’e kam idenë, por thuase një Ares i sherreve dhe i luftrave njeriun kurrë s’do ta lërë të qetë.
S’janë vetëm fjalë (gjoja zhgënjimtare, laicistike), nëse statistikat tingëllojnë sadopak më “afër” shkencës, atëherë sipas G. Elliot (“Twentieth Century Book of the Dead”, 1972 – University Library, Amsterdam) “gjatë periudhës 3360-vjeçare të historisë njerëzore kishte vetëm 227 vjet paqe”.
Dmth. numri i tij sikur na e thotë gjithçka shkurt e troç. Nëse i analizojmë vetëm 3000 e ca vjet, mbi 3000… njeriu thjesht duke luftuar. Siç e shohim, ka tepër shumë dallim 200 vjet paqe me 3000 vjet luftë, fatkeqësisht… kot nëse pandehim do duhej t’ishte e kundërta (3000 vjet paqe), por jo.
Apo, statistika tjetër na thotë: “…nga v. 1500 pes. e deri në vitin 1860 janë nënshkruar mbi 8000 kontrata për paqe, të cilat mesatarisht s’kanë zgjatur më tepër se 2 vite”. Ç’të thuhet tjetër – s’është as nevoja, lufta është thjesht “natyra” njerëzore!
| – – –
[ Senad Guraziu – “Troja Hipotetike – Ilioni Greko-Romak, dhe ‘Nëntë Trojat’ Arkeologjike!” – 2019, Ars Poetica ]
Mark Belan – The Composition of the Universe (Infographic), 2024
***
…based on this infographic, the universe doesn’t even mention America, Europe, Putin, Trumpident, Orient, Asia, Africa, Occident, the universe doesn’t even mention the human species, and Earth (as a planet) also nowhere, totally invisible, could be a tiny speck of dust somewhere in nowhere, while we continue with the fuss, the political uproar, the wars and the confusion, but anyways, it’s clear, the universe simply doesn’t care about us : )
***
Scientists agree that the universe consists of three distinct parts: everyday visible (or measurable) matter, and two theoretical components called dark matter and dark energy.
These last two are theoretical because they have yet to be directly measured – but even without a full understanding of these mysterious pieces to the puzzle, scientists can infer that the universe’s composition can be broken down into the following components:
Dark Energy
Dark energy is the theoretical substance that counteracts gravity and causes the rapid expansion of the universe. It is the largest part of the universe’s composition, permeating every corner of the cosmos and dictating how it behaves and how it will eventually end.
Dark Matter
Dark matter, on the other hand, has a restrictive force that works closely alongside gravity. It is a sort of “cosmic cement” responsible for holding the universe together. Despite avoiding direct measurement and remaining a mystery, scientists believe it makes up the second largest component of the universe.
Free Hydrogen and Helium
Free hydrogen and helium are elements that are free-floating in space. Despite being the lightest and most abundant elements in the universe, they make up roughly 4% of its total composition.
Stars, Neutrinos, and Heavy Elements
All other hydrogen and helium particles that are not free-floating in space exist in stars.
Stars are one of the most populous things we can see when we look up at the night sky, but they make up less than one percent – roughly 0.5% – of the cosmos.
Neutrinos are subatomic particles that are similar to electrons, but they are nearly weightless and carry no electrical charge. Although they erupt out of every nuclear reaction, they account for roughly 0.3% of the universe.
Heavy elements are all other elements aside from hydrogen and helium.
Elements form in a process called nucleosynthesis, which takes places within stars throughout their lifetimes and during their explosive deaths. Almost everything we see in our material universe is made up of these heavy elements, yet they make up the smallest portion of the universe: a measly 0.03%.
Dark energy 68%
Dark matter 27%
Free hydrogen and helium 4%
Stars 0.5%
Neutrinos    0.3%
Heavy elements 0.03%
Data sources

Më 18 shkurt 1967 u nda nga jeta fizikani i madh Robert Oppenheimer, autor kryesor i bombës së parë automike

 

VOAL- Robert Oppenheimer ishte një fizikant i rëndësishëm amerikan me origjinë gjermane dhe hebreje. Kontributet e tij në fushën shkencore gjenden mbi të gjitha në kontekstin e mekanikës kuantike: ai ishte i pari që kuptoi efektin e tunelit kuantik, që iu afrua zbulimit të pozitronit, formuloi teoritë mbi shirat e rrezeve kozmike dhe verifikoi kolapsin e yjeve të mëdhenj të shkaktuar nga forca gravitacionale.

Megjithatë, historia e kujton atë mbi të gjitha për pjesëmarrjen në ndërtimin e bombës së parë atomike si pjesë e projektit Manhattan gjatë Luftës së Dytë Botërore; Oppenheimer më vonë pati një krizë ndërgjegjeje që e bëri atë të refuzonte të punonte në bombën me hidrogjen.

Fëmijëria dhe studimet

Julius Robert Oppenheimer lindi më 22 prill 1904 në Nju Jork, i biri i Ella-s, një piktore, dhe Julius, një importues tekstili i pasur hebre, i cili erdhi në Shtetet e Bashkuara nga Gjermania më 1888. Në vitin 1912, familja Oppenheimer u zhvendos në një apartament në Riverside Drive, në Manhattan, një zonë luksoze: dhe me të vërtetë pasuria ekonomike e prindërve të Robertit konfirmohet nga koleksioni i tyre i artit, i cili përfshin vepra të Picasso dhe Van Gogh.

Roberti i vogël, pasi ndoqi Shkollën Përgatitore Alcuin, u regjistrua në Shkollën e Shoqërisë së Kulturës Etike të themeluar nga Felix Adler, i frymëzuar nga lëvizja e Kulturës Etike.

I pasionuar pas letërsisë dhe mineralogjisë franceze, Roberti përfundoi vitin e tretë dhe të katërt në një vit të vetëm.

