Gjeneral Rrahman Parllaku i cili rreth një mua më parë mbushi 100-vjeç, në një intervistë për gazetarin Roland Qafoku në emisionin “Debati në Channel One” ka rrëfyer historitë e luftës që ai ka jetuar.
Njohjen me Enver Hoxhën, Ramiz Alinë, Mehmet Shehin dhe figurat e tjerat të regjimit komunist. Parllaku në rrëfimin e tij ka listuar katërshen e kriminelëve të më të mëdhenj të diktaturës.
Ai ka treguar se kush është lista e katër kriminelëve të Diktaturës. Ndërkohë që në intervistën e tij ai ka treguar dhe njohjet me politikanët shqiptar, nga Sali Berisha, Fatos Nano, Ilir Meta, Edi Rama dhe Lulzim Basha.
Zoti Parllaku, sëpari gëzuar 100 vjetorin e lindjes dhe ju uroj shëndet!
Faleminderit!
Zoti Parllaku si është të jesh 100 vjeç. Ditën që mbushët një shekull a iu drejtuat Zotit me falënderim?
E prisja 100 vjetorin normalisht,. Një aksident ma vështirësoi pak. Edhe moralisht më uli që po shkoja 100 vjec. Edhe një njeri që takon në rrugë e uron u bëfsh 100.Unë u bëra 100.Njeriu thotë në këtë jetë hyra nga një portë dhe dola nga një tjetër. Tani që jam një shekull them se bota është gjithnjë e mirë. Sido që ta kalosh, jeta ime ka qenë me batica dhe zbatica. Ulje dhe ngritje por mund të them që ka qenë jetë e mirë.
Zoti Parllaku, tani që jeni një shekull a mund të thuash që e ke shijuar jetën?
Po. Jetën e kam shijuar.
Çfarë i thatë Zotit ditën që mbushët 100 vjec? A e falenderuat?
Unë nuk mund të gënjej. Nuk e falenderova Zotin sepse unë nuk besoj. Nuk besoj jo se nuk kam besuar asnjëherë. Madje në rininë time familja ime ishte me tradita fetare muslimane. Kryenim dhe ritet. Përpara lëvizjes unë kam falur edhe xhumanë por kam mbajtur edhe Ramazan. Kam ndjekur ritet e rregullta që nga mosha 8 vjeç deri në 20 vjeç. Por gjatë komunizmit ne e mohuam fenë. Dhe si të tillë unë nuk mund të them sot që jam besimtar. Nuk mund të bëj si disa që me teserën e partisë në xhep që dikur e shanë Zotin dhe tani thonë Zoti ju ndihmoftë. Unë nuk e bëj dot këtë.
Në këto 100 vjet a keni rrezikuar jetën?
Po sepse jam plagosur dy herë. Të dy herët në luftë kur më qëlluan me artileri gjermanët.
Keni marrë pjesë në luftë dhe jeni ndeshur me pushtuesit. A keni vrarë dikë?
Si mund ta bësh këtë pyetje. Të vrasin dhe të mos vrasësh nuk shkon. Të jesh në luftë dhe të mos vrasësh nuk ka kuptim. Në luftë të vrasin dhe do vrasësh. Rusët thoshin: Vrite gjermanin se të vret. Një rast ishte ai kur kisha dy robër lufte gjermanë. I vrava sepse nuk kisha ku t’i çoja, nuk kisha ç’të bëja me ta.
Keni lindur në 1919, keni jetuar rininë në mbretërinë e Zogut, keni qenë pjesë e rezistencës gjatë Luftës së Dytë Botërore, keni jetuar gjatë sistemit diktatorial me privilegje por edhe keni bërë 16 vjet burg dhe tani prej 29 vitesh shijoni demokracinë. Cila nga këto periudha ka qenë më e mira për ju?
Natyrisht periudha më e mirë ka qenë ajo e luftës së Dytë Botërore. Ajo më ka dhënë shumë. Natyrisht unë isha i ri. Lashë Kukësin dhe shkova në Vlorë dhe atje jetonim si familje me një aktivitet tregtar, por përfshirja ime në luftë kundër italianëve dhe gjermanëve ishte ngritja ime si njeri.
Është thënë dhe stërthënë historia e masakrës së Tivarit. A mund të na jepni ju variantin tuaj?
Masakra e Tivarit është një sajesë e Uran Butkës. Uran Butka gënjen atje. Uran Butka hodhi një parullë që ka qenë Ramiz Alia. U bë fakt sikur Ramiz Alia ka organizuar Tivarin. Unë dhe Ramizi, kur ndodhi ngjarja e Tivarit kemi qenë në Mitrovicë të Kosovës. U kthyem në 15 mars në Mitrovicë nga Sanxhaku. Tivari ka ndodhur në 12 ose 13 prill, nuk e mbaj mend mirë. Kur unë po vija nga Sanxhaku mezi po sillja të plagosurit. U mobilizuam të shëronim të plagosurit dhe të sëmurët. Ata i vranë serbët, brigade e dhjetë malazeze.
Në monitor do shfaqen fotografitë e 10 figurave të historisë të Shqipërisë. Nga përvoja juaj, nga kontaktet që keni patur do doja të më portretizonit dhe të më tregoni se çfarë vendi zënë ata në histori sipas jush.
Ahmet Zogu?
Ishte biri i pashait dhe nipi i Esad Pashë Toptanit. Ishte i zgjuar dhe ishte i ri kur u përfshi në politikë. Doli edhe kundër dajës së tij. Iu dha shans në Kongresit të Lushnjës dhe siguroi punimet sepse nuk i lejohej nga italianët. Aty nisi karriera e tij. A ishte Zogu demokrat? Jo. Ishte mbret. Zogu uli veten kur u largua nga Shqipëria. Sikur Ahmet Zogu të mos kishte ikur më 7 prill dhe të kishte qëndruar në mal sikur vetëm 5 ditë, unë sot do të isha ende zogist. Të kishte larguar hungarezen dhe djalin por ama vetë të kishte qëndruar këtu. Bënë mirë që i sollën eshtrat sepse çdokush ka të drejtëtë ketë një varr.
Enver Hoxha?
Vendi i Enver Hoxhës në histori është në koshat e plehrave. Jo pse më dënoi mua. Unë kam qenë njeri shumë i afërt me Enver Hoxhën. Kam punuar për 1 vit e gjysme në një tavolinë. Tavolina në mes dhe unë këtej dhe ai nga ana tjetër. Unë isha shef i personelit të ushtrisë. Ai ishte ministër i Mbrojtjes. Mbante ndërkohë postin e kryeministrit dhe të ministrit të Jashtëm. Unë e kam njohur shumë mirë Enver Hoxhën. Kush tha se ishte budalla. Ishte shumë i zgjuar. Një komplotist si ai nuk mund të ishte budalla.
Si ka mundësi që Enver Hoxha ju vrau, ju preu, ju burgosi ju shpallin tradhtarë, ju shkatërroi familjet dhe ju shkatërroi jetën si ka mundësi që përsëri thoshit të rrojë Enver Hoxha?
Më pyetët më lart përse nuk e vratë Enver Hoxhën meqenëse ju shkatërroi jetën. Shikoja nga burgu radhët për vajgurin dhe qumështin për të marrë 1 litër dhe përsëri thoshin të rrojë Enver Hoxha si mund të bëhej kjo në 1974. Ai manipuloi. Dhe vuri gjithë aparatin në funksion. Të gjithë me dashje dhe pa dashje ishin në funksion të tij. Edhe unë kam qenë beniamin i tij. Unë kam qenë beniamin i Enver Hoxhës dhe kam bërë gabim. 27 vjeç u bëra deputet, isha hero i popullit, zv.ministër i Mbrojtjes dhe detyra të tjera. Domethënë edhe unë e kam ndihmuar Enver Hoxhën në punën e tij.
Ramiz Alia?
Dyshohet që ka qenë në shërbim të Enverit që kur ka qenë përgjegjës i rinisë në Berat. Nuk mund të flas asgjë. E kam patur komisar. Më ka respektuar.
Po si nuk të mbrojti kur të arrestuan?
Kush të të mbronte, Ramiz Alia? Unë Ramizin nuk e fus te katërshja e kriminelave të Shqipërisë. Ju them se katër kriminelët më të mëdhenj të Shqipërisë ishin: Enver Hoxha, Hysni Kapo, Mehmet Shehu dhe Kadri Hazbiu. Hysni Kapo ishte pas Enverit. Ai i përgatiste të gjithë raportet Enverit. Ai i mbulonte të gjitha ushtrinë, ministrinë e Brendshme, zbulimin e jashtëm, kërkoi edhe të brendshmit. Të gjitha informacionet ia çonte Enverit. Sigurimi varej nga Hysniu. Ramiz Alia ka meritën që bëri kalim të butë të pushtetit. Këtë ka meritë. Nuk pati gjakderdhje.
Mehmet Shehu?
Kam dy gjëra. E kam vlerësuar dhe e vlerësoj si luftëtar dhe si aftësi. Dikush ka thënë se është kryeministri më i mirë. Unë them jo. Është kryeministri më i zoti. Unë kam qenë banimin i tij. Në tre përpjekje me jugosllavët kam qenë me të. Mehemti nuk pranoi në Shkup që shefi i shtabit të Ushtrisë sonë të varej nga jugosllavët. Kundërshtoi jugosllavët kur erdhën në Shqipëri për të diplomuar ushtarakët e tyre. Në raportin e artit ushtarak popullor nuk e përmendi Titon në asnjë vend. Të 9 këshilltarët jugosllavë ikën nga mbledhja. Sapo u njoftua Enveri, ai menjëherë urdhëroi Themelkon të mbante një raport që kundërshtonte Mehmetin dhe në të thuhej për rolin e Titos në lëvizjen partizane shqiptare. Në çdo ngjarje të jetës sime ditëlindje, dekorim, vlerësim ai bashkë me Fiqeren më kanë ardhur në shtëpi. Mehmetin e vrau Enveri. Nuk ka rëndësi kush e tërhoqi këmbëzën.
Beqir Balluku?
Luftëtar si të gjithë neve. Ka pasur suksese dhe jo sukses. Por ka drejtuar luftën. Ka qenë komandant i njësiteve të Tiranës. E ka mbrojtur Enverin në luftë dhe e çonte nga një bazë në tjetrën. Edhe pse e dërguan në Rusi nuk e lanë të mbaronte të plotë shkollën, bëri vetëm 1 vit. Drejtoi ushtrinë për 22 vjet. Mësoi shumë nga këshilltarët rusë dhe mori eksperiencën e tyre.
Sali Berisha?
Kam konsideratat më të larta. Nuk e ka mohuar kurrë luftën. Edhe si karakter. Statusin e veteranit e ka bërë Sali Berisha. Në nëntor 1995 u ftua në Francë dhe Rusi dhe mblodhi veteranet kur u kthye. Në këtë takim tha: Jam ndjerë shumë krenar që bashkë me flamujt e tjerë ishte edhe flamuri shqiptar si pjesë e rezistencës së shqiptarëve gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Fatos Nano?
Nuk e njoh fare këtë. E di qeshte i biri i Thanas Nanos se e kam patur në Vlorë. Por të birin nuk e njoh.
Ilir Meta?
Atë që ka bërë Iliri Meta për mua zor se mund të bënte një President tjetër. Ai ka konsideratë për mua dhe unë kam konsiderate për të.
Lulzim Basha?
Ka vazhduar marrëdhëniet me mua pak a shumësi Saliu, por jo tamam si ai. Më ka pritur në mënyrë të veçantë. Tani dhe jetëgjatësia ime I ka detyruar këta të më respektojnë dhe të më takojnë. Kam marrëdhënie normale. E vlerësoj si tëri. Shpresoj që Partinë Demokratike ta bëjë masive sepse nuk ka qenë e tillë.
Edi Rama?
Zyrtarisht nuk jam takuar asnjëherë me Edi Ramën. As ai nuk ka kërkuar të takohet me mua dhe as unë nuk kam kërkuar ta takoj atë. Një herë kur jemi shkëmbyer në një spital. Më pa dhe më thirri ku je komandant. Por nuk e di nëse vajta unë te Edi apo erdhi Edi te unë.
Emri im është Lilian N.Kjo është një ditë shumë e lumtur e jetës sime për ndihmën që Drsaguru më ka dhënë duke më ndihmuar të kthej ish burrit tim me magjinë e tij dhe magjinë e tij. Unë kam qenë i martuar për 6 vjet dhe ishte kaq e tmerrshme, sepse burri im ishte me të vërtetë mashtrim mbi mua dhe ishte duke kërkuar për një divorc, por kur kam ardhur nëpër email Dr.saguru në internet se si ai ka ndihmuar kaq shumë njerëz për të marrë ish e tyre prapa dhe të ndihmojnë për të rregulluar marrëdhëniet. dhe t’i bëjnë njerëzit të jenë të lumtur në marrëdhëniet e tyre. I shpjegova situatën time atij dhe pastaj kërkova ndihmën e tij, por për habinë time më të madhe, ai më tha se ai do të më ndihmojë me rastin tim dhe këtu unë tani po festoj sepse Burri im ka ndryshuar krejtësisht për mirë. Ai gjithmonë dëshiron të jetë me mua dhe nuk mund të bëjë asgjë pa pasur të tashmen. Unë me të vërtetë po e shijoj martesën time, çfarë është një festë e madhe. Unë do të vazhdoj të dëshmoj në internet, sepse Dr.Saguru është me të vërtetë një magjistar i vërtetë spell. A KENI NEVOJË TË NDIHMOJNË PASTAJ ME DOKTORIN E KONTAKTIT SAGURU TANI VIA EMAIL: drsagurusolutions@gmail.com ose WhatsApp +2349037545183 Ai është i vetmi përgjigje ndaj problemit tuaj dhe ju bën të ndiheni të lumtur në marrëdhënien tuaj. 1 LOVE SPELL 2 WIN EX BACK 3 FRUIT TË WOMB 4 PROMOVIMI SPELL 5 MBROJTJA SPELL 6 SPELL BIZNESI 7 PUNA E MIRË PUN 8 SPLIT LOTTERI DHE RASTI I GJYKATAVE.
Toby Vogel, ekspert në Këshillin e Politikave të Demokratizimit, thotë se SHBA-ja do marrëveshje midis Kosovës dhe Serbisë sa më shpejt që të jetë e mundur, në mënyrë që ta shpallë misionin e përfunduar dhe të tërheqë trupat nga Kosova.
Në një intervistë për Radion Evropa e Lirë, ai thotë se administrata Trump dhe presidentët Thaçi dhe Vuçiq janë protagonistët kryesorë që mbështesin shkëmbimin e territoreve midis Kosovës dhe Serbisë.
Vogel thotë se Lëvizja Vetëvendosje e kryeministrit në largim, Albin Kurti, do ta ketë të vështirë të bindë SHBA-në dhe BE-në se vendimi i Gjykatës Kushtetuese është i papranueshëm për të.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Vogel, Gjykata Kushtetuese e Kosovës ka konstatuar se Qeveria e re e Kosovës mund të formohet pa zgjedhje, por kryeministri në largim, Albin Kurti, ka thënë se ky vendim është i papranueshëm. Ku çon kjo situatë?
Toby Vogel: Para së gjithash nuk dua të komentoj një vendim të Gjykatës Kushtetuese sepse nuk jam ekspert i kushtetutës. Jo domosdoshmërisht i kuptoj të gjitha ndërlikimet ligjore këtu. Por ajo që mund të them është se kur qytetarët e Kosovës kanë dalë në zgjedhje vitin e kaluar, ata kanë votuar Vetëvendosjen dhe Lidhjen Demokratike të Kosovës, bazuar në pritjet se ato do të formojnë qeverinë nëse zgjidhen.
Tani LDK-ja ka vendosur të tërhiqet nga marrëveshja [e koalicionit] dhe në aspektin e legjitimitetit politik, situata e krijuar kërkon zgjedhje të reja. Ky është këndvështrimi im personal dhe jo një analizë ligjore, jo një analizë kushtetuese.
Unë e kuptoj që Vetëvendosje dhe kryeministri në detyrë, Kurti, nuk e pranojnë këtë vendim, në kuptimin politik. Megjithatë, mendoj se do ta kenë shumë të vështirë për ta bindur Bashkimin Evropian dhe sidomos Shtetet e Bashkuara për pikëpamjet e tyre. SHBA-ja, në fakt, ka ndihmuar për ta bindur LDK-në që të largohet nga koalicioni qeverisës me kryeministër Kurtin, për arsyet e veta. Dhe tani, BE-ja dhe SHBA-ja bëjnë thirrje për përmbajtje, për respektimin e vendimit [të Gjykatës Kushtetuese].
Radio Evropa e Lirë: Por shumë kanë thënë se vendimi i Gjykatës Kushtetuese mund të jetë një precedent i rrezikshëm – e margjinalizon fituesin e zgjedhjeve dhe hap rrugë për manovrim politik në të ardhmen midis partive politike që mund të mos i fitojnë zgjedhjet…
Toby Vogel: Me sa e kuptoj unë vendimin, ai thotë se partia më e madhe, partia me numrin më të madh të ulëseve [në Parlament] ka shansin e parë për të formuar qeverinë. Dhe, nëse ajo, për çfarëdo arsyeje, nuk mund të formojë ose nuk mund të mbajë shumicën në parlament, atëherë presidenti mund të caktojë dikë tjetër për të formuar qeverinë. Kështu e kuptoj unë vendimin. Gjithçka tjetër do ta lejonte Vetëvendosjen të mbante peng gjithë procesin, duke mos emëruar një kandidat alternativ për kryeministër. E përsëris, nuk jam ekspert i Kushtetutës, por unë kështu e kuptoj vendimin dhe realitetin ligjor dhe politik pas tij.
Radio Evropa e Lirë: Një nga detyrat më urgjente të Kosovës është vazhdimi i dialogut me Serbinë, i cili është pezulluar në fund të vitit 2018. Kur dhe në cilat kushte mund të rifillojë ky proces?
Toby Vogel: Unë do ta përjashtoja idenë se dialogu është çështja më urgjente, sepse ky dialog ka vazhduar e është ndërprerë për gati një dekadë tashmë. Nuk mendoj se një muaj më herët ose një muaj më vonë është problem i madh. Urgjenca vjen nga pala amerikane. Amerikanët duan marrëveshje sa më shpejt që të jetë e mundur, në mënyrë që ta shpallin misionin të përfunduar dhe të tërheqin trupat nga Kosova.
Kjo do të ishte një fitore në politikën e jashtme për presidentin [amerikan, Donald] Trump. Do të ishte justifikim personal për Richard Grenellin [të dërguarin e Shtëpisë së Bardhë për dialogun Kosovë-Serbi], i cili duket se është përfshirë tani në fushatën për rizgjedhjen e Trumpit. Kjo është ajo që vërtet qëndron pas ndjenjës së urgjencës.
