Graz, me 13 fruer 1953

Fort i dashtuni mik,

Librin tand e mora e të falem nderës fort e fort. Kishem me dashtë me t’u lutë qi të ja degojsh nji kopje edhe Angjelin Kujxhís, pse m’âsht ankue ka dit se nuk din aspak gramatikë e po e harron krejt shqipen, si po e harrojm ka pak edhe na të gjith tjerët. Ai banon në “KATHOLISCHES HOCHSCHÜLERHEIM” ktû në Graz e ka rasë me folë shqip fort rráll. Vetem me shokun e vet, Fejzi Domnin, qi flet shpesh herë shqip e ndoj leter qi shkruen, se per tjeter nuk ka rasë me u marrë me shqipen. Adresa e tij âsht kjo:  Angjelin Kujxhija, Carnerigasse, 34, Graz, (Autriche). Ai âsht krejt i vorfen e prandej zor e ka me të dergue ndoj send per at liber. Po të diftoj edhe se ai nuk e din se ka dalë ky liber, jam vetë qi po kujdesem qi edhe ai t’a két në dorë ket liber të dobishëm per të gjithë refugjatët e sidomos per tê. Nji herë tjeter kam me pasë rasë me të dhânë përshtypjet e mija per sá i perket ktij libri. Perposë  parathânjes, deri tash nuk kam mujtë me e studjue me vemendje.

Po due me të bâ disá pyetje, e po m’ep rasë libri i Stadtmüller me t’i bâ kto pyetje. Un nuk jam kenë kurr në Mat e prandej kishem me dashtë me dijtë prej teje a âsht Matja e rrethueme prej malesh së pashkapërcyeshme e a thue influksi i Tyrqve nuk ka mujtë me depertue atŷ? Stadtmüller thotë se URALBANER kanë dalë prej MATIGAU e mandej janë shperdám prej andej nder krahina tjera. Mue më duket se Mati nuk âsht ashtu i mbyllun prej malesh të pashkapercyeshme si thotë Stadtmüller, por tue mos pasë kenë kurr atje, deshta me të pvetë tý per ket punë. Të keshë mirsín me më diftue edhe per fushen e Arbnit. A âsht kjo nji fushë e madhe e me taminâ syperfaqen e saj. Ti e din prej ILLYRISCH-ALBANISCHE FORSCHUNGEN, ku edhe vetë e kam lexue, se ktu âsht kenë gjyteti i vjeter ALBANOPOLIS e kndej ka banue fisi i vjeter illyr ALBANOI, prej kah ka rrjedhë emni Albanenses, Albanese, Arvanites, Arnaut etj. etj. M’intereson me dijtë a ké vû oroe ndoj herë ti ndoj rrenim të ktij gjyteti ALBANOPOLIS.

Edhe nji pyetje tjeter po m’ep rasë me t’a bâ numri i mbram i gazetës FLAMURI, qi e mora dje. N’artikullin frengisht mbi Korçë lexohen kto fjalë: “C’est que Korytsa n’a jamais apparteny à la Grece ancienne ou moderne; ces habitants sont d’origine et de nationalità albanaise, parlent albanais e ne connaissent pas le grec; des ecoles grecques y ont fonctionné jadis, pendant la domination ottomane, qui avait interdit l’enseignement en albanais, pour des raisons politiques”.[1]

A mund të pohohet se tyrqit kanë ndalue shkollat shqipe për arsyena politike, si thotë ky artikull i gazetës? Pse kanë lejue at herë shkollat greke? Mue më duket se tyrqit nuk janë interesue aspak per kulturë e se prandej as kurr s’u ka rá rasa me ndalue shkollat shqipe, posë se ndër kohët krejt të vona. Si thue ti nw ket pikë?

Për me kthye te fjalët e Stadtmüller-it, ai thotë se  tue pasë kenë Mati i rrethuem prej malesh së pashkapërcyeshme, nuk ka depertue ifluksi i Tyrqvet aty e prandej edhe âsht ruejtë mâ teper se tjeter-kund gjuha shqipe, e cilla mandej prej kndej âsht perhapë kah nord-lindja, kahë lindja, kah veri-lindja e gjithkahë. Mue më duket se ktû e ka krejt angllisht zoti profesor Stadtmüller-i.

Shpresoj se kjo leter nuk ka me u ndeshë rrugës me letren tande, me pergjegje të letres së kalueme.

Po e mbylli tue të diftue se 7 dollarët i kam marrë prej djalit t’and e të falem nderës, si edhe vetë i jam falë nderës me nji leter t’êmen.

Shum shndet e të mira t’uron nga zemra

Miku i yt

1. P. MargjokajO.F.M

Ramleh, 28. II. 1953

I dashuni mik,

Kam marrë t’ânden me 13 k.m. Mâ e mbrapmja para ksaj ka qênë me 7 dhetuer. Kam qênë habitun për nji heshtje kaqë të gjatë prej anës s’ate, mbasi un t’isha përgjegjun edhe jo fort vonë, me gjith qi s’e mbaj mênd kur. Tash po e marr vesht prej letrës s’ate se na paska ndodhun edhe ksi shtegu si nji herë tjetër : na paska humbun edhe nji letër. Por s’po dij me i dhânë dum në se ka qênë e jotja apo e imja. Me gjithë këtê, po ka fort gjâsë qi ka qênë e jotja. Se ti shkruen tash: “Shpresoj se kjo leter s’ka me u ndeshun rrugës me letrën t’ânde, me përgjegjen e letrës së kalueme”. Prej këtyne fjalve del se ti m’a ke nisun edhe nji letër tjetër tash vonë para ksaj të fundit, qi un s’e kam marrë. Nuk besoj se letrat e shkëmbyeme ndërmjet neve të dyve i ndal cenzura, se kuj jemi tue i a çamë kryet na të shkretët me politikë. Këtê mâ va kemi lânë specjalistavet! Apo mâ mirë me thânë profesjonistavet? Prandej kisha me thânë se ka humbun gand, ndoshta pse disa përdasa të postave të këtushme mund të mos dijnë me i kënduem adresat në gjuhë të hueja. Për kët’arsye ksi shtegu po të mbyll këtu edhe dy zarfe të shkrueme arabisht e ti shtoju, kur të shkruejsh, edhe latinen.

Librin, atij studentit qi po më porosit kam me i a dërguem pa tjetër. Mundesh me më porositun edhe kêdo tjetër qi t’a dijsh se i vjyen. Ky libër âsht shkruem për nji qëllim kombtar e po për atë qëllim duhet shpërdamë në sa mâ shumë duer, ku nuk shkon kot.

Tý due me t’imtuem në mënyrë të posaçme qi t’a studjojsh me sŷ kritiku e jam gati me të dhânë çdo kthiellim qi të më kërkojsh, e kisha me dashun, madje, qi të më rrjedhin letra me kso kërkesash prej gjithandej. Por kush ka ngé sod me çamë kryet për gjuhën shqipe?!

Matja âsht lugin’ e lumit të njiêmënt e rrethueme me male në tri anë dhe e hapët vetëm në perëndim ku përpiqet me bajrakun e Bazes e Bishkashit prej tre bajrakve t’Ohrit. Malet e saja nuk janë përnjimênd aqë të nalta sa me u quejtun të pakapërcyeshme. Besoj se nuk i kalojnë 1200-1500 metrat kurrkund. Âsht e vërtetë se sundimi tyrk ka qênë edhe n’atë krahinë sa për emën si ndër gjithë malet tjera të Gegnisë. Por feja mohamedane, qi âsht mjaft e vonë atje, ka bâmë efektin e vet si në gjuhë ashtu edhe ndër doke. Matjanët tash vonë, ndoshta nja njiqind vjet e këndej, kanë rrahun mjaft rrugat e mërgimit për punë në Stamboll e ndër qytete tjera të mbretnisë. E kur janë kthyem ndër votrat e tyne kanë sjellë me vete fjalë e zakone të hueja. Sa për me e qujtun Maten gurrë të popullit shqiptar, siç po dashka Stadtmülleri, kishte me qênë nji gabim trashanik. Auktorët e IAF njimênd pohojnë nji gjâ të këtilë, por për gjithë Shqipnin’e Mesme e jo për Maten vetëm. Un madje i ap këtij pohimi nji tjetër kuptim. U shtri prej Shqipnisë së Mesme jo populli, por emni i Arbanvet-Arbnorvet-Arbnet-Arbneshvet – thuej si të duesh -, përmbi krahinat tjera, të cilat ishin të banume prej së njâjtës farë, ndonse me emna fisesh qi kemi edhe sod.

Âsht e vërtetë edhe se Krahin’ e Korçës s’ka qênë kurrë greke, as heret as vonë, posë kur ka sundue mbi tê mbretnija byzantine, sikur mbi Shqipninë tjetër.

Për shkolla e kulturë tyrke kam folë rrëshqitas në krye t’Abetarit t’em. Por âsht krejt e vërtetë qi Tyrqit e kanë ndaluem këndimin e shkrimin e gjuhës shqipe për arsye politike.  Abdyl-Hamidi II – se vetëm në kohë të tij kanë nisun shqiptarët e Shqipnisë me u kujtuem për shkrimin e gjuhës së tyne – e quente vêndin e popullin t’onë si mâ të fortën fortesë të mbretnisë n’Evropë e dronte – me të drejtë ndoshta – se shkolla do t’u çilte sŷtë e do të fillojshin mbandej me kënduem tjera kângë, e jo atë të babës dovlet. Ky ndalim s’pështetej në ligjë, por bâhej me veprime arbitrare, si të gjitha punët e atij sundimi autokratik. Edhe mbas shpalljes së regjimti kushtetuer në 1908, Tyrqit e rij po nj’ashtu bânë e të gjitha ndeshjet e intelektualvet shqiptarë me Tyrqit ato katër vjet, deri në luftën balkanike, andej filluen.

Kujtoj se me kaqë, ndonse shkurt, u jam përgjegjun gjithë pyetjeve të tua.

Sod mora nji letër prej t’im bir qi më kallzon edhe për letrën t’ânde “molto gentile”. I kam dhânë vetë lêjë me më shkruem italisht. Ai âsht rritun n’Italí qysh tri vjetsh e shqipja i vjen e vështirë në shkrim e un i lyp letra të gjata.

Me shumë shëndet e urime qi mos të na hupin mâ letra tjera.

MKruja

1. S. Qe se paskam harrue nji pyetje pa i u përgjegjun: ALBANOPOLIS, mbas auktorëve të IAF ka qênë afër Krujës ku sod gjindet katund’ i Zgurdheshit (Skorteshe e shkruejnë ata) e ku gjinden edhe shumë gërmadha, qi un s’kam pasë rasë kurrë me i pamë vetë.

Graz, me 4 Marc 1953

I dashuni mik,

Edhe nji herë paska pasë hupë nji leter e êmja. Kta po e xjerri prej letres s’ate qi e mora njetash mjesditë. Po vêhem me t’i bâ edhe njiherë pyetjet e asaj letre, me sá të më bíjn nder mend, pse kso heret nuk po e kam para vedit kopjen e asaj.

Të pata pyetë n’at leter se sá fjalë kishe n’at fjalorin t’and, gati per shtyp, qi kanë rrjedhë prej gjuhës latine ase italjane. Prap edhe ktu âsht Stadtmüller-i qi po m’ep rasen me t’a bâ ket pyetje. Ky thotë, tue persritë fjalët e Meyer-it, qi nuk ka pasë veç 5000 fjalë para duersh, se gjuha shqipe ka mâ se nji të katërt të fjalve të rrjedhuna prej latines. Kishe me dashtë me dijtë me taminá se sa fjalë me rrâjë latine ké pasë në fjalorin t’and të pabotuem. Natyrisht s’ka nevojë me më dhânë nji numer egzakt, por vetem me më thânë se sá per qind, e kta vetem me gjasë.

Pyetje tjeter kje, në se ti mundesh me më diftuem, se ku mund i gjêj me i lexue kta libra të shkruem prej dores së palodhshme tande : Librin e Kuq, qi ké pasë shtypë në Romë në rasen e konferencës së Parisit e librin e Gjorçeviqit, qi ké pasë perkthye prej serbishtje e botuem në Zarë. Mbas të tana gjasësh vetë do t’udhtoj njandej kah gjysa e prillit per Bologna e Romë, e due me dijtë ku mundem me i shtî në dorë kta dy libra, sa me i lexue nemose.

Edhe ksaj letre, pra, ké me mujtë me m’i pergjegjë, pse deri në gjysen e prillit jam sugurisht endè ktû në Graz, per mâ vonë tash kam me mujtë me të njoftue me sugurí vetëm mbas gjysës së prillit. E puna e jote si u bâ, qi nuk po mundesh me kalue n’Amerikë? E miku yt i madh si nuk po shkon n’ Amerikë? A thue âsht ndonji hundë-lesh qi nuk po e lên me kalue atje, a si âsht puna?

Ndoshta mâ vonë tash më bien nder mend pyetjet tjera të letres së hupun.

Librin t’and endè nuk e kam kndue, ashtu si e kam zanat vetë, por vetem sa marrë neper dorë e shfletsue sa grima. Më vjen keq qi nuk ké pasë para sysh Botimin e katert të “MRIZI I ZANAVET”, të shtypun në vjetën 1941 me komentim prej A. Viktor Volaj. Aty në faqe 15-17 âsht vjersha “Hymni i Flamurit Kombtar”. Perkthesen “Bini Toskë, ju, bini Gegë” etj. në rasen e njizet e pesë vjetorit, kúr u rrah çashtja e flamurit kombtar, per të zhdukë çdo regjonalizem, P. Gjergji e ka pasë shndrrue. Rreshtin e tretë  e ka pasë vjerrshue kshtu:

“A njadhnjyesë a t’gjith deshmorë!”. Mbasi më rrshiti nji gabim, po më duhet me t’a shkrue krejt strofen si âsht në ket botimin e katert të MRIZIT:

“Bini, Toskë, ju bini Gegë!