Më vonë, pasi hyri në Kolegjin e Harvardit në moshën tetëmbëdhjetë vjeç, ai duhej të përballej me një sëmundje mjaft të rëndë: për t’u shëruar, ai u dërgua në New Mexico. Pasi shërimit, ai kompenson kohën e humbur duke studiuar dhe pranohet në Phi Beta Kappa; brenda tre vjetësh, ai u diplomua me lavde.

Në vitin 1924 mësoi se ishte pranuar në Kolegjin Christ’s, Kembrixh; prandaj, ai i shkroi Ernest Rutherford për të kërkuar leje për të punuar në Laboratorin Cavendish. Marrëdhënia me Radhërfordin shpejt përfundon, por në fund Robert Oppenheimer arrin të kontaktojë me J. J. Thomson. Pavarësisht konfliktit me mësuesin e tij, Patrick Blackett, Oppenheimer ia arrin qëllimit.

Në vitin 1926 ai vazhdoi studimet në Institutin Georg-August në Göttingen dhe pak më pas dërgoi një artikull me titull “Teoria kuantike e spektrave të vazhdueshme” në një revistë shumë autoritare gjermane, “Zeitschrift fuer Physik”.

Në vitin 1927 ai mori doktoraturën, duke krijuar marrëdhënie të ngushta me disa fizikantë evropianë. Për më tepër, në këtë periudhë ai u shqua për kërkimet e tij, të cilat synonin të lehtësonin hetimin e spektrave molekularë; dhe një pikë referimi për të gjithë studiuesit e angazhuar në sektorin molekular bëhet përafrimi Born – Oppenheimer, një traktat që ai e shkroi me bashkëpunimin e Max Born.

Zbulimet e para të rëndësishme shkencore

Në vitin 1928, fizikani i Nju Jorkut zbuloi efektin e tunelit (i cili më vonë do të ishte baza për funksionimin e transistorëve me një elektron dhe mikroskopët skanues të tunelit): ai ia bëri të njohur botës shkencore në mars falë një artikulli të botuar në “Proceedings of the National Academy of Sciences” “Proceedings”, i cili shpjegon se elektronet mund të çlirohen nga bërthama origjinale edhe me një fushë elektrike të dobët.

Në muajt e parë të vitit 1929, ndërsa vlerësonte disa oferta nga Shtetet e Bashkuara, Robert Oppenheimer vendosi të ndalet në Zyrih së bashku me Wolfgand Pauli: në këtë periudhë komuniteti shkencor po debatonte teorinë kuantike të elektronit të Paul Dirac.

Pikërisht në këtë kontekst Oppenheimer i afrohet shumë zbulimit të pozitroneve, grimcave me masë të barabartë me masën e elektroneve.

Më vonë u kthye në Amerikë, ku e ndau kohën e tij midis Institutit të Teknologjisë në Kaliforni dhe Universitetit të Berklit, i angazhuar si mësues i fizikës teorike dhe si studiues; i kushtohet studimit të përshpejtuesit të grimcave dhe pasojave të mundshme që rrjedhin nga përdorimi i deuteroneve në bombardimin e bërthamave të rënda.

Në fund të viteve 1930 ai botoi “Tkurrje gravitacionale”, në bazë të së cilës ai hodhi bazat teorike në fazat përfundimtare të proceseve yjore dhe avancoi hipotezën e ekzistencës së vrimave të zeza dhe yjeve neutron.

Projekti Manhattan dhe bomba atomike

Në vitin 1942 ai u thirr nga qeveria amerikane për të drejtuar Projektin Manhattan, dhe për ta bërë këtë ai vendosi të thërrasë fizikanët bërthamorë më të rëndësishëm në botë.

Projekti Manhattan çoi në zhvillimin dhe prodhimin e bombave të para atomike që u lëshuan gjatë Luftës së Dytë Botërore: Oppenheimer ishte përgjegjës për drejtimin shkencor, ndërsa gjeneralit Leslie Groves iu caktua koordinimi administrativ dhe menaxhues.

Oppenheimer-it, në veçanti, i kërkohet të studiojë nëse një armë atomike është e realizueshme: prandaj ai fillon të punojë në çështjen e difuzionit të neutroneve në një reaksion zinxhir (me bashkëpunimin e Robert Serber, nga Universiteti i Illinois) gjithashtu duke vënë në pikëpyetje hidrodinamikën dhe efektet që mund të shkaktojë shpërthimi që rezulton nga reaksioni zinxhir.

Në qershor të vitit 1942, Oppenheimer mblodhi teoricienë si Edward Teller, Hans Bethe, Richard Tolman dhe Felix Bloch në Universitetin e Kalifornisë, të cilët vendosën fizibilitetin e një bombe me ndarje: ishte hapi i parë drejt ndërtimit të bombave atomike.

Pas hedhjes së bombave në Japoni, Hiroshima dhe Nagasaki, Roberti është i vetëdijshëm për përgjegjësitë e tij: pas përfundimit të luftës, në fakt, pasi u emërua kryetar i komitetit këshillues të komisionit të energjisë atomike, ai do të kundërshtojë ndërtimin e bombës me hidrogjen.

“Fizikanët e kanë njohur mëkatin” – ishte komenti i tij pas shpërthimit të bombës në Hiroshima. Vetëm njëzet ditë më parë, gjatë testit të Trinitetit, ai kishte shqiptuar një frazë tjetër të tmerrshme, të marrë nga Bhagavadgita (teksti i shenjtë i hinduizmit): “Unë jam bërë Vdekja, shkatërruesi i botëve”.

Në vitin 1963 iu dha çmimi Enrico Fermi, si simbol i një lloj rehabilitimi historik.

Robert Oppenheimer vdiq në moshën 61-vjeçare më 18 shkurt 1967, në Princeton.