Unë e kuptoj përse Kosova e ndjen këtë si urgjente, sepse ajo është e bllokuar, nuk ka pasur shanse për t’u bërë anëtare e Kombeve të Bashkuara, nuk ka mundur të bëhet pjesë e agjencive të OKB-së, ka edhe një fushatë të çnjohjeve nga Serbia.
Aspekti tjetër është ai se kush do ta përfaqësojë Kosovën në dialog: presidenti sikurse deri tash, apo kryeministri. Por mendoj se gjëja më e rëndësishme për t’u kuptuar tani është se shtytja e presidentit [të Kosovës, Hashim] Thaçi, për shkëmbim territoresh me Serbinë nuk është duke çuar vërtet askund. Të vetmit njerëz që mendojnë se kjo është një ide e mirë janë amerikanët dhe, deri së voni, edhe evropianët.
Por i dërguari i Bashkimit Evropian për dialogun Kosovë-Serbi, Mirosllav Lajçak, është shprehur qartë, duke thënë se kjo do të ishte një ide e keqe. Mendoj se presidenti Thaçi e kupton shumë mirë se ai është i izoluar, brenda vendit të tij, sa i përket idesë së shkëmbimit të territoreve dhe se marrëveshja e tillë nuk do të zbatohej.
Radio Evropa e Lirë: Thaçi insiston se SHBA-ja duhet ta ketë rolin kryesor në dialog dhe ju sapo thatë se SHBA-ja e mbështet shkëmbimin e territoreve. Pra, a pritet që kjo çështje të jetë në tryezë?
Toby Vogel: Mendoj se protagonistët kryesorë në favor të shkëmbimit të territoreve për momentin janë presidenti [i Serbisë, Aleksandar] Vuçiq, presidenti Thaçi dhe administrata Trump. Nëse kjo do të bëhet pjesë e negociatave diplomatike ose jo, mbetet të shihet. Varet nga forma se si zhvillohen këto bisedime. Disa vite janë humbur në dialog. Në dy vjetët e fundit ka pasur bisedime joproduktive për shkëmbimin e territoreve, që do të ishte në kundërshtim me parimet dhe vlerat e Bashkimit Evropian dhe shumë destabilizues për Ballkanin.
Tani shoh një lloj urgjence në anën e BE-së për t’iu rikthyer parimeve fundamentale që kanë shoqëruar dialogun kur ka filluar, gati dhjetë vjet më parë.
Radio Evropa e Lirë: Duket se ka pak bashkëpunim midis dy të dërguarve në dialog, atij amerikan, Richard Grenell, dhe atij evropian, Mirosllav Lajçak. A shihni ndonjë problem këtu, sepse edhe presidenti Thaçi ka thënë se nuk do të marrë pjesë në negociata me Lajçakun…
Toby Vogel: Presidenti Thaçi nuk supozohet të marrë pjesë në bisedime me Lajçakun, sepse është kryeministri i Kosovës ai që duhet të ngarkohet me dialogun. Ju e kujtoni se kur ka nisur dialogu, ka nisur me kryeministrat e të dyja palëve. Dhe kur ata kanë marrë funksione të tjera – të presidentit – dialogu ka kaluar tek ata. Pra, nuk ka pasur kurrë një aryse institucionale prapa kësaj. Ka pasur gjithmonë të bëjë me pushtetin personal.
Sa i përket rolit të SHBA-së, ai ka qenë një veprim jomiqësor. Një akt bulizmi i administratës Trump, jo vetëm ndaj Qeverisë së Kosovës, e cila në fund të fundit është konstituar siç duhet pas zgjedhjeve, por edhe ndaj evropianëve. Është bërë në mënyrë publike, në përpjekje për të margjinalizuar BE-në dhe për të margjinalizuar Kurtin. Ka qenë një veprim mjaft agresiv, sepse ka ndodhur publikisht. Ka gjithmonë gjëra të caktuara që ndodhin prapa skenës. Mund të mos ketë gjithmonë unitet midis BE-së dhe SHBA-së, por të shohesh aq mosmarrëveshje publike… unë mendoj se është një përpjekje e SHBA-së për të marrë kontrollin e procesit.
Radio Evropa e Lirë: Serbia po ashtu përballet me zgjedhje së shpejti. Deri tash nuk ka asnjë shenjë nga pala serbe se mund të ketë ndryshuar qëndrim në lidhje me Kosovën. Duke i pasur parasysh të gjitha këto zhvillime, cilat janë shpresat që dialogu të sjellë rezultate?
Toby Vogel: Unë nuk pres – dhe nuk jam i vetmi – shumë ndryshime në Serbi. Opozita në Serbi është e dobët dhe e përçarë. Këto zgjedhje janë pothuajse një formalitet që duhet të kryhet përpara se të rinisë dialogu.
Unë nuk e di se cila është faza e fundit e lojës së Vuçiqit dhe nuk e di se çfarë është duke bërë për të përgatitur skenën politike dhe opinionin publik për përfundimin e pashmangshëm të këtij dialogu, që do të jetë njohja e plotë e pavarësisë së Kosovës. Kosova ka qenë jashtë kontrollt të Serbisë tash e 20 vjet. Nuk mendoj se ndonjë vëzhgues i arsyeshëm ka iluzione se Kosova do të kthehet nën sovranitetin e Serbisë. Mendoj se është koha që Serbia ta pranojë këtë fakt dhe ta pranojë realitetin në terren.
“Po të kisha unë emisionin, do t’ia vija titullin: Pse duhet gënjyer?”. Kështu e nisi rrëfimin e tij në “Opinion”, me Blendi Fevziun, studiuesi Aurel Plasari, i ftuar për çështjen e Teatrit Kombëtar
Përtej të gjitha pretendimeve me tallash dhe dopolavoro, Plasari tregoi gjithë kronologjinë e jetës së godinës së Teatrit Kombëtar, nisur që në vitin 1938, mbyllur më 17 maj 2020. Përmes fotografish dhe dokumentesh, ai tregoi se si lindi kjo godinë, fillimisht si Rrethi Kulturor Shqiptaro-Italian “Skanderbeg”, për t’iu dedikuar tërësisht Teatrit Kulturor. Teksa pranon se është i ftohtë dhe nuk e komenton shembjen, Plasari fare mirë e shpreh qëndrimin e tij, kur, që në krye të emisionit, nis ta ndërtojë historinë e tij sikur godinën e ka shembur ushtria turke.
Ndërsa numëron argumentet se pse kjo godinë duhej ruajtur për vlerat historike që ajo kishte, për vlerat arkitektonike, ai thotë se u beson argumenteve dhe vlerësimeve që kanë sjellë specialistët e fushës. Në fund, ai tha se edhe ata që e shembën Teatrin Kombëtar, e dinë se është pikërisht ashtu siç e mendon ai dhe nuk është e nevojshme ta falsifikojnë historinë.TeatriKombetar
Ka shumë paqartësi rreth godinës së Teatrit Kombëtar, si ka lindur ajo?
Në dokumentet zyrtare të shtetit shqiptar flitet për projektin e themelimit të Rrethit Shqiptaro-Italian “Skanderbeg”, si nismë e qeverisë shqiptare, e Mbretit Zog në vitin 1938. Është krijuar një komision e një statut dhe po hidheshin përvijimet e projektit. Ndodhen dokumentet edhe në Arkivin Shtetëror dhe në shtypin e kohës. Përurimi është më 31 maj 1939.
Që kur është projektuar, vendimi thotë “për të promovuar bashkëpunimin kulturor, artistik, shkencor, midis dy vendeve”. Me ndryshimin politik-historik në Shqipëri, me pushtimin nga Italia fashiste apo me bashkimin e kurorave, projekti nuk ndryshon dhe puna për ndërtimin e tij vazhdoi. Ky projekt për Rrethin “Skanderbeg” u mbështet edhe nga qeveria edhe financiarisht.
Si ishte konceptuar?
Konceptimi ishte në dy seksione, në dy ndërtesa. Seksioni A, i kushtuar kryesisht kinemasë, teatrit dhe muzikës dhe u quajt Kinoteatër “Savoia”. Më tej e ndërroi emrin në kohën e gjermanëve. Seksioni B ishte seksioni shkencor, në të cilin u vendos Instituti i Studimeve Shqiptare, që përbën themelimin e Studimeve Albanologjike në Shqipëri, i trashëguar në vitin 1946 nga institutet që ngriti regjimi tjetër. Mjafton të përmendim emrat më të shquar të këtij instituti si: Dhimitër Berati, Aleksandër Drenova-Asdreni, Karl Gurakuqi, Anton Harapi, Etëhem Haxhiademi, Kolë Kamsi, Sotir Kolea, Xhevat Korça, Nikollë Lako, Bernardin Palaj, Lasgush Poradeci, Odhise Paskali, Vincenc Prennushi, Ilo-Mitkë Qafëzezi, Namik Resuli, Justin Rrota, Eqrem Vlora, Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej etj. Janë edhe 10-15 emra italianë, disa prej të cilëve kanë kontribute, disa të tjerë janë të lojës politike të asaj kohe.
Është themeli i studimeve albanologjike në kuptimin shtetëror. Të jemi realistë, nuk kemi pse ta idealizojmë këtë institut, pasi mungojnë emra si Lumo Skëndo, që është themelues i albanologjisë, që në Sofje, Fan Noli, Faik Konica, sepse ishin shprehur kundër pushtimit fashist. Kështu funksiononte në regjimet autoritare. Në vitin 1944 iu ndërrua emri në Instituti Shqiptar i Studimeve dhe në krye del At Anton Arapi. Kinoteatër “Savoia” kishte kinema dhe gropën e orkestrës, ku janë dhënë pjesë operash, janë dhënë koncerte nga Tefta Tashko, Marie Kraja dhe personalitete të kohës.
A ishte i njohur arkitekti Giulio Berte?
Po, ishte shumë i njohur dhe arkitektët shqiptarë e vlerësojnë për prirjen e tij ndaj arkitekturës futuriste.
Po nga ana arkitektonike, a ka pasur vlera?
Për anën arkitektonike u besoj prononcimeve të bëra nga shoqatat e arkitektëve, nga arkitektë italianë, nga Fakulteti i Arkitekturës së Firences dhe “Europa Nostra” dhe kërkoj falje se e nisa mbrapsht: U besoj vlerësimeve të Maks Velos, arkitektit Artan Raça, kritikut të artit Rubens Shima, të specialistit të monumenteve dhe akademikut Emin Riza dhe lista është shumë e gjatë e atyre që thonë se kjo godinë ka vlerë për t’u ruajtur.
Të kthehemi tek organizimi i Seksionit “A”…
Pjesa e parë ishte organizuar si një Kinoklub, ku jepeshin filma, teatër edhe koncerte, është luajtur Bethoven dhe nuk duhet të çuditemi që në 1944 është luajtur edhe Vagneri. Kinoklubi nuk kishte ndonjë inovacion për kohën, sepse Tirana kishte disa kinema shumë të mira. Kinema “17 nëntori”, në krye të herës “Nacional”, se “Rex” e quajtën italianët, ishte e projektuar nga inxhinier Luarasi, edhe më mirë dhe enkas për kinema, kombinuar me verore dhe dimërore, që komunikonin me njëra-tjetrën. Kishte një kat të nëndheshëm me central elektrik dhe kur energjia shkëputej në qytet, filmi vazhdonte. Dhe për të përfituar nga puna e centralit elektrik, aty prodhohej akull për shumë nga lokalet dhe pastiçeritë e Tiranës. Tirana kishte edhe “Glorian”, që ishte një lloj brilanti, por edhe shumë të tjera, por kompleksi “Skanderbeg” ndërthurte disa funksione, si e quajnë sot, si qendër “multikulturore”.teatri-1-768×528
Po pjesa tjetër?
Pjesa tjetër, konceptuar me ambientet çlodhëse, që janë trashëguar edhe më vonë nga Klubi i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, sepse rezidenca në rrugën “Musa Juka” nuk kishte Klub, kur mori ndërtesën tjetër, kishte Klubin e vet. Ka edhe një zonë ku lexohen gazetat. Por edhe Klubi ëhstë përdorur për koncerte nga Lola Gjoka, etj. Pjesa e dytë ishte “Pro Cultura”. Në fund të dy ndërtesave ishte një palestër bashkëkohore. Është e përshkruar në dokumente dhe e realizuar. Pishina duhet të jetë realizuar më vonë.
Fasada me kolonadë nuk u realizua kurrë?
Nuk e kujtoj. Dikush thoshte që ajo godinë s’kishte gardërobë. Kjo nuk e ndikon prishësin, sepse prindërit e tij, e dinë që ka pasur gardërobë në krahun e djathtë, ndërsa në krahun e majtë pije freskuese dhe pasta. Dhe unë si fëmijë mbaj mend këtë anë. Dyshemeja ka qenë me pllaka mermeri të kuqe dhe të zeza. Ka pasur edhe një kat sipër, që quhej galeria, që I kishte biletat më të lira, ku shkonin studentët. Unë kur isha fëmijë kam shkuar, nëna ime ishte shkëputur nga teatri dhe kishte kaluar te teatri për fëmijë, pas një martese me biografi të keqe, por unë si fëmijë e mbaj mend, pasi shpesh aktorët çonin fëmijët.Shembja e Teatrit-dhuna
Kur nisi funksionin ky rreth kulturor?
Vënia në punë ka qenë në 8 gusht 1939. Por duhet të sqarojmë se Rrethi “Skanderbeg” kishte për qëllim “të promovojë marrëdhëniet kulturore, artistike dhe shkencore italo-shqiptare. Ky është dekreti “Albania”, nr 114, data 8 prill. Dhe shndërrohet në Fondacion me Dekretin “Albania” me nr 142. Vendimi është marrë nga ministri i Jashtëm, Ciano, për të vijuar me të tjera dekrete, si ai i 30 tetorit 1940 për ndryshimin e emrit të Institutit të Studimeve Shqiptare në Instituti Mbretëror i Studimeve Shqiptare. E gjithë kjo kronologji është e regjistruar në dokumente zyrtare juridike. Nëse dikur ushtria turke do të gjykohej për shembjen e tij, këto janë dokumente që do të përdoreshin në aktakuzë.
Çfarë funksioni ka pasur në vitet 1940-1944?
Në vitet ’44 ka vijuar si Kinoteatër, ku janë shfaqur filmat e parë amerikanë, pasi gjatë dy viteve të Luftës librat dhe filmat amerikanë kanë qenë të ndaluar, filluan të shfaqen edhe filma jufosllavë dhe sovjetikë dhe grupi teatror i Tiranës ka filluar të japë shfaqjet e para. Mbi këtë grup u ndërtua Teatri i Shtetit, më vonë teatri Popullor e pastaj Kombëtar. Grupi kishte një traditë të viteve ’30, kryesisht në Kinoteatër “Gloria”, me aktorë të njohur si Mihal Popi, Xhevat Serezi, etj., por u shtuan edhe elementë nga grupet teatrore partizane. Pra, ishin një përzierje elementesh, që nisën të jepnin shfaqjet e para.
Aty janë zhvilluar gjatë luftës edhe takime të rëndësishme, si ai i Abaz Ermenjit, i Mustafa Krujës, që kanë mbajtur fjalime, ndërsa në dhjetor të 1944 aty shfaqet Enver Hoxha…
Po aty kanë mbajtur fjalime Mustafa Kruja në statusin e senatorit, ka mbajtur dy fjalime historike At Anton Arapi në periudhën e pushtimit gjerman dhe pas ’44-ës janë zhvilluar një ose dy seanca të rëndësishme të “Gjyqit special”, ku në ndonjë ka marrë pjesë edhe vetë Enver Hoxha në lozhë.
Ka marrë pjesë vetë Enver Hoxha në “Gjyqin special”?
Po, sepse ka dëshmi të një prej shoqëruesve të tij, që donte t’i transmetonte një ndërhyrje që i çonte Aneja. Ai nuk ka marrë pjesë në të gjitha seancat po në një ose dy.
Një incident që përmendet për godinën e shembur është një përplasje mes Enver Hoxhës dhe Misionit Britanik për praninë e Sarah Blloshmit në sallë…
Po, është një akuzë, që si tragjikomedi i është bërë tim eti se ishte përgjegjës për atë aktivitet, që “pse i çuat ftesë”. Dhe në procesverbal, i ka thënë që “ne ftesat ia kemi çuar Misionit Britanik dhe jo personave”.
Më pas, aty u vendos Teatri Shtetëror?
Në atë kohë, drejtor i Drejtorisë së Kulturës ka qenë Xhemal Broja. Në vitet e “ndërtimit të socializmit” iu la në përdorim, në funksionim vetëm teatrit, pasi Tirana nuk kishte nevojë për të tjera kinema dhe në godinë, pa dyshim herë pas here janë bërë ndërtime për t’u përshtatur me teatrin, ndërsa në godinën e dytë u trashëguan thuajse po ato struktura, sepse në vitin 1946 aty u vendos Instituti i Shkencave. Instituti i Studimeve Shqiptare kishte bibliotekë, arkiva dhe salla konferencash.
Në vitin 1940, aty është mbajtur Kuvendi i Parë i Studimeve Shqiptare, i botuar edhe në shqip edhe në italisht, ku hidhen idetë e drejtimeve që duhet të marrin studimet albanologjike në gjuhësi, arkeologji, folklor etj. Instituti i Shkencave trashëgoi bibliotekën, arkivin dhe një pjesë të mirë të projekteve të lëna përgjysmë. Që aty lindën Instituti i Letërsisë, i Gjuhësisë, Akademia e shkencave.
Pra, nuk është dopolavoro?
Po është dopolavoro, ta prishim?! Hajt ta prishim. Është ndërtesa ku ka dhënë mësim Edi Rama. Ajo tjera është shtëpia e Fashos, ajo duhet shembur, rektorati dhe Instituti ku punoj unë ka qenë “Gioventu dell Littorio”. Godinë “fashiste”, godinë “komuniste”, nuk janë koncepte estetike. Ne edhe letërsinë, edhe artet e asaj periudhe, i quajmë sipas metodës së “realizmit socialist”, sepse po t’i marrësh kështu, po monumentin e Skënderbeut, si do ta quajmë?
Fashist?
Nuk janë përcaktime këto, për këto thirr këta deputetët se këta e dinë, ose këta që qajnë hallin që kishte gardërobë apo jo. Gardërobë ka pasur dhe Biblioteka Kombëtare dhe Teatri i Operës, poshtë. Prishja e tyre që hiqnin dhe njerëz nga puna ishte kombinuar bukur se nuk kishte më para për ngrohje dhe ç’kuptim kishte gardëroba.
Kishte vlerë godina në vetvete?