Si dý rrfé, qi shkojn tue djegë!

A ngadhnjyesë a t’gjith deshmorë!

Trima, mbrendë! Me dorë! Me dorë!

Kështu âsht taman, pa kurrnji gabim, krejt si në liber! – Tash nji grimë humor  e gaz. Ket strofë nji i pahajr, nuk e dij as vetë se kush, me gjasë P. Gjergji vetë, e ka pasë dredhë sá per gaz njiherë kshtu: “Bini, kokës, ju bini krés – se u ka mblue jú faqja e zezë – Bini n’pshesh, bini në laknorë – Trima, mbrendë! Me dorë! Me dorë!”. Në nji botim të dytë të librit t’and, mos gabo me vû ket të dyten si perkthesë, por atë të sypermen!…

Me kaq po i ap fund edhe ksaj letres së shkurtë s’ême, me shpresë se nuk do të hupë ndokund neper ujnat e njelmta të Mjesdheut.

Shum shndet e të mira të dergon nga zemra.

I yti

1. P. MargjokajO.F.M.

                                                                                                   Ramleh, 22. III. 1953

I dashuni mik,

Po i përgjegjem s’ates me 4 të këtij mueji.

Un s’i kam pasë njehun fjalët qi ka marrë gjuha shqipe prej latinishtes e gjuhësh tjera romane e neolatine. Me thânë të drejtën, as numrin e përgjithshëm të fjalve të fjalorit t’em s’e dij me të saktë. Por të thânat e Meyerit tashmâ janë vjetruem e duhet me kërkuem ndër shkrimet e Joklit ndonji të vërtetë mâ të sigurtë. Mue mjerisht pak më ka râmë me këndue prej veprave të këtij albanologu të madh. Stadtmülleri âsht nji publicist, por jo nji dijetar as studjues, sidomos jo nji gjuhtar, as nji historjan. Ai ka qukrruem andej e këndej edhe ka nxjerrë nji libër qi mund të ketë ndonji vjeftë të përgjithshme si shumë libra tjerë qi janë shkruem mbi Shqipninë e Shqiptarët. Natyrisht edhe me shumë gabime ndoshta si ndodh gati kurdoherë për këtë kategorí shkrimtarësh jo të specjalizuem. Ai ka cituem tekstualisht mbase, apo gati ashtu, fjalët e  Meyerit qi ka gjetun 1420 vokabuj me rrâjë latine në shqipet. Jireceku mbandej shkruen, e kushdi se cili tjetër mâ qi “mbasi  shqipja s’ka mâ shumë se 5000 fjalë gjithsejt”, don me thânë se mâ tepër se e katërta e tyne kanë rrjedhun nga latinishtja e gjuhët latine. Por tekembramja, edhe si të jetë kështu e në dashtë le të jetë edhe gjymsa e fjalëvet shqipe t’ardhuna prej latinishtes, ç’del prej ksaj?  Âsht vetëm nji çâshtje gjuhtare. Fakti âsht qi shqipja themelisht âsht nji gjuhë indevropjane e vjetër e provueme me prova shkencore të pakundrështueshme. Bullgarët me racë janë Tatarë, siç e din gjithë bota e me gjuhë janë sllavizuem aqë sa janë Sllavë Sërbt e Rusët. Ç’u ka mbetun vallë hungarvet prej gjuhës tyrko-tataro-mongolle? E Finvet?

Librin e Kuq besoj se do të mundesh me e gjetun në Romë. Mâ mirë se kushdo tjetër mundet me e ndriçuem Dhimitër Beratti qi gjindet atje. Se edhe ky ka qênë delegat i kolonisë shqiptare të Bukureshtit në konferencën e Paqës e âsht edhe ky nji biblijofil, si na. N’e gjeça un këtu nji të dytë do t’a kemë për ty. “Shqipnija e Fuqit’ e Mëdhá” do të gjindet ndoshta n’ Amerikë, se i kam pasë dërguem nja 500 copë atje e njeriu qi i ka pasë marrë prej meje gjindet ende gjallë. S’e kam gërgamë, por po shpresoj se nji ditë kam me votun vetë e… kur të më shohë me sŷ mund të merrem vesht mâ lehtë me tê se me letër a me ndërmjetës! Edhe për këtê mund t’a pyetsh Berattin kur të vetsh në Romë. Tjetër udhë s’po dij me të kallzuem. Po të premtoj veç edhe për këtê të dytin qi në më rafshin në dorë ndonji herë edhe vetëm dy, njâni ka me qênë i yti.

Or po a e ke pasë marrë fotografinë t’eme? Më duket se t’a kam pasë dërguem.

Amerik’ e ime âsht ende pezull. Kam me të shkruem për tê kur të jetë  damë ndo andej ndo këndej. Sa për mikun t’em, ky s’kishte me pasun ndonji pengim prej Amerikanvet, për këtê mundem me të siguruem. Por se ç’arsye tjetër âsht tue e penguem, këtë as un s’e dij. E shi ky ngurrim i tij m’a ka ngatrruem kryesisht lâmshin edhe mue.

Ah, lum miku, me e dijtun ti me sa vështirsina, ngutë e pa mjete âsht përgatitun ai Abetar i të Mërguemit! Kurrgjâ s’kam pasun këtu qi të më vjyej për tê, jo se mâ botesën e re të Mrizit të Zânavet. Të falem nderës fort për versjonin humoristik të strofës qi më çove. Më ka kënaqë. Po kush tjetër mund t’a ketë kthyem ashtu, veç P. Gjergjit? A e din me ça kam pasë dashun t’a mbyll Abetarin? Me Nakdomonicin! Por kam plasun tue i kërkuem në këtë mërgim Anzat e Parnasit e Gomarin e Babatasit e kurrsesi s’kam mundun t’i gjêj. Në këtë gjêndje shpirtnore, jo Lahuta e Malcisë, por ato kishin me më kënaqun.

Me kaqë  e më gzofsh edhe Pashkët. Borxh’ i vonë ngushllon të zonë thonë ndër ne. Po e kundërta, dmth. kur t’a lán kush borxhin para kohet?

Mustafa

[1] Fren. : “Fakti âsht qi Korça s’ka qênë kurrë pjesë e Greqisë as të hershme, as moderne. Banorët e Korçës janë me origjinë dhe kombsí shqiptare, flasin shqip dhe greqishten nuk e dijnë ; ekzistojshin disa shkolla greke gjatë pushtetit otoman, qi kishte ndalue mësimin e shqipes për arsye politike.”

Dashnor Kaloçi/ Kjo eshte historia e panjohur e poetit të njohur Pano Taçi, i cili kaloi mbi dy dekada të jetës së tij në burgjet e regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pas viteve ’90-të u bë i famshëm për librat e tij me poezi erotike, që më së shumti i këndonin dhimbjes së një jete plot peripeci dhe privacione.

Disa nga të pathënat të jetës së tij që nga fëmijria kur ishte Debatikas, mosha 12 vjeçare kur ai u njoh me Lasgush Poradecin që i botoi dhe poezinë e pare, tre arrestimet dhe dënimet, shokët dhe bashkëvuajtësit në kampe dhe burgje, poezia që i ndryshoi rrjedhën e jetës, çmimi “Naim Frashëri” që fitoi në Pallatin e Kulturës “Ali Kelmendi” në Tiranë, “çmimi” tjetër në burg ku në “juri” ishin disa nga personalitetet më të spikatura të artit, kulturës, politikës dhe letrave shqipe të periudhës së Monarkisë dhe më pas , si dhe botimi i librave të parë të tij pas viteve ’90-të, për të cilat ai do të shprehej: “Rinia ime e pakonsumuar në këtë moshë të kaluar, brengat e dhembjet e një jete të trazuar janë prushi ku piqet nektari i poezisë që më del nga shpirti dhe hedh në letër, e ku, pa këto trazira në një jetë të qetë do të isha i vdekur”.

Ndërsa librat dhe vëllimet poetike të Pano Taçit tashmë janë mjaft të njohura, pasi mbas viteve ’90-të ai pati një famë të madhe edhe për shkak të poezisë erotike që lëvroi me sukses si askush tjetër, historia e jetës së tij pothuaj është fare e panjohur. Ndaj në këto pak rradhë, po mundohemi të japim disa copëza nga jeta e tij, të cilat na i tregonte vite të shkuara kur bashkë me Tos Baxhakun e ndjerë, herë pas here i bënim shoqëri tek lokali i “Fidelit”, ku ai kalonte pjesën më të madhe të kohës dhe ne jo pak. I përkulur mbi copat e letrës ku hidhte vargje që më pas do të mbushnin libra të tërë, qëndronte me orë të tëra i zhytur në mendime duke tymosur me llullën e tij që s’e hiqte kurrë nga goja, dhe duke kthyer ndonjë gotë konjak “Skënderbeu” me akull. Nga tavolina ku rrinte gjithnjë i vetëm dhe ku nuk e shqetësonte askush, mund të lëvizte vetëm kur i thonim: “Xha Pano, po të kërkon Xhevo (Xhevahir Spahiu), miku i ngushtë i tij, apo kur dilte për të parë motorrin “Vespa”, që e parkonte ndonjëherë fare pranë “Fidelit” dhe kthehej përsëri brenda për të vazhduar ritualin e tij. Hedhjen e vargjeve mbi copa letre, që kur kënaqej me to, herë herë na thërriste dhe na i lexonte, apo më saktë na i recitonte me sytë që i gëzonin si një fëmijë i lumtur….!

Fëmijria e Panos nga Gjirokastra në Tiranë

I lindur në qytetin e gurtë të Gjirokastrës në vitin 1929, Pano Taçi do të largohej që i vogël nga familja e tij për t’u rritur nga Thoma Papapano, ose siç njihej ndryshe në qytetin e tij, si Basho Thomai, i cili për shumë vite do të ishte kujdestari i Panos së vogël. Në shkollën “Koto Hoxhi” të qytetit të Gjirokstrës ai do të kryente  mësimet e para të shkollës  fillore së bashku me dy nga shokët e tij ndonëse më të vegjël se ai,  Agim Shehun e Ismail Kadarenë. Në fillimet e luftës italo-greke në vitin 1940, Pano Taçi detyrohet të lërë qytetin e lindjes nga reperkursionet që pritej të kishte nga grekët si familje nacionaliste, ku gjyshi i tij Pano Taçi (nga i cili ka trashëguar edhe emrin Pano), prifti nacionalist, ishte armik i betuar i tyre. Me ardhjen e Basho Thomait në Tiranë erdhi dhe Pano i vogël, i cili ndonëse kishte të gjithë familjen e tij  këtu, ai nuk do t’i ndahej Bashos, që frekuentonte asokohe ambientet më intelektuale të kryeqytetit. Kështu, diku nga fundi i vitit 1941, Basho Thomai së bashku me Panon 12 vjeçar, shkuan në kafe “Kursal”-in e famshëm që asokohe frekuentohej nga shumë personalitete të kulturës dhe politikës, që ishin edhe elita e vëndit. Aty për herë të parë Pano do të takohej me Lasgush Poradecin, për të cilin ai kishte lexuar nëpër libra dhe kishte ngelur i mahnitur nga poezitë e tij të cilat Pano i dinte përmendësh dhe shpesh duke u munduar të shkruante vetë si ai. Bashkë me Lasgushin e madh në atë tavolinë ishte edhe Eqerem Çabej e Dr. Kërçiku, të cilët sapo e panë Bashon Thomanë e ftuan në tavolinë. ”Lasgushi ishte një burrë  shumë simpatik dhe i veshur bukur me kostum të zi dhe me papion”, kujtonte Pano atë takim, që në jetën e tij do të ishte një pikë kthese, duke ju kushtuar tërësisht poezisë nga e cila do të kishte një jetë të trazuar dhe plot peripeci. “Lasgushi më kërkoi që unë t’i recitoja disa nga vargjet e mia”, kujtonte Pano dhe me këmbënguljen e Çabejt, ai mundi t’i recitojë një vjershë, ashtu krejt i skuqur nga turpi. Lasgushi këtë vjershë që më tepër ishte si gjëagjëzë do ta mbante mend dhe do ta botonte në gazetën ”Bleta”, e cila do të ishte dhe e para herë që Pano Taçi do të lexonte emrin e tij në gazetë, poshtë poezisë së tij.

Pano, një nga themeluesit e “Debatikut”

Me ardhjen në Tiranë, Pano do të njihej me disa bashkëmoshatarë të tij, si: Selman Vaqari, Musa Anadolli, Shefqet Çela, Gëzim Erebara, etj., të cilët do të ishin dhe themeluesit e organizatës së “Debatiku”-t. Lidhur me këtë Pano tregonte se në vitin 1941, aty nga muaji maj, ai bashkë me shokët e tij kanë hequr nga zyrat e Fashios flamurin italian dhe kanë lënë vetëm atë shqiptar, gjë për të cilën ai kujtonte se ka qenë aksioni i parë i kësaj organizate. Në qershorin e vitit 1944, babai i Panos, Koço Taçi, kryen një aksion për rrëmbimin e arshivës së Ministrisë së Brendëshme, ku pasi spiunohet, kapet dhe torturohet. I frikësuar nga kjo, Pano detyrohet dhe del partizan në Brigadën e 23 Sulmuese, duke bërë pjesë në një skuadër zbuluese të shtabit të Brigadës dhe në rradhët e saj Pano do të merrte pjesë në të gjitha luftimet deri në çlirimin e qytetit të Shkodrës.