Në vitin 2023 u publikua biografia për historinë e tij: “Oppenheimer” me skenar dhe regji nga Christopher Nolan, me Cillian Murphy në rolin e protagonistit./Elida Buçpapaj

Ndihmat Monetare të ShBA për Kosovën dhe Shqipërinë 2001-2024- Nga Senad Guraziu

(infografikë, dhe pak fjalë – shkurt 2025)

Siç e dimë, Kosova dhe Shqipëria, që nga kohët më të vështira dhe përgjatë mbi 2 dekada të paqes dhe të mëkëmbjes ekonomike, e kanë gëzuar ndihmën monetare dhe miqësinë e jashtëzakonshme të ShBA. Me qindra e qindra miliona janë vënë në dispozicion si ndihmë direkte, indirekte, si shtytje, si mbështetje për mirëqenien dhe zhvillimin e shoqërive shqiptare. Dhe të gjithë jemi të vetëdijshëm se nëpër ç’kohë dhe “udhëkryqesh” të historisë kanë kaluar Kosova dhe Shqipëria, kështu që mirënjohja e popullit ngelet e përjetshme.

Po ashtu siç dihet tashmë, USAID është në shënjestër të Elon Musk (si shef për kontrollin e eikasitetit e qeverisjes, dhe të planeve për “krasitjen e agjencive federale). Anise USAID dhe Musk madje kanë bashkëpunuar lidhur me ndihmat për Ukrainën, USAID ka bërë biznes të mirëfilltë me kompanitë e Elon Musk, bie fjala i ka paguar mbi 1 milionë $ për kontratat rreth pajisjeve të Starlink (që duhej dhuruar Ukrainës).

Sidoqoftë, buxheti i “ForeignAssistance” të ShBA menaxhohet nga një grumbull agjencish, jo vetëm nga USAID.
Agjencitë më kryesore janë: USAID (U.S. Agency for International Development) / Department of State / Millennium Challenge Corporation / African Development Foundation / Department of the Treasury / Department of Agriculture / Department of Defense / Department of Energy / Peace Corps / Department of Health and Human Services / Department of Homeland Security / Department of Labor… dhe agjenci të tjera.

Disa nga sektorët që mbështeten me ndihmat amerikane janë: Demokracia, të drejtat e njeriut dhe qeverisja / Zhvillimi ekonomik / Mjedisi dhe Ambienti / Arsimi dhe Shërbimet Sociale / Ndihmat Humanitare / Paqja dhe Siguria etj.
Me ndihmat monetare të ShBA, si formë apo si projeksion i “soft power” ndihmohet e gjithë bota, “ForeignAssistance” u ofrohet vendeve të botës me qëllim të mbështetjes së paqes globale, sigurisë dhe përpjekjeve zhvillimore, si dhe si formë e ndihmës humanitare gjatë krizave.

Qeveria amerikane ofron ndihmë për shtetet e botës sepse për ShBA-n ndihma është strategjikisht, ekonomikisht dhe moralisht e domosdoshme, e po ashtu dhe jetike për sigurinë kombëtare.
ForeignAssistance.gov është portali kryesor i qeverisë për publikimin e të dhënave rreth ndihmës monetare të ShBA. Portali shërben si burim qendror për të dhënat buxhetore dhe financiare të gjeneruara nga agjencitë qeveritare të ShBA, të cilat agjenci e menaxhojnë volumin e “ForeignAssistance”, në përputhje me angazhimin e qeverisë së ShBA për transparencë.

Në databazat e portalit figurojnë të dhënat për ndihmat vetëm nga v. 2001 e këndej – me ndihmën e filterimit i veçova ndihmat dhënë Kosovës dhe Shqipërisë përgjatë 2 dekadave, 2001-2024.

[ Ndihmat monetare “ForeignAssistance” të ShBA për Shqipërinë > 2024 – 2001 ]
18.470.118 $ + 38.540.120 $ + 52.403.101 $ + 24.431.577 $ + 54.677.676 $ + 24.403.315 $ + 17.675.447 $ + 28.647.637 $ + 28.279.755 $ + 28.997.326 $ + 26.784.039 $ + 26.688.826 $ + 37.150.619 $ + 27.651.813 $ + 36.961.118 $ + 53.709.674 $ + 30.840.134 $ + 34.569.458 $ + 53.571.750 $ + 43.534.710 $ + 58.085.903 $ + 50.922.586 $ + 42.815.675 $ + 55.716.821 $

[ Ndihmat monetare “ForeignAssistance” të ShBA për Kosovën > 2024 – 2001 ]
253.100.406 $ + 70.347.129 $ + 97.830.378 $ + 56.933.570 $ + 59.171.456 $ + 75.312.441 $ + 51.735.107 $ + 101.637.780 $ + 47.461.911 $ + 53.558.610 $ + 71.920.081 $ + 59.457.313 $ + 29.531.841 $ + 36.245.383 $ + 34.951.772 $ + 58.899.247 $ + 8.275.522 $ + 3.317.909 $ + 1.214.597 $ + 75.030.863 $ + 1.258.332 $ + 412.082 $ + 5.896.000 $ + 83.001.023 $

[ ngjitur grafika: Sky Division, Shkurt 2025 – Burimi: ForeignAssistance.gov ]

Moska e Stalinit, Roma e Tretë, dhe Porti i Pesë Deteve!- Esé nga SENAD GURAZIU

[ Roma (e romakëve) dhe veset e qyteteve “7-kodrinore” ]

Duke kërkuar diç rreth “Fontanës së Miqësisë së Popujve” të Moskës (anise në kohë lufte “miqësia” e Rusisë ndaj popujve tingëllon pothuaj si ironi, mirëpo në kuptimin artistik më duhej fontana, është diç si monument i Sovjet-Rusisë, si vepër artistike, fjala është për një grup rrethor skulpturash të florinjta, thuase hedhin valle rreth fontanës), në kërkim e sipër rastësisht e gjeta një grafikë të vjetër, të v. 2000 (shih ngjitur) ku paraqitej hidrografia e Moskës dhe e rrethinës që e lidh me 5 detet, dhe kështu grafika ma kujtoi frazën, apo nofkën ‘Moska, Porti i Pesë Deteve’.

