Në qershori të vitit 1966 përfunduam provimet e vitit të parë në Fakultetin e Mjekësisë. Atë vit, qershori bëri shumë nxehtë, çka i shtoi më shumë emocionet dhe lodhjen që na kishin krijuar përgatitjet për provimet. Më 29 qershor ishte provimi i fundit në kimi inorganike dhe kimi organike. Në mëngjesin e asaj dite, erdhi kryesekretaria e fakultetit Donika Buda, e cila na njoftoj se më 30 qershor, në orën 8.00 të paraqiteshim në sheshin para korpusit të Universitetit, pasi nga aty do të niseshim për në aksion në Jonufër të Vlorës. Përfundimin me sukses të vitit të parë e festuam në darkë te klubi i Mistos, me nga një gotë birrë, një bërxollë e një panine. Ishim unë, Krist Morcka, Kujtim Kotorri dhe Sofokli Eksarho. Ishte darkë gazmore, që e kaluam me humor, me kujtime të shumta në frekuentimin e leksioneve, të praktikave mësimore, të laboratorëve, kuj-tuam dhe çapkënlleqet tona të shumta.
1.
Në mëngjesin e ditës së nesërme të atij fundqershori, shkuam në sheshin para korpusit të universtietit, që ishte mbushur me studentët e fakulteteve të tjera, të caktuar për në aksionin e hapjes të brezareve në Jonufër. Një kolonë e gjatë me kamiona Škoda ishte rrjeshtuar në anë të sheshit. Organizatorët, me mikrofona njoftonin numërin e kamionit për çdo fakultet dhe sipas kurseve. Pasi u sistemuam në kamiona që ishin caktuar veç për djemtë dhe veç për vajzat, në orën 9.00 autokolona e kamionave nisi udhëtimin e gjatë. Kaluam nga rruga e Ndroqit. Mëngjesi ishte relativisht i freskët, por më pas filloi i nxehti përvëlues. Vetëm ata që ishin kë krye të karrocerisë rrinin në këmbë, të tjerët të gjithë ulur dhe me diellin e nxehtë mbi kokë. Vapa përvëlues na shtonte etjen, por asnjeri nga ne nuk kishte marrë shishe, apo pagure me ujë. Asi kohe nuk kishte shishe plastike për ujin e pijshëm. Para se të arrinim në Kavajë, i kërkuam shoferit të ndalej të pinim ujë. Kështu ndaluam në Rrogozhinë, në Lushnje, në Fier dhe në Vlorë. Rreth orës 13. 00 mbërrijtëm në Jonufër, ku ishte ngritur kampi i aksionit me kapanonet buzë detit.
2.
Zbritëm nga kamionat duke shkundur pluhurin që kishim marrë gjatë udhëtimit. Jonufri na u prezantua me bukuritë magjepse të detit dhe të kodrave të ulëta në lindje të mbuluara me gjelbërim. Të gjithë rendëm ne breg të detit, futëm këmbët në ujë dhe duke qëndruar përballë detit kundronim shtrirjen e gjërë të ujit me ngjyrë blu të ëmbël, ndjenim aromën e detit dhe flladin freskues. Në anën lindore të Jonufrës përtej kodrave me shkurre ndodhej fshati i Rradhimës, në jug-perëndim ishte Orikumi i famshëm, më tej shtrihej gadishulli i Karaburunit dhe përballë ishulli misterioz i Sazanit. Bregu i detit në Jonufër nuk kishte rërë, ishte breg i ashpër, mbushur me gurëza të vegjël e me ndonjë shkurre zvarritëse të rrallë, por na mbushi me gëzim dhe entusiazëm, se do të laheshim për ditë, madje filluam të lahemi që ditën e parë, kështu vepruam gjatë gjithë muajit korrik.
Organizatorët kishin ngritur dy tipe fjetoresh. Për djemtë ishte vargu i kapanoneve pesë metra larg bregut të detit, të ndërtuara me gardh me thupra frashëri dhe të mbuluara me beze të trashë. Na thanë se në Jonufër nuk bie shi, andaj të mos preokupoheshim, por në fakt ndodhi e kundërta, një natë meskorriku rigoi aq shumë shi, sa u lagëm të gjithë e të nesërmen nuk shkuam të hapim brezaret, por ndemë bataniat dhe rrobat e lagura mbi gardhet e kapanoneve, që të thaheshin në diellin përvëlues.