Poezia që e dërgoi Panon në burg

Pas mbarimit të Luftës, me fillimin e mësimeve në Tiranë, Pano nuk do të hiqte dorë nga poezitë që i kishte aq për zemër. Kështu në bangat e shkollës ai do të shkruante një poezi të cilën ja kushtonte një shoqeje të klasës që ishte mjaft simpatike. Poezia që Pano shkroi, do të denoncohej nga Byroja e Rinsë së shkollës si një poezi dekadente dhe u vendos për përjashtimin e tij nga shkolla. Pano qeshte kur e kujtonte këtë ndodhi që i ndërroi atij “kursin” dhe gjithë rrjedhën e jetës. Motivacioni i përjashtimit të tij ishte “Poezi dekadente dhe dashuri borgjeze”. Kjo ndodhi për arsyen se vajza të cilës i kushtohej poezia, ishte e bija e një ushtaraku madhor. Pasi u përjashtua nga shkolla, Pano shkoi në qytetin e tij të lindjes, në Gjirokastër, ku mendonte se mund të vazhdonte mesimet e ndërprera dhe se nuk do të merrej vesh përjashtimi i tij. Por gaboi, sepse shkolla ishte njohur me masën e marrë ndaj tij. I mërrzitur Pano i shprehet një shoku të tij:  “Po nuk më lanë të vazhdoj shkollën, do të arratisem për në Greqi dhe prej andej për në Amerikë tek gjyshi, që punon bashkë me Fan Nolin”. Por këto fjalë të thënë me naivitetin e një adoleshenti, rezultuan fatale, pasi shoku  i tij shpejt e shpejt bëri denoncim dhe Pano arrestohet e sillet në Tiranë, ku dënohet me 18 muaj burg, të cilat i vuajti po në Tiranë. Pas lirimit nga burgu, ai internohet në Savër të Lushnjës, ku asokohe ndodheshin shumë nga familjet që ishin shpallur “armike” të regjimit komunist.

Në internim njihet me Sejfulla Malëshovën

Gjatë periudhës së internimit, Pano njihet dhe krijon shoqëri të ngushtë me Zenel Prodanin (ish-prefekt në kohën e Zogut) dhe duke përfituar nga një porosi që Lasgushi, tashmë miku i Panos, i kishte dhënë kryetarit të Degës së Brendëshme të Lushnjës, Nuçi Tira, “që ta kishte pak kujdes atë”, duke shfrytëzuar kohën në mes të apelit të mëngjesit dhe të darkës, Pano shkonte në Fier dhe takohej me Sejfulla Malëshovën. “Në atë kohë Sejfullai vazhdonte të përkthente poetin e madh rus Nekrasovin, me poemën ‘Mëmë Rusi”, kujtonte Pano me nostalgji Lame Kodrën, dhe disa nga vargjet e tij të famshme, si: ”Pse e dua Shqipërine / Për një stan në Trebeshin / Për një lule në lëndinë”.

Kthimi në Tiranë dhe burgu për here të dytë

Pasi mbaroi katër vitet e internimit në fushat e Myzeqesë, Pano rikthehet në Tiranë dhe çdo mbasdite ai shkonte dhe takonte Lasgushin tek kafe “Flora”, ku ai pinte kafen rregullisht me miqtë e tij. Në vitin 1960, Pano njihet dhe martohet me një vajzë me origjinë greke, familja e së cilës kishte ardhur nga Greqia në vitin 1949 dhe në atë kohë banonin në Lushnjë. Nga kjo martesë erdhi në jetë një djalë, të cilin Pano e la vetëm gjashtë muajsh, pasi ai u dënua përsri dhe djalin mundi ta shohë vetëm pas 27 vitesh! Pas kthimit nga internimi në Tiranë, Pano kishte zënë një shoqëri të ngushtë me Jorgo Bllacin dhe Bajram Hysenin, edhe këta letrarë të njohur. Të tre ishin të pakënaqur nga regjimi komunist dhe shpesh në bisedat e ndryshme që bënin, ata diskutonin edhe për mungesën e fjalës së lire, etj., rezerva që ata kishin. Ndërkaq një i katert u shtua në shoqërinë e tyre me “porosi”, i cili një ditë të bukur denoncoi qëndrimet e tyre , dhe ata u arrestuan e u dënuan të tre me nga 5 vite burg. Këtë dënim Pano e vuajti në kampe-burgjet e Rubikut, Laçit, Fushë-Krujës dhe Elbasanit, ku asokohe ndërtoheshin objektet industriale si fabrika dhe uzina. Në vitin 1968 ai përfundon dënimin dhe u stabilizua në punë si montator në vepra të ndryshme industriale që ndërtoheshin asokohe në disa rrethe të vëndit.

Pano fiton çmimin e pare në poezi

Edhe pse me një jetë të vështirë në kampe dhe burgje, Pano vazhdoi pasionin e tij të të shkruarit poezi, ku miqtë e tij me sakrifica ia botonin, edhe pse herë pas here kishin probleme, pasi në adresë të redaksive dërgoheshin letra ku vinin në pah biografinë e tij. Nga ajo periudhë kohe Pano kujtonte një konkurs që zhvilloi Pallati i Kulturës “Ali Kelmendi”, në Tiranë, ku morën pjesë letrarë të njohur dhe Pano fitoi çmimin e parë, me poezinë ”Ballada e gjahtarit”. Po kështu me ndihmën e Vath Koreshit, Pano arrin të botojë te “Zëri i Popullit”, një cikël me poezi për Kosovën, për të cilat Koreshi u kritikua “përse ishin botuar poezitë e një reaksionari”. Në vitin 1962, Aleks Çaçi i botoi Panos një poezi tek gazeta “Drita” të titulluar “Balona”, por edhe në këtë rast Aleksit ju krijuan probleme. Miku i ngushtë i Panos, Kin Dushi, për të cilin ai thoshtë se ishte një njeri me zemër të madhe dhe shpirt liberal, arrin t’i botojë një cikël me poezi tek revista “Ylli”, por duke vendosur vetëm inicialet dhe jo emrin e autorit. Në korrik 1964, Panos iu botuan disa poezi si: ”Shoku zot”, “Gjoni”, ”Një varr që mban dy varre” (kushtuar Liri Gegës, që u pushkatua shtatëzan),  poezi të cilat më pas iu përdorën në hetuesi dhe u quajtën si “dekadente që evokonin thirrje për kryengritje” dhe për këtë, Pano u dënua përsëri.

15 vite burg, poezia “mikja” e pandarë e Panos 

Pas daljes nga burgu, në vitin 1974, Pano shkon vetë vullnetarisht në Kombinatin Metalurgjik në Elbasan, ”për të rregulluar biografinë”, me shpresë se do të harrohej e shkuara e tij. Por ai nuk do të gjente qetësi, përkundrazi situata u bë më e rëndë. Pas një muaji në Elbasan, Panon e arrestuan në sy të punëtorëve duke e akuzuar si: “punëtor me pamje dhe mendime borgjezi”, dhe ai u dënua me 15 vite burg. Pas kësaj, nga presioni, gruaja bëri divorcin me të duke e ndarë me gjyq dhe ai nuk e pa më kurrë atë. Ndërkaq gjatë vuajtjes së dënimit në burgje, Pano nuk rreshti së shkruari poezi. Ai kujtonte se edhe në burgje zhvilloheshin konkurse, ku në një prej të cilave ai morri çmimin e pare dhe në atë konkurs morën pjesë personalitete të tilla si: Mirash Ivanaj, Astrit Delvina, Fiqiri Llagami, Kudret Kokoshi, Fejzi Dika, Lazër Radi etj. Juria e këtij konkursi ku Pano u vlersua dhe mori çmimin e pare, ishte nga bashkëvuajtësit e tij, personalitete nga më të spikatura në kohën e tyre, nga arti, kultura, politika etj, si: Gjergj Bubani, Mihal Zallari, Anton Frashëri, Et’hem Haxhiademi, Ali Cungu. Shpërblim i këtij çmimi nuk ishte vetëm moral por edhe material, ku Pano “fitoi” 10 paketa cigare, një pako kafe dhe një kg. sheqer. Pano kujtonte se një nga miqtë e tij dikur, kishte qene dhe Martin Camaj, edhe ky i ridënuar si pjesëmarrës në kryengritjen e Postribës, që pas burgut mundi të arratisej nga Shqipëria dhe bëri emër të madh në Perëndim, si poet, prozator, studjues, etj.

Pano Taçi ose “blerimi i thinjur”

I gjithë shpirti rinor poetik që Panos ju ndrydh burgjeve në rininë e tij të herëshme, duket sikur për kompesim i’u kthye në vitet e pleqërisë, ku ai botoi librin e tij të parë në vitin 1994 të titulluar, ”Blerim i Thinjur”. Librin e tij të dytë ai e botoi në vitin 1997, me titullin “Dhe vdekja do paguar”, për të cilin midis të tjerash, poeti Xhevair Spahiu ka shkruar: “Gjëndje dhe gjetje të mirfillta poetike shumë pikëllim dhe pak shpresë: hove të fundme dashurore në pleqëri të thellë, ja ç’na kumton me një thjeshtësi prekëse, poeti Pano Taçi, të cilit si burgu dhe pasburgu, ia mpakën por s’ia plakën dot shpirtin rebel dhe ndjeshmërinë thuajse serembiane. Humbellat e dhembjeve dhe ritmi i valëve të një jete të trazuar të pikin në zemër dhe të bëjnë të mendosh se njeriu nuk është një ishull i vetmuar, fati i tij është pjesë e fatit të të gjithëve”. Ndërsa lidhur me këtë, vetë Pano, do të shkruante: “Rinia ime e pakonsumuar në këtë moshë të kaluar, brengat e dhembjet e një jete të trazuar janë prushi ku piqet nektari i poezisë që më del nga shpirti dhe hedh në letër, e ku, pa këto trazira në një jetë të qetë do të isha i vdekur”./Memorie.al

Isa Boletini

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 11 Dhjetor 2019

“Le Matin” ka botuar, të shtunën e 8 nëntorit 1902, në faqen n°3, një shkrim në lidhje me kërkesat e ambasadës ruse ndaj Portës së Lartë me qëllim ndëshkimin e Isa Boletinit, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Kërkesat ruse

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Kostandinopojë, 6 nëntor.

Ambasada ruse ripërsëriti kërkesat e saj ndaj Portës së Lartë, duke i kërkuar asaj ndëshkimin e liderit shqiptar Isa Boletini.

Ky i fundit, i cili ishte dërguar fillimisht në Selanik, u lejua më pas të kthehej në fshatin e tij Boletin, afër Mitrovicës.

Ambasada ruse kërkon gjithashtu që të merren masa të mjaftueshme për të siguruar mbrojtjen personale të z. Stcherbin (Çerbin), konsullit rus, në Mitrovicë, i cili gjendet akoma në Kostandinopojë. (Reuter).

Më 10 dhjetor 1901 u ndanë për herë të parë Çmimet Nobel. Pas negociatave të tejzgjatura, pjesërisht me qeverinë franceze (e cila kërkonte të vendoste një taksë shumë të lartë mbi pasurinë e Alfred Nobelit); dhe pjesërisht, pas bisedimeve me familjen Nobel rreth çështjes së trashëgimisë, më në fund u bë e mundshme dhënia për herë të parë e 5 Çmimeve (aq sa Nobel kishte lënë me testament). Ceremonia për 4 prej tyre (Fizikë, Kimi, Mjekësi, Letërsi) u zhvillua në Stokholm dhe ceremonia e Çmimit për Paqe, u mbajt në Christiania, kryeqyteti norvegjez që më vonë do të emërtohej, Oslo. Pesë vjet kishin kaluar nga koha kur Alfred Nobel vdiq në San Remo, më 10 dhjetor 1896 (63 vjeç). Ditët deri në dhënien e shpërblimeve, gjithashtu ishin plot tension. Emrat e fituesve ishin mbajtur të fshehur – ndryshe nga sot që zbulohen një muaj përpara. Kur tre gjermanë të shquar – erdhën me tren nga jugu dhe zunë vend në Hotel Grand, Stokholm, u bë e qartë se ata duhet të jenë laureatë të çmimit Nobel. Trafiku ndërkombëtar në atë kohë nuk ishte aq i madh sa sot, dhe mbërritja e njerëzve të huaj përbënte lajm. Në ceremoninë në Stokholm, në sallën e Akademisë së Muzikës, çmimet u ndanë për arritjet në Fizikë, Kimi, Mjekësi, Letërsi. Salla u mbush gradualisht me njerëz në veshje festive. Më pas, tre fituesit hynë pa bujë, muzikë a duartrokitje siç është zakon sot. I pari erdhi fizikanti gjerman Wilhelm Conrad von Rontgen, pastaj kimisti holandez Hendricus van t’Hoff, i ndjekur nga mjeku gjerman Emil Adolf von Behring; dhe së fundi, ministri francez për të marrë çmimin Nobel në letërsi në emër të poetit Sully Prudhomme, i cili ishte i sëmurë; Ndërsa ceremonia e dhënies së çmimit Nobel për paqe u zhvillua në Christiana (Oslo) në sallën e parlamentit norvegjez. Çmimi u nda mes zviceranit Henri Dunant (themelues i Kryqit te Kuq ndërkombëtar), dhe francezit Frederik Passy (ekonomist dhe veprimtar paqeje).  Ndërkohë poezia “Vazoja e thyer” e nobelistit të parë në Letersi, u lexua atë ditë në ceremoninë në Stokholm:

“Vazoja e thyer”
Sully Prudhomme
(shqipërim)

Një goditje e lehtë
Ishte e mjaftueshme
Për të plasaritur
Këtë vazo lulesh.
Trendafilat po thahen
Jo nga goditja
Por nga e krisura
Që ditë pas dite
Pothuajse fshehurazi
Pika pika ujë nxjerr
Nga vazoja
Dikur llogore jetike
E trëndafilave
Askush s’dyshon
Se lulet po thahen
Mos e prekni vazon,
Thonë, është e thyer!