Dihet që Moska ka shumë emra simbolikë, njihet me lloj-lloj emrash, thuase gjatë historisë rusët e kanë ‘përkëdhelur’ qytetin e tyre madhështor duke e pagëzuar me lloj-lloj nofkash të ndryshme. Si psh. ‘Moska, Qytet në Shtatë Kodra’ (po, ekzakt-njësoj sikur dhe Roma e romakëve), pastaj emri tjetër ‘Moska, Roma e Tretë’ (sepse Moska, sipas rusëve është vazhdimësi i madhështisë së Romës romake), ose nofka tjetër ‘Moska, me Kupolat e Arta’, ose tjetra ‘Moska, Qyteti Gurbardhë’, dhe ndoshta njëra nga nofkat më të çuditshme ‘Moska, Porti i Pesë Deteve’.

Kësaj “Moskës së Pesë Deteve” do i rrekemi sadopak më gjerësisht – sapo ta “rrahim pakëz nofkën 7-kodrinore” të qyteteve.

Kur thuhet “Qyteti i Shtatë Kodrave” zakonisht kjo frazë i referohet Romës, thuhet se Roma qe ndërtuar në shtatë kodra. Legjenda thotë se Remi dhe Romuli themelet e para të qytetit i nisën në kodrën Palatina në v. 753 pes. Dhe se kodrat e mëpastajme si zgjerim fillimisht nënkuptonin vendbanime të vogla, diç si vendbanime ende jo të “grupuara” (në një qytet). Disa shekuj më vonë, në fillim të shekullit IV pes., thuhet se u ndërtuan dhe muret për t’i mbrojtur shtatë kodrat (i bie pakashumë ‘shtatë lagje-bregoret’ e Romës fillestare).

Shtatë kodrat e Romës origjinale atëbotë ndodheshin në lindje të lumit Tiber (ku ndodhen dhe sot e kësaj dite, kuptohet, kodrat s’kanë lëvizur, ende janë aty ku ishin, në lindje të Tiber, por qyteti do rritej – do i mbulonte dhe 3-4 kodra tjera : ) Shtatë kodrat origjinale më vonë do përfshiheshin dhe brenda mureve (të Romës fillestare, do bëhej dmth. qytet i fortifikuar). Shtatë kodrat e Romës ishin Aventina (lat. Aventinus), Kalia (Caelius), Kapitolina (Capitolinus), Eskilina (Esquilinus), Palatina (Palatinus), Kirinalia (Quirinalis), Viminalia (Viminalis).

Edhe ‘Shtatë Kodrat e Moskës’ mëton t’jetë diç si një emër historik i disa pjesëve kodrinore, mbi të cilat qe ndërtuar Moska. Legjenda e Shtatë Kodrave të Moskës (si analogji me Kodrat e Romës romake) është e njohur që nga shek. XVI. E megjithatë s’është vetëm Roma, as jo vetëm Moska… që janë preokupuar me legjendat “7-kodrinore”. Bota i ka dhe shumë qytete të tjera që vazhdojnë me t’njëjtin pretendim “7-kodrinor” (të paktën dhe afër 100 qytete të tjera).

Psh. idenë e “7 kodrave”, njësoj me shembullin e Romës, e ndjek dhe Kievi (i Ukrainës), Lisbona (e Portugalisë), Stambolli (i Turqisë), Uashingtoni (i ShBA), Mumbai (i Indisë), Jerusalemi (i Izraelit), Amani (i Jordanisë), Meka (e Arabisë), Teherani (i Iranit), Madridi, Barcelona (të Spanjës), ​​Bergamoja (e Italisë), Bristoli, Liverpuli, Edinburgu (të Britanisë), Athina (e Greqisë), Bergeni (i Norvegjisë), Brukseli (i Belgjikës), Bukureshti (i Rumanisë), Plovdivi (i Bullgarisë), Praga (e Rep. Çeke)… etj. ne i radhitëm nja ~20 qytete “kodrinore”, por listës duhet shtuar sëpaku + nja 80 qytete “7-kodrinore” të botës : )

Sa për nofkën ‘Moska, Roma e Tretë’ thuhet se është koncept teologjik dhe politik, koncept që e sheh Moskën si pasuese të Romës së lashtë, dhe kështu bota ruse (në idealizimet e rusëve) shihej si vazhdimësi e madhështisë së Perandorisë Romake. Termi “Roma e tretë” ka t’bëjë dmth. me çështjen e qytetit pasardhës të “Romës së Parë” (Roma, e Perandorisë Romake të Perëndimit) dhe “Romës së Dytë” (Kostandinopojes, si Romë e Perandorisë Romake të Lindjes).

[ Moska, “Porti i Pesë Deteve” – Nofka e Stalinit për Moskën ]

Ndoshta njëra nga nofkat më të çuditshme të Moskës, “Porti i Pesë Deteve”. Dhe mjaft interesante, qëkur Moska s’ka asnjë det afër, përkundrazi, ndodhet të paktën disa qindra kilometra nga deti më i afërt. E megjithatë Moska nga rusët “përkëdhelet” me konsideratën e të qënit port detar, madje “port i pesë deteve”. Si është e mundur nëse me qindra km larg detit, dhe pse kjo nofkë? Madje (sipas prof. Alexey Skopin) kjo “nofkë” s’ka pse i takon vetëm Moskës, sepse çdo qytet që ka lidhje ujore me Moskën mund të konsiderohet njësoj, “Port i Pesë Deteve”, psh. qyteti Kazan, Volgograd etj.