Nuk kishim dyshekë, por një shtresë bari të thatë, dy batanie, njerën e përdorëm për shtrojë dhe tjetrën për t’u mbuluar. Ne djemtë e vitit të parë na sistemuan në kapanonin e parë, në vazhdim studentët e vitit të dytë dhe në të tjerët djemtë e fakultetit Histori-Filologji. Pas kapanoneve të djemëve shtrihej një shesh i gjërë, më tej dy ndërtesa me mure të mbuluara më eternit, që ishin fjetoret për të gjitha vajzat aksioniste. Para këtyre ndërtesave ishte mensa, një ndërtesë me kolona, por pa mure, me çatinë të mbuluar me eternite.
Pasi u sistemuam nëpër fjetoret, na rrjeshtuan në shesh sipas brigadave. Komandanti i shtabit të aksionit na komunikoi se ditën e nesërme do zgjoheshim herët pa lindur dielli dhe do të ktheheshim në kamp kur të fillonte i nxehti i madh. Drekën e hëngrëm vonë në mensë. Tavolinat ishin pa mbulesa, ushqimet na i servirën në pjata alumini dhe si kamarjere na shërbenin vajzat e kursit.
Pasdreke u ulëm në bregun para kapanonit duke kundruar detin me dallgët, që ndiqnin ritmikisht njera tjetrën dhe çdo njera prej tyre, kur afrohej bregut shkumohej dhe thërmohej në breg si një muzikë adaxhio e shtyrë nga flladi i freskët i pasditës. Ishte një flladë përkëdhelës që fliste me detin dhe deti përgjigjej me dallgët, që këndonin butësisht. Pëshpëritjeve të detit i shtoheshin dhe klithmat e pulëbardhave, që fluturonin vrullshëm e në grupe. Deti na bëri të harrojmë lodhjen nga udhëtimi i gjatë dhe na largoi të nxehtin përvëlues të asaj dite fundqershori. Në pasdite dielli filloi të zbriste në horizont dhe sa më shumë ulej, gjithnjë e më shumë qielli përflakej, duke i dhënë dritë të ndryshme çdo dallge. Ndërsa meditoja duke vështruar me kënaqësi vallen dhe këngën e dallgëve, m’u kujtua një thënie e Albert Kamy: “Vetëm muzika është në lartësinë e detit”.
Rreth orës 20.00, dielli zbriti dhe u fsheh pas në vijën e largët të horizontit, por rrezet vazhdonin ta ndriçonin qiellin. Ishte çast i bukur, me natën që vinte nga lindja dhe ditën që largohej në perëndim me diellin.
Përhumbjen tonë në bukuritë dhe misteret e detit e të muzgut që afrohej ngadalë e me ndrojtje, e ndërprenë thirrjet në altoporlant, që na njoftonin të rrjeshtoheshim në shesh për të ngrënë darkën. Na servirën patate të ziera me nga dy feta buke. Hëngrëm me uri dhe njeri pas tjetrit u ngritëm dhe shkuam përsëri buzë detit, që ishte qetësuar me lëkundje të lehta valësh, që përfundonin me dallgë të vogla, që preknin bregun me delikatesë e me një pëshpëritje kënge ujore të shurdhët. Shumica e djemëve dhe vajzave shetisnin bregut të detit, ndërsa ne djemtë e grupit tonë u ulëm në breg dhe kundronim detin e qetësuar dhe flisnin për bukuritë e detit, kujtonim ditët e provimeve dhe komentonim regimet e pedagogëve ndaj përgjigjieve tona.
Këtë atmosferë magjike na e nderpreu thirrja në autoparlant, duke na urdhëruar të shkonim të flinim, se të nesërmen me 1 korrik do të zgjoheshim pa lindur dielli. U shtrimë në “dyshekun” me bar, por nuk vinte gjumi, ishte çorientuar nga lodhja dhe nga bukuritë e detit, andaj atë natë na braktisi. Rrija shtrirë me sytë mbyllur dhe dëgjoja pëshpëritjet e dallgëve, që lehtë përkëdhelnin bregun. Tepër vonë zbriti Morfeo e më pushtoi gjumi.