Shpesh, një dorë që të do
Lehtë zemrën t’a prek
Dhe e lëndon atë
Pastaj në mbarë zemrën
Një krisje e padukshe përhapet
Dhe lulja e bukur e dashurisë humbet.

Fan Noli

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 10 Dhjetor 2019

“Le Temps” ka botuar, të premten e 2 shtatorit 1921, në faqen n°2, një shkrim në lidhje me shkëputjen e kishës ortodokse shqiptare nga ajo greke, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Kisha shqiptare ndahet nga ajo greke

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Na shkruajnë nga Korça :

“Lëvizja separatiste fetare në Shqipëri e udhëhequr nga imzot Fan Noli, president i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve, sapo mori formë.

Kisha shqiptare është shkëputur nga ajo greke dhe ky lajm, i shpallur nëpërmjet një manifesti, është përshëndetur me entuziazëm nga popullsia ortodokse.

Kisha shqiptare, pas atyre rumune, serbe dhe bullgare, bëhet kombëtare dhe shkëputet nga patriarkana e Fanarit.”

Dashnor Kaloçi/ Publikohen kujtimt e panjohura të ish-kolonelit Hysni Daja, partizanit të Brigadës së VII-të Sulmuese, e cila në përbërje të dy divizioneve shqiptare, në fundin e vitit 1944 dhe fillimin e 1945-ës, ndoqi gjermanët në tokat e ish-jugosllavisë, deri në Bosnje. Peripecitë e pafundme të partizanëve shqiptarë të uritur në acarin e atij dimri dhe betejat e përgjakshme në Medun e luginën e Moraçës

 Forcat e armikut që vinin nga Podgorica ishin aq të shumta dhe të shumëllojshme, sa kudo që të qëlloje plumbi nuk shkonte bosh. Duke e parë nga e djathta kodrën bardhoshe që po ndizej flakë nga sulmi i batalionit të dytë, komisari i saj, duke i prirë kompanisë së parë, hasi në pengesa artificiale, tela e drurë. Sakaq, dy partizanë trima, i shkuan pranë dhe e ndihmuan. Të dy u vranë para tij. Dy partizanë të tjerë u hodhën më tej, duke mbetur dhe ata të plagosur. Njëri nga komisarët e kompanive kapi me shpejtësi një mitraloz dhe hapi zjarr kundër kolonës së gjermanëve që s’kishte të sosur. Gjermanët u përforcuan me forca të tjera dhe pa e ndaluar sulmin shtinë në dorë disa objekte të lëshuara më parë. Pas kësaj ata përqëndruan një zjarr të paparë. Një predhë goditi për vdekje komisarin e batalionit të parë”. Këto pasazhe që duket se i përkasin trille filmash artistikë apo dokumentarësh mbi Luftën e Dytë Botërore, s’janë gjë tjetër, veçse ngjarje të vërteta dhe të jetuara të partizanëve të dy divizioneve shqiptare, të cilët me urdhër të komandantit të përgjithshëm të tyre, gjeneral kolonel Enver Hoxhës, në fundin e vitit 1944 dhe fillimin e 1945-ës, ndoqën forcat gjermane që tërhiqeshin për në Berlin, duke kaluar në tokat e ish-Jugosllavisë, nga Mali i Zi deri në majat e Vishegradit mbi Bosnje. Një prej atyre partizanëve që mori pjesë në ato luftime, ka qenë edhe koloneli Hysni Daja me origjinë nga fshati Sevran i Skraparit, ish-efektiv i Brigadës së VII-Sulmuese të komanduar nga Gjin Marku, (ku bënin pjesë dhe Ramiz Alia, Adil Çarçani, Foto Çami, Luan Qafzezi e kuadro të tjerë të lartë të udhëheqjes së PPSH-së) i cili ka shkruar disa libra lidhur me ato ngjarje të ndodhura plot 75 vite më parë. Nga kujtimet e ish-kolonelit Hysni Daja, (i cili është ndarë nga jeta vite më parë) në këtë shkrim po botojmë disa pasazhe të atyre ngjarjeve, ku ai me mjeshtri e dhimbje, përshkruan gjithçka nga jeta, lufta, vuajtjet dhe peripecitë e pafund të bashkëluftëtarëve të tij partizanë, të cilët në emër të një ideali, shkuan për të luftuar kundër një armiku, në tokat e një armiku tjetër shekullorë.

 Urdhëri për të ndjekur gjermanët përtej kufirit

Ideja për të ndjekur armikun përtej kufirit tonë shtetëror të asaj kohe, shprehej qysh në urdhrin e komandës së Korpusit të Parë datë 16.XI.1944 ku ndërmjet të tjerash shkruhej: “Divizioni pasi të çlirojë Shkodrën të ndjekë armikun edhe përtej kufirit”. Kjo ide konkretizohej në urdhrin e komandës së përgjithshme të Ushtrisë Nac-Clirimtare të datës 11.XII.1944. Divizioni i VI-të pasi u kompletua dhe u përforcua edhe me Brigadën e VIII-të nga zona e parë operative, kaloi në mësymje kundër forcave naziste të përqëndruara në rajonet: Podgoricë, Bioç, Kuç, Tuz dhe Danilovgrad. Këtë grupim forcash e përbënte Korpusi i XXI-të i përforcuar dhe i bashkuar edhe me reparte të tjera të Gruparmatës E të ushtrisë naziste gjermane të Hitlerit. Sulmi i forcave gjermane në Nikshq-Trebinjë kishte dështuar. Në këtë mënyrë tërheqja e këtyre forcave përbënte një problem serioz për komandën gjermane të Evropës Jug-Lindore. Prandaj për të vendosur tërheqjen e tyre, erdhi me aeroplan të posaçëm në Podgoricë vetë komandanti i këtyre forcave, gjenerali Ëinter. U vendos që tërheqja të bëhej nga drejtimi: Bioç-Kolashin-Pripolje-Vishegrad-Sarajevë. Heqja dorë nga tërheqja e forcave gjermane nga bregdeti, vështirësohej nga që rruga ishte e zbuluar dhe përveç goditjeve nga ajri, ajo rrezikohej t’i nënshtrohej edhe goditjeve që mund t’i vinin nga deti nëpërmjet flotës së perëndimit, e cila ishte në funksion të frontit të dytë e përqëndruar tashmë në Adriatik. Detyra për të bllokuar dhe asgjësuar këto forca iu besua Divizionit të VI-të të Ushtrisë Nac-Clirimtare Shqiptare të përforcuar me Brigadën e IX-të jugosllave, pasi siç dihej Ushtria Nacional-Clirimtare Jugosllave e udhëhequr prej Marshallit Josif Broz Tito, i kishte përqëndruar forcat e saja në veri për çlirimin e Beogradit dhe operonte së bashku me forcat e Ushtrisë së Kuqe të Stalinit. Këto detyra që iu ngarkuan partizanëve shqiptarë, ata i bënë pjesë të vetes së tyre. Ata kishin marrë pjesë në betejat më të ashpra për çlirimin e atdheut dhe ishin përsëri të gatshëm të përballonin me sukses beteja dhe vështirësi të tjera për të nderuar popullin që përfaqsonin, duke i treguar gjithë botës se UNCL Shqiptare ishte ushtri e dalë nga gjiri i popullit dhe ushtri besnike e koalicionit antifashist. Këto gjëra theksoheshin edhe në thirrjen që lëshoi me këtë rast Komanda e Divizionit tonë më datën 9 dhjetor 1944.

 Përqëndrimi i forcave partizane shqiptare

Komanda e Divizionit tonë lëshoi urdhrin nr.126 (AQSH. Fondi i Divizonit IV. Dosja 16) që kërkonte bllokimin dhe asgjësimin e forcave gjermane, ku jepeshin përqëndrimet e forcave armike dhe tonat. Brigada e IV-të shqiptare ishte vendosur nga Kuçi, Premçi deri në Harshovë. Brigada e VIII-të: Kurev-Skoraç e Arz, Brigada e XXII në Bozhaj, Karakoll dhe përballë Deçiçit, kurse Brigada e IX-të jugosllave ndodhej e vendosur në sektorin e Berskut në Lieva-Reka. Kjo brigadë pasi të zëvëndësohej nga Brigada e VI-të shqiptare do të shkonte në drejtim të Matashevës. Në pararojë të Divizionit, në krah të majtë të rrugës Hani i Hotit-Podgoricë,  marshonte Brigada e VI-të. Kjo brigadë mësymjen do ta kryente në vargun e kodrave të krahut të djathtë të xhadesë ku forcat naziste kishin organizuar një mbrojtje të fortë. Lufta e kësaj brigade që u zhvillua për marrjen e Kalasë së Deçiçit dhe rrethinave të saj, pa dyshim që do të hyjë në historinë e saj si një nga luftrat më të guximshme. Brigada e VII-të për shkak të operacioneve që zhvilloi në Malësinë e Madhe e deri në afërsi të Tropojës, e kaloi kufirin me dy batalione (i I-ri dhe i IV-ti), kurse e gjithë brigada me efektivin e saj të kompletuar më 9 dhjetor 1944. Komunikimi i urdhrave konkretë dhe mbledhjet e jashtëzakonëshme, për detyrat që ajo do të kryente në anën tjetër të kufirit, brigada i zhvilloi në Koplik e Kastrat. Në pararojë të Brigadës së VII-të ishte batalioni i parë. Kolona e partizanëve të saj pasi la në krahun e djathtë kishin mbi Hanin e Hotit, iu qep shpatit përpjetë. Pas pararojës ecnin një grup kuadrosh të saj me në krye komisarin e batalionit, Skënder Libohovën. Kur dolëm në majë të kodrës ra drita. Si të ngrihej një perde, partizanët dalluan përtej majat shkëmbore e disa shtëpi mjaft të rralla. Por luginën poshtë e kishte mbuluar një mjegull e dëndur dhe nuk dukej asgjë. –Pushim, u dëgjua zëri i komandantit. Të gjithë partizanët u ulën menjëherë në krahun e djathtë të rrugës gjarpëruese, në anën e këtejme të lumit të Cemit. Fshati që shtrihet poshtë quhet Skaraç. Ky përballë nesh quhet Rudinë, ai atje më lart, Muzhënckë, më në veri Korita, kurse pas majës që duket në horizont është Kuçi-vazhdoi të tregonte udhërrëfyesi ynë.

 Goditja e parë e gjermanëve kundër nesh

U nisëm përsëri për rrugë. Pasi kaloi lumin e Cemit, kolona partizane hyri në fshatin Selitë. Pa kaluar as 300 metra në veri të fshatit u dëgjuan një breshëri predhash artilerie që plasën poshtë rrugës.-Kaloni djathtas me vrap,-urdhëroi komandanti. Vrapuan të gjithë. Rreshti i parë u prish. Partizanët u strehuan prapa një kodre të vogël, në vëri-lindje të fshatit. Vetëm ata që u ndodhën ato çaste në luginën e lumit nuk luajtën nga vendi. Armiku që ishte vendosur në kalanë e Deçiçit, kishte diktuar lëvizjen e kolonës partizane dhe gjuante me artilerinë e instaluar në fshatrat Mileshi e Dinoshë. Pas predhave të para, filloi përsëri breshëria tjetër e artilerisë gjermane. Predhat e tyre na binin fare pranë, por përveç një shtëpie të rrënuar dhe dy partizanëve të plagosur lehtë, nuk patëm humbje të tjera. Ky zjarr i artilerisë gjermane u bë pengesë për ne dhe si rezultat,  kolona e partizanëve mbërriti të nesërmen para Kalasë së Medunit. Batalioni i parë u vendos pas një qafe në disa shpella e vënde të mbrojtura nga era. Në disa gropa u ndezën zjarre të vogla me kërcej sherbeli. Në mëngjez mbërritën aty disa partizanë me intendentin e batalionit në krye. Kishin sjellë me vete bukë të ngarkuara në disa kafshë. Ishte bukë e bardhë e gatuar dhe e pjekur në Shkodrën e lirë. Ishte e para herë që partizanët furnizoheshin rregullisht me bukë. Hëngrën bukën e atdheut të lirë, një nga gjërat që kishin ëndërruar aq shumë. Partizani Andrea Kosta ishte në krye të intendencës. Në fillim partizanët e patën shumë të vështirë të siguronin ushqimin, pasi shumica e banorëve ishte larguar nga shtëpitë e tyre. Ushqimi më i shpeshtë që përdornin ata, ishte patatja që nxirrej nga disa copza toke midis gurësh. Por partizanët ishin të përgatur shpirtërish për të bërë sakrifica për hir të detyrës që kishin marrë përsipër.