Dmth. as gjeografia dhe as hidrografia e rrethinës së Moskës nuk ndihmojnë gjë rreth shpjegimit të “nofkës”. S’ka det afër, ekziston vetëm lumi i Moskës, disa rezervuarë dhe liqene. Dalja më e afërt në det do ishte nëse ndiqet ruta kah Deti Baltik (ku ndodhet dhe Shën Petersburgu). Por kjo “ide” prapë i bie se është rreth 600 km larg Moskës.
Në përgjithësi, ideja për ta bërë Moskën “port me pesë dete” është krykëput staliniste. Ishte vetë Stalini ideatori, ai që e pati “shpikur” nofkën, ose frazën.

“Porti i Pesë Deteve” është dëshmi e ambicjeve strategjike të Rusisë sa i përket tregtisë detare dhe logjistikës, fraza qe adaptuar për shkak të Kanalit të Moskës, i cili siguron lidhje me pesë dete, Detin Baltik, Detin e Bardhë, Detin Kaspik, Detin Azov dhe Detin e Zi. Kanali prej 128 kilometrash është një arterie e lundrueshme që e lidh lumin Moska me lumin e madh Vollga. Qe ndërtuar nga të burgosurit e Gulagut, sëpaku 200.000 të burgosur, nën drejtimin e policisë sekrete sovjetike, nga v. 1932 deri 1937. Fillimisht do quhej “Kanali Moskë-Vollgë”, por në v. 1947 qe riemërtuar “Kanali i Moskës”.

Kanali lidhet me lumin Moska në Tushino (zonë në veri-perëndim të Moskës), nga ku lidhet pastaj me lumin Vollga në qytetin Dubna. Gjatësia e kanalit është 128.1 km, thellësia minimale është 5.5 metra. Diç si kuriozitet i Dubna është se aty ndodhet njëra nga statujat më të larta në botë e Leninit (25 metra e lartë), e ndërtuar në v. 1937, pikërisht ku bashkohen Vollga dhe Kanali i Moskës. Si “detaj” i kuriozitetit është se dhe Stalini e kishte aty statujën e lartë, njësoj si komrad Lenini, por më vonë statuja e tij qe çmontuar, qe hequr, nuk e donin më, pati qenë diç si “destalinizim” i sovjetëve : )

Më vonë, në vitet 1950, në Volgograd do ndërtohej dhe një kanal tjetër i madh, 101 km i gjatë, mes lumenjve Vollga dhe Don. Ky kanal mundësonte hyrjen nga Vollga në Detin Azov, dhe më pas në Detin e Zi.

Nëpërmjet “Kanalit të Moskës”, Moska lidhet me Hidro-Sistemin e Unifikuar të Rusisë (Evropiane), një sistem i madh kanalesh dhe lumenjsh , i cili krijon akses në pesë dete; siç e cekëm Detin e Bardhë, Baltik, Kaspik, Azov dhe Detin e Zi. Përveç transportit, kanali siguron dhe rreth gjysmën e ujit për konsum të Kryeqytetit, si dhe brigjet e liqeneve të shumtë përdoren si zona rekreacioni. Madje dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, kanali do e kishte një rol jashttë rëndësishëm në mbrojtjen e Moskës.

Ambicjet e Stalinit kishin t’bënin me industrializimin sa më t’shpejtë të vendit. Në mbarë Bashkimin Sovjetik do nisnin ndërtime të shumta, qenë ndërmarrë projekte të mëdha. Ndërmarrjet më ambicioze të ndërtimtarisë komuniste ishin kanalet. Këto do ishin dhe projektet më famëkeqe, meqë do ndërtoheshin nga të burgosurit, do u merrnin jetën mijëra të burgosurve.

Njëkohësisht, përveç kanaleve dhe mega-projekteve të tjerë, Stalini do e startonte dhe planin e madh për rindërtimin e Moskës. Qyteti duhej të modernizohej për t’qenë një kryeqytet i përshtatshëm, Moska duhej t’ishte mbresëlënëse për kombin e ri ambicioz, për kombin e madh dhe përparimtar sovjetik. Në fund të viteve 1920 Kryeqyteti megjithatë ende dukej mjaft ‘provincial’. Dihej dhe shkaku pse Moska pati ngelur mbrapa, ishte mjaft e prapangelur sa i përket zhvillimit. Sepse gjatë epokës perandorake Moska thuase qe ‘harruar’, pjesa dërrmuese e zhvillim-përparimit do përqendrohej në kryeqytetin e Carit, në Shën Petersburg.

Stalini e filloi ndërtimin e sistemit të metrosë për Moskën, ia filloi me ndërtimin e rrugëve të reja, madje dhe do i zgjeronte rrugët ekzistente. Lidhur me zgjerimet rrugore, në disa raste do i zhvendoste dhe ndërtesat, insistonte të hiqej qafe çdo gjë që mund t’ia zinte “udhën” ndonjë rruge a perspektive të re.

Për ta furnizuar Moskën ambicioze me sasi të mjaftueshme uji të pijshëm dhe industrial, si dhe për t’i dhënë qasje Moskës në transportin detar, Stalini urdhëroi ndërtimin e kanalit në mënyrë që t’lidheshin lumi Moska me lumin Vollga. Anise kjo s’pati qenë ide e re, që në shek. XVIII për herë të parë si ide ambicioze i pati shkrepur Pjetrit të Madh, por që dmth. s’do ketë mundur ta realizonte, sepse projekt gjigant.