Unë më duket se u përgjigja, për godinën të thashë gjithë vargun e specialistëve që janë shprehur për të.
Jo nga ana arkitektonike, por nga vlera historike…
Nga ana historike, ajo ndërtesë, edhe të prishej duhet të kishte pasur disa pllaka historike, që këtu ka ndodhur kjo, ka qenë ky institut, ka qenë kjo qendër, janë bërë këto gjyqe. Ne i kemi të mbushur “këtu banoi ai” te pallatet ordinere dhe nuk kemi ku ka kënduar Tefta Tashko, dhe elita e muzikës. Në atë sallë ka kënduar, edhe në salla të tjera, se ka bërë edhe regjistrimet që dëgjojmë të zonjës së madhe, si do t’i quajmë tani, me etiketë politike.
Shumë debate lidhen me faktin që ishte e degraduar dhe nuk restaurohej…
Për këtë janë shprehur grupe arkitektesh dhe specialistësh të huaj, “Europa Nostra”, janë shprehur ndër arkitektët dhe restauratorët më të mirë shqiptarë, sipas të cilëve është e restaurueshme, diskutojnë edhe çështjen e ringritjes unë nuk kam ndonjë nostalgji se duke u marrë shumë me histori, bëhesh i ftohtë. Nuk ke sentimente, por nëse qytetarët kanë sentimente, ajo është e ringritshme dhe Varshava është ringritur nga themelet, nuk ka ndonjë problem, biseda jonë ishte të rindërtojmë paksa historinë.
Kur filloi degradimi i jetës aty?
Pas ikjes së Klubit të Lidhjes, godina i kaloi e gjitha artit… Transformimet e kohës, që edhe artistët e qytetarët i kanë jetuar, janë të qartë, nuk kanë më vlerë në histori. Të dyja pjesët i kanë kaluar TK. Me sa mbaj mend unë, në ndërtesën e dytë u vendos studioja dramatike, para se të themelohej dega në Akademinë e Arteve.
Po në raport me arkitekturën e qytetit, çfarë klasifikimi mund të kishte si trashëgimi dhe arkitektonike?
Arkitektura zyrtare e Tiranës është kryesisht italiane dhe nuk lidhet me pushtimin, se ka filluar me marrëveshjet e 1925- 1926, lidhet ne dy marrëveshjet që quhen “pakti i Tiranës”, i parë, i dytë dhe i tretë dhe janë mobilizuar në ‘25 ose ’26. Ky angazhim i arkitektëve dhe urbanistëve italianë ka qenë në mobilizim me arterierinë kryesore të Tiranës, materniteti, banka, ministritë, përfshirje e arkitektëve italianë të periudhës politikisht të fashizmit, por të rrymave me emërtesa të ndryshme.
Në momentin e marrjes së vendimit për shembjen, cili ka qenë mendimi juaj personal?
Ka qenë se duhet të ruhej për të gjitha vlerat historike, pavarësisht nëse do të shërbente më si teatër apo jo. Që Tirana ka pasur nevojë për teatër të ri, unë e kam thënë disa herë, jo për një, por më shumë, siç ka pasur për Bibliotekë Kombëtare, ajo ku ndodhet tani nuk është mjedis për BK, por mjedis për bibliotekën e qytetit. I kemi parë gjithë hallet që nuk përballohen aty dhe është futur përkohësisht deri sa të realizohej projekti që u krye në fund të viteve ’80, por ekonomia dihej dhe dështoi.
I vetmi kryeqytet europian që s’ka bibliotekë qyteti. Edhe salla koncertesh, Tirana ka nevojë për më shumë, patjetër, por jemi një vend që edhe një sallë e organizuar mirë, që e quanim të Teatrit të Estradës, iku u zhduk dhe ndërtuan një bincë. Kjo është përgjegjësia në gjithë 30 vitet e fundit e të gjitha forcave, që kanë qeverisur dhe humbur edhe Pallatin e Kulturës, e përmenda unë gardërobën poshtë shumë e organizuar, aty e kanë bërë kafe. Dy kafet e jashtëzakonshme, ku shkonin ata që studionin në bibliotekë, i kanë bërë zyra dhe gardërobën e kanë bërë kafe. Shikoj në diskutime e thonë pse nuk fole. Kam folur. Te “Koha jonë” e kam thënë, ai ministër i PD-së, që ka bërë atë krim, të më dalë në rrugë ta pështyj. Çfarë fuqie kam më tepër unë?
Ndërkohë, shembjen në vetvete si e quani?
Nuk komentoj gjëra të tilla. Unë nuk jam njeri i sentimenteve, dalin ca që qajnë që përloten, nuk jam unë.
As nuk qan, as përlotesh…
Unë jam njeri që për të drejtën mund të vras me qetësi, nuk kam sentimente..
Në këta rast, çfarë sentimenti keni?
Ore, ca sentimenti kam unë, e shoh nga pikëpamja historike, e prishi turku mbaroi, por të mos e falsifikojmë historinë, të mos gënjejmë, kjo më shqetëson mua, të mos i falsifikojmë! Të thonë: “Kam nevojë, dua ta prish, se më ka zënë halli, për këtë, për atë”, por mos më thotë del një regjisor aty se “nuk kam nevojtore të mjaftueshme”? Në cilin vend të botës prishen ndërtesat për nevojtoret e pamjaftueshme?!
Ne kemi humbur stadiumin, Teatrin Kombëtar…
Do humbim edhe të tjerat, a kemi qenë bashkë kur jemi përpjekur për të bërë një ndikim në opinionin publik, për të ndërtuar e ruajtur Teatrin e Kukullave, si muze të parlamentalizimit shqiptar. Do prishen edhe këto, kur prishën këtë, Teatri i Kukullave një çap është.
Nuk besoj se dikush guxon të prishë godinën më të rëndësishëm të historisë së Shqipërisë, godina ku shteti atribuoi fondet e para publike për të ndërtuar Parlament.
Ta mbyllim me të qeshur.
Keni frikë se mund të shembet edhe ajo?
Nuk kam unë asnjë frikë, jam realist, racional, mund të prishin çdo gjë.
Si shpjegohet kjo paaftësi e jona për t’i ruajtur këto godina?
Futemi në një fushë tjetër, antropologjia kulturore, si është marrëdhënia jonë me kujtesën historike
Si e kemi ne këtë marrëdhënie?
Siç e tregove ti me ato pamje, marrëdhënia jonë me kujtesën historike kjo është.
Në një intervistë që bëra, fjalët e fundit të Maks Velos ishin: Jemi të paaftë të jetojmë si popuj të civilizuar..
Fjalët e Maksit, ato janë artistike, popujt e tjerë, p.sh., kampet e përqendrimit nazist i kanë ruajtur gjurmët, disa i kanë bërë edhe të vizitueshme. Një kamp përqendrimi këtu, që brenda natës janë vrarë 104 djem, i kanë zhdukur gjurmët me buldozer, nuk duan ta kujtojnë, që ka pasur kamp përqendrimi, dhe merren se “Enveri nuk liroi ato dhe këto”, njësoj si të justifikosh Hitlerin se edhe ai tha “më kanë provokuar këta e ata”.
Të falënderoj që ishit sot në studio!
Edhe unë të falënderoj, edhe pse jam i ndërgjegjshëm se kam folur kot.
Si keni folur kot?
Nuk duan t’ia dinë, por historia është histori, për ata që i dëgjojnë nuk ka vlerë, edhe ata që e kanë prishur, e dinë që është kështu si them unë.
Keni shkëmbyer ndonjë mesazh me Ramën?
Pyetje provokuese kjo, por jam i bindur që e dinë, që puna është kështu.
Keni pasur shkëmbim me të, se shkrimi që kishit i përgjigjet një deklarate të Ramës…
Një njeri që ka ardhur nga fusha e artit, që të paktën ka një minimum profili artisti, profesionisti, pedagogu, nuk mund të thotë pupuliti, me atë çimenton e veçantë, që ka shkëlqyer në Europë në një periudhë të caktuar, nuk mund t’i thotë tallash, se nesër po të mbesë artist, do t’i thonë që nëse e quajmë atë tallash, po pikturën si do ta quajmë? Është shumë e ndërlikuar kjo. Ata nxjerrin ca kalamaj, që thonë që ka qenë kazermë e ushtrisë italiane. Kështu thotë ai krahu i djathtë apo i majtë…
Një analist amerikan thotë se mënyra se si u shemb Teatri Kombëtar në Shqipëri, ishte e turpshme. Profesori David Phillips i Universitetit të Kolumbias tha për Zërin e Amerikës se çështja e vërtetë është mungesa e vullnetit të qeverisë për të respektuar shtetin ligjor, përçmimi për shoqërinë civile dhe shtysa e brendshme për të refuzuar kompromisin. Në një intervistë me kolegen Keida Kostreci, Prof Phillips foli edhe për bashkimin e opozitës me protestuesit dhe tha se ajo po tregohet oportuniste dhe se do të kishte qenë më mirë që opozita ta luante rolin e saj në parlament.
Zëri i Amerikës: Prof. Phillips, cili është reagimi juaj për shkatërrimin e ndërtesës së Teatrit Kombëtar në Tiranë mëngjesin e së dielës, dhe zhvillimet që pasuan?
Prof. David Phillips: I gjithë incidenti ishte një turp i madh. Qeveria nuk respektoi shtetin ligjor. Injoroi këshillat e Këshillit të Evropës. Shkeli interest e shoqërisë civile. Më vjen keq të them që është në vazhdën e prirjes së qeverisë Rama, që të veprojë i vetëm, pa marrë parasysh të mirën e përgjithshme, por në një regjim gjysmëautoritar si ai i Shqipërisë, nuk pres ndonjë gjë të ndryshme nga qeveria.
Zëri i Amerikës: Ky veprim u ndërmor në mes të një pandemie globale. Si e ndryshon kjo ekuacionin?
Prof. David Phillips: Nuk besoj se kjo e ndryshon ekuacionin. Është thjesht edhe një provë më shumë se Edi Rama po u shërben interesave të tij politike, në vend që të mendojë për interesat më të gjera të shoqërisë, veçanërisht në një kohë sfide të shëndetit publik, që po kalon Shqipëria dhe vende të tjera. Është e rëndësishme të kemi dialog, që të ketë kompromis, që populli dhe qeveria të punojnë së bashku. Shkatërrimi i Teatrit Kombëtar në mes të natës është krejtësisht i papajtueshëm me objektivat që ne shpresojmë të arrijë Shqipëria si demokraci dhe si një vend evropian.
Zëri i Amerikës: Një nga kritikat nga evropianët dhe të tjerë, ishte përdorimi i forcës, i konsideruar i panevojshëm dhe joproporcional. Cili është mendimi juaj?
Prof. David Phillips: A është ndonjëherë i nevojshëm përdorimi i forcës? Unë e vizitova Teatrin Kombëtar në maj të vitit të kaluar, u takova me shumë nga artistët dhe demonstruesit. Ishin paqësorë. Donin të kishin dialog. Pikëpamjet e tyre ishin të qarta. Nuk e di se pse qeveria vendosi të provokonte një konfrontim, veçanërisht në kontekstin më të gjerë të asaj që po ndodh në Shqipëri dhe rajon, pandemia që ka prekur në Shqipërinë dhe vendet e tjera.
Zëri i Amerikës: Çfarë do t’i thonit qeverisë, autoriteteve dhe të tjerëve që mbështesin ndërtimin e teatrit të ri dhe që thonë se godina ishte e vjetër, nuk ishte funksionale dhe për këtë arsye duhet teatri i ri dhe që shumë artistë e mbështesin idenë e teatrit të ri?
Prof. David Phillips: Unë nuk kam parë ndonjë anketë të opinionit publik, kështuqë nuk mund të komentoj për këtë. Po, ndërtesa mund të rinovohej dhe përmirësohej. Nuk kishte pse të shkatërrohej. Ka një pyetje më të gjerë: kush përfiton nga shkatërrimi, çfarë kontratash po jepen për rindërtimin? Kush përfiton nga këto kontrata dhe pronat e lidhura me to. Kush do t’i përdorë ato prona? A është kjo pjesë e një skeme më të gjerë korrupsioni nga qeveria e Edi Ramës, apo shembja u ndërmor në favor të arstistëve? Duke pasur parasysh historinë ndjekjes së interesave të veta dhe korrupsionit të Edi Ramës, ka pikëpyetje serioze për motivin e tij, si edhe për sjelljen e qeverisë.
Zëri i Amerikës: Opozita po mbështet ata që kundërshtonin shkatërrimin dhe po proteston me ta. A po përdoret kjo çështje për përfitim politik sipas jush?
Prof. David Phillips: Është vonë për të protestuar. Ndërtesa është shkatërruar. Momenti për të mobilizuar indinjatën e publikur ishte para se të shkatërrohej ndërtesa.
Opozita po tregohet oportuniste. Çështja e vërtetë këtu nuk është aq shumë ndërtesa ose teatri. Çështja e vërtetë është mungesa e vullnetit të qeverisë që të respektojë shtetin ligjor, përçmimi për shoqërinë civile, shtysa e brendshme për të refuzuar kompromisin. Asnjë nga këto (veprime) nuk ishte i nevojshëm, sidomos në këtë moment. Mund të ishte mbajtur një qëndrim më i matur dhe i duruar, që të mos arrinim në këtë polemikë ku jemi tani.
Zëri i Amerikës: Pas shembjes dhe ngjarjeve që pasuan, pati reagime evropiane përfshirë Komisionin Evropian, por jo nga Shtetet e Bashkuara. A do të donit të shihnit një reagim amerikan?
Prof. David Phillips: Sigurisht qeveria (amerikane) duhet t’i shprehë pikëpamjet e veta. Nëse ndjehet e indinjuar nga masat e marra nga qeveria Rama, duhet të flasë. Sapo mora vesh se ç’po ndodhte, unë kontaktova ambasadoren në Tiranë, për ta pyetur nëse ambasada kishte nxjerrë ndonjë deklaratë. Deri në momentin e kësaj interviste (të hënën në mbrëmje me kohën e Shqipërisë), nuk kam marrë përgjigje. Kjo më bën të shtroj pyetjen nëse qeveria amerikane ishte informuar paraprakisht dhe nëse po, çfarë sinjali i dërguan Edi Ramës. Sinjali që duhej të ishte dërguar, duhet të ishte ai i negociimit të mosmarrëveshjeve, i zgjidhjes paqësisht të tyre dhe i bashkëpunimit mes qeverisë dhe shoqërisë civile. Nuk e di nëse qeveria amerikane e ka përçuar atë mesazh, por unë dua që ta përcjell këtë mesazh tek shikuesit tuaj. Është koha për bashkëpunim, jo konfrontim.
Po ashtu, kur flasim për Shqipërinë, qeveria amerikane duhet të udhëheqës. Ne duhet të përcaktojmë axhendën dhe vendet evropiane të ndjekin. Ne nuk duhet të jemi të fundit që të shprehim qëndrimin tonë. Ne duhet të jemi në krye, duke bërë thirrje për demokraci më të fortë dhe për dialog. Ky është nga ato lloj incidentesh ku zëri i Amerikës duhet të dëgjohet.
Zëri i Amerikës: Raporti i fundit i organizatës Freedom House për Vendet në Tranzicion, shprehu shqetësimin për rënien e demokracicë në shumë vende të Evropës Qendrore dhe Lindore, përfshirë Shqpërinë. Bëhej fjalë për zhvillimet e vitit 2019, por a i shihni ngjarjet e fundit si vazhdimësi e kësaj prirjeje?
Prof. David Phillips: Po. Dhe kam shkruar për vdekjen e demokracisë në Shqipëri nën udhëheqjen e Edi Ramës, jo vetëm lidhur me çështjen e Teatrit Kombëtar, por edhe masat shtypëse të qeverisë ndaj medias, lirisë së shprehjes pas tërmetit. Është alarmuese. Tani është koha kur njerëzit duhet të reflektojnë dhe të gjejnë emërues të përbashkët. Përkundrazi Edi Rama duhket se po shfrytëzon mosmarrëveshjet, Shqiptarët duhet të bashkohen dhe të punojnë së bashku. Por nuk mendoj se është në AND-në e Edi Ramës që të dëgjojë shqetësimet e të tjerëve. Ai vepron në mënyrë impulsive dhe agresive. Kjo nuk është në interesin e Shqipërisë.
Zëri i Amerikës: Shumica qeveritare mund të thotë se ka mbështetjen e popullit që e zgjodhi…
Prof. David Phillips: A ishin ato zgjedhje të lira dhe të drejta dhe transparente. A ndjehen shumica e shqiptarëve të përfaqësuar në mënyrë demokratike nga kjo qeveri? Mendoj se duhet të ketë një reflektim serioz dhe të shtrohen pyetje. Dhe nëse zbulojmë se qeveria ishte e motivuar nga synime korruptive, atëherë duhen marrë masa ndaj qeverisë për të forcuar shtetin ligjor dhe për të mbrojtur interesat e popullit të Shqipërisë.
Zëri i Amerikës: A mendoni se situata do të kishte qenë e ndryshme nëse opozita nuk do të kishte braktisur parlamentin dhe do të kishte luajtur rolin e vet në parlament, në vend që të nxitonte të bashkohej me protestuesit tani?
Prof. David Phillips: Sigurisht që do të kishte qenë më mirë, nëse opozita do të ishte në parlament. Tërheqja ishte gabim. Ishte një gabim tjetër bojkotimi i zgjedhjeve vendore. Në një demokraci ka vend për shprehjen e mendimeve të ndryshme, përveçse nëse nuk je i ulur në tryezë. Dhe opozita, Partia Demokratike duhet të vlerësojë rolin e vet. Duhet të riorganizohet. Duhet një ligj elektoral që të mundësojë zgjedhjet, forcimin e qeverisjes demokratike. Tani nuk është koha për të fituar pikë politikisht, është koha për t’u organizuar, mobilizuar dhe votuar, kur të paraqitet mundësuia për ndryshimin e pushtetit, që gjendja a vendit të përmirësohet dhe të ketë më shumë përfaqësim.
Zëri i Amerikës: Meqë po flasim për reformën zgjedhore, opozita vendosi të mos marrë pjesë në takimin për këtë çështje, mesa duket në shenjë proteste ndaj zhvillimeve për teatrin. Cili është mendimi juaj?