 Beteja në Kalanë e Medunit

Jo shumë larg nga qëndra e banuar Kuç, afër një qafe, në mbledhjen e parë të shkurtër që u zhvillua me kuadrot e batalionit u bënë të qarta detyrat konkrete. Aty u tha se me largimin e Brigadës së VI-të Sulmuese, armiku kishte ripushtuar pozicionet e humbura. Kalaja e Medunit kishte mbetur përsëri objektivi kryesor. Ishin gjithashtu dhe një sërë kodrash që shtriheshin në të djathtë, në të majtë dhe në thellësi të saj. Sulmi ishte çështje orësh. Më datën 12 dhjetor 1944, përkrah forcave të tjera të Brigadës u përgatit për sulm edhe batalioni i dytë. Afrimi u bë gjatë natës. Sulmi së pari të do niste në krah të kalasë dhe mandej në shpinë të saj. Në këtë mënyrë partizanët do ta kishin më të lehtë për ta marrë kalanë, kjo sepse mbështetej fort në të dy krahët e saj, ku dukeshin haptazi pozitat e forta natyrore. “Përpara partizanë”-u ndien zërat e bijve të shqipes dhe lufta vazhdoi me furi. Borizani me tingujt rrënqethës, u shtonte partizanëve kurajën. Kudo u dëgjuan krismat e armëve automatike të mitrolozëve dhe granatave. Armiku hapi zjarr. Të gjithë sektorët ishin mbuluar mirë nga ana e gjermanëve, por partizanët duke përfituar nga nata dhe befasia, u pykëzuan në drejtim të qëndrës së fashtit Medun. Në këto kushte gjermanët u detyruan të lënë disa pozicione. Në krahun e djathtë vazhdonin sulmet me sukses batalioni i dytë dhe i katërt. Në këtë mënyrë u lehtësua sadopak sektori ku vepronte batalioni i parë. Për t’i shpëtuar rrethimit, armiku filloi tërheqjen. Kur ra dita, partizanët ishin futur në fshat. Ndërkohë gjermanët filluanm të rrihnin me artileri të gjitha kodrat e Medunit. Tempi i mësymjes sonë u ul. Aty nga ara 16.00 partizanët arritën deri në vijën e rrugës Medun-Kuç, madje në të majtë të saj shtinë në dorë edhe një kodër sunduese. Të ecje përpara gjatë ditës ishte e pamundur, pasi zjarri armik të shkurtonte. Prandaj sulmi i partizanëve u ndal. Vija e mbërritjes tashmë ishte xhadeja Kuç-Podgoricë. Partizanët e të dy batalioneve u përqëndruan nëpër gropat karakteristike që ka ky rajon i Malit të Zi. Nëpër kodra e vende të caktuara qëndronin rojet partizane. Koha ishte e mirë por bënte mjaft ftohtë. Zjarr nuk mund të ndizej, por as dru aty nuk kishte. Në këto luftime armiku pati rreth 16 të vrarë. Nga partizanët tanë mbetën të vrarë Veri Tego Gjata, Llambi Ciko dhe Bektash Saliu.

 Uria e të ftohit, pengesa e madhe e partizanëve

Si zakonisht partizanët qëndronin grupe grupe dhe bisedonin. Kishin shumë uri por bukë nuk kishte. Fshatarët e Malit të Zi ishin të varfër por më të varfër i kishte bërë koha. Atyre, si në Shqipëri, u kishte takuar të prisnin goditjet e njëpasnjëshme, të italianëve, të gjermanëve dhe të bashkëpunëtorëve të tyre. Kudo shihje shtëpi të djegura dhe të rrënuara nga bombardimet. Atë natë partizanët e kaluan duke duruar të ftohtin e madh dhe urinë. Uria bënte ta ndjenin të ftohtin dhjetëfish. Të nesërmën agoi një ditë e bukur dhe plot diell. Disa prej partizanëve filluan të shtriheshin rrëzë gurëve të rrahur nga dielli, ku ngrohtësia ishte më e madhe. Pati edhe nga ata që lëvizën për të soditur natyrën e bukur dhe të ashpër të Malit të Zi. Aty parën nesh ishin disa shtëpi të riparuara. Nikolla diçka bisedonte me një plak. Ai erdhi dhe i përshëndeti partizanët me fjalët: “Vdekje fashizmit”. Ndenji një copë herë me ta. I veshur keq, me rrudha dhe i parruar, i ngjante një cubi, por ishte i qeshur. U gëzua shumë kur mësoi qëllimin e ardhjes së partizanëve nga Shqipëria. Sakaq filloi një zjarr i dëndur i artilersë së armikut. Me predhat e para u vranë katër partizanë italianë dhe u plagosën dy të tjerë. Kur pushoi zjarri i artilerisë së armikut, në qiell, nga drejtimi perëndimor u duk një aeroplan. Pasi bëri një rrotullim deri në luginën e Moraçës, ai u kthye përsëri mbi Podgoricë. Aty u qëllua disa herë nga artileria kundërajrore gjermane. Bëri një rrotullim rreth vetes dhe mori drejtimin nga Adriatiku. Ishte aeroplan anglez. Në të hyrë të fshatit Mesun, kur vjen nga Podgorica, është një qafë e mandej një luginë e vogël që nga drejtimi i Podgoricës dhe xhadesë së Bioçës ka për mburojë një kodër. Aty u strehua pjesa më e madhe e batalionit. Në krahun e majtë ishte batalioni i tretë, ndërsa batalionet e tjera ishin në krahun e djathtë. Kodra kryesore në veriperëndim të luginës ku ishin strehuar partizanët u përforcua me mitraloza. Erdhi edhe toga e mortajave. Nga mbajtja e kësaj kodre varej qëndrueshmëria e brigadës tonë. Ndërsa partizanët po pushonin në vende te reja, Nikolla u solli dy kova me patate të zjera. I ndanë nga dy tre kokrra për secilin. Në këtë mënyrë veprohej edhe me partiznët e batalioneve të tjera.

 Urdhëri i komandantit Gjin Marku

Sipër në kodër mbërritën shokët e komandës së batalionit të dytë e të tretë. Më pas erdhën dhe ato të batalionit të parë. Midis tyre ishte dhe komisari i batalionit të parë, Skënder libohova, i qeshur dhe me humor. Mbledhja kishte të bënte me urdhrin e firmosur nga komandanti Gjin Marku dhe komisari, Myzafer Spaho. E veçanta e atij urdhri ishte se gjermanët kishin mundur të shpërthenin në Matashevë, dhe lidhur me këtë jepeshin detyra. Brigada e VII-të ishte përsëri aty në qëndër të Divizionit. Ardhja e tyre kishte për qëllim bashkëveprimin për sulmin e mbrëmjes. Ende nuk ishte bërë përshëndetja me shokët e porsaardhur, kur tre aeroplanë fluturuan gjatë luginës. Ata çanë mes për mes qytetin dhe pasi bënë një rrotullim u kthyen përsëri në drejtim të Adriatikut. Ende nuk ishin larguar kur një skuadrilje me aeroplanë bombardues u dha mbi qytetin e Podgoricës.

 Bombardimet e avionëve anglezë mbi Podgoricë

Aeroplanët bombardojnë,-thirri roja me zë të fortë. Në fillim hapi zjarr artileria kundërajrore gjermane, por pastaj heshti sepse aeroplanët e sulmit apo të shoqërimit siç i quanin ata, u turrën mbi pozicionet gjermane me mitralime të njëpasnjëshme e mandej nisi përsëri bombardimi. Aeroplanët anglezë bombarduan rëndë qytetin e Podgoricës. Shtëllungat e tymit u ngritën lart. Një pjesë e aeroplanëve largohej, një pjesë vinte e godiste përsëri. Partizanët u afruan tek buza e kodrës së lartë nga ku vrojtohej mirë ky sulm. Aeroplanët u larguan vetëm pasi e rrafshuan qytetin e Podgoricës. Skënderi e shikoi sulmin me neveri. Në këtë kohë arritën edhe disa kuadro të tjerë të brigadës. Kishte ardhur një lajm i mirë: Brigada e XXII-të Sulmuese kishte çliruar Tuzin. Lajmi ishte i gëzueshëm. Të tërëve u shkëlqyen sytë. Ishte data 14 dhjetor 1944 kur kuadrot mbaruan sqarimin e detyrës. Ata u shpërndanë dhe shokët u vunë në dijeni se Brigada e IX-të jugosllave do të spostohej në krahun e djathtë të Divizionit. Brigada e VII-të do të vepronte në qëndër të Divizionit. U mësua se armiku përbëhej nga më shumë se 40.000 forca, pa llogaritur çetnikët dhe mbeturinat e tjera të reaksionit jugosllav. Majtas e djathtas rrugës automobilistike kishin ndërtuar breza mbrojtës, me transhe të shkëputura dhe qëndra zjarri të fortifikuara. Kuptohej qartë se rruga jona nuk do të ishte e lehtë”.

Beteja e përgjakshme në luginën e Moraçës ku u vranë mjaft partizanë dhe komisari, Skënder Libohova

 Në kujtimet e tij për luftën e partizanëve shqiptarë në tokat e Malit të Zi dhe ish-Jugosllavisë, gjatë fundit të vitit 1944, ish-koloneli Hysni Daja, ka përshkruar edhe betejën e përgjakshme kundra forcave gjermane të zhvilluar në afërsi të rrugës automobilistike Medun-Kuç, ku mbetën të vrarë mjaft nga shokët e tij partizanë. Lidhur me atë ngjarje Daja ka shkruar: “Forcat e armikut që vinin nga Podgorica ishin aq të shumta dhe të shumëllojshme sa kudo që të qëlloje plumbi nuk shkonte bosh. Duke e parë nga e djathta Kodrën Bardhoshe që po ndizej flakë nga sulmi i batalionit të dytë. Skënderi, komisari i batalionit duke i prirë kompanisë së parë, hasi në pengesa artificiale, tela e drurë. Sakaq, dy partizanë trima, i shkuan pranë dhe e ndihmuan. Ata ishin Muharrem Mehmeti dhe Faik Celi. Të dy u vranë para tij. Dy partizanë të tjerë u hodhën më tej, duke mbetur dhe ata të plagosur. Por shtegu u hap. Ndërsa komisari Skënder Libohova u shkoi në ndihmë dy të plagosurve, të tjerë partizanë e plotësuan atë pikë nevralgjike që gjermanët nuk donin të lëshonin. Njëri nga komisarët e kompanive kapi me shpejtësi një mitraloz dhe hapi zjarr kundër kolonës së gjermanëve që s’kishte të sosur. Ishte Fani Tangu. Gjermanët u përforcuan me forca të tjera dhe pa e ndaluar sulmin shtinë në dorë disa objekte të lëshuara më parë. Ata përqëndruan një zjarr të paparë. Një predhë goditi për vdekje Skënder Libohovën. Të gjithë për një çast shtangën, por lufta nuk u ndal. Shokët e tjerë e vazhduan atë me furi deri në mëngjezin e ditës së nesërme. Krismat dhe flakët e asaj nate nuk mund t’i krahasoje me asgjë tjetër. Në këtë betejë të paparë ne u ndihmuam edhe nga avionët aleatë anglo-amerikanë. Armikut i erdhën përforcime të mëdha nga lugina e Bioçes ku përqëndrimet e tij ishin më të mëdha sa s’i nxinte as vendi. Zjarri i armikut ishte i dëndur dhe plumbat që përplaseshin nëpër gurë lëshonin xixa verbuese. Dy partizanë plagosen njëherësh, por arritën të hidhnin granatat dhe ashtu siç qenë, duke shkelur mbi një kufomë gjermane të vrarë, mundën të kapnin fortinën kryesore. Pas zjarrit të fortë filloi përleshja. Lugina e Moraçës ziente në tërë vijën e frontit. Krismat dëgjoheshin që nga Verusha deri në jug të Podgoricës. Vija e zjarrit shpesh herë shëndrrohej në vijë gjarpërueshe. U bënë të gjitha përpjekjet për të mbajtur atë kodër që u mor me sakrifica të mëdha.-Na lini t’a mbajmë ne qafën këtu pranë-thanë njëzëri partizanët e plagosur që ishin ngjeshur rrëzë kalasë. Ky ishte morali i partizanëve. Edhe pse atyre u erdhi në ndihmë një pjesë e forcave të batalionit të katërt, situata nuk u përmirësua. U plagosën katër partizanë të tjerë, midis tyre dhe komandanti i batalionit, Mit’hat Luçi, si dhe komisari, Zoi Bano. Para agimimit partizanët u tërhoqën. Gjermanët kishin pësuar humbje të rënda. Dëmet e shkaktuara në njerëz dhe teknikë i pohuan edhe vetë forcat gjermane. Madje ata arritën të thonë se kolonën prej 200-300 automjetesh e dogjën vetë, kurse dikush ia atribuonte aviacionit aleat. Kurse në fakt ato u asgjësuan nga tre kompani të Brigadës së VII-të që me urdhër të shtabit të brigadës u futën thellë në formë diversioni deri afër tyre. “Ku shkel këmba e këmbsorisë, konfirmohet fitorja”, thotë arti ushtarak”.