Pas përfundimit të mega-projekteve prej kanaleve, për moskovitët dhe për mjaft zona tjera sovjetike qe bërë e mundur arritja në pesë detet pa zbritur kurrë nga anija. Pa patur fare det Moska tashmë lidhej me Detin e Bardhë, Baltik, Kaspik, me Detin e Zi, me Detin Azov. Siç e përmendëm më lart, fraza “Moska, Porti i Pesë Deteve” qe krijuar nga vetë Stalini – u shqiptua nga vetë ai me rastin e ceremonisë së inaugurimit të Kanalit të Moskës, në v. 1937. Moska do zhvillohej nga Stalini, do bëhej diç si “nuse metropolistike” sovjetike e buzëqeshur, Stalini do ndërtonte, rindërtonte, do i zgjeronte me rrugë, me parqe e me sheshe, do ta bënte Moskën Kryeqytet madhështor… por ja që sovjetët megjithatë do ia hiqnin skulpturën në Dubna.
Vallë a nuk është e çuditshme, gjithë ato bëma e kontribute për Moskën, gjithë ato ndërtime, askush si ai s’i pati “shtrydhur” të burgosurit e ngratë, askush s’e pati përbuzur më shumë se ai jetën e varfanjakëve, humanizmin, të drejtat bazike të njeriut, e pati pushtuar Berlinin, e mori gjysmën e Gjermanisë, e shkeli si deshi gjysmën e Evropës me çizmet e kuqe, e ndërtoi 2-3 vite pas Amerikës bombën atomike, gjithë ato arritje për Sovjet-Rusinë… e megjithatë nuk e “donin”, skulptura e tij s’e meritonte të rrinte aty përkrah asaj të Leninit në Dubna : )

(ngjitur: skulptura më e lartë në botë e Leninit, ne Dubna, dhe hidrografia e Moskës si “port i 5 deteve”)

Referencat:
1. Infoservices International, Inc., 2000
2. Donald Ostrowski – “‘Moscow the Third Rome’ as Historical Ghost”, 2006
3. Alar Laats – “The concept of the Third Rome and its political implications”
4. Alexandra Guzeva – “Gateway to Russia”, 2022
5. The Exhibition of Achievements of National Economy (VDNH), Moscow

Teleskopët vëzhgojnë një valë radioje masive nga një objekt i ndritshëm dhe i hershëm në univers

VOA Marrë nga Associated Press

Teleskopët në mbarë botën kanë vëzhguar një valë gjigande radioje që rrjedh nga një kuazar që daton në 1 miliard vitet e para të universit.

Kuazari është një lloj i rrallë galaktike jashtëzakonisht i ndritshëm me një vrimë të zezë tejet masive në qendër.

Sa dyfishi i shtrirjes së galaktikës tonë, Rruga e Qumështit, kjo valë radioje është më e madhja e zbuluar ndonjëherë kaq herët në historinë e universit, thanë astronomët të enjten.

Valë të tilla radioje nuk janë diçka e rrallë në hapësirën kozmike. Por kanë qenë të pakapshme në universin e largët të hershëm, deri më tani, për shkak të sfondit të errët të mikrovalëve të mbetura nga fenomeni i krijimit, që quhet Big Bang.

“Arsyeja pse mund të vëzhgohet nga Toka, edhe pse është kaq larg, është madhësia ekstreme e objektit”, tha përmes një deklarate Anniek Gloudemans me “NoirLab” pranë Fondacionit Kombëtar të Shkencës.

Observatorët në Evropë, Havai dhe Teksas kontribuuan në studimin e publikuar në “Astrophysical Journal Letters”. Vala e radios me dy tehe vlerësohet të ketë një shtrirje prej të paktën 200,000 vite dritë. Një vit dritë është rreth 9.3 trilion kilometra.

I zbuluar disa vite më parë, kuazari që lëshon këtë valë gjigande radioje u formua kur universi kishte rreth 9% të moshës aktuale, ose brenda 1.2 miliardë viteve të para.

Disa nga objektet më të ndritshme në univers, kuazarët janë bërthama galaktike me gaz dhe pluhur që bien në një vrimë të zezë, duke çliruar një sasi të jashtëzakonshme energjie që i bën ata jashtëzakonisht të ndritshëm. Masa e këtij kuazari është sa 450 milionë herë masa e diellit tonë me një vrimë të zezë që nuk është veçanërisht masive.

Parada planetare- Marsi do të ‘zhduket’ javën tjetër

Gjashtë planetë të sistemit tonë diellor pritet të shfaqen në qiellin e natës në një fenomen të çuditshëm të quajtur shpesh “parada planetare” gjatë ditëve në vijim, por një prej tyre do të zhduket përkohësisht.

Marsi, Venusi, Jupiteri, Saturni, Urani dhe Neptuni do të jenë të dukshëm njëkohësisht, të shtrirë në një hark të madh në qiellin e natës.

Venusi, Marsi, Jupiteri dhe Saturni janë katër nga pesë planetët që mund të shihen me sy të lirë, me vetëm Merkurin që mungon, ndërsa Neptuni dhe Urani do të kërkojnë një teleskop për t’u vëzhguar për shkak të distancës së tyre të madhe nga Toka.

Megjithatë, ndërsa këta planetë lëvizin në qiell në këtë “paradë”, pritet që Marsi të zhduket papritur, pasi do të kalojë direkt pas Hënës së plotë.

Kjo quhet “fshehja” i Marsit dhe pritet të ndodhë me 13 janar.

Fshehja e Marsit ndodh kur, nga perspektiva e Tokës, një objekt tjetër (si Hëna ose një planet tjetër) rreshtohet në mënyrë të përsosur me Marsin dhe e fsheh atë për shkak të madhësisë së tij më të madhe të dukshme në qiell.

“Po të mund të shihni vetëm një ngjarje qiellore këtë janar, shiheni këtë,” tha Lidhja Astronomike në udhëzuesin e saj për vëzhgimin e qiellit të natës.

Marsi do të qëndrojë i fshehur për rreth një orë, duke dalë nga ana tjetër e Hënës dhe duke shkëlqyer i kuq në qiellin e errët.

Lidhja Astronomike ka publikuar kohët për fillimin dhe mbarimin e fshehjes në të gjithë vendin dhe këshillon përdorimin e dylbive për ta kapur ngjarjen në gjithë shkëlqimin e saj.