Prof. David Phillips: Është qesharake. Nëse opozita do që të ketë një zë, duhet të ngrejë zërin për zgjedhjet. Nëse debate është për reformën elektorale, atëherë opozita duhet të bashkohet dhe të ketë një qëndrim të përbashkët. Gjatë vizitës sime të fundit në Shqipëri në pranverë, pata një takim me krerët e partive politike të opozitës. Të gjithë donin një ligj të ri elektoral dhe të gjithë duan të marri pjesë politikisht. Asgjë nuk duhet t’i pengojë, përfshirë udhëheqjen e vet. Është koha që shqiptarët të votojnë dhe vota e tyre të ketë vlerë. Nëse nuk janë mundësitë që kjo të bëhet, atëherë opozita nuk është më pjesë e zgjidhjes por bëhet pjesë e problemit. Prandaj duhet t’i futemi punës, të zgjidhim se si vendi do të qeveriset në të ardhmen dhe kur dhe si mund të mbahen zgjedhjet.
Raportuesi për Kosovën në Asamblenë Parlamentare të Këshillit të Evropës, Peter Beyer që njihet edhe si aleat politik i Kancelares Angela Merkel në një intervistë ekskluzive për Gazetën Express tha se nuk duhet të ketë prekje të kufijve mes Kosovës dhe Serbisë. Beyer, i cili është deputet në Bundestagun gjerman nga radhët e CDU’së së Kancelares Angela Merkel, u shpreh se pozicioni i Gjermanisë mbetet i pandryshueshëm sa i përket idesë për ndryshim kufijsh.
Deputeti gjerman po ashtu tha se detyra e vetme në tryezën e bisedimeve mes Kosovës dhe Serbisë mbetet një marrëveshje gjithëpërfshirëse ligjërisht e detyrueshme për të dyja palët. Tutje, ai tha se Gjermania në koordinim me partnerët evropianë duhet të marrë rolin kyç në procesin e dialogut.
Gazeta Express: Si e shihni qëndrimin e Përfaqësuesi të Lartë të BE’së për Politikën e Jashtme, Josep Borell në një intervistë të cilën e dha para dy ditësh, ku u shpreh se nuk është kundër ndryshimit të kufijve mes Kosovës dhe Serbisë nëse dy shtetet pajtohen për këtë?
Peter Beyer: Nuk jam në dijeni për intervistën e z.Borell. Në çfarëdo situate, pozicioni jonë mbetet i pandryshueshëm. Jo prekje të kufijve mes Serbisë dhe Kosovës. Pikë. Askush nuk duhet të jetojë nën iluzionin se Gjermania mund të ndryshojë pozicion këtu. Ajo nuk do të ndodhë. Është e qartë se paraqitja në publik e një ideje të tillë është në kundërshtim me interesat e paqes dhe stabilitetit të gjithë rajonit të Ballkanit Perëndimor. Nuk është po ashtu e dobishme nëse herë pas here ide të vjetra apo të reja hudhen në debatin publik. Përqëndrimi në procesin e normalizimit me qëllim të një marrëveshje gjithëpërfshirëse ligjërisht të detyrueshme mbetet detyra në tryezë. Nuk ka ndonjë lajm aty.
Gazeta Express: A mendoni se Gjermania duhet të luajë rol kyç në ndërmjetësimin e dialogut mes Kosovës dhe Serbisë.
Peter Beyer: Sikur në të kaluarën, Gjermania mbetet e përkushtuar në procesin e pranimit në BE të shteteve të Ballkanit Perëndimor në përgjithësi si dhe të normalizmit të procesit mes Serbisë dhe Kosovës në veçanti. Unë pajtohem që Gjermania, gjithmonë në koordinim të afërt me partnerët evropianë duhet të marrë rolin udhëheqës në dialog.
Gazeta Express: Në funksionin tuaj si Koordinator i Bashkëpunimit Transatlantik në Qeverinë Federale të Gjermanisë, si e shihni rolin e Emisarit Special të Presidentit Donald Trump, Richard Grenell në dialogun mes Kosovës dhe Serbisë?
Peter Beyer: Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë një aleat i ngushtë dhe mike e Gjermanisë dhe Republikës së Kosovës. Të dyja, Gjermania dhe SHBA’ja i përkasin njohëseve më të hershëm të Kosovës si shtet sovran dhe i pavarur. Ekziston një shkëmbim i shpeshtë i përvojave, ideve dhe qasjeve politike midis SHBA’ve dhe Gjermanisë në lidhje me Ballkanin Perëndimor. SHBA’ja pa dyshim e kupton se integrimi dhe pranimi i vendeve të Ballkanit Perëndimor në Bashkimin Evropian është e rëndësisë kryesore dhe çështje e mirëfilltë evropiane. Vetëm Bashkimi Evropian mund të ndihmojë të tejkalohen sfidat politike dhe historike dhe të hapë rrugën drejt anëtarësimit në Bashkimin Evropian.
Gazeta Express: Para dy ditësh në cilësinë e raportuesit për Kosovën në Asamblenë Parlamentare të Këshillit të Evropës, u keni bërë thirrje liderëve politikë në Kosovë për përgjegjësi politike dhe respektim të rendit dhe ligjit, pasi Gjykata Kushtetuese pezulloi dekretin e Presidentit të Kosovës deri më 29 maj për mandatarin e ri të qeverisë. A mendoni se Kosova do ta kalojë këtë ngërç institucional dhe të jetë e gatshme për të filluar dialogun me Serbinë?
Peter Beyer: Krizat aktuale politike dhe kushtetuese në Kosovë vijnë në një kohë kur bota është goditur fort nga një pandemi globale, duke rezultuar në vështirësi të mëdha për qytetarët e një vendi të vogël e të varfër por vend krenar. Unë jam akoma i sigurt që aktorët politik do të kuptojnë sinjalet dhe janë të udhëhequr nga arsyeja dhe përgjegjshmëria. Nuk duhet të ndodhin trazira në rrugë as në parlament siç janë parë në të kaluarën. Njerëzit janë duke vuajtur dhe kanë nevojë për perspektivë që tri krizat të menaxhohen nga ata që janë në pozicionet udhëheqëse të vendit.
Gazeta Express: Dje u mbajt Samiti i Zagrebit për Ballkanin Perëndimor dhe një nga çështjet me të cilën qytetarët e Kosovës ende përballen është liberalizimi i vizave. A mendoni se Bashkimi Evropian duhet që përfundimisht të pajtohet për t’i dhënë dritën e gjelbër Kosovës dhe të heq regjimin e vizave?
Peter Beyer: Liberalizimi i vizave është i vonuar. Ndjehem i turpëruar që Bashkimi Evropian nuk ka vepruar në këtë kontekst. Liberalizimi i vizave është i vonuar. Nuk mund të ketë justifikime të mëtutjeshme nga shtetet e veçanta anëtare të BE-së, nëse nuk dëshirojmë të tregojmë plotësisht besueshmërinë tonë. Por unë gjithashtu e di se ka shumë vullnet të mirë që më në fund të bëhet e mundur lëvizja e lirë për qytetarët e Kosovës./GazetaExpress/
Në intervistën e dhënë në A2, ish-kryeministri Sali Berisha foli edhe për situatën në Kosovë, ku janë shënuar precedentë të ri edhe në kohë pandemie.
Për ish-kryeministrin e Shqipërisë, gjithçka që është duke ndodhur në Kosovë është e lidhur me dosjen “Thaçi” dhe “lëkurën e tij”.
“Në asnjë rrethanë, unë nuk jam implikuar në problemet e brendshme të Kosovës, e cila në fakt është gjysma e zemrës dhe e shpirtit tim. Janë bërë disa zgjedhje, por ajo që është e vërteta, janë ndjekur procedura kushtetuese. Kosova ka dëshmuar në këto 10 vite një shtet ligjor, atë që në Shqipëri është shkatërruar nga Edi Rama.
Pa patur dëshirë të futem në problemet e brendshme të Kosovës, unë mund të them se shteti ligjor atje funksionon. Shtetet e Bashkuara të Amerikës nuk i kanë konsideruar dhe nuk i konsiderojnë shkëmbimin e territoreve dhe të ndryshimit të kufijve. Sipas argatëve të Beogradit, në Prishtinë dhe në Tiranë, gjithçka diktohet nga ndryshimi i kufijve. Kush gënjen tani? Unë nuk besoj se përfaqësuesit e SHBA-së gënjejnë. Gënjeshtrat këtu i përsërit ‘Trojka’ sepse kjo është marrëveshja që Miladini shqipfolës, me ndërmjetësimin e Edi Ramës dhe Baton Stanishiqit, ka bërë me Vuçiç dhe kjo marrëveshje është kushtëzuar fund e krye nga dosja “Thaçi”, të cilën e ka fletë për fletë Beogradi. Në besimin tim, gjithçka që zhvillohet është e lidhur me atë dosja dhe për lëkurën e tij. Unë nuk e di që ai të ketë kryer krime, por e di që ai është nën hetim sepse është bazë e ngritjes së Gjykatës Speciale. Unë di që Dick Marty të akuzuar kryesor në raport ka pasur Thaçin. Unë e kam kundërshtuar fortë atë raport. Por është ndjekur rruga e plotësimit të kërkesave të Beogradit. Kjo është për mua një gjë e rëndë”, u shpreh Berisha.
Unë mendoj se shkëmbimi i kufijve do të ishte një ngjarje destabilizuese. Çdo luftë në Ballkan është bërë për ndryshim kufijsh dhe kjo është një luftë me zjarrin. Një problem themelor në këtë proces përfaqëson vetë Miladini shqipfolës, i cili mashtron botën për lëkurën e tij. Sa do të shkojë kjo, unë nuk mund të them, por mbetem i bindur se shkëmbim territoresh nuk do të ketë”, u shpreh Berisha.
Gjergji Vurmo, autor i kapitullit për Shqipërinë në raportin Vendet në Tranzicion 2020, bën një analizë të faktorëve që sollën rënien në nivelin e demokracisë në Shqipëri. Zoti Vurmo, drejtor projekti i Institutit për Demokraci dhe Ndërmjetësim në Tiranë, thotë se elitave u intereson konfliktualiteti që të mbrojnë interesat e tyre. Në një intervistë për Zërin e Amerikës, ai bën një analizë të gjendjes politike në vend.
Zëri i Amerikës: Në raportin e fundit “Vendet në Tranzicion” të Freedom House, Shqipëria shënon ulje përsa i takon nivelit të demokracisë. A mund të na shpjegoni kontekstin dhe çfarë do të thotë kjë rënie për Shqipërinë.
Gjergji Vurmo: Fatkeqësisht kemi dy përkeqësime: dimensioni i qeverisjes vendore dhe dimensionit të zgjedhjeve demokratike. Përkeqësimi i të dy dimensioneve lidhet në thelb me një mungesë të vazhdueshme të mekanizmave të kontrollit të balancës dhe të pushteteve në Shqipëri, një problematikë të vazhdueshme dhe të vetë klimës politike në Shqipëri që vazhdon të mbetet konfliktuale. Të dyja përkeqësimet janë të ndërlidhura me njëra tjetrën. Të dyja këto dimensione kanë çuar në një ulje në notën e demokracisë shqiptare. Gjatë vitit të kaluar, në fillimin e 2019-ës kemi pasur një krizë politike, që filloi me dorëheqjen e opozitës parlamentare nga mandatet. Ky ishte një veprim i paprecedent i cili u injorua fillimisht, por vazhdoi të degradojë më tej situatën politike dhe në gjysmën e dytë të vitit të shkuar arritëm në përmasat jo të një krize të thjeshtë politike por besoj se kemi arritur në përmasat e përplasjeve institucionale të cilat sigurisht buruan nga kriza politike e fillim-vitit të 2019-ës.
Të dyja janë të ndërlidhura. Fakti që të dyja palët politike, opozita dhe qeveria, vazhduan me një gjuhë mjaft të ashpër ndaj njëra-tjetrës, dhe nuk arritën të gjenin konsensusin për të tejkaluar atë situatë.
Arritëm në gjysmën e vitit, ku u zhvilluan zgjedhjet lokale me bojkotin e opozitës dhe ishte pikërisht ky fakt që i uli pikë dimensionit të zgjedhjeve të lira në Shqipëri.
Sipas raportit preliminar të OSBE-ODIHR-it, votuesit shqiptarë u lanë praktikisht pa një mundësi zgjedhjeje.
E gjithë situata politike përfshiu më tej edhe institucionin e presidentit dhe nga ai moment u shënuan një sërë përplasjesh institucionale duke filluar mes presidentit, parlamentit dhe Komisionit Qendror të Zgjedhjeve. Më pas kemi procedurën për shkarkimin e presidentit dhe rreth fundit të vitit të shkuar, kemi edhe përplasjet mes presidentit, parlamentit lidhur me emërimin e gjyqtarëve të gjykatës kushtetuese.
Të gjitha këto përplasje institucionale, do të thoja vijnë për herë të parë në realitetin shqiptar dhe kanë qenë arsyet kryesore për përkeqësimin e dy dimensioneve, edhe të zgjedhjeve, edhe të qeverisjes demokratike.
Zëri i Amerikës: Konkretisht të gjitha këto përplasje institucionale dhe këto fraktura të zinxhirit të demokracisë, çfarë nënkuptojnë për pjekurinë e klasës politike, ndërkohë që kanë kaluar tre dekada nga përmbysja e komunizmit?
Gjergji Vurmo: Unë personalisht besoj se ne po përjetojmë thjesht pasojat dhe atë pikun e pasojave të mundshme të cilat shumëkush i ka paralajmëruar që në vitin 2008 me ndryshimet kushtetuese. Kanë qenë pikërisht ato ndryshime që kanë prekur në thelb mekanizmat e balancave dhe kontrollit të pushteteve, kanë prekur në thelb pavarësinë, funksionalitetin dhe efikasitetin e institucioneve të kontrollit, monitoruese, kanë bërë që me një qasje, fituesi i fiton të gjitha. Kanë sjellë maxhoranca parlamentare të cilat mund të bënin praktikisht gjithçka dhe për më tepër për shkak fatkeqësisht edhe të mungesës së Gjykatës Kushtetuese në dy vjet e gjysëm të fundit, opozita parlamentare në fillim të vitit të shkuar u përball praktikisht me një situatë ku ata realisht nuk mund të korrigjonin dot qeverisjen. Është pikërisht ai moment i cili edhe në raportin e publikuar sot, flitet për pamundësinë e parlamenteve në vende të ndryshme të Ballkanit por edhe më gjerë, siç është Shqipëria, Serbia, Mali i Zi dhe vende të tjera për të korrigjuar qeverisjen dhe të mbetur pa alternativa, opozitat në këto vende kanë vendosur t’i drejtohen bojkotit.
Zëri i Amerikës: Si do t’i përgjigjeshit argumentit që mund të jepte shumica, që “unë i fitova zgjedhjet dhe shpreh vullnetin e popullit”?
Gjergji Vurmo: Pavarësisht kësaj situate me të cilën u përball opozita vitin e shkuar, unë personalisht mendoj se do të ishte më mirë qëndrimi brenda institucioneve. Pyetja që ju bëni lidhet ngushtësisht me kulturën demokratike. Ka shumë aspekte të kulturës demokratike jo vetëm të institucioneve, por edhe të shoqërive, njerëzve, qytetarëve të cilat nuk mund të normohen me ligj dhe nuk mund të normohen as me argumente të tipit “unë i fitova zgjedhjet dhe unë mund të bëj çfarë të dua në katër vitet e ardhshme”. Janë pikërisht këto arsye të cilat kanë shtyrë demokracitë liberale të ndërtojnë mekanizmat e kontrollit të balancës dhe pushteteve. Është pikërisht kjo arsyeja e ekzistencës së institucioneve të pavarura të cilat mbrojnë edhe kushtetueshmërinë dhe pritshmërinë dhe performancën e institucioneve dhe të pushteteve.
Por mbi të gjitha do të thoja se është gati-gati e pamundur që një shumicë parlamentare të mendojë ta ndërmarrë, pa iu drejtuar atyre normave të kulturës bazë demokratike. Ne po përballemi me një situatë kur nuk kemi një Gjykatë Kushtetuese.
Unë do të thoja që një shumicë parlamentare e përgjegjshme do të tentonte patjetër të kalonte ligje jo me procedura të përshpejtuara, do të kalonte ligje që të ishin të konsultuara sa më gjerë dhe kjo jo vetëm me opozitën parlamentare, por edhe me grupet e interesit, edhe me grupe të qytetarëve. Pra do të tentonte të ndërmerrte çdo hap dhe t’i jepte çdo mundësi atij projekt-ligji për të mos cënuar në asnjë rast integritetin e procedurës ashtu si edhe integritetin e përmbajtjes së atyre ligjeve, jo më pak edhe për shkak të arsyes se vendi gjatë dy viteve të shkuara dhe aktualisht është pa një gjykatë kushtetuese.
Parlamenti shqiptar mesatarisht në pesë vitet e fundit ka miratuar midis 250-280 akteve ligjore në vit, që do të thotë nëse i përpjestojmë me një numër mesatar të ditëve të punës në vit, miratimi i një akti ligjor, ose i një amendimi ligjor është bërë mesatarisht brenda gjysmë dite, ëka do të thotë që brenda gjysmë ditë ajo shumicë parlamentare ka futur projektin për procedurë parlamentare, e ka disktuar së brendshmi në komisione, e ka konsultuar me grupe të ndryshme interesi, e ka miruatuar në seancë plenare. Është e tepërt të them që gjysmë dite për të miratuar, konsultuar dhe ezauruar në mënyrë sa më të plotë dhe me sa më shumë integritet proçedurat parlamentare për miratimin e ligjit, gjysmë dite është gati-gati qesharake.
Zëri i Amerikës: Në raport megjithëse analizohen ngjarjet e vitit të kaluar, përmendet edhe fakti që pandemia e koronavirusit, mund të ndikojë më tutje në gërryerjen e demokracisë. Çfarë rreziku paraqet një situatë e tillë për Shqipërinë?
Gjergji Vurmo: Tre-katër muajt e fundit për fat të keq Shqipëria është përballur me situata emergjence të cilat kanë sjellë edhe shpalljen e gjendjes së emergjencës dhe një ulje të rolit të kuvendit, të parlamentit në vend. Në një situatë emergjence, do të thoja është mëse e kuptueshme. Kjo është jo vetëm në Shqipëri, por edhe në shumë vende të Ballkanit, të Evropës dhe të botës. Në shumë vende të rajonit dhe të Evropës, kjo situatë emergjence është shfytëzuar për fat të keq për të gllabëruar më shumë pushtet. Në rastin e Shqipërisë përveç disa rasteve të debatueshme siç ishin ndryshimet e Kodit Penal me procedurë të përshpejtuar, apo ndonjë akt tjetër, besoj se qeverisja në këto dy-tre muaj nuk ka shfaqur tendenca aq problematike sa ç’mund të kenë shfaqur në Poloni, Hungari apo Serbi.