                Jetshkrimi

Hysni Daja, koloneli që u diplomua si artiljer në Moskë dhe autor i disa librave si historian ushtarak

 Hysni Daja u lind në vitin 1928 në një familje mjaft të njohur të fshatit Sevran në rrethin e Skraparit. Gjatë viteve të pushtimit nazi-fashist të Shqipërisë, 1939-1944, e gjithë familja e tij në fshatin Sevran u lidh me rezistencën antifashiste dhe Hysniu me vëllezërit dolën partizanë duke u rreshtuar fillimisht me çetën e Skraparit dhe më pas më 17 mars 1944, duke u inkuadruar në rradhët e Brigadës së VII-të Sulmuese që u formua në fshatin Vlushë të Skraparit. Edhe pse nuk ishte më shumë se 16 vjeç, Hysniu mori pjesë në të gjitha luftimet që zhvilloi ajo njësi partizane, duke shkuar në ndjekje të gjermanëve deri në Vishegrad të ish-Jugosllavisë. Pas mbarimit të Luftës, Hysniu u gradua oficer, duke shërbyer në armën e Artilerisë në disa rrethe të vendit. Në fundin e viteve ’50-të, ai u dërgua për studime në Bashkimin Sovjetik, ku dhe u diplomua për armën e Artilerisë në një nga akademitë më të njohura të Moskës. Pas kthimit nga Bashkimi Sovjetik, Hysniu shërbeu si komandant i Artilerisë fillimisht në një njësi të Tiranës dhe më pas për disa vjet në Brigadën e Këmbsorisë në qytetin e Laçit me gradën e nënkolonelit. Në fillimin e viteve ’70-të ai u rikthye përsëri në Tiranë ku shërbeu në disa njësi ushtarake deri sa doli në pension. Në fillimin e viteve ’70-të, Hysni Daja në përbërje të një grupi ish-partizanësh, u dërgua në Jugosllavi me mision për të gjetur eshtrat e partizanëve shqiptarë të rënë atje gjatë viteve 1944-1945. Që pas mbarimit të Luftës e deri në ditët e fundit të jetës, Hysniu iu kushtua studimeve të historisë së Luftës, duke botuar disa libra (“Armë të pathyera”,”Prova gjaku”,  “Shtatë komisarët që ranë përtej kufirit”, “Historia e fshatit Sevran”, etj) dhe mjaft shkrime në shtypin e atyre viteve. Koloneli në pension, Hysni Daja, ndërroi jetë në janarin e vitit 2006 dhe trupi i tij u përcoll për në banesën e fundit me një ceremoni shtetërore të organizuar nga Ministria e Mbrojtjes. /Memorie.al

Ahmet Zogu

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 7 Dhjetor 2019

“Combat” ka botuar, të enjten e 1 shtatorit 1949, në faqen n°3, një shkrim në lidhje me reagimin e mbretit Zog ndaj krijimit të “Komitetit të Shqipërisë së Lirë” dhe thirrjen e tij drejtuar shqiptarëve, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëri

Mbreti Zog konteston legjitimitetin e komitetit “Shqipëria e Lirë”

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Kajro, 31 gusht. — Ish-mbreti Zog, i cili banon në Aleksandri, u shpreh mbi formimin e fundit të “Komitetit të Shqipërisë së Lirë”, nëpërmjet një komunikate të publikuar nga “Legata Mbretërore e Shqipërisë” në Kajro, në të cilën ai thotë se e konsideron veten si “autoritetin e vetëm legjitim që nga agresioni italian i 1939”.

Ai ftoi “të gjithë shqiptarët pa dallim politik” që të arrijnë bashkimin kombëtar për t’i siguruar Shqipërisë “një epokë të re në kuadrin e kombeve të lira dhe demokratike”.

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Beogradi mohon ekzistencën e komiteteve shqiptare “titoiste”

Beograd, 31 Gusht. — Agjensia Tanyoug e autorizon veten të mohojë si “të pabazuar” informacionin e formimit të dy komiteteve refugjatësh politikë shqiptarë në Jugosllavi.

Tiranë : “Shqiptarët e Lirë” janë kriminelë lufte

Tiranë, 31 gusht. — Qeveria e Z. Enver Hoxha, në një deklaratë të lëshuar dje, tha se nismëtarët kryesorë të komiteteve të ndryshme shqiptare, të përbëra ose në proçes krijimi në vendet perëndimore dhe që synojnë rrëzimin e regjimit aktual, janë ish-kriminelët e luftës, të pretenduar si të tillë nga Shqipëria.

Kjo akuzë është drejtuar veçanërisht kundër Z. Frashëri dhe Kupi, drejtuesit kryesorë të Këshillit të Shqipërisë së Lirë, të formuar së fundmi në Paris me nxitjen e Shteteve të Bashkuara dhe Britanisë së Madhe.

Graz, me 7 Dhetuer 1952

I dashuni Mik,

Letren tande e mora dje e mejherë po vêhem me të pergjegjë, mbasi edhe vetë nuk po due me dalë i gjatë kso here.

Ktu në Graz jemi gjithsejt kater Shqiptarë: prof. Krist Maloki, i nenshkruemi dhe dy studenta shqiptarë. Njani nder to quhet Angjelin Kujxhija e âsht prej Shkodret, pra katholik. Tjetri quhet Fejzi Domni, edhe ky âsht prej Shkodret, por i kaluem mâ vonë në Tiranë. Me folë flet krejt si Shkodranë. Ky âsht i biri i nji hoxhës e shokët e thrrasin hoxhë. Të dy kta janë kund 27 vjeça e kanë ardhë në Vjenë qysh në 1944, pra janë gjetë kndej në kohen kúr armata e Balkanit e liroi Shqipnín, deshta të tham e la Shqipnín. Të dy studjojn medicinë ktu në Graz. Angjelini âsht krejt fukará e nuk ka kurrgjâ posë shpirtit. Tash njâ do muej merr prej kryesís së KOMITETIT SHQIPERIJA E LIRË 10 dollar në muej. Me 10 dollar ai nuk mundet veç me pague qirán kû gjindet. Fejzi Domni ka kenë nji vjetë n’ Amerikë e tash ka kthye prap në Graz e don me vijue studimet në medicinë. Pare ka boll, sa qi vetë çuditem se si ai ka lânë Ameriken e ka kthye në Graz.

As njani as tjetri nuk kanë interesë per gjuhë, prandej as vetë nuk dij se shka të tham per punë të librit t’and, dmth a t’ju a dergojsh ktyne apor jo. Angjelin Kujxhija nuk âsht në gjendje me i a hjekë asnji qindar gojës as per nji liber, as per ata të landës qi i duhet me xânë. Sa per tjetrin, nuk e dij se shka të tham. Malokit tash i a permendi punen e librit t’and, por nji herë nuk ké pse më dergon mâ teper se nji kopje, sa per vedi, pse vetë drue se as Maloki nuk vullnohet me harxhue pare per nji liber, pse ai âsht msue me i marrë librat shqip gati perherë falë.

Adresa e Marlekajt n’Australí âsht kjo: “Mark Marlekaj/ 149 Victoria Parade, Fitzroy 6/  MELBOURNE, Vic. (Australia)

Mos e harro edhe P. Jakob Marlekaj në Bologna.

Shum interesant, për mue qi mbledhi thânje e fraza të popullit shqiptar, ajo thânja në Krujën tande: “Qoftë mâ i madh se âsht!” Ket frazë nuk e kam ndie kurr e mue më duket fort e kthelltë e kuptimplote. Si thue edhe vetë, Anton Paluca ka pasë  verté nafakë të madhe me gjith farefisin e vet qi ka lanë Shqipnín. Në ket rasë po t’a bâj nji pyetje, pse po hîn taman ktu. Kur Gjermant lán Shqipnín, shka âsht kenë qi shum Shqiptarë, fort të komprometuem, nuk e lán Shqipnín, si p.sh Anton Harapi e Lazer Shantoja e sá e sá tjerë? Kta qi janë kenë aq fort të komprometuem, shka kanë shpresue kúr u erdh e mbramja Gjermanvet? A kanë mendue se po vjen me i librue Hinglizi, apor shka kan mendue qi u ndalen në Shqipní, në vend qi me hikë me rob e robí? Ket pikë tash m’a tfillon në letren e ardhshme, pse m’intereson me e dijtë.

Sa per at shumë të vogel qi më ké borxh, paske bâ mirë qi paske zgjedhë ket rrugën e dergimit të pareve me postë. Ket rrugë kam pasë edhe vetë nder mend me të paraqitë, por, kúr e pásh letren e mbrame të cenzurueme, at herë thásh se nuk ka me hecë, pse nuk mund të dergohen pare perjashta. Edhe prej Austrijet âsht e ndalueme me dergue pare perjashta, pse letrat e porosituna janë të kontrollueme e do të dorzohen të çiluna në postë. Arsyeja: per të kontrollue a jânë banknota mbrendë. Nder letra të thjeshta mund të dergohen pare, pse kurrkush nuk i kontrollon. Edhe prej Ameriket nuk do t’ishte kenë nevoja qi të më dergohen paret me leter të rakomandueme, por tash, mbasi i paske pasë shkrue djalit t’and, kot se ndrrohet mâ kjo punë. Paret do të më kishin rá në dorë edhe me nji leter të thjeshtë, e kshtu do t’ i kishte kursye djali i yt do pulla.

E kúr po kalon ti  n’Ameriken e madhe e bujare?

E si po e kalon Kerçiku n’Amerikë? Kam ndie se edhe ai e ka menden me kthye dalë n’Austrí, a âsht e vertetë? Po të kthehet ai, nuk kishem per t’u çuditë, pse grueja e tij âsht prej Graz-it e i ka prindt ktû. Vetem per Fejzi Domnin bindem qi ka lânë Ameriken e ka ardhë persrí n’Austrí.

Letra shkoi në fund e dhe vetë po e kpus me kaq. Ndoshta nuk më bjen rasa me të shkrue deri në kallnduer, prandej po t’a uroj qysh tash vjetin e rí 1953.

Shum shndete e gjith të mirat t’uron.

                                                                            I yti nga zemra

1.      P. MargjokajO.F.M.

                                                                                                                         Ramleh, 21/ XII/ 1952

Mik i dashun,

Kjo âsht përgjegj’ e s’ates me 7 të këtij e letr’e urimeve të mija mâ të përzemërtavet për Krishtlindje e mot të ri.

Çudë si e paskam marrë vesht keq, sikurse ata dy studenta shqiptarë qi janë aty t’ishin dý studentesha! Interesante fort ato tfillime qi më shkruejshe për njanin sish. Por… ç’po na duhet?

Librin, tý e miqve të tu Marlekaj tash ju a nis shpejt e dorë për dorë tý njiherë po të dërgoj fotografinë t’eme qi t’a kam dam’e ruejtun këtu ka mâ se nji muej. Ke për t’i thânë dikur ndokuj: “Âsht e mbrapmja fotografí e Mustafa Krujës, mbasi vështirë se ka me më ramë me nxjerrë mâ.

Po, ajo frasa krutane âsht njimênd e thellë, e mbasi mblidhke fraseologjí popullore, po të diftoj qi flitet gjithnji për rasa e për punë para të cilavet mêndj’ e njeriut shtâng; shpesh herë frasa i drejtohet fill Perëndisë: “Qofsh mâ i madh se je, mre Zot!” E përdoret edhe në rasa ankimi për të liga qi na bien mbë krye e qi s’na duken të drejta.

Për Shqiptarët e komprometuem me dý regjimet nën pushtimet italjan e gjerman qi mbetën në Shqipní, s’ka njeri qi s’e ka vramë e s’e vret mênden gjithsa herë bie me folë mbi fatin e tyne. Mbas mendimit t’em s’ka burrë në botë qi mundet me dhânë nji spjegim të bindshem, sidomos për disa prej tyne, e janë shumica, posë atij qi besoj vetë : ashtu ka qênë vullnet’i të Lumit Zot e s’ka tjeter! Te na thonë: “e ka thërritun exheli”, nji frasë arabishte thotë: “Kur don me ardhun kazaja (kazá: arrêt immuable de Dieu; destin, sort), të mbyllen sŷtë”. D. Lazër Shantoja do të nisej bashkë me mue, dy muej para turmës qi ndoq trupat gjemane në të tërhjekun. U ndal, si me thânë, në minutën e mbrapme, pa asnji shkak t’arsyeshëm. Tha se kishte mik gjeneralin Fitztum e tash ikte me tê. Por s’iku mbandej as me tê as me shokë tjerë. D. Lazri, qi kishte ndoshta mâ tepër anmiq se un e qi ishte  i sigurtë se do t’a gjênte kund nji famullí në botën katholike, sikur e pat pasë gjetun edhe parandej në Zvicer. Por s’kisha me mbaruem kurrë me ksi shêmbujsh. Shumë janë ata qi u rrêjtën se po vijnë e i shpëtojnë inglizët, por edhe mâ shumë ata, qi s’kishin shka pritshin të mirë as prej tyne. Ikën krenet e Ballit Kombtar e të Legalitetit, e si mbandej me ndêjtun në shpresë t’Inglizvet ata qi s’kishin luejtun asnji gisht dore për ta, madje qi kishin vepruem kundra politikës së tyne? Vetëm pse i kishte thërritun exheli.

Un s’jam aspak i sigurtë se kam për të mujtun me shkuem ndonji herë n’Amerikë. E kishte me më ardhun mjaft keq po s’mujta me u bashkuem me t’im bir. Por gjâ mangut s’i kam lânë punës, e pra le të bâhet si të ketë thânë Zoti. Kërçiku (Ingj. Hajdari qi njeh ti e për të cilin je tue më pyetun) s’e çon keq atje; ka gjetun punë sa me sigurue jetesën e familjes e sigurisht do të vejë tue e përmirosun gjêndjen ; por si po duket, e shoqja, bijë e vetme e prindve të saj dhe e rritun në nji tjeter klimë morale e me nji mendsí krej të ndryshme nga ajo e Amerikanvet, po e ka të vështirë me u adaptuem me jetën e re. Me gjithë këtê, s’kanë ende ndonji vendim të premë; madje un kujtoj mâ fort se kanë me qëndruem atje.

Me zêmër miku përsris urimet e mija e tu mir’u pjekshim me letrat qi vijnë.