Përveç fshehjes dhe përfshirjes së tij në “paradën planetare,” Marsi po arrin gjithashtu “kontrastin” këtë muaj. Kjo ndodh kur Marsi, Toka dhe Dielli rreshtohen në mënyrë që Toka të jetë direkt mes Marsit dhe Diellit.

Në këtë rast, Marsi është më afër Tokës në orbitën e tij, duke e bërë të duket më i ndritshëm dhe më i madh në qiellin e natës.

Image

“Kjo është periudha kur planeti është më afër Tokës, duke e bërë atë të duket më i madh dhe më i ndritshëm. Për Marsin, kontrastet ndodhin rreth çdo dy vjet,” shpjegoi Preston Dyches i NASA-s në një video udhëzuese për vëzhgimin e yjeve “What’s Up: January 2025”.

Sa i përket kapjes së pamjes më të mirë të “paradës planetare”, e cila do të jetë e dukshme për shumicën e janarit, nata e 21 janarit mund të jetë më e përshtatshmja. Kjo sepse Hëna do të jetë e ndriçuar vetëm gjysmë dhe do të ngrihet pas mesnate, duke reduktuar ndotjen nga drita.

“Do të gjeni Venusin dhe Saturnin në jugperëndim për disa orë të para, ndërsa Jupiteri shkëlqen lart në qiell, dhe Marsi ngrihet në lindje. Urani dhe Neptuni janë gjithashtu aty, teknikisht, por nuk shfaqen si ‘planetë të ndritshëm’,” tha Dyches.

Gjithashtu, vetëm disa ditë më parë, më 17 dhe 18 janar, Venusi dhe Saturni do të afrohen shumë pranë njëri-tjetrit në qiell.

“Mbani mend, ata janë në të vërtetë qindra miliona kilometra larg në hapësirë, kështu që kur i vëzhgoni, po shikoni nëpër gjithë sistemin diellor!” tha Dyches. / Newsweek – Syri.net

(EF) EPI, 2024 – Indeksi i Aftësisë me Anglishten (116 shtete)- Nga SENAD GURAZIU

(…holandezët janë njohës të shkëlqyer të Anglishtes, ka mbi 1 dekadë i prijnë Indeksit botëror – unë e dija se dhe shqiptarët, gjithmonë ashtu kam pandehur…)
Raporti EF EPI 2024 (English Proficiency Index) thotë se niveli i aftësisë me Anglishten duke rënë për 4 vjet radhazi, 60% të vendeve të botës (116 shtete) në Indeks shënojnë rënie të lehtë për v. 2024, krahasuar me vitin pararendës. Raporti flet gjithashtu për boshllëkun e vazhdueshëm gjinor, në 40 vende të botës aftësia e meshkujve me Anglishten është dukshëm më e lartë se aftësia e femrave (për 20 pikë, e më shumë). Diç si lajm i mirë, si pozitivitet i raportit qenka se femrat afrikane vazhduakan me përmirësimin e aftësisë së tyre me Anglishten.
Në përfundimin e raportit thuhet se në Evropë aftësitë me Anglishten kanë pësuar “zbutje”, në Azi kanë filluar me dobësimin, ndërsa në Lindjen e Mesme ka rritje të qëndrueshme. Edhe mesatarja rajonale e Amerikës Latine për 2024 ka ngelur e qëndrueshme. Raporti i v. 2024 thotë se aftësia gjuhësore me Anglishten lidhet dhe me statistikat e tjera të zhvillimit ekonomik dhe të avancimit të njeriut.
***
Nuk mohohet fakti se Anglishtja është gjuhë “de facto” si mjet ndihmës, si gjuhë “ndërmjetësuese” e komunikimit për njerëzit anembanë botës – thotë Education First (EF). Jo vetëm në rastet institucionale, a të biznesit, u shërben të gjithë atyre që në ndonjë moment s’e kanë një gjuhë tjetër të përbashkët.
Lidhur me misionin e tyre, shoqata suedeze Education First (EF), që nga 2011 vit për vit e publikon Indeksin e Aftësisë gjuhësore me Anglishten (të ashtuquajturin “English Proficiency Index”). Ata thonë, nëse ta krahasonim me botën 30 vjet më parë, tashmë natyrisht më shumë njerëz e kuptojnë dhe e flasin Anglishten botërisht, por kjo nuk do t’thotë se niveli i aftësisë me Anglishten është duke u rritur. Në fakt, të dhënat e tyre treguakan të kundërtën.
Themeluar në v. 1965 (në Suedi), Education First tashmë i ka 646 zyra dhe shkolla anembanë botës, në 114 vende të ndryshme, numri i të punësuarve pranë EF është rreth 52.000 njerëz.
Që nga v. 2011, Education First e përcjell situatën sa i përket Anglishtes, interesohen se në cilat shtete a rajone të botës aftësia gjuhësore me Anglishten është duke u rritur, apo eventualisht duke rënë. Patën filluar me 80 shtete, tani i përcjellin 116 shtete, nga viti 2018 edhe Shqipërinë (Kosova nuk është). Për raportin e Indeksit 2024, thuhet se i kanë analizuar rezultatet e 2.1 milionë personave që i kanë marrë testet e tyre të Anglishtes EF SET gjatë v. 2023.
Bazuar në rezultatet e testeve nga 116 vende të botës, edhe për v. 2024 pozicioni 1 i takon Holandës. Holandezët janë njohës të shkëlqyer të Anglishtes, por kjo s’është diç e re, duke filluar nga v. 2011, pozicioni 1 i pati takuar 2-3 herë Suedisë, 1 herë Norvegjisë (nëse s’gabohem), dhe 1 herë tjetër Danimarkës… gjithmonë pastaj holandezët do i prinin Indeksit.
Duke shfletuar Raportin e 2024, më bëri “përshtypje” kërcimi i Kroacisë në pozitën 5, dmth. më të mirë se danezët, se portugezët, austriakët, më të mirë se gjermanët… andaj më shkrepi ta “studioj” dhe përmirësimin e Shqipërisë. Ra përmirësimi i Kroacisë dhe vendosa ta “studioj” gjithë historinë e Indeksit, i kërkova të dhënat e viteve pararendëse, deri tek v. 2011. Jo për “inat”, madje i thashë bravooo Kroacisë, por thjesht më interesonte sepse gjithmonë kam pandehur ndryshe : )
Doli se të dy shtetet, Kroacia dhe Shqipëria figuronin vetëm nga v. 2018 e këndej.
Pozita e Shqipërisë ndër vite është endur nga 52 (v. 2018) e deri në pozitën 43 (v. 2024), anise paska qenë dhe në pozitën 39, madje 2 herë. E qartë, edhe Kroacia edhe Shqipëria nga v. 2018 e këndej duke përparuar, duke u përmirësuar, mirëpo kur Shqipëria në pozitën 52, Kroacia ishte në pozitën 17 – ashtu-kështu disa herë pozitë më e lakmueshme.
Tashmë përmirësimi i Kroacisë rezulton me pozitën 5, kjo arritje s’është pak, fjala është botërisht. Ndër 116 shtete të botës, Kroacia e 5-ta. Dhe kjo ishte ajo “pika ku do ia niste dhe indeksi i habisë” sime – nuk di pse por unë gjithmonë kam pandehur, gjithmonë kam supozuar se shqiptarët janë disa herë më të mirë me Anglishten… se të gjithë të tjerët e Ballkanit. Jo vetëm me Anglishten por me akëcilën gjuhë të botës.
“Supozimi” im madje mund dhe të ilustrohet si justifikim, psh. kur i dëgjon shqiptarët tek flasin Anglisht, ta zëmë krahasuar me sllavët, qofshin serbë, malazezë a rusë, apo krahasuar me italianët, krahasuar me francezët… etj., shqiptarët e flasin Anglishten disa herë më rrjedhshëm dhe më kulluar. Sepse “gjuha” e tyre është super-e përthyeshme dhe e zhdërvjellët, është gjuhë e trajnuar natyrshëm, pa sforcime, Shqipja mundëson gjithçka; shqiptarët aq lehtë mund t’thonë “y”, mund të thonë “th”, “dh” etj. etj.
Ja tashmë doli “ndryshe”, diç që nuk e prisja, jo vetëm Kroacia, por madje dhe Serbia qenka në pozitën 24, i bie pothuaj “20 herë” para Shqipërisë. Sa për malazezët këta s’figuruakan fare, njësoj si dhe kosovarët. Ndoshta dhe më mirë, pa statistika s’mund as të gjykosh, s’ke si thua diç as hiç pa të dhënat : )
– – – Kroacia dhe Shqipëria, 2018-2024
2024 – Kroacia >  5  / Shqipëria > 43 (116 shtete)
2023 – Kroacia > 11 / Shqipëria > 39 (113 shtete)
2022 – Kroacia > 11 / Shqipëria > 47 (111 shtete)
2021 – Kroacia > 11  / Shqipëria > 39 (112 shtete)
2020 – Kroacia > 13  / Shqipëria > 43 (100 shtete)
2019 – Kroacia > 14  / Shqipëria > 50 (100 shtete)
2018 – Kroacia > 17  / Shqipëria > 52 ( 88 shtete)
– – – – – – – – – – – –
nga 2011-2017 – Pa Kroacinë    / Pa Shqipërinë  ( 80 vende)
Report EPI 2024 Edition – Download