Thënë kjo, situata në Shqipëri ka qenë problematike që më herët. Po të shohim korrupsionin, apo lirinë e shprehjes dhe lirinë e medias, pavarësisht se raporti Nations in Transit nuk vë re as ndonjë ulje, as ndonjë përmirësim i këtyre dimensioneve, raporti gjithsesi i analizon në detaje zhvillime problematike lidhur me këto dimensione. Korrupsioni për shembull prej vitesh ka qenë në nivele shumë të këqija në raportin Nations in Transit, madje në nivelet e regjimeve gjysmëautoritare.
Zëri i Amerikës: Në fakt Shqipëria është në të njëjtën kategori, të regjimeve hibride. A mund të bëhet argumenti që ka edhe më keq?
Gjergji Vurmo: Po, patjetër, ka edhe më keq, ashtu siç ka edhe më mirë, Problemi është se pas 30 vjetësh tranzicion shqiptarët janë të lodhur me argumentin që ka gjithmonë më keq ashtu siç edhe standardi me të cilin shqiptarët krahasojnë ambiciet e tyre, nuk është më ai i para pesë viteve, apo i para 10 viteve, apo aq më pak para 15-20 viteve. Nuk është standardi i një shteti që shqiptarët do donin ta shihnin.
Thjesht fakti që në Shqipëri shumica e të rinjve do të donin të linin vendin e tyre, thjesht për shkak të faktit se ata nuk shohin më asnjë shpresë në mundësinë që Shqipëria të shndërrohet thelbësisht dhe rrënjësisht në një demokraci funksionale, do të thoja që është një fakt ulëritës.
Zëri i Amerikës: Çfarë mendoni se i bën të gjitha palët e politikës në Shqipëri të zgjedhin konfliktualitetin dhe jo të punojë në favor të zgjidhjeve për t’u shërbyer qytetarëve që i kanë votuar?
Gjergji Vurmo: Mendoj se është ai konfliktualitet i cili u nevojitet elitave të tilla të papërgjegjshme politike jo vetëm në Shqipëri por edhe në vende të tjera. Është pikërisht konfliktualiteti politik ai që zhvendos vëmendjen nga problematika të tjera akoma më të mëdha. Ne për shembull pas dy-tre muajsh do të na duhet të duartrokasim marrëveshjen mes shumicës dhe opozitës brenda dhe jashtë parlamentare lidhur me reformën elektorale. Por a do të jetë kjo reformë elektorale një përgjigje për sfidën më të madhe të vendit që është rikthimi në balancë i atyre mekanizmave të kontrollit, të balancës së pushteteve, që është ajo që u nevojitet shqiptarëve. A do të jetë ajo një përgjigje për t’i dhënë fund pandëshkueshmërisë në Shqipëri, apo fundit të korrupsionit të lartë. Dyshoj që do të jetë.
Shkalla e papunësisë në Kosovë pas përfundimit të pandemisë mund të shkojë në 50 për qind, nga rreth 30 për qind sa ka qenë në muajin mars, thotë një intervistë për Radion Evropa e Lirë, kryetari i Bashkimit të Sindikatave të Pavarura të Kosovës, Avni Ajdini.
Ajdini po ashtu thotë se qeveria duhet të ndihmojë bizneset, në mënyrë që të mund të mbajnë punëtorët në punë.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Ajdini, Dita Ndërkombëtare e Punës, për shkak të pandemisë, këtë vit Kosovën e gjen me numër të madh të bizneseve të mbyllura dhe punëtorë të papunë. Keni bërë ndonjë llogari se sa është numri i të papunëve gjatë kësaj situate të pandemisë?
Avni Ajdini: Ne jemi të vetëdijshëm në këtë drejtim se shumë vendet të punës do të humbin për arsye të pandemisë që ka kapluar, jo vetëm Republikën e Kosovës, por edhe globin. Për këtë arsye edhe ekonomia e Kosovës do këtë zvogëlim të rritjes ekonomike, kështu që edhe punëtorët do të humbin vendet e punës. Edhe pse në Kosovë përqindja e papunësisë është mbi 30 për qind, kjo do të ngrihet për fat të keq sepse nuk do të hapen vende të reja të punës, por do të mbyllen vendet e punës.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Ajdni se shkalla e papunësisë është rreth 30 për qind tregojnë edhe të dhënat zyrtare para pandemisë, por sa mendoni se do të rritet kjo shifër pas pandemisë së koronavirusit?
Avni Ajdini: Kjo shifër mund të shkojë deri në 50 për qind sepse gllabërimi i punëtorëve të cilët i inkuadron në marrëdhënie pune është sektori privat, gjegjësisht është sektori i ndërtimtarisë, sektor ky që tashme po ballafaqohet më kriza të ndryshme.
Radio Evropa e Lirë: Nëse zgjat ende kjo pandemi cilat do të jenë pasojat për punëtorët?
Avni Ajdini: Pasojat për punëtorët do të jenë mjaft serioze. Punëtorët do të humbasin vendet e punës sikurse në kohën e privatizimit të egër të ndërmarrjeve shoqërore, kur shumë qytetarë kanë mbetur pa vende të punës. Përsëri do të jetë e njëjta situatë në tregun e punës.
Unë nuk mund të jap ndonjë vlerësim se si mund të realizohet një çështje mbi zhvillimin ekonomik, kur na ka kapluar një situatë e tillë sepse ekonomia zhvillohet duke punuar punëtori dhe jo me anë të politikanëve duke zhvatur buxhetin e shtetit, dhe duke mos dhënë asnjë llogari ndaj punëtorëve dhe duke mos i realizuar kërkesat e punëtorëve.
Radio Evropa e Lirë: A kanë paraqitur ndonjë shqetësim bizneset se mund të mbesin të mbyllura për shkak të pandemisë, rrjedhimisht të ketë humbje të vendeve të punës?
Avni Ajdini: Në disa raste po, por nuk mendoj se mbyllje të bizneseve do të ketë në numër të madh. Por duhet që qeveria t’i ndihmojë bizneset më kredi të lehta bankare që të mund të rifillojnë punë, si kompanitë prodhuese apo edhe bizneset e ndryshme. Unë konsideroj që një program i tillë nga qeveria duhet të jetë i parashikuar edhe ndaj firmave që kanë numër më të madh të punëtorëve.
Radio Evropa e Lirë: Qeveria e Kosovës, zoti Ajdini, ka aprovuar një Pako Emergjente Fiskale për t’i ndihmuar punëtorët e papunë. Sa është efektive sipas jush kjo pako?
Avni Ajdini: Prej të këqijave edhe kjo është e mirë edhe pse shuma është simbolike, sepse kanë mundur që mos të ndihmojnë fare duke aluduar se nuk ka fond për këtë çështje. Kështu që kjo pako është më shumë politike s sa një vlerë e konsiderueshme.
Radio Evropa e Lirë: Zoti Ajdini gjatë kësaj kohe a keni vizituar ndonjë kompani për t’u interesuar për punëtorët e ekspozuar ndaj rreziku, siç janë marketet, barnatoret dhe kompani tjera që punojnë?
Avni Ajdini: Ne jemi në bashkëpunim me kryetarët e Federatave, javën e kaluar përmes sistemit online, kemi diskutuar me ta, ku kemi kërkuar që të monitorohen punëtorët dhe të shikohet se a janë punëtorët e sigurt në vendin e punës. Kështu që kemi i informata se janë duke zbatuar në mënyrë rigoroze të gjitha masat e paraqitura nga autoritet shëndetësore.
Dr. Rifat Latifi është kirurg në Qendrën Mjekësore, Westchester një nga pikat e hershme të nxehta të koronavirusit në Nju Jork. Para disa javësh, Dr. Latifi u bë një nga mjekët që u prek nga COVID-19, ashtu si edhe bashkëshortja dhe vajza e tij. Në një intervistë për Zërin e Amerikës, dr. Latifi tregon se si e përjetoi sëmundjen dhe sfidat që pandemia paraqet për gjithë botën. Dr. Latifi, krijues i programeve të telemjekësisë në Shqipëri dhe Kosovë, foli me kolegen Keida Kostreci përmes Zoom edhe mbi mundësitë që kjo formë mjekësie paraqet në realitetin e ri të krijuar.
Zëri i Amerikës: Dr. Latifi, fillimisht desha t’ju pyes se si jeni me shëndet, sepse juve, bashkëshortja dhe vajza kishin koronavirusin, kështuqë desha të dija se si jeni të tre?
Dr. Rifat Latifi: Ju faleminderit për këtë pyetje, është kujdes shumë i madh nga ana juaj. Ne jemi jashtëzakonisht mirë. Tani kemi kaluar fazën akute, unë jam në punë prej dy javësh. Dy javë kam punuar prej shtëpisë. Tash të gjithë jemi shëndoshë e mirë. S’kemi asnjë problem.
Zëri i Amerikës: Ma shpjegoni pak për publikun se si e përjetuat sëmundjen, cilat ishin ndjesitë, shenjat?
Dr. Rifat Latifi: Ky infeksion, kjo sëmundje, dy pacientë nuk i kanë shenjat e njëjta. Mund të kenë shenja të ndryshme prej atyre që janë shumë të rënda, ka nga ata që kanë insufiçencë të mushkërive dhe duhet të ndihmohen me respirator, deri tek ata që nuk kanë fare shenja. Unë kam qenë diku në mes. Ne kemi qenë me një kollitje të thatë, një kollitje
të mbrapshtë. Kam pasur kokëdhimbje, unë kurrë nuk kam kokëdhimbje, vetëm në anën e djathtë, rreth syrit, mbrapa syrit. Temperaturë nuk kam pasur kurrë, nuk kam pasur humbje të shijes, por nuk e ndjeja veten mirë 100 %, ndonëse edhe gjatë atyre ditëve këtu në oborrin tonë, ne dilnim për të bërë ushtrime, mundoheshim të jetonim sa më normalisht. Pas katër-pesë ditësh që simptomat nuk kalonin, u testova bashkë me shoqen dhe të dy rezultuam pozitivë. Vajza nuk u testua, por edhe ajo e ka pasur, 100 për qind e ka pasur, të paktën për nja dy ditë.
Zëri i Amerikës: Kjo që thoni ju tregon se jo të gjithë njerëzit e përjetojnë njëlloj këtë sëmundje pra…
Dr. Rifat Latifi: Absolutisht, ka pasur edhe dy elementë të tjerë që nuk i thashë. Kam pasur problem të flija për dy netë dhe një natë nuk mundesha të mbyllja sytë, sepse sa mbyllja sytë, mendoja se do më ndalej fryma, se do të harroja të merrja frymë. Dhe një natë tjetër kam pasur haluçinacione aq të tmerrshme, ëndrra aq të tmerrshme, që nuk më lanë as të flija. Kështuqë është shumë e qartë se ky virus po ndikon edhe
në sistemin nervor qendror, edhe në sistemin kardiak, edhe në mëlçi, edhe në veshka, edhe në organe të tjera.
Zëri i Amerikës: Ju mendoni se kjo është pasojë e shqetësimeve që kishit jo, ose që kanë njerëzit në përgjithësi, apo është një simptomë mjekësore apo një kombinim i të dyjave
Dr. Rifat Latifi: Mund të jetë një kombimin i të dyjave, unë absolutisht nuk kam pasur shqetësim nëse diçka e tmerrshme do të ngjajë me këtë, pasi unë jam në gjendje shumë të mirë fizike, siç është edhe shoqja dhe vajza ime, por unë kam përshtypjen se virusi po ndikon në sistemin nervor, qendror, edhe në sistemin epitelial të gjakut, siç është në zemër dhe në inde të tjera.
Zëri i Amerikës: Spitali ku jeni ju ishte në një nga pikat më të nxehta ku pati një numër të madh rastesh me COVID-19. Çfarë do të thotë kjo për mjekët e qendrës suaj, përfshirë juve. Si e përballoni ju këtë situatë?
Dr. Rifat Latifi: Unë po shkruaj një artikull për COVID-19 dhe në parathënie shkruaj se jemi bërë të gjithë “ekspertë” të COVID-19, sëmundje që para katër muajve nuk e dinim që ekzistonte, por me të
vërtetë është dashur të mësojmë një sëmundje të re, mekanizma të rinj dhe të adaptohemi për ta përballuar këtë sëmundje. Spitali ynë Westchester Health Center që është në Westechester, në pikun e tij, ka pasur 90 pacientë në respiratorë, pra gati çdo ditë kemi pasur 200-220 pacientë. Shumica e tyre kanë dalë nga spitali, por ka një numër ende të shtruar. Nuk është gjithmonë njeriu plak që vdes nga kjo sëmundje. Vdesin të rinj, vdesin edhe ata që nuk kanë pasur sëmundje përpara
Zëri i Amerikës: Po ta shihnim në shkallë globale si do ta përshkruanit krizën e koronavirusit?
Dr. Rifat Latifi: Ashtu siç e ka përshktuar organizata botërore e shëndetësisë: pandemi. Kjo është një katastrofë e madhe, është një gjendje e tmerrshme për njerëzimin. Por të mos harrojmë se në vitin 1918, 500 milionë e popullsisë së botës është infektuar nga gripi spanjoll, prej të cilëve 50 milionë kanë vdekur. Unë nuk besoj se do të shkojmë në atë gjendje, sepse kemi mundësi të tjera t’i mbajmë gjallë njerëzit, por megjithatë kjo është mjaft e rëndë.
Zëri i Amerikës: Cili është rreziku më i madh në fazën ku jemi për momentin?
Dr. Rifat Latifi: Rreziku i momentit është që ne të relaksohemi shumë shpejt, sepse tani meqë nuk po e shohim virusin para nesh, të hapemi shumë shpejt, të hapim shtetet, të hapim ekonominë dhe të kthehemi, siç ishim para 4-5 muajve. Ky ka për të qenë rreziku më i madh pasi është shumë e mundshme që të kemi edhe riinfektime, shkencëtarët janë të ndarë. Duhet t’u them shikuesve tuaj se unë nuk jam infektolog, jam kirurg. Fakti që ke antitrupa nuk do thotë që nuk e ke në qarkullim. Domethënë ne seriozisht duhet të kemi shumë kujdes që të përhapet sa më ngadalë dhe të mos t’i heqim maskat nga fytyra dhe dorezat.
Zëri i Amerikës: Ju po thoni se duhet të jemi shumë të kujdesshëm dhe të mos nxitojmë në rihapjen e shteteve. Si ekspert i mjekësisë, çfarë do t’u thonit atyre që thonë se në këtë vend kaq të madh si Shtetet e Bashkuara, jo të gjitha shtetet janë njëlloj. Nju Jorku vazhdon të jetë epiqendër, por për shembull një shtet si Arizona ku ju keni qenë më parë, mund të mos ketë aq shumë raste?
Dr. Rifat Latifi: Këto janë argumenta me rëndësi dhe vlerë të madhe. Unë megjithatë prapë e them se edhe në Arizona, edhe ne Georgia, edhe në Karolina, njerëzit duhet të jenë të kujdesshëm që të mos ketë hapje masive, të mos shkojnë në stadium ose në bar, të mos rrinë shumë afër njëri-tjetrit. Nëse hapen shtetet, si po thuhet fazë e re, atëherë ne duhet prapë të jemi të kujdesshëm, mos ta riinfektojmë, ose infektojmë njëri-tjetrin. Ndonëse jeta duhet të vazhdojë, ne duhet të kemi shumë kujdes që të mos hapemi shumë shpejt.
Zëri i Amerikës: Dr. Latifi, ju jeni kreu i kirurgjisë në spitalin tuaj. Si ka ndikuar tek puna juaj koronavirusi?
Dr. Rifat Latifi: Puna veçanërisht e kirurgëve dhe kirurgjisë është prekur më së shumti prej të gjitha degëve të tjera të mjekësisë, për shkak se ne kemi rastet akute dhe tani në spitalin tonë bëhen vetëm rastet urgjente, por rastet elektive nuk po bëhen ende. Është edhe një viktimë tjetër që nuk po flitet shumë për të, ndonëse në qarqet shkencore po flitet mjaft: Janë ato që nuk janë prekur me domosdoshmëri nga virusi, janë sëmundjet e zemrës, të mushkërive, të mjekësisë së përgjithshme, ata që janë me tumor, që kanë nevojë për transplantim të organeve. Plot njerëz po vdesin në shtëpi. Njerëzit kanë frikë të shkojnë spital. Pra është problemi i Covid-it, por problemi edhe më i madh është se ne nuk po
bëjmë kirurgji normale. Unë besoj se kur të hapemi tani, rastet tona kanë për të qenë shumë më të larta se vitin e kaluar.
Zëri i Amerikës: Dr. Latifi, ju jeni krijuesi i programeve të telemjekësisë në Shqipëri dhe Kosovë. Në kushtet e sotme, telemjekësia po del si një nga mënyrat kryesore të trajtimit të pacientëve. Si ju bën kjo të ndjeheni?
Dr. Rifat Latifi: Nëse do ta mbaj mend Covid-in për diçka të mirë, kjo do të jetë sepse ka popullarizuar telemjekësinë jashtëzakonisht shumë në gjithë botën. Tashmë nuk është vetëm një luks i madh i dalë prej disa entuziastëve, sikurse unë dhe ekipi im i mjekëve në gjithë botën, por është bërë pjesë e realitetit. Çdo spital, gjithkund në botë po e përdor. Sidomos në Shtetet e Bashkuara. Ne duhet ta përdorim telemjekësinë për dy arsye: I ndihmojmë të sëmurët, pacientët, qytetarët tanë në shtëpitë e tyre derisa të kujdeset mjeku për ta. E dyta: I mbrojmë mjekët, i mbrojmë infermierët, i mbrojmë punonjësit e tjerë shëndetësorë në spital që të mos ekspozohen ndaj atyre që janë simptomatikë, por edhe atyre që janë asimptomatikë, sepse ka pasur raste nëpër botë, që punëtorë shëndetësorë, mjekët, përfshirë që shok timin shumë të ngushtë, që unë
kam kryer specializimin me të, që ka vdekur nga koronavirusi. Dhe së fundmi telemjekësia që ne e kemi bërë për 20 vjet në Kosovë dhe 10 vjet në Shqipëri, po aplikohet dhe do të aplikohet rreth e rreth botës. Kjo më bën të lumtur. Nëse ka një gjë pozitive është kjo. Dhe i ka ndërgjegjësuar edhe politikëbërësit se është shumë më e lehtë dhe shumë më lirë, shumë më mirë për pacientin që të shihet në distancë, sesa të vijë dhe të infektojë edhe 4-5 veta të tjerë, kur sillet pacienti në spital.
Zëri i Amerikës: A do të ishit të gatshëm të ofroni shërbimet që i keni ofruar përmes telemjekësisë, edhe tani në këtë kohë të vështirë?