3.
Në orën 3. 30 ushtoi autoparlanti me muzikë dhe me thirrje të zgjoheshim e të rrjeshtoheshim në shesh. U ngrita me vështirësi. Më dhimbte shpina nga shtrati i gurtë. U vesha e së bashku me shokët e kursit dolëm dhe u rrjeshtuam në shesh. Qielli në lindje kishte një ndriçim të bardhë me nuancë të kaltërt, ku ndahej nata me ditën që po lindëte ngadalë, e shoqëruar nga ylli Aferdita që ende vezullonte. Ishte një ditë e freskët, e pushtuar nga qetësia e mëngjezit, që ngadalë u shua nga bisedat e aksionistave që kishin mbushur sheshin.
Pasi na dhanë udhëzimet e para, u nisëm drejt kodrave të mbuluara me shkurre dhe me pemë të egra. Pylli ishte i dendur dhe fillonte me shkurre të shumta, ndër ato dallohej një bimë halore, e quajtura Sabina zvarritëse, që rritej me degët e dendura të shtrira horizontalisht dhe vazhdonte me një lloj kaçube me degë të holla, që e quanin Fshesa e bardhë; ashtu si kishte plot gjineshtra luleverdhake, ferra, shqopa, dëllenja, trëndafila të egër, koçomare dhe pemë gjetherënëse si shkoza, driza, frashëri, ndonjë dushk i vogël dhe ndërmjet tyre barishte të shumëllojshme, shumica me lule, që shpërndanin një aromë të këndëshme.
Detyra e jonë ishte t’i prisnim, t’i shkulnim të gjitha shkurret, pemët, barishtet dhe të gërmonim dheun për të hapur brezaret, ku në të ardhmen do të mbilleshin portokalla, limona, mandarina e pemë të ndryshme frutore. Pasi na paisën me kazma, me lopata, me sopata dhe me karroca dore, normisti na caktoi frontet e punës ku do të punonim, duke na porositur të respektonim nivelin horizontal të brezares dhe pjerrësinë e skarpatës, ashtu si ishin përcaktuar me piketat që kishin vendosur gjeometrat. Normisti na udhëzoi si të punonim, si t’i prisnim shkurret dhe si t’i shkulnim me rrënjë, që të mos mbinin përsëri, ku dhe si do ta zbraznim dheun e gërrmuar. Komandanti i brigadës tonë Sul Mema na njoftoi orën kur do të hanim mëngjezin, që do të na e binin në vendin e punës dhe se do të ktheheshim në kampin e aksionit pas orës 11. 00, kur zhegu i asaj vere bëhej i padurushëm. Si të mos mjaftonin gjithë këto këshilla, Sula theksoi të plotësonim punimet e caktuara, ta mbyllnim ditën e aksionit me realizimin 100 % të normave. Në fakt ky objektiv nuk ishte preokupimi i jonë. Realizimi i normës varej nga intensiteti i impenjimit tonë në punë, por dhe nga terreni, se kur kishte pemë të shumta nuk arrinim të plotsonim normën, që na caktonte normisti. Një ditë, pas një lodhje cfilitëse, u ulëm të pushonim dhe Kujtimi bëri një pyetje: “Në seee neee nuk e realizojmë normën, çfarë dooo të na bejnë?” Ne qeshëm dhe iu përgjigjëm: “Asgjë nuk do të na bëjnë, se ne do t’i themi, se faji ishte i Kujtimit që nuk punonte”.