Mustafa

Dashnor Kaloçi/ E mbaj mënd shumë mirë se u bë zhurmë e madhe që ato dy pallatet e Thumanës të mbaronin në afat dhe për vitin e ri 1989 duhet të dorzoheshin nga ndërrmarja jonë, pasi nga Komiteti i Partisë së rrethit Krujë, ishte dhënë urdhëri i prerë “për vitin e ri, banesat duhet të ishin të mbaruara dhe njerëzit të futeshin brenda në shtëpitë e reja”. Dhe kështu ndodhi, ato u bënë si u bënë dhe urdhëri I partise u zbatua. Por cilësia e tyre ishte skandaloze dhe i dha “frytet” e hidhura tani me këtë tërmet që ra më 26 nëntor”. Njeriu që flet dhe dëshmon për Memorie.al është Mark Aliaj, ish-i burgosur dhe i përndjekur politik, i cili tregon lidhur me ndërtimin e dy pallatëve të Thumanës që u shëmbën para disa ditëve nga tërmeti i 26 nëntorit, duke zënë nën rrënoja dhjetra banorë të tyre dhe mbi 22 viktima.

Mark Alija pas viteve ’90-të ka shërbyer edhe si drejtor ndërmarrje në qytetin e Laçit, shef administrate në Ministrinë e Punëve të Jashtme në Tiranë dhe si nënkryetar i Bashkisë së Mamurrasit për disa vjet.

Kjo qe do lexoni me poshte eshte një histori të shkurtër të jetës së tij dhe bashkëvuajtësve të burgosur politik, në punën e madhe që ata bënë për ndërtimin e shumë veprave bonifikuese, si këneta e Thumënës ku ai vuajti dënimin pas tentativës për arratisje, por dhe në ndërtimin e shumë veprave industriale dhe pallateve të banimit, për të cilët ai shprehet se termeti i 26 nëntorit nuk u shkaktoi asnjë problem.

Zoti Mark, cila është lidhja juaj me Thumanën dhe kur e keni parë për herë të parë atë qytezë?

Unë në Thumanë kam shkuar që i vogël me prindërit e mij, pasi ne kemi banuar në periferi të Mamurrasit, në skajin jugor të saj, ku vazhdojmë të banojmë dhe aktualisht dhe Thumanën e kishim shumë afër. Pra nisur nga ky fakt Thumanën dhe banorët e saj i kishim dhe e njihnim mirë gati si ata të Mamurrasit, por me atë vënd mua më lidhin edhe shumë gjëra të tjera, pasi aty kam filluar punë për herë të parë në vitin 1958 si ndihmës me disa inxhinierë hungarezë që punonin për projektimin e kanaleve dhe veprave të tjera që duheshin për bonifikimin e tharjen e kënetës së Thumanës. Po përveç kësaj, aty në tharjen e asaj kënete kam punuar edhe si i dënuar politik pasi u arrestova.

Kur dhe përse u arrestuat?

Unë jam arrestuar për tentativë arratisje së bashku me dy shokë të mij, më 24 prill të vitit 1958, pasi na kapën diku afër Shkodrës dhe na sollën në degën e Punëve të Brendëshme të Krujës prej nga varej asokohe administrativisht Mamurrasi ku banonim unë me dy shokët e mij.

Perse vendosët që të arratiseshit dhe sa vjet ju dënuan?

Siç ju thashë pak më lart, unë që në moshën 17 vjeçare punoja si ndihmës me disa inxhinier hungarez që punonin për projektimin e bonifikimit dhe tharjes së kënetës së Thumanës, ku ju mbaja latat, (instrumenet) dhe çantat, ju sillja ujë, bukën e çdo gjë tjetër që atyre ju duhej. Në bisedat e ndryshme që ata bënin, flisnin hapur edhe me mua kundër regjimit komunist të Enver Hoxhës, pasi ata ishin antikomunistë dhe lavdëronin vëndet perendimore dhe jetën që bëhej atje. Si të thuash kjo ishte dhe shtysa e parë që pata unë për t’u arratisur nga Shqipëria, gjë të cilën siç ju thashë nuk e realizuam dot, pasi na kapën dhe pas disa kohë hetuesie në Degën e Brendëshme të Krujës, na nxorrën në gjyq dhe na dënuan me gjashtë vjet burg me akuzën “për tradhëti ndaj atdheut mbetur në fazën e përgatitjes për t’u arratisur jashtë shtetit” dhe me konfiskim pasurije e heqjen e të drejtës elektorale për pesë vjet. Këtë dënim na e la në fuqi edhe kolegji Ushtarak i Gjykatës së Lartë në Tiranë që u mblodh me datën 11 qershor të atij viti dhe pas marrjes së dënimit na dërguan në kampin e Thumanës ku kishte filluar puna për tharjen e kënetës. Pra, ndërsa si punëtor i lirë kisha punuar me specialistët dhe inxhinierët hungarezë që projektuan veprat ujore për bonifikimin e tharjen e asaj kënete, tashti si i burgosur më dërguan ta zbatoja atë projekt.

Si e kujton kampin e Thumanës dhe kur u hap për herë të parë ai kamp të burgosurisht?

Kampi-burg i Thumanës quhej “Reparti ushtarak 309” dhe ai kamp u vendos aty diku nga viti 1958, pasi u zhvendos nga Tërbufi ku të dënuarit politik kishin punuar për tharjen e kënetës me të njëtin emër në fushën e Myzeqesë. Pra i gjithë kampi, me të dënuar dhe policë e ushtarë që kishte qenë në Tërbuf, u zhvendos aty në Thumanë, pasi pak a shumë do të bëhej e njëjta punë që ishte bërë në Tërbuf. Barakat apo siç u thoshim ne, kapanonet e kampit ku do sistemoheshin të dënuarit politikë, u ngritën diku në vëndin e quajtur “Kroi i sertë”, që ndodhet fare afër lumit të Drojës në fshatin Bushnesh dhe ato u ndërtuan me dërrasa të mbuluara me katrama. Aty ishim rreth 750 të burgosur politik, të ndarë në brigade pune, ndërsa ushtarë dhe policë që na ruanin, ishin rreth 150 vetë që bënin shërbim brenda dhe jashtë rrethimit me tre palë tela me gjëmba që kishte kampi rreth e rreth.

Kush ishte komandant i atij kampi dhe në çfarë kushtesh jetonit e punonit aty?

Komandant i kampit ishte major Vangjel Rrëmbeci (me origjinë nga Korça) i cili para se të vinte aty kishte qenë komandant i Burgut të Burrelit. Kushtet në atë kamp ishin të mjerushme, duke filluar nga higjena që nuk dua ta kujtoj se është turp ta shkruash. Po kështu ushqimi që pothuaj nuk vihej fare në gojë, pasi përveç 700 gram bukë misri që na jepnin si racion ditor, ajo që quhej gjellë, bëhej me presh e lakra dhe ajo gatuhej me një lloj margarine që ua kishin kapur gjermanëve në depot e tyre në vitin 1944 para se ata të largoheshin nga Shqipëria. Pra ai ushqim që gatuhej aty, pothuaj nuk vihej fare në gojë dhe po të mos ishin familjet tona që na sillnin ushqim, ne do të kishim vdekur urije apo do të ishim kthyer në kufoma të gjalla. Por desha të shtoj se edhe ai ushqim, u jepej të burgosurve vetëm në rast se realizonin normën që ishte 17 metër kub dhe në ditë, pra duhej të bëje punën që të merrej ushqimi.

Cila ishte puna që kryenit aty?

Puna që bënim ishte një torturë më vete, pasi një i burgosur duhet të hapte një kanal duke zhvendosur 17 metër kub dhe, apo më saktë baltë e lluce se ashtu ishte i gjithë vëndi aty kënetë dhe moçalishte. Dhe në rast se nuk e realizoje normën, nuk të jepej ushqimi dhe të fusnin në birucë si dënim për mos realizim norme. Puna ishte një tmerr i vërtetë si në dimër që ishte shumë i ashpër ku kishte ngrica dhe shpesh na duhej të thyenim akullin që të hapnim kanalin, po ashtu dhe vera ishte e nxehtë e na piqte dielli. Mjetet e vetme të punës ishin lopata, bela, kazma dhe karroca e dorës.

A kishte të burgosur që nuk e realizonin normën apo të tjerë të sëmurë që nuk mund të punonin dhe si veprohej me ta?

Kishte shumë që nuk e realizonin normën nga pamundësia fizike dhe ata u nënshtroheshin rregullave të komandës duke u futur në biruca me dënime të ndryshme që varionin deri në një muaj por dhe më shumë për përsëritësit. Edhe të sëmurë kishte shumë dhe ata i linin në atë gjëndje në infermeri dhe i dërgonin në spitalin e Tiranës, kur e shikonin se ata ishin në gradë të fundit. Pra ata i dërgonin në spital në Tiranë kur ishin afër vdekjes, në mënyrë që të mos vdisnin aty në kamp dhe të krijohej panik.

A kishte të dënuar që humbën jetën aty apo në spital të burgut?

Po ka pasur, plot ka pasur fatkeqësisht dhe emrat e tyre ne që shpëtuam gjallë nga ai ferr i kemi bërë publike në shtyp dhe në libra që kemi shkruar pas viteve ’90-të. I kemi të gjithë emrat e tyre dhe këto ndodhen edhe në dokumentet zyrtare për marrjen e dëmshpërblimit etj.

A kujton ndonjë nga bashkëvuajtësit tuaj në atë kamp?

Patjetër, kujtoj shumë edhe kanë kaluar më shumë se 60 vjet që nga ajo kohe. Kujtoj Rexh Metën, një funksionar të lartë të kohës së Zogut që kishte punuar në Ministrinë e Financave, i cili punonte si skarpatist, pra ai bënte nivelimin e skarpatës së kanalit që hapnin të burgosurit. Kujtoj Miço Pilon nga Saranda, i cili kishte studjuar në “Zosiema” të Janinës dhe ishte diplomuar në Athinë ku dhe kishte punuar si jurist. Ai ishte dënuar me 25 vjet burg politik. Tjetër njeri që kujtoj, ishte Ceno Vermishi, ish-major i regjimit komunist që ishte i burgosur politik si ne dhe vuante dënimin aty, por ndryshe nga ne, Ceno dhe shumë të tjerë si ai, pra ish-oficerë apo të tjerë që kishin qenë me detyra dhe funksione të ndryshme në regjimin komunist, aty punonin si brigadier apo në vënde të zgjedhura që quheshin vënde pune të privilegjuara. Pra dhe aty në burg kishte diferencim dhe atyre si Cenua, komanda u thoshte hapur: “Ju jeni tanët”.

Është thënë se ndërtimet e para të banesave në qytezën e Thumanës u ndërtuan nga të burgosurit politik të atij kampi…?

Po është më se e vërtetë, shtëpitë e para për të ardhurit në qytezën e Thumanës u ndërtuan në vitin 1959 nga të burgosurit politik të atij kampi. Në atë kohë Ministria e Brendëshme lidhte kontrata me ndërrmarje që bënin ndërtime dhe aty dërgoheshin të burgosurit për të shfrytëzuar krahun e punës dhe të ardhurat nga puna e tyre i kalonin Ministrisë së Brendëshme. (Kështu na thuhej ne në atë kohë, por pak rëndësi ka ajo gjë se ku dhe si shkonin të ardhurat, pasi e rëndësishme është puna që bënin të burgosurit e ndërgjegjies). Kështu u ndërtuan dhe banesat e para në Thumanë nga ne të burgosurit politikë të cilat u bënë një katëshe prej pupuliti dhe të mbuluara me eternit. Aty u strehuan dhe familjet e para të të ardhurve që ishin kryesisht nga fshatrat e thella të Korçës dhe të Skraparit, ku shumë prej tyre gjenden akoma dhe sot në ato shtëpia.

Po përveç atyre shtëpive, ku punuan të burgosurit e kampit pasi mbaroi tharja dhe bonifikimi i kënetës së Thumanës?

Pasi mbaroi bonifikimi i kënetës së Thumanës, kampi i të burgosurve u zhvendos në fshatin Gjorëm të Laçit, apo më saktë në fshatin Sanxhak që ndodhet vetëm 3 km. larg qytetit të Laçit që në atë kohë ishte vetëm një fshat i vogël me disa shtëpi, ku ne të burgosurit punuam për ndërtimin e banesave të kampit të ri, ku do banonin oficerët. Po kështu në atë kohë, të burgosurit politik të Kampit të Gjormit, ndërtuan dhe 12 pallatet e para në qytetit të Laçit ku u sistemuan edhe familjet e para që populluan në atë kohë dhe më pas atë qytezë ku vetëm 3 km. më larg, në anën very-perendimore të tij, një kamp tjetër i të burgosurve, (që ishte zhvendosur nga kampi i Rubikut), punoj për disa vjet me rradhë për ndërtimin e Uzinës së Superfosfatit, e cila u inagurua me bujë të madhe nga udhëheqja e lartë e PPSH-së në vitin 1967, ku morrën pjesë pesë a gjashtë anëtarë të Byrosë Politike. Ndërsa të burgosurit e Kampit të Gjormit, pas ndërtimit të atyre 12 pallateve të qytetit të Laçit, punuan shumë edhe për disa vjet për ndërtimin e hapjen e një kanali vaditës që vinte nga Miloti dhe vazhdonte në Gjorm e Mamurras dhe uji që sillte ai, përdorej për vaditjen e të gjithë fushës bujësore në anën perendimore të tij.

Kur u liruat nga burgu dhe ku u sistemuat me punë?