Dr. Rifat Latifi: Absolutisht! Programi i telemjekësisë në Shqipëri dhe Kosovë, është i pavarur prej gjithkujt tjetër. Në qendrën e telemjekësisë në Tiranë dhe Prishtinë, të gjitha instrumentet, të gjitha elementet që duhet me i pasë në vende të ndryshme. Nuk ka asnjë arsye që dikush të vijë prej Korçe në Tiranë, që të vërtetojë a e ka Covid-in apo jo. Këto mundet të bëhen të gjitha nga distanca. Prandaj me kënaqësi të posaçme
unë i kisha ndihmuar, por tani është në Ministri të Shëndetësisë për të dyja shtetet.
Zëri i Amerikës: OBSH-ja thotë se koronavirusi mund të rigjallërohet në vjeshtë. Si e shihni në vazhdim ecurinë e kësaj krize globale?
Dr. Rifat Latifi: Unë kam të njëjtin mendim, sikurse autoritetet mjekësore të Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe OBSH-së, se ne mund të përjetojmë edhe një valë të re dhe ndoshta edhe vitin e ardhshëm, edhe më tutje dhe ne duhet të mbrohemi, ta ndërtojmë infrastrukturën, një infrastrukturë të mençur, funksionale. Po që bota jonë ka ndryshuar 100 për qind, nuk ka asnjë dilemë. Prandaj ne do ta krijojmë një normalitet të ri. Nuk e di se çfarë normaliteti do të jetë: a do te jem me maskë gjithë kohën kur e bëj vizitën me pacientët. Unë natyrisht kam dy maska kur bëj operacion. Por a do të jetë ky një normalitet i ri? Këtë nuk e di, sepse nuk dimë gjithçka për këtë sëmundje. Ndoshta shkenca virale në muajt e ardhshëm, sa më s
ë, mund të përgjigjet me vaksinë, por megjithatë besoj se do të kemi një rrugë të gjatë përpara.
Zëri i Amerikës: Dhe një pyetje të fundit: A ka arsye për optimizëm dhe ku qëndrojnë këto arsye për optimizëm?
Dr. Rifat Latifi: Unë gjithmonë e kam parë gotën gjysmë të mbushur. Unë besoj se do t’ia dalim për shkak se shkenca, niveli shkencor kurrë nuk ka qenë më i lartë në jetë. Tani ne na duhet bashkëpunim i teknologjisë me shkencën dhe unë besoj se shumë shpejt do t’ia dalim. Por kjo shumë shpejt në terma shkencore mund të zgjasë vite, nuk mund të jetë javën e ardhshme. Ndërkohë ne do duhet t’i ruajmë dhe t’i mbajmë gjithë organet e atyre që janë të infektuar dhe duhet të bëhemi qytetarë të mirë dhe të dëgjojmë ata që na japin urdhra, që nuk mund të jemi më afër se dy metra prej njëri-tjetrit, se nuk mund të shkojmë në dasëm, ose funerale. Jeta jonë ka ndryshuar jashtëzakonisht.
Jeta Xharra: Zoti James Pardew, ju keni shërbyer si zëvendës-asistent i Sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s gjatë viteve 2005-2008 dhe mu pse e keni bërë këtë punë, çka mendoni ju rreth asaj që ne së fundmi kemi dëgjuar zëra në Uashington D.C. nga senatorë dhe zyrtarë të tjerë për një tërheqje të mundshme të forcave të ShBA-ve nga Kosova. A mund ta lëshojë ShBA-ja Kosovën?
Pardew: Prezenca e ShBA-ve në Kosovë ka qenë e rëndësishme për të gjithë rajonin që nga viti 1999, dhe mendoj që largimi i forcave amerikane do të ishte një gabim i tmerrshëm. Është një kontingjent i vogël, nuk është që ka ndonjë ndikim të madh në fuqinë e ushtrisë amerikane, dhe ne kemi përfitime të mëdha nga vet prezenca jonë në këtë regjion. Prandaj mendoj që do të ishte një gabim i tmerrshëm dhe i pamenduar mirë nëse do të largoheshin trupat amerikane.
Jeta Xharra: Tash vonë (javën e fundit), ju keni publikuar një artikull në (revistën) “The Hill”. Pasi edhe vet keni qenë ambasador i ShBA-ve (në Bullgari), a mund t’ju bëj pyetjen që ju ia keni bërë vetes në këtë artikull: “Cilave interesa të mundshme amerikane po i shërben diplomacia e administratës së Trumpit që po e destabilizon Kosovën, një vend të vogël dhe i ndjeshëm ballkanik që është pro amerikan, në këtë kohë të pandemisë globale?” Kështu e keni filluar ju artikullin tuaj, por a keni arritur të mësoni përgjigjen e kësaj pyetjeje?
Pardew: Kam frikë që asnjë nga veprimet e fundit të ShBA-ve në Kosovë s’po promovojnë interesat amerikane. Le të flasim pak rreth asaj se çka janë në të vërtetë interesat amerikane në regjion por veçanërisht në Kosovë. Interesat amerikane janë që të ketë paqe në Ballkan, stabilitet, që Ballkani të zhvillojë demokracinë në vendet e reja, është e rëndësishme që korrupsioni të kufizohet në Kosovë por edhe në vendet e tjera. Pra, zhvillimi i demokracisë, paqes dhe stabilitetit janë interesi i ShBA-ve në Ballkan. Më lejoni të përmend edhe një çështje ndoshta në aspekt pak më të gjerë. Interesi më qenësor i liderëve të Kosovës është luftimi i virusit të tmerrshëm, COVID-19. Çdo çështje tjetër është e planit dytësor kur krahasohet me këtë. Grindjet mendjengushta në mes të Serbisë dhe Kosovës janë të një prioriteti shumë më të ulët se çfarëdo që ka të bëjë me këtë pandemi të tmerrshme. Ky është kërcënimi më i madh për botën i gjithë jetës sonë dhe ne duhet të vendosim këtë prioritet mbi gjithë të tjerët siç edhe e meriton ky kërcënim.
Kosova duhet ta fokusojë vëmendjen e saj në shëndetin dhe sigurinë e qytetarëve të saj dhe këto grindjet me Serbinë duhen lënë anash deri sa kjo pandemi e tmerrshme të vihet nën kontroll. Mendoj që është kundër-produktive për të gjithë që të luhet me Kosovën në çështje të tipit të mosmarrëveshjeve Kosovë-Serbi në këtë kohë.
Jeta: Po thoni që s’bën të “luhet me Kosovën”, z. Pardew, por a s’po ndodh kjo? A nuk e inkurajuan Shtetet e Bashkuara rrëzimin e qeverisë gjatë krizës së COVID-19, një qeveri për të cilën (ambasadori amerikan Kosnett) pretendon, (përmes letrave që po i dërgon ministrave të kësaj qeverie në detyrë) se është duke bërë një punë shumë të mirë në luftimin e COVID-19. Si mund ta shpjegoni ju këtë?
Pardew: Mendoj që nuk mund ta shpjegoj, prandaj edhe e kam shkruar artikullin duke kritikuar administratën e Trumpit për politikat e saj ndaj Kosovës në veçanti. Mendoj që është një politikë e nisur në rrugë të gabuar me atë që kanë bërë përmes kërcënimeve për të hequr apo tërhequr ndihmën e çmueshme që ShBA-të japin por edhe kërcënimin për tërheqjen e trupave amerikane, dhe mendoj që kjo është kundër-produktive e veçanërisht në këtë kohë të tanishme historike të asaj që po ndodh në tërë botën.
Të them sinqerisht, Grenelli nuk e ka përvojën për t’u marrë me këto çështje të sofistikuara të Ballkanit dhe unë jam i shokuar me politikat aktuale të ShBA-ve për regjionin.
Jeta Xharra: Ju keni thënë në artikullin tuaj, po ju citoj, që “kësaj nuk po i vjen era e mirë”. (Çka keni menduar me këtë)?
Pardew: Pikë së pari, Ambasadori Grenell i ka dy detyra goxha të mëdha. Ai në të njëjtën kohë është Ambasadori i ShBA-ve në Republikën Federale të Gjermanisë, një nga aleatët tanë më të rëndësishëm, vend në të cilin ai nuk është sjellë në mënyrë të lavdishme dhe vend në të cilin ai ka promovuar politika djathtiste në Gjermani.
Jeta Xharra: Si? A nuk kanë përparuar marrëdhëniet në mes të Gjermanisë dhe ShBA-ve që nga koha kur ai është emëruar ambasador aty?
Pardew: Nga ajo që unë kam parë, në fakt marrëdhëniet janë përkeqësuar/dëmtuar shumë në mes të Gjermanisë dhe ShBA-ve, e nëse nuk e besoni këtë, mjafton të lexoni shtypin gjerman. Mirëpo, duhet ditur që Grenell është po ashtu ushtruesi detyre i Inteligjencës Kombëtare të ShBA-ve, një pozitë jetike kjo, por për të cilën ai nuk është absolutisht i kualifikuar.
Prandaj, shtrohet pyetja pse dikush që mban këto dy pozita shumë të rëndësishme do të duhej të bëhej një lloj i dërguari special për një çështje që, nëse jemi të sinqertë, nuk është aq e rëndësishme kur e shohim skenën e madhe të të gjitha çështjeve të politikës së jashtme amerikane? Kjo nuk ka kuptim. Pra, mund të spekulohet që Grenell dëshiron një lloj fitoreje dhe kjo mund të duket si një fitore e lehtë diplomatike të cilën ai mund ta vendosë në CV-në e tij, mirëpo unë thjesht mendoj që edhe diçka tjetër po ndodh këtu e që ka të bëjë me marrëdhëniet në mes të administratës së Trump dhe Rusisë. Por, unë nuk kam asnjë dëshmi për këtë dhe ky është një spekulim i pastër nga ana ime.
Mirëpo, destabilizimi i Kosovës është diçka që është në interes të Moskës e jo në interes të ShBA-ve, dhe unë mendoj që Vladimir Putini duhet të jetë shumë i lumtur me atë që po bëjnë Grenelli dhe të tjerët në regjion.
Jeta Xharra: Si mund të jetë i lumtur, zoti Grenell po thotë që ne po përparojmë (në marrëveshje), kemi nënshkruar tri marrëveshje për hekurudha, rrugë dhe ajër në mes të Kosovës dhe Serbisë, dhe ne po mundohemi të arrijmë një marrëveshje (të re) paqësore. Si mund të thoni që ata po punojnë për interesa të Rusisë?
Pardew: Ngase misioni i Rusisë është që shkaktojë probleme në Ballkan, dhe ata e bëjnë këtë gjithkund, ata e kanë bërë këtë në Bosnje dhe me siguri po e bëjnë edhe në Kosovë. Unë nuk mund të flas për çdo element të çështjeve të Grenellit, por thjesht po e shoh këtë çështje si promovim të interesave të Serbisë me qëllim të heqjes së tarifave, e që në gjykimin tim është një përgjigje legjitime ndaj politikës së Serbisë për të bllokuar anëtarësimin e Kosovës në Kombe të Bashkuara, në NATO dhe në organizata të tjera. Prandaj, unë nuk po e kuptoj se çfarë po ndodh këtu dhe sigurisht nuk e shoh këtë si diçka produktive.
Jeta Xharra: Po e përfolim për zotin Grenell andaj më lejoni vetëm të theksoj që nga data 26 shkurt unë kam dërguar kërkesa të vazhdueshme për ta intervistuar atë në emisionin tim dhe kam dërguar edhe pyetje të tjera për të kuptuar (pasi ka bërë intervistë televizive në Kosovë) ku e kam pyetur se pse ai ka postuar shtatë tweets që nga tetori 2019 duke kërkuar që Kosova t’i heqë tarifat por asnjë tweet që kërkon që Serbia të ndalojë kampanjën për çnjohje të pavarësisë së Kosovës. A mund ta shpjegoni ju matematikën e kësaj pune, pse po bëhet kaq shumë presion në Kosovën por kaq pak presion po i bëhet Serbisë dhe a mund të besojmë që ShBA-të janë një ndërmjetësues i paanshëm atëherë nëse matematika e tweetave të tij na tregon të kundërtën? Po pyes këtë sepse Twitter duket që është një mjet diplomatik i kësaj administrate.
Pardew: Jo, kjo nuk mund të shpjegohet dhe sinqerisht duhet të kthehemi mbrapa në vitin 1999 dhe të shohim se çfarë ka ndodhur atëherë. ShBA-të kishin udhëhequr një koalicion ndërkombëtar duke përfshirë Organizatën e Atlantikut Verior (NATO) për të larguar Serbinë nga Kosova ngase ishte në prag të një gjenocidi tjetër të ngjashëm me atë që kishte kryer në Bosnje. Serbia asnjëherë nuk e ka pranuar historinë e saj të fundit, atë që e ka bërë në vitet e 90-ta në Bosnje dhe atë që ishte duke e bërë në Kosovë. Serbia duhet ta bëjë këtë, mirëpo, në vend të kësaj, politikanët serbë atje e kanë përdorur këtë etno-nacionalizëm dhe ekstremizëm për të promovuar karrierat e veta politike dhe këtë e kanë bërë në kurriz të zhvillimit të shtetit të tyre e ky është një gabim tragjik që e ka bërë Serbia. Mirëpo, ShBA-të nuk duhet të jenë palë e promovimit të këtij lloji të nacionalizmit që e ka origjinën në Beograd. ShBA-të kanë qenë një lojtar i rëndësishëm në pavarësinë e Kosovës dhe tani është një vend sovran dhe neve na takon ta trajtojmë si të tillë. Është absolutisht legjitime për Kosovën që të marrë hapa të vendosjes së tarifës apo formave të tjera të shpagimit për bllokimin e anëtarësimit të saj në OKB apo në institucioneve të tjera dhe unë nuk shoh që ka ndonjë gabim në këto politika (të Kosovës).
Jeta: Kritikët e këtyre politikave thonë që kjo sjellje është një “anti-amerikanizëm”, a mendoni që kjo është “anti-amerikane”?
Pardew: A është çka anti-amerikane? Si po mendoni?
Jeta: Të mos i dëgjosh ShBA-ve kur ata vazhdimisht gati se çdo javë i kërkojnë Kosovës që të heqë tarifat apo masat e reciprocitetit (e Serbisë s’i kërkojnë)?
Pardew: E pse ju duhet të dëgjoni diçka që është e gabuar? Nuk po e kuptoj këtë.
Jeta: Sepse shumë njerëz thonë sepse “Amerika po na e kërkon”, e Amerika e ka bombarduar Serbinë dhe na ka shpëtuar nga Serbia, prandaj, (thonë ata), çka të thotë Amerika mirë e ka!
Pardew: Dëgjoni, administrata e Klintonit dhe administrata e Bushit kanë promovuar demokracinë dhe pavarësinë e Kosovës gjatë kohës që ajo është zhvilluar gjatë viteve 1999 e deri në 2008. Administrata e Trumpit është krejtësisht ndryshe nga këto dy administrata, dhe sinqerisht kjo administratë nuk e ka përvojën diplomatike dhe është e tillë që të godet nën brez, në vend se të mendojnë dhe konsiderojnë detajisht se çfarë masash duhen ndërmarrë. Nëse shohim se çka ka bërë administrata e Trumpit, ata kanë bërë dëme të jashtëzakonshme në ndikimin amerikan në politikën e jashtme dhe neve do të na duhen vite të tëra për të tejkaluar dëmin e madh që është shkaktuar.
Ballkani është thjesht një shembull i kësaj por unë mund të ofroj edhe shumë e shumë shembuj të tjerë. Mirëpo, Kosova nuk ka asnjë obligim që të shkojë (qorrazi) pas Shteteve të Bashkuara kur ato nuk janë duke ecur në rrugën e duhur. Ju jeni një shtet sovran.
Jeta: Është interesant që e përmendët Presidentin Bush, është një citat interesant nga ai, i cili ishte një republikan dhe në vitin 2001 kur kishte folur për prezencën ushtarake të NATO-s në Kosovë, ai kishte thënë fjalën e tij të famshme “Ne kemi hyrë bashkë dhe do të largohemi bashkë”. Si është e mundur që Trump që është një republikan ka zgjedhë që të ecë në një rrugë krejt të ndryshme me paraardhësin e tij që po ashtu ishte republikan?
Pardew: Epo Trump sigurt nuk është një republikan tradicional. Ka ndodhur që ai ka kontroll mbi Partinë Republikane tani, dhe disa mund të argumentojnë se çfarë është e mirë apo e keqe. Por ai nuk është republikan në kuptimin tradicional. Unë mendoj se një republikan tradicional e sheh stabilitetin e rajonit të Ballkanit si interes të Shteteve të Bashkuara, zhvillimin e demokracisë në rajon si në interes të ShBA-së e jo të bëjë politika nga të cilat do të pasojnë tronditje nga ajo se çfarë do të ndodhë.
Jeta: A mund të parashikoni që një marrëveshje paqeje të ndodhë përpara zgjedhjeve të ardhshme të ShBA-së, nëse nxitimi për të hequr tarifën, për të hequr reciprocitetin, është për të nënshkruar marrëveshjen e paqes sa më shpejt që të jetë e mundur. A mund ta parashikoni këtë në kohën e COVID-it?
Pardew: Unë besoj se disa nga muajt e ardhshëm do të jenë të dominuar nga COVID-19 dhe i gjithë ky absurditet në lidhje me tarifat, dhe argumentet mes Beogradit dhe Prishtinës duhet të lihen mënjanë dhe njëherë të marrim kontrollin e situatës shëndetësore në vendet përkatëse dhe pastaj të bëjmë presionet diplomatike (mundësisht prej atyre) që i kuptojnë ngjarjet. Kështu që tani, vendimi kritik që duhet të marrin qeveritë është se si ata t’i mbrojnë njerëzit nga ky virus i tmerrshëm që po mbizotëron anë e mbanë botës.
Jeta: Për fund, ju keni qenë një diplomat më parë, një ambasador amerikan. A keni qenë ndonjëherë në një pozicion kur shefi juaj në DC kërkon që të ndihmoni në rrëzimin e një qeverie të zgjedhur?
Pardew: Jo. Unë nuk jam një adhurues i madh i ndryshimit të regjimit, sepse është kundër produktiv. Në fund të fundit shikoni sesi veproi Richard Hoolbroke me Millosheviqin gjatë viteve 95-96 deri në vitin 99, dhe në asnjë moment nuk bëmë një kërkesë për ndryshim të regjimit në Serbi, serbët e bënë këtë vetë. Kështu që, nuk më është kërkuar të bëj një gjë të tillë, dhe nuk jam një adhurues i madh i kësaj as tani.
Jeta Xharra: Sot, Ministria e Jashtme e Rusisë ka dalë me një deklaratë dhe kërkesë që Kosova të heqë reciprocitetin. Si e shpjegoni faktin që ShBA nuk po koordinon përpjekjet e veta me BE por me Rusinë?