NASA përgatit fluturimin historik, sonda Parker do të tentojë të afrohet me atmosferën e Diellit

Sonda Parker e NASA-s është vetëm disa ditë larg fluturimit më të afërt me Diellin – ose përmes shtresave të tij të jashtme, në varësi të mënyrës se si e shikoni këtë manovër – në një përpjekje të guximshme për të zbuluar sekretet e yllit tonë. Që nga nisja e saj në vitin 2018, anija kozmike e vogël, që peshon më pak se një ton, ka kryer fluturime me shpejtësi rekord. Por në prag të Krishtlindjeve, ajo do të bëjë fluturimin më të afërt me Diellin ndonjëherë.

Parker do të zhytet drejtpërdrejt në atmosferën e sipërme të Diellit dhe do të mund të mbledhë të dhëna të vlefshme për atë që po ndodh atje. “Thjesht, ne duam të gjejmë vendlindjen e erës diellore”, tha Nicky Fox, shef i Shkencës në NASA. Kjo zonë në të cilën do të hyjë Parker njihet si korona. Gjatë eklipseve diellore, korona duket si një aureolë drite që rrethon yllin.

Pavarësisht nga madhësia e tij dhe roli si qendra e ekzistencës sonë, shumë aspekte të Diellit mbeten ende të mbuluara me mister – një prej tyre është korona. Përkundër faktit që korona është qindra herë më e nxehtë se sipërfaqja e Diellit, duke arritur temperatura deri në 3.6 milionë gradë Fahrenheit, shkencëtarët ende nuk bien dakord për arsyen e kësaj; a nuk duhet që rajoni më afër bërthamës të jetë më i nxehtë?

Korona gjithashtu mendohet të jetë burimi i erës diellore, një rrjedhë e vazhdueshme grimcash. Pra, për të kuptuar më shumë rreth saj, Parker duhet të afrohet më shumë. Në të vërtetë, ajo ka qenë afër Diellit më parë, por kurrë nuk ka depërtuar kaq thellë. Dhe natyrisht, ekziston sfida inxhinierike e frikshme për të krijuar një sondë që është e shkathët, por mjaft e fortë për t’i mbijetuar temperaturave ekstreme – dhe ndryshimeve të temperaturës – me të cilat do të përballet.bw

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

Kliko këtu për të parë arkivën e lajmeve

Send this to a friend