Unë u lirova nga burgu më 2 qershor të vitit 1963 dhe pas disa ditësh shkova në qytezën e Laçit ku ishte themeluar prej disa kohësh Ndërrmarrja e Ndërtimeve Industriale, e cila përveç disa veprave industriale siç ishte Uzina e Superfosfatit, ku siç thashë ndërtohej nga të burgosurit politikë, bënte dhe ndërtim banesash dhe pallatesh për qytetin e Laçit që sa vinte dhe zgjerohej. Aty u sistemova menjeherë në punë në një brigadë që merrej me lyerjen e banaseva, pra fillova punë si bojaxhi.

A patët problem për sistemimin në punë, kur dihej se në atë kohë ata që dilnin nga burgu politik fillimisht e kishin të vështirë dhe caktoheshin në punë mjaft të rrënda…?

Po është mëse e vërtetë se të burgosurit politikë e kishin të vështirë sistemimin, por unë pata fat se në atë kohë aty ishte drejtor, Xhavit Fejzo, një burrë babaxhan me origjinë nga fshati Pirg i Korçës, i cili as nuk donte t’ja dinte për atë gjë( pra që unë kisha qenë në burg politik), dhe dha urdhër që të filloja punë atë ditë që u paraqita aty. Gjej rastin të shpreh falenderimet e mija për atë njeri i cili ka vite që nuk jeton më, pasi po mos të më pranonte në punë, nuk e di se si do të kishte marrë rrjedh jeta ime. Mund të kisha tentuar përsëri arratisjen, apo mund të kisha përfunduar përsëri në burg dhe prandaj i jam shumë mirënjohës atij njeriu.

Sa vite punuat në atë ndërrmarrje?

Aty kam punuar shumë vjet deri aty nga viti 1985 kur ajo u nda në dy ndërmarrje, pra Ndërmarrja e Ndërtimeve Industriale e Laçit që merrej me ndërtim veprash industriale dhe Ndërmarrja e Ndërtim Banesave Komunale që varej nga Kruja. Në atë kohë, pra diku aty nga viti 1985-’86 që u ndanë në dy ndërmarrjet, unë mbeta me Ndërtim Banesa Komunale e Krujës (që i kishte zyrat dhe në Laç) dhe deri në shëmbjen e regjimit komunist aty kam punuar duke u marrë me lyerjen e banesave dhe pallateve kudo ku ato ishin nga Laçi, Mamurrasi, Thumana etj.

Po te dy pallatet në Thumanë që u shëmbën nga tërmeti i 26 nëntorit a keni punuar ju?

Kam punuar dhe i mbaj mënd shumë mirë kur janë ndërtuar, diku aty nga viti 1987-1988 apo dhe kanë përfunaduar më mos gaboj pak më vonë, nga ’89-ta.

Meqë jemi tek kjo pikë që paraqet mjaft interes për lexuesin, a mund të na thoni diçka më shumë si i kujtoni ndërtimin e tyre. Pra a mund të na jepni disa detaje më të hollësishme rreth ndërtimit të tyre?

Patjetër, me aq sa di dhe sa mbaj mënd do përpiqem t’ua shpjegoj. Ndërtimi i tyre që siç thashë pak më lart filloi diku aty nga viti 1987, në atë periudhë kohe kur shteti shqiptar kishte shkuar në pikën zero. Pra në atë kohë kishte shumë mungesa në të gjitha fushat e ekonomisë shqiptare, gjë e cila vihej re dhe në ndërtimet ku punonim ne, ku mungonte hekuri, çimentoja, dërrasat, tullat, bojrat e deri tek veglat e punës. Të gjitha këto mungonin ose ishin të një cilësie shumë të dobët. Kujtoj se gëlqerja me të cilën punonim ne bojaxhinjtë dhe bëhej edhe llaçi, ishte e skaduar pasi merrej nga mbeturinat e furrave të Krujës. Kjo gjë ndodhte pasi ajo e mira shkonte për banesa që ishin në qytet dhe Thumanës ku ishim ne i mbetej ajo gëlqere që ishte jashtë kushteve teknike për t’u përdorur dhe llaçi që bëhej me të kuptohej se nuk mund të ngjiste në bërjen e mureve apo suvave.

Po lëndët dhe materjalet e tjera të ndërtimit ashtu ishin, pra të asaj cilësie…?

Unë morra shëmbull vetëm gëlqeren pasi e njoh shumë mirë se kam qenë specialist si bojazhi me kategori të shtatë dhe në atë punë kam punuar për më shumë se tre dekada me rradhë në qindra objekte dhe pallate banimi. Por edhe të gjitha materialet e tjera të ndërtimit, si çimentoja, hekuri etj., ishin të një cilësie mjaft të dobët që normalisht nuk duhej të përdorej në ndërtim pallatesh. Lëndët e ndërtimit me cilësi të lartë shkonin për ndërtimin e bunkerë, qëndra zjarri, etj., vepra ushtarake dhe çfarë mbetej, përdorej për objekte civile.

Mbetemi tek dy pallatet e Thumanës dhe cilësia e dobët e materialeve të ndërtimit që thoni se u përdor atje…?!

Unë fola për cilësinë e dobët të materjaleve të ndërtimit, por nuk është vetëm kjo. Pra, cilësisë së dobët të materialeve të ndërtimit që u përdor për ndërtimin e atyre dy pallateve në Thumanë, duhet t’i shtojmë dhe sasinë e pakët që përdorej…

Konkretisht…?

Pra nuk futej i gjithë materjali ndërtimor që duhej si hekur, çimento etj., pasi në atë kohë jo vetëm që mungonin ato, por dhe ato që vinin shpërdoroheshin dhe bëheshin objekt vjedhjesh nga njerëz hallexhinj që u duheshin ato për shtëpitë e tyre. Kështu p.sh. dhe hekuri që ishte baza e ndërtimit të kollonave apo trarëve nuk futej i gjithi dhe ai që futej ishte me dimensione shumë herë më të vogla seç e kishte projekti. Pra, po marr një shëmbull: ku duhej hekur 18, mm. për kollona apo tratë, futej hekur 12 mm. apo dhe me dimension më të vogël.

Po brez antisizmik a kishin ato dy pallate në Thumanë?

Në dy pallatet e Thumanës nuk kishte brez antisizmik. Apsolutisht jo, aty mezi gjendeshin disa hekura, pasi kishte shpërdorime dhe vjedhje. Kjo gjë, pra vjedhja dhe shpërdorimi i materjaleve të ndërtimit në atë kohë ishte një fenomen që nuk mund të parandalohej, apo frenohej, pasi objektet e ndryshme, si banesa dhe pallate ishin të shpërndara kudo dhe një roje nate nuk kish ç’a t’u bënte. Ky ishte shteti i asaj kohe, i cili i kishte katandisur shtetasit e tij në atë gjëndje që ata detyroheshin të përvetësonin edhe lëndët e ndërtimit për të rregulluar apo meremetuar sadopak shtëpitë dhe oborret e tyre.

Po kur mungonin materjalet e ndërtimit apo ato ishin jashtë standarteve që kërkohej apo lejohej për ndërtimin e pallateve, ata që i zbatonin, inxhinjerë, teknikë, brigadier etj., pse lejonin që të bëhej pallati me to?!

Po kërkohej plani, drejtoria e ndërrmarjes kërkonte realizmin e planit se asaj ia kërkonte Komiteti Ekzekutiv, i cili jepte llogari para Komitetit të Partisë dhe kështu me rradhë deri në majën e shtetit. Çdo hallkë e shtetit kërkonte ta hiqte nga vetja përgjegjësinë dhe ajo hiqej vetëm duke realizuar planin në afatin e caktuar, ndryshe kishte konsekuenca. Pra, plani ishte si “Shpata e Demokleut” që u rrinte mbi kokë drejtuesëve të ndërmarrjeve asokohe dhe gjithë zinxhirit të hallkave të shtetit deri në majën e tij.

Nuk ka pasur asnjë rast, kur dikush të ketë ngritur zërin për mungesë materjalesh ndërtimi?

Më kujtohet një rast kur drejtori i Ndërrmarjes së Ndërtim Banesaave të Krujës, Sofokli Gjipali, një njeri i shkëlqyer erdhi për inspektim diku në një objekt që po ndërtohej dhe gjatë mbledhjes që u bë, na tha se për disa kohë do kishim mungesa materjalesh pasi ashtu ishte gjendja dhe sapo të vinin ato, duhet të mobilizoheshim për realizimin e planit dhe mbarimin në afat të objektit. Në këtë kohë u ngrit një specialist me origjinë nga Golloborda, Isuf Bala quhej dhe i tha: “Shoku drejtor, kur nuk ka materjale për punë, psërse shteti nuk na jep pasaporta që ne të ikim jashtë dhe të punojmë ku të ketë punë, se pa punë nuk jetohet”. Kjo që tha Isufi na ra si bombë të gjithëve dhe drejtori nuk iu përgjigj, por as problem nuk e bëri dhe kjo gjë u mbyll me kaq. Ajo fjalë të çonte në burg automatikisht, por qëlloi Sofokliu dhe Isufi nuk pati ansjë problem, pasi asnjë nga të tjerët nuk u ndie më për atë punë.

Mbetemi tek dy pallatet në Thumanës, edhe pse kishte gjithë ato mungesa që cituat më lart, a ju kërkohej mbarimi i tyre në afat?

Patjetër që na kërkohej. E mbaj mënd shumë mirë se u bë zhurmë e madhe që ato të mbaronin në afat dhe për vitin e ri 1989, në mos gaboj, ata duhet të ishin të mbaruara. Nga Komiteti i Partisë së rrethit, ishte dhënë urdhëri i prerë se “për vitin e ri, banesat duhet të ishin të mabruara dhe njerzit të futeshin brenda në shtëpitë e reja”. Dhe kështu ndodhi, ato u bënë si u bënë dhe u mbaruan për vitin e ri. Por cilësia e tyre ishte skandaloze dhe i dha “frytet” e hidhura tani me këtë tërmet që ra më 26 nëntor.

Pra ju mendoni se shkaku kryesor i shëmbjes së atyre dy pallateve në Thumanë, së pari është cilësia e dobët e materjaleve të ndërtimit që janë përdorur aty si dhe mos vënia e tyre e plotë sipas projektit, por me mungesa të mëdha?

Unë nuk jam as inxhiner as teknik specialist ndërtimesh, por me njohuritë që kam unë për aq vjet sa kam punuar në ndërtime, mendimi im, është se vetëm cilësia e dobët dhe mungesa e materjaleve të ndërtimit që u përdorën në ato dy pallate në Thumanë, çoi në shëmbjen e tyre nga tërmeti i 26 nëntorit që solli dhe gjithë atë katastrofë. Si mund t’i rezistoj një tërmeti një pallat apo banesë që ndërtohet pa brez antisizmik apo me materjale ndërtimi të një cilësie shumë të dobët apo me mungesa?!

Me që jemi në këtë pikë, po për disa pallate të Laçit që u dëmtuan tani me tërmetin e 26 nëntorit dhe që thuhet se do shemben, ç’mund të na thoni?

Te pallatet e Laçit unë nuk kam punuar, por di që ato janë ndërtuar në një vënd të papërshtatëshëm për ndërtim pallatesh, pasi aty ka qenë moçal nga ujrat që vinin nga sipër rrugës nacionale nga përroi që kishte krijuar një llucë të madhe. E dinë të gjithë laçianët të brezit tim por dhe më të rinjtë, pasi ato pallate janë ndërtuar vonë, diku aty nga viti 1985 dhe në atë vënd ku u bënë themelet e tyre, ka pasur moçal, gropa gëlqëreje, dhera të hedhur. Kjo gjë mendoj se është dhe shkaku kryesor që tërmeti i 26 nëntorit i prishi më shumë ato pallate dhe i bëri të pabanueshme.Këtë gjë e them me bindje të plotë, pasi shtrohet pyetja: pse u prishën ato pallate të ndërtuara në vitin 1985 dhe nuk u prishën ato 12 pallate që ndërtuan të burgosurit politik që në fillimin e viteve ’60-të në Laç?! Ato nuk kanë pësuar asgjë, pasi përveçse në atë kohë lëndët e ndërtimit nuk mungonin, por të burgosurit politikë që punonin aty kishin ndërgjegjie dhe kur ishte nxehtë në verë, nuk i fusnin tulat në mur pa i lagur ato. Po kështu them edhe për banesat një katëshe prej pupuliti që kemi ndërtuar ne të burgosurit politikë në Thumanë, ato i kanë rezistuar kohës dhe me këtë tërmet nuk pësuan gjë. Të njëjtën gjë mund të them edhe për ndërtime të tjera që kanë bërë të burgosurit, edhe në Uzinën e Superfosfatit, ndërtimet e saj ishin në perfeksion dhe të një cilësie të lartë dhe këtu pa asnjë dyshim kanë një rol kryesor të burgosurit politikë që punuan aty.

A doni të shtoni diçka tjetër?

Desha të them se qyteti i Laçit ku unë kam pasur rastin dhe fatin për të punuar për gati katër dekada me rradhë, ka qenë një qytet internimi, por i pashpallur zyrtarisht siç ishin disa vënde të tjera në Shqipëri. Kjo gjë kryesisht për disa kuadro që u sollën aty, si p.sh.: Dragush Xhomo, Pirro Kono, Rrapo Dervishi, Koço Katundi, Agim Mero, Shkëlqim Bumçi, Josif Pogaçe, Armando dhe Donika Sherko, etj., që s’i kujtoj për momentin. Por edhe pse një pjesë e tyre vinin nga nomeklatura e lartë dhe i kishin sjellë aty për dënim, ne, shtresën e të përndjekurve politikë, na kanë trajtuar shumë mirë dhe për këtë gjej rast t’i falenderoj edhe njehere nëpërmjet kësaj interviste./Memorie.al