James Pardew: Unë nuk mund ta shpjegoj këtë dhe nuk më befason që Rusia lëshon një deklaratë si kjo. Interesi i Rusisë është që ta mbajë topin e konflikteve në lëvizje dhe t’i mbajë gjallë këto konflikte. Ata thjesht janë të interesuar të shkaktojnë paqëndrueshmëri në rajon, dhe në Evropë në përgjithësi. Çdo gjë që ndan aleatët e SHBA-së me aleatët tjerë (në BE e NATO) është në interesin e Rusisë.
Dëgjo, ka një mekanizëm për koordinim të politikave në regjion me Rusinë. Kam punuar ngushtë me rusët gjatë viteve 1995 e deri kur a kam lënë punën në qeveri në vitin 2008 dhe është shumë e mundur që ShBA-të dhe BE-ja të jenë aleatë me Moskën dhe të punojnë me atë, mirëpo administrata e Putinit ka pasur një qasje më konfrontuese se sa bashkëpunuese për këtë çështje dhe mendoj që kjo është për të ardhur keq, dhe shpresoj që Moska do të kthehet dhe të bashkëpunojë me Amerikën dhe Perëndimin. Ka një mekanizëm që fillimisht ishte quajtur Grupi i Kontaktit dhe që tani funksionon si Quint ku çështjet e tilla koordinohen. Nuk jam i sigurt se sa është efektiv ky grup tani por kam përshtypjen që nuk është shumë efektiv.
Jeta Xhara:Pala tjetër është duke thënë se njerëzit si ju (që po botoni shkrime kritike për administratën e Trumpit), Shaun Byrnes, Daniel Server, Edward Joseph, ju jeni vetëm veteranë të Ballkanit ndërsa administrata e re janë biznesmenë. Ata kanë një prapavijë krejt tjetër prej jush dhe kjo është arsyeja pse Ju nuk po i kuptoni ata (të cilët s’kanë faj). Ata thjesht duan të bëjnë biznes, të zhvillojnë ekonominë dhe janë transparentë lidhur me këtë. Z. Grenell thotë se gjithçka ka të bëjë me ekonominë, neve nuk na intereson politika, ne kujdesemi për ekonominë. Pse ju nuk mund ta shihni këtë (marrëveshjet Kosovë-Serbi) nga kjo pikëpamje?
James Pardew: Ju mund të kritikoni njerëzit me përvojë aq sa dëshironi, por me përvojë të mangët gjërat mund të shkojnë keq. Për ata prej nesh që kanë vite me radhë në rajon, të cilët janë takuar me udhëheqës aktualë dhe të kaluar, ne e kuptojmë thellësisht atë se çfarë po ndodh në rajon dhe e kuptojmë kulturën dhe politikën e saj. Ju mund të na injoroni neve, por këtë e bëni në rrezikun tuaj. Lirisht le të na injorojnë, por unë ndjej që kam detyrë ta ngris zërin bazuar në përvojën time. Kjo nuk ka të bëjë me biznes, ka të bëjë me demokracinë dhe zhvillimin e kombeve dhe koordinimin dhe bashkëpunimin midis kombeve. Dhe unë mendoj nëse e shikoni këtë thjesht nga ana e biznesit, mund të bëni një gabim të madh. Nëse nuk e dini se çfarë jeni duke bërë, dhe jeni aq të nxituar për të menduar se thjesht mund të futeni në një rajon shumë të komplikuar dhe të kryeni një lloj mrekullie, kjo është plotësisht gabimisht. Mendoj se është një gabim gjigant për Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimin Evropian.
Jeta Xharra: Paj, edhe nëse kjo marrëveshje nuk zbatohet, apo shkon keq (e përkeqëson gjendjen në teren) gjithmonë gjindet dikush për t’u fajësuar. Evropa për shembull, a do jetë pastaj “faji i Evropës”?
James Pardew: Sigurisht. Administrata e Trump-it asnjëherë nuk ka marrë përgjegjësi për asnjë gjë ku ka dështuar. Ata janë gjithmonë në kërkim të dikujt tjetër që t’ia hedhin fajin. Nëse shikoni se çfarë po bën Presidenti tani me COVID-19, po fajëson guvernatorët e shtetit dhe kështu me radhë. Ata nuk janë të prirur të marrin përgjegjësi për asgjë.
Jeta Xharra: Çfarë po ndodh në Amerikë që, para se të ndodhë COVID 19, Kosova e meritoi kaq shumë vëmendjen (e diplomacisë amerikane)? Pse është medalja e marrëveshjes së paqes mes Kosovës dhe Serbisë kaq e rëndësishme për Shtetet e Bashkuara? Çfarë bëmë për të merituar këtë vëmendje?
James Pardew: Unë nuk e di. Është një mister dhe unë mendoj se kjo lloj vëmendje në nivelin e lartë është e paarsyetuar. Ky është një problem i madh dhe i gjatë e që do të zgjasë një kohë. Është i ndërlikuar dhe është i vështirë për t’u zgjidhur. Dhe në fund të fundit do të kërkohet që Serbia të mendohet mirë dhe të përballet me faktin se Kosova është një vend i pavarur. Qartazi, unë thjesht mendoj se ky është një problem afatgjatë që nuk meriton vëmendjen e nivelit të lartë të cilin e ka marrë. Përkundrazi ShBA-ja duhet të promovojë shëndetësinë dhe stabilitetin në këtë rajon, përfshirë Kosovën, dhe të ndalojë përpjekjet për bërë ndonjë zgjidhje të mrekullueshme që destabilizon Kosovën dhe rajonin.
Jeta Xharra: Për fund, ju jeni aq moti i përfshirë në Ballkan sa keni qenë pjesë e konferencës së Dejtonit, dhe duke e ditur që njerëzit që ishin përfshirë në Dejton, ai ishte Millosheviqi, por nuk është më Millosheviqi, është Vuçiq që ka punuar për të dhe ishte ministër i Informacionit në atë kohë. Cili është parashikimi juaj, duke njohur këto personazhe, (e njihni) edhe Thaçin të përfshirë në Rambuje (pas Deytonit). Por më intereson, a mendoni se Vuçiq është i gatshëm të nënshkruajë një marrëveshje paqeje me Kosovën duke e ditur prej çfarë vije politike vjen?
James Pardew: Jo. Unë i njoh të gjithë këta njerëz. Dhe Serbia nuk do të nënshkruajë një marrëveshje paqeje nëse nuk merr gjithçka që dëshiron e ajo dëshiron shumë. Kështu që nuk mendoj se këto lloj manipulimesh ndërmjet tarifave dhe Kombeve të Bashkuara dhe gjithë kësaj, ato janë probleme të vështira për t’u zgjidhur dhe do të marrin shumë kohë dhe mbase janë si zhvillimi politik që shkon përtej Beogradit dhe Prishtinës. Millosheviqi e promovoi konfliktin etnik për përfitimin e tij politik të brendshëm. Edhe të tjerët e kanë bërë atë dhe Vuçiq po e ndjek këtë traditë.
Jeta Xharra: Pritni, a nuk është në interes të Vuçiqit ta sjellë Serbinë në BE?
James Pardew: Sigurisht që është. Por ai nuk është i gatshëm ta zgjidhë çështjen e Kosovës, për ta bërë këtë të mundur. Kështu që ai do të vazhdojë rrugës së njëjtë si deri tash.
Jeta Xharra: Ju keni qenë ambasadori amerikan në Bullgari (anëtare e BE-së). A mendoni se Serbia do të pranohet në BE, në këtë klimë, në këtë dekadë, pa e njohur Kosovën?
James Pardew: Unë shpresoj që jo. Serbia duhet të marrë një vendim, a do të shkojë në rrugën e regjimit të Putinit dhe Rusisë, apo do të bashkohet me aleatët perëndimorë? A do të bëhet anëtare e Bashkimit Evropian? A do të bëhet më demokratike dhe më pak e korruptuar? A do t’i bashkohet NATO-së dhe aleancave perëndimore përfundimisht?
Jeta Xharra: Pse duhet ta bëjë këtë kur mund të ulet (ashtu si preferon sot) me një këmbë në Rusi, dhe me një këmbë në BE?
James Pardew: Epo, kjo është ajo që ata po përpiqen të bëjnë, por unë nuk mendoj se BE po e pranon atë politikë. Dhe në fund të fundit shpresojmë që Rusia mund t’i bindë, por tani për tani Rusia është në gjendje konfrontimi duke u përpjekur të destabilizojë demokracinë në perëndim, ata po kanë disa suksese me çështje si kjo tani. Unë nuk shoh zgjidhje afatgjatë për këtë dhe sigurisht mendoj se Serbia po përpiqet të luajë në të dyja anët. Dhe ata duhet të marrin një vendim: Rusia apo Perëndimi. Dhe deri më tani, ata nuk kanë zgjedhur.
Jeta Xharra: Artikujt tuaj duke përfshirë edhe të Tim Judah, Edward Jospeh, Shaun Byrnes, Daniel Serwer janë shpërndarë masivisht në Kosovë. Pala tjetër ka thënë (në Twiter) “Ju jeni vetëm një grup pensionistësh dhe nuk keni asnjë ndikim”. A është kështu?
James Pardew: Fakti që unë po flas me ju sonte do të thotë që paskam një ndikim të caktuar dhe dëshiroj të mendoj se njerëzit që dinë se çfarë flasin, kanë njëfarë ndikimi. Amatorët dhe naivët, dhe ata që janë në shërbim të vetvetes mund të na kritikojë sa të duan, por këta emra që i përmendët dinë diçka për këtë rajon dhe ishin të përfshirë në këtë rajon për disa vjet dhe të na injorojnë e të na nënvlerësojnë, kjo është e tyre ta bëjnë. Por deri më tani politikat e tyre janë një dështim dhe ata duhet të përballen me këtë dhe ata janë përgjegjës për rezultatin.
Dhe më lejo të them edhe një gjë: uroj më të mirën për popullin e Kosovës në këtë kapitull shumë të vështirë, shpresoj që ju të keni një qeveri të fortë, që të merrni masat që janë të domosdoshme për të mbrojtur veten dhe familjet e juaja përderisa ky virus i tmerrshëm COVID-19 po përhapet në të gjithë botën. Përsëri, gjëja më e rëndësishme tani (për ju) është shëndeti i popullit të Kosovës dhe nuk janë këto çështje politike, andaj i uroj të gjithë njerëzve të Kosovës, të gjitha etnive më të mirën dhe ju lutem bëni kujdes në këtë kohë të vështirë. Faleminderit.
Ish-kryetari i Gjykatës Kushtetuese të Kosovës, profesori Enver Hasani, në një intervistë për Radion Evropa e Lirë ka komentuar letrën e fundit të presidentit Hashim Thaçi drejtuar kryetarit të Lëvizjes Vetëvendosje, Albin Kurti, përmes së cilës presidenti e njofton Kurtin se nuk e ka shfrytëzuar të drejtën kushtetuese për formimin e qeverisë. Por, Hasani ka thënë se presidenti ka ndërmarrë veprim jokushtetues, duke thënë se “të drejtat kushtetuese nuk mund të nënkuptohen se janë braktisur nga titullari dhe nuk mund të paragjykohet veprimi i titullarit, në këtë rast fituesit të zgjedhjeve sepse është jokushtetuese”.
Radio Evropa e Lirë: Profesor Hasani, si e shihni ju afatin kushtetues për partinë fituese të zgjedhjeve për propozimin e mandatarit për formimin e qeverisë, duke iu referuar edhe letrës së fundit të presidentit Hashim Thaçi ku thuhet se partia fituese nuk e shfrytëzoi të drejtën e vet?
Enver Hasani: Në Kushtetutën tonë nuk ka një afat të tillë, por më lejoni të them se një afat të tillë nuk e kanë edhe shumica e kushtetutave që janë demokraci kushtetuese parlamentare sepse supozohet që vullneti politik gjithmonë, përmes kompromiseve dhe kështu me radhë, arrihet deri të një fillim i një procedure. Në këtë drejtim, do të thotë, Kosova nuk është vetëm sepse ky standard ekziston edhe në kushtetuta tjera, pra që cakton një afat, sepse nuk mund të diktohet përmes afateve se kur nis sepse supozohet që afatet rrjedhin përmes vullnetit politik të akterëve politikë në një shtet.
Radio Evropa e Lirë: Po veprimin e sotëm të presidentit Thaçi, si e shihni atë?
Enver Hasani: Kjo që ka bërë presidenti, kjo nënkupton që presidenti ka bërë gabim sepse e ka marrë si të mirëqenë dhe e ka paragjykuar mendimin e Lëvizjes Vetëvendosje, duke e imagjinuar një afat që nuk ekziston dhe duke thënë se meqenëse nuk po dorëzon emër, në një afat që nuk ekziston, atëherë për pasojë ti e ke humbur, e ke braktisur të drejtën tënde kushtetuese. Kjo nuk shkon kështu sepse presidenti nuk mund të caktojë afate kushtetuese dhe presidenti nuk mund të paragjykojë dhe detyrojë forcërisht braktisjen e garancioneve kushtetuese që i ka fituesi i zgjedhjeve.
Radio Evropa e Lirë: Atëherë a është e pritshme që Vetëvendosje t’i drejtohet Gjykatës Kushtetuese për aktgjykim?
Enver Hasani: Tash nuk e di unë nëse ajo (Vetëvendosje) do ta shfrytëzojë apo jo, kjo është çështje e procesit politik, por krejt logjike është që kjo punë të përfundojë në Gjykatë Kushtetuese.
Radio Evropa e Lirë: Po nismën e presidentit që të fillojë me raundin e dytë të bisedimeve me liderët politikë e shihni të bazuar në aktgjykimin e Gjykatës Kushtetuese të vitit 2014?
Enver Hasani: Unë e pash letrën e presidentit Thaçi dhe ai po thirret në Kushtetutë dhe në vendimin e Gjykatës Kushtetuese të vitit 2014, ndërkohë që veprimet janë krejt të mbrapshta si për atë që ka bërë sot, ashtu edhe me letrat tjera.
Vendimi i Gjykatës Kushtetuese të vitit 2014 kërkon një procedurë që është jashtëzakonisht e qartë si loti, sepse aty kërkohet që në raundin e parë, kurdo qoftë, përcaktohet se si duhet të formohet një qeveri brenda një cikli zgjedhor dhe se procedurat janë të njëjta dhe s’ka asnjë dallim. Që do të thotë, në raundin e parë presidenti ka zero diskrecion dhe ai vetëm duhet të shikojë se si vet të formohet vullneti politik në mes forcave politike. Çdo letër që ka dërguar deri më tani, jo vetëm tash, por edhe ato pas zgjedhjeve të 6 tetorit, kur është formuar Qeveria Kurti, kanë qenë paragjykuese sepse nuk i takon presidentit të Republikës që në mënyrë arbitrare të ndaj apo të bëjë presion për dhënien ose marrjen e mandateve.
Foto nga takimi ndërmjet presidentit Hashim Thaçi dhe përfaqësuesve të partive politike.
Ky e ka nis herën e dytë, që ka qenë edhe më mbrapsht, ka nis konsultimet me partitë tjera, siç e ka thënë edhe në letrat e tij, ndërkohë që paralel me këtë në Vetëvendosje ka dërguar sa për sy e faqe, duke besuar gabimisht se po plotëson kushtin kushtetues që t’i drejtohet fituesit të zgjedhjeve.
Procedura e rregullt është kjo – i drejtohesh dhe e ezauron deri në fund me fituesin e zgjedhjeve dhe ajo (partia fituese) duhet që në mënyrë pa ekuivoke, pa dykuptimësi, ta bëjë me dije nëse do ta shfrytëzon të drejtën e vet ose jo, pa paragjykime. Të drejtat kushtetuese nuk mund të nënkuptohen se janë braktisur nga titullari dhe nuk mund të paragjykohet veprimi i titullarit, në këtë rast fituesit të zgjedhjeve sepse është jokushtetuese. Me këto veprime presidenti ka bërë dirigjimin e formësimit të vullnetit politik dhe po synon komandimin e atij vullneti politik në mënyrë jo të rregullt dhe jokushtetuese.
Radio Evropa e Lirë: Po si të veprohet në rastin kur partia fituese nuk e shfrytëzon të drejtën e vet për propozimin e mandatarit?
Enver Hasani: Unë nuk e di se çfarë kanë në kokë lideri i Vetëvendosjes dhe të tjerët, por ata me letrat që i kanë bërë publike nuk po thonë se nuk do ta dërgojnë (emrin e mandatarit). Ata po thonë se do ta dërgojnë dhe do ta informojnë në mënyrë përkatëse presidentin e Republikës dhe do t’i ndjekin procedurat. Në bazë të asaj që është thënë, nuk mund të nxirret se Vetëvendosje nuk dëshiron ta shfrytëzojë këtë të drejtë. Gjykata merret me këtë çështje dhe jo me atë se çfarë ka brenda, çfarë ka në kokë, sepse ato janë procese, çështje politike që nuk gjykohen.
“Furtuna e koronavirusit do të kalojë, por zgjdhjet që bëjmë këto ditë mund të na ndryshojnë jetët tona për shumë kohë”. Kjo është profecia e Yuval Noah Hararit, historianit izraelit 44-vjeçar, autor i tre best seller-ave ndërkombëtarë: “Homo Deus: Një histori e shkurtër e njerëzimit”, “Një histori e shkurtër e të ardhmes” dhe “21 mësime për shekullin XXI”. Kohët e fundit, Harari është bërë një prej intelektualëve më të ndjekur të planetit.
Sfida që paraqet Covid19, pohon sot Harari, duhet ta shtyjë njerëzimin që “të mbyllë kufijtë mes virusit dhe njeriut”, por jo mes shteteve. Duhet ta shtyjë që të zgjedhë solidaritetin global dhe jo nacionalizmin izolacionist. Duhet ta shtyjë të dëgjojë udhëheqës që duan të bashkojnë popujt e tyre, dhe jo t’i përçajnë ata. “Shkurt, duhet të hapemi dhe jo të mbyllemi në vetvete, të emancipojmë qytetarët në vend se të forcojmë kontrollin totalitar”. Harari ka dhënë një intervistë për të përditshmen italiane La Repubblica, përmes telefonit nga shtëpia e tij në Tel Aviv, ku jeton në një moshav, komunitet bujqësor hebraik i ngjashëm me kibbutz-ët, aty ku praktikon veganizmin dhe meditimin.
Kjo pandemi është kriza më e madhe globale e brezit tonë, apo jo profesor?
Padyshim që po. Ka përfshirë tashmë të gjithë botën dhe do të ketë pasoja të thella, si nga pikëpamja shëndetësore, ashtu edhe ajo ekonomike. Furtuna e virusit në një moment të caktuar do të kalojë, por zgjdhjet që ne bëjmë gjatë këtyre ditëve për ta përballuar atë, mund të ndryshojnë jetët tona për shumë kohë.
A është kjo një sfidë më e madhe, se sa ajo e krizës së rëndë financiare të vitit 2008, apo se sa kriza e ndryshimeve klimatike?
Eshtë më e madhe se sa kolapsi financiar, sepse kjo nuk është një krizë vetëm ekonomike, por mund të ndryshojë çdo aspekt të jetës sonë shoqërore. Nuk është më e madhe se sa kriza e ndryshimeve klimatike, për shkak se ne i kemi instrumenat për ta zgjidhur pozitivisht, dhe relativisht më shpejt, krahasuar me dëmet që shkakton ndotja. Por nëse ne bëjmë zgjedhjet e gabuara, edhe kriza e koronavirusit do të ketë pasoja të rënda që do të zgjasin në kohë.
Çfarë zgjedhjesh? Për të perifrazuar titullin e librit tuaj të fundit, e përmban koronavirusi një mësim për shekullin e njëzetenjëtë?
Jo një, po dy mësime: mes nacionalizmit izolacionist dhe solidaritetit global; dhe mes kontrollit totalitar dhe emancipimit të qytetarëve. Marrim të parin: secili shtet mund të përpiqet ta përballojë pandeminë në mënyrë individuale, ose mund të bëhet pjesë e një plani global veprimi. I dyti është zgjedhja mes tundimit totalitar për të kontrolluar çdo infeksion nga lart, me shtetin që zbaton padallim çfarëdolloj mase, ose mund t’u japësh më shumë zë dhe përgjegjësi qytetarëve. Do të thotë të pranosh që vetëm një shoqëri me një nivel të lartë arsimimi dhe ndërgjegjësimi dhe një sens të fortë qytetar, mund të kuptojë se çfarë është e nevojshme për të mposhtur virusin. Natyrisht, unë uroj që të zgjidhet opsioni i dytë në të dyja rastet, përndryshe do të kemi një botë të mbyllur në vetvete, më pak të sigurtë dhe më pak demokratike.
A nuk do të shpjerë pandemia drejt fundit të globalizimit?
Për mua duhet të shpjerë drejt një globalizimi më të mirë. Mbyllja është reagimi i gabuar. Pandemitë ekzistonin edhe në një botë të mbyllur si ajo e Mesjetës, kur Vdekja e Zezë vrau një të tretën e popullsisë së Tokës. Duhet të kthehemi në epokën e gurit, kur njerëzit jetonin në komunitete shumë të vogla pa kontakte mes tyre, për të gjetur një model shoqërie të mbyllur që mund t’i shpëtojë epidemive. Sot, vetëm bashkëpunimi, solidariteti dhe një përpjekje e përbashkët nga të gjithë mund ta zgjidhë problemin dhe ta shtyjë qytetërimin tonë të hedhë një hap përpara. Duhet të mbyllim kufijtë mes virusit dhe njeriut, jo kufijtë mes njerëzve, apo mes kombeve e shteteve.
E megjithatë “globalizimi” është një term që shumëkush në Perëndim vazhdon ta konsiderojë si negativ.
Globalizimi nuk mund të gjykohet në mënyrë bardhë e zi. Edhe ushqimi italian është një produkt i globalizimit. Kështu ka qenë gjithmonë: ishin konkuistadorët spanjollë që sollën në Itali domatet, nga Amerika Latine. Nëse dikush është kundër globalizimit, do të duhej të mos imagjinonte më spageti me domate.
Ju keni shkruar se në këtë vit 2020, me kriza të paprecedenta mungon një udhëheqje globale. Në të kaluarën, gjatë dy luftërave botërore dhe përgjatë të gjithë Nëntëqindës, ka qenë Amerika që e ka ofruar këtë lidership. A mund ta ofrojë sërish, nëse Biden mund Trumpin, apo do u takojë të tjerëve?
Për momentin, Amerika as nuk po përpiqet të ofrojë një lidrship global. Përveç faktit që Trumpi në fillim e injoroi virusin si një kërcënim serioz dhe më pas vonoi në ndërhyrje, edhe tani vazhdon që të thotë “Amerika e para!”. Dhe po arrin atë që deshte, Amerika është e para për nga numri i të infektuarve dhe viktimave. Por edhe nëse në nëntor Trumpi do të humbte dhe në Shtëpinë e Bardhë do të vinte Bideni, gërryerja e besimit tek Amerika gjatë katër viteve të fundit ka qenë kaq e thellë, saqë rikthimi i këtij besimi nuk do të jetë as i thjeshtë dhe as i shpejtë. Për të patur një udhëheqje globale, bota nuk mund të presë çdo katër vjet për të parë se kush është president i Shteteve të Bashkuara: duhet të mbështetet më shumë tek vende të tjera, dhe mbi të gjitha tek institucionet ndërkombëtare, tek shumëpalësia, nga OKB tek Bashkimi Evropian, nga G20 tek Organizata Botërore e Shëndetit. Shpresoj që kriza e koronavirusit të shërbejë edhe për këtë, për të nënvizuar domosdoshmërinë e bashkëpunimit dhe solidaritetit global.
Çfarë mendoni për mënyrën si po e përballon Italia epideminë?
Kam parë shumë sinjale inkurajuese, të frymës komunitare, të bashkëpunimit. Dallohen edhe në Itali, ashtu sikurse gjetkë, edhe të tjera fenomene: nxitje të urrejtjes ndaj të huajve, përpjekje për të ndarë jo vetëm shtetin nga shteti, por edhe qytetarë brenda të njëjtit shtet. Kush mendon ndryshe nga ti nuk shihet më si një kundërshtar legjitim, por si tradhëtar i atdheut. Në kohëra pak a shumë normale, është e mundur të qeverisësh mee 51% të votave, të vësh gjysmën plus një kundër gjysmës minus një. Por në një krizë si kjo pandemi, përpjekja për ta bërë këtë do të rezultontë në katastrofë. Ja pra mësimi tjetër që mund të nxjerrim nga koronavirusi: nevoja për një udhëheqje që të bashkojë shoqëritë tona, në vend se t’i ndajë, siç përpiqen të bëjnë populistët dhe nacionalistët.
Po ju ku ndiheni më mirë, si në shtëpi? Në moshavin tuaj? Në Qytetin e Vjetër të Jeruzalemit? Në plazhin kozmopolit të Tel Avivit?
Jetoj në një moshav, një komunitet bujqësor, më pëlqen se është qetësi, por njëkohësisht pranë një qyteti shumë të gjallërishëm dhe kozmopolit, siç me të drejtë e quajtët ju Tel Avivin. Shkoj në Jeruzalem sepse jap mësime historie në Universitetin Hebraik, por Qyteti i Shenjtë është një vend plot me tensione, ku shumë njerëz urrejnë të tjerët. Ndjehet në ajër. Nuk do të jetoja dot atje.
Situata politike në Izrael nuk është aspak e qetë.
Jemi në një stinë kaosi, të cilës koronavirusi i shtoi tundimin për të instrumentalizuar pandeminë për të zbatuar gjendjen e jashtëzakonshme, masa speciale. Eshtë një risk që e ndeshin edhe vende të tjerë: ngjitja e regjimeve antidemokratike me pretekstin e luftimit të Covid19.
Dhe meqë e keni disiplinë të përditshme, a na rekomandoni ne të tjerëve meditimin, duke qenë se jemi të mbyllur në shtëpi këto kohë?
Unë e praktikoj dy orë në ditë edhe në kohë normale, por ndihmon për të patur një ekuilibër. Meditimi, në fund të fundit të ndihmon të njohësh veten tënde, ankthet e tua, frikërat, të cilat vazhdojnë të ekzistojnë gjithësesi, por t’i mëson të jetosh me to dhe t’i kontrollosh. Dhe në një moment krize të madhe si kjo, kemi shumë nevojë për ekuilibër dhe dije. / Marrë nga La Repubblica – Në shqip nga bota.al
Jürgen Habermas, çfarë zbulon kjo krizë shëndetësore globale, nga pikëpamja etike, filozofike dhe politike?
Nga pikëpamja filozofike, më bën shumë përshtypje fakti që pandemia po i detyron të gjithë drejt një reflektimi që më parë e bënin vetëm ekspertët. Sot të gjithë qytetarët po mësojnë se si qeveritë e tyre duhet të marrin vendime, duke i ditur mirë limitet e dijeve të vetë virologëve me të cilët konsultohen. Rrallëherë, terreni i veprimit në kushte pasigurie, ka qenë ndriçuar në mënyrë kaq të fortë. Ndoshta kjo eksperiencë e pazakontë do të lërë shenjë në ndërgjegjen e jetës publike.
Po cilat janë sfidat etike?
Shoh mbi të gjitha dy raste të mundshme që shkelin paprekshmërinë e dinjitetit njerëzor, që Kushtetuta gjermane e garanton në preambulën e saj dhe e shpall në nenin e dytë ku thuhet që “Çdo person ka të drejtën e jetës dhe të integritetit fizik”. I pari ka të bëjë me të ashtuquajturin triazh, tjetri me zgjedhjen e momentit të duhur për ndërprerjen e distancimit social. Rreziku i mbingarkesës së reparteve të terapisë intensive në spitale, që u vu re në Itali dhe të cilit i tremben në vendin tim, të kujton skenarët e mjekësisë në katastrofat që zakonisht ndodhin vetëm gjatë luftërave. Nëse numri i pacientëve të shtruar është më i lartë se sa ai i strukturave të kujdesit shëndetësor të disponueshme në repartet e terapisë intensive, mjekët do të duhet që pashmangshmërisht të marrin një vendim tragjik, sepse është në çdo rast imoral. Prej ku lind tundimi për të hequr dorë nga parimi i barazisë së trajtimit të çdo qytetari, pavarësisht nga statusi, origjina, mosha e të tjera, dhe në rastin tonë, për të favorizuar të rinjtë kundrejt të moshuarve. Kjo gjë mund të kërkohet nga vetë të moshuarit, në një akt altruizmi moralisht të admirueshëm. Po cili mjek do të “peshonte” “vlerën” e një njeriu përballë “vlerës” së një tjetri, duke u bërë kështu zot i jetës dhe vdekjes?
Gjuha e vlerave nxjerrë nga ekonomia shtyn drejt “kuantifikimit objektivizues” që varet nga perspektiva e vëzhguesit. Por kjo perspektivë nuk mund të jetë mënyra për të trajtuar autonominë e njerëzve: kur i drejtohem një personi të dytë (ti, ju), vetëvendosja e tjetrit ose duhet të respektohet, ose të mohohet, domethënë ose të pranohet ose të injorohet. Etika profesionale mjekësore është në përputhje me Kushtetutën dhe ndjek parimin sipas të cilit një jetë njerëzore nuk mund të vihet përballë një tjetre. Në fakt, parashikon që, në rastet kur detyrohet të marrë vendime tragjike, mjeku duhet të gjykohet ekskluzivisht nga dispozitat shëndetësore që lidhen me shanset më të mëdha për sukses të trajtimit klinik.
Dhe rasti tjetër?
Vendimi për momentin e duhur kur duhet përfunduar izolimi – një masë e kërkuar moralisht dhe ligjërisht për mbrojtjen e jetës – mund të bjerë ndesh, për shembull, me vlerat e përfitimeve. Politikanët duhet t’i rezistojnë “tundimit utilitarist” për të peshuar dëmet ekonomike apo sociale nga njëra anë, dhe vdekjet që mund të shmangen, nga ana tjetër. Duhet të pranohet risku i mbingarkimit të sistemimt shëndetësor, dhe si pasojë të rritet përqindja e vdekshmërisë, për të rivënë sa më shpejt në lëvizje ekonominë dhe reduktuar kështu, edhe mjerimin social që shkaktohtet prej krizës ekonomike? Në këtë pikë, rekomandimi specifik i Këshillit gjerman të etikës ka mbetur fatalisht i paqartë. Të drejtat themelore u ndalojnë organeve shtetëore që të marrin çfarëdolloj vendimi, që të pranojë mundësinë e vdekjes qoftë edhe të një njeriu të vetëm.
A nuk ekziston rreziku që kjo gjendje e emergjencës të transformohet në një rregull “demokratik”?
Natyrisht, kufizimi i një numri të madh të lirive të rëndësishme duhet të mbetet një përjashtim rreptësisht i izoluar. Por ky përjashtim është në vetvete, siç e thashë, i kërkuar nga e drejta parësore për mbrojtjen e jetës dhe integritetit fizik. Në Francë dhe në Gjermani nuk ka arsye për të vënë në dyshim besnikërinë ndaj Kushtetutës, nga ana e atyre që qeverisin. Nëse Viktor Orban e rrok krizën e Covid19 si një shans për t’i mbyllur përfundimisht gojën opozitës, kjo duhet të shpjegohet me një rrugëtim të gjatë autoritar të regjimit hungarez, që Këshilli Evropian dhe mbi të gjitha kristian demokratët evropianë e kanë parë me përkëdheli.
Për çfarë duhet BE, nëse në kohën e Koronavirusit, nuk demonstron që evropianët janë bashkë dhe luftojnë për një të ardhme të përbashkët? Kështu keni shkruar në një apel kolektiv në Die Zeit, në 2 prill.
Unë dhe miqtë e mi e ngritëm këtë pyetje për qeverinë tonë: ia drejtuam Kancelares dhe ministrit të Financave të SPD. Të dy më kanë lënë të shastisur. Vazhdojnë me kokëfortësi t’i përmbahen menaxhimit që i kanë bërë krizës në favor të Gjermanisë dhe vendeve veriore, pa e vrarë mendjen për kritikat e vendeve jugore. Pjesa më e madhe e politikanëve gjermanë i druhet reagimit të zemëruar të zgjedhësve gjermanë, në rast se dorëzohen. Ekzistojnë të dhëna empirike që tregojnë se si qeveria jonë, me këtë nacionalizëm “i ka kërkuar shumë pak” popullsisë së vet. Nëse Macron ka bërë një gabim në marrëdhëniet e veta me Gjermaninë ka qenë nënvlerësimi, qysh në krye të herës, i ngurtësisë së prirjeve nacionaliste të Angela Merkelit, e cila ka cilësi të tjera.
Kina ka qenë epiqendra e pandemisë dhe duket se tani kjo epidemi favorizon fuqinë e saj në Evropë dhe në botë. Bëhet fjalë për një zhvillim gjeopolitik, një rilançim i supremacisë së saj politike dhe ekonomike?
Kjo tendencë po ndodh prej kohësh dhe është duke përshpejtuar një ndarje të Perëndimit, që nisi me presidentin e luftës Bush. Ndaj do të ishte edhe më e rëndësishme, sikur Evropa të shihte tek tronditja e koronavirusit, një shans të fundit dhe të mobilizohej për të vepruar në mënyrë solidare.
Kjo krizë shëndetësore globale rrezikon të rrisë ndikimin e forcave nacional-populiste, të cilat që tani e kërcënojnë Evropën. Si mund t’u rezistojmë këtyre forcave?
Kjo pyetje nuk varet nga situata aktuale e emergjencës dhe duhet të gjejë një përgjigje të ndryshme në çdo shtet. Në Gjermani, e kaluara naziste na ka afruar me më shumë forcë kundër rishfaqjes së mendimit ekstremist të djathtë. Për këtë arsye parti dhe qeveri mundën që, nën antikomunizmin dominues, të mbyllnin një vesh ndaj të djathtës. Që nga kohët e Adenauerit – dhe ribashkimit me Gjermaninë Lindore – ky antikomunizëm fasadë u ka mundësuar aytre që të fshehin komponentët fatalë të të kaluarës së tyre politike. Ndërsa në Francë, ekstremizmi i djathtë ishte i organizuar prej kohësh, por me rrënjë ideologjike të ndryshme nga tonat: nuk është etno-nacionalist, por statalist. Tani edhe një pjesë e të majtës franceze, që në origjinë është universaliste, po zhytet në urrejtjen ndaj BE.
Çfarë narrative të re duhet të krijojnë evropianët për të ringritur në fluturim një bashkim evropian që nuk e deshën dhe nuk u koordinua kurrë?
Kundër pakënaqësisë nuk vlejnë argumentat dhe fjalët e bukura. Duhet vetëm aftësia për të përballuar dhe zgjidhur së bashku problemet, nga ana e bërthamës së fortë të kontinentit, që është Gjermania dhe Franca. Vetëm në një “ring” të tillë do të bëhej realiste të luftoje për shtypjen e një politike botërore të dominuar nga neoliberizmi. Sot po e kuptojmë që, kur shfaqet nevoja, vetëm shteti mund të na ndihmojë.
Intervista e filozofit gjerman Jürgen Habermas, i është dhënë Nicolas Truong për Le Monde / Bota.al
Emri im është Lilian N.Kjo është një ditë shumë e lumtur e jetës sime për ndihmën që Drsaguru më ka dhënë duke më ndihmuar të kthej ish burrit tim me magjinë e tij dhe magjinë e tij. Unë kam qenë i martuar për 6 vjet dhe ishte kaq e tmerrshme, sepse burri im ishte me të vërtetë mashtrim mbi mua dhe ishte duke kërkuar për një divorc, por kur kam ardhur nëpër email Dr.saguru në internet se si ai ka ndihmuar kaq shumë njerëz për të marrë ish e tyre prapa dhe të ndihmojnë për të rregulluar marrëdhëniet. dhe t’i bëjnë njerëzit të jenë të lumtur në marrëdhëniet e tyre. I shpjegova situatën time atij dhe pastaj kërkova ndihmën e tij, por për habinë time më të madhe, ai më tha se ai do të më ndihmojë me rastin tim dhe këtu unë tani po festoj sepse Burri im ka ndryshuar krejtësisht për mirë. Ai gjithmonë dëshiron të jetë me mua dhe nuk mund të bëjë asgjë pa pasur të tashmen. Unë me të vërtetë po e shijoj martesën time, çfarë është një festë e madhe. Unë do të vazhdoj të dëshmoj në internet, sepse Dr.Saguru është me të vërtetë një magjistar i vërtetë spell. A KENI NEVOJË TË NDIHMOJNË PASTAJ ME DOKTORIN E KONTAKTIT SAGURU TANI VIA EMAIL: drsagurusolutions@gmail.com ose WhatsApp +2349037545183 Ai është i vetmi përgjigje ndaj problemit tuaj dhe ju bën të ndiheni të lumtur në marrëdhënien tuaj.
1 LOVE SPELL
2 WIN EX BACK
3 FRUIT TË WOMB
4 PROMOVIMI SPELL
5 MBROJTJA SPELL
6 SPELL BIZNESI
7 PUNA E MIRË PUN
8 SPLIT LOTTERI DHE RASTI I GJYKATAVE.
Voal te lutem fshije komentin ma lart se mashtron njerz kot.