Skuadrën tonë e caktuan në një terren me mbizotërim të shkurreve dhe ne menduam se ishte me e lehtë t’i prisnim e t’i çrrenjosnim, por në fakt na munduan shumë. Në skuadrën tonë isha unë, Krist Morcka, Kujtim Kotorri, Sofokli Eksarho, Rifat Shahi, Liman Sheshi, Vasil Kacorri, Bujar Isaku dhe pesë vajza Mine Struga, Drita Kotrri, Manila Selimi, Xhevrie Karamuça, Mira Katragjini e Lamiha Laçi. Më shumë punonin Kujtimi, Sofokliu, Rifati dhe Vasili, ne të tjerët më pak dhe me ngadalë, ndërsa vajzat me rradhë shkonin dhe mbushnin gjymat me ujë, që e pinim për të shuar etjen, por e përdornim dhe për t’u freskuar dhe pse na kishin porositur të mos abuzojmë më ujin, ta përdornim vetëm për të pirë. Vajzat shkonin e merrnin dhe na shërbenin mëngjesin, që ishte dy feta buke më djathë të bardhë, ose me një fetë marmallatë molle. Me që vëllai i Kujtimit, student në Fakultetin e Histori – Filologjisë ishte përgjegjësi i mencës, e ngarkonim Kujtimin me mision të shkonte e të na merrte ndonjë racion suplimentar buke, ose djathi, ose marmallate, që të shuanim urinë. Racioni i bukës dhe i djathit, që na jipnin në mëngjes, nuk na mjaftonte për të përballuar intensitetin e punës.
Tre ditët e para ndjenim dhimbje muskujsh, kuptohet pas një muaji mbyllur për provimet, muskujt ishin plogështuar, nuk po përshtateshin punës fizike, ndjenim dhimbje dhe lodheshim shpejt, por më pas muskujt u tendosën dhe u aktivizuan mirë, çka ndikoi në rritjen e rendimentit të punës. Kështu punonim çdo ditë, të impenjuar e me ritëm normal, ndërsa dita e djelë ishte pushim. Me punën tonë shkurret dhe pemët bregdetare u çdukën gradualisht dhe nga dita në ditë brezaret filluan të merrnin formë, të vendosura paralel njera mbi tjetrën dhe të shtrira si gjerdanë në gjërësinë e kodrinave, që e ndërruan pamjen dhe ngjyrën. Kodrat filluan të çvishen, e gjelbërta u zhduk dhe kodrat morën ngjyrë gri në bezhë të turbullt.
4.
Kohën pas pune e kalonim duke u larë në det, duke pushuar në kapanonet dhe në mbrëmje duke shetitur në
grupe buzë detit. Atë muaj e përjetuam detin me bukuritë, me përmasa të paana, me ngjyrat që i ndryshonte gjatë ditës dhe natës, me simfoninë joshëse të dallgëve, me misteret e shumta që fshihte në thellësi. Deti ishte binomi i shpirtit tonë rinor, deti ishte muzika që na frymëzonte ëndërrat e shpirtit. Ndërsa rrinim shtrirë në breg duke marrë rreze dielli, vështronim dallgëzimin blu të detit dhe kaltërsinë e qiellit, që bashkoheshin në horizont me një kaltërsi të ndritëshme. Qielli dhe deti janë si dy pasqyra, ditën reflektojnë njeri tjetrin, ndërsa natën dëgjojnë njeri tjetrin dhe ne rrinim mes tyre si spektatorë të vëmëndshëm, duke admiruar simfoninë e detit, që na krijonte kënaqësi dhe qetësi shpirtërore.
Deti nuk është kurrë i qetë, vazhdimisht lëkundet me valë, hidhet me dallgë duke zhurmuar ëmbël, si një simfoni me melodi ritmike. Edhe ne jemi si dallgët e detit, të cilat dhe pse thërmohen kur përplasen me bregun, ato vazhdojnë të rilindin përsëri ritmikisht, ashtu si ne rifillojmë jetën çdo ditë nga e para. Dhe jeta është si deti, një ditë e qetë, një ditë tjetër e trazuar. Deti kundrohet dhe dëgjohet kur lind e kur perëndon dielli dhe ne i përjetuam këto situata të magjishme në mëngjes dhe në darkë, por nuk patëm fatin të shikonim të egërsuar, si ndodhte në dimër, kur zemërohej dhe përgjigjej me dallgë të larta e të shkumëzuara. Atë verë, korriku ishte i ngrohtë dhe deti valëzonte butësisht dhe me qetësi mahnitëse.
Detit i gëzoheshim shumë në mesditë, kur ktheheshim nga puna, sepse jo vetëm laheshim e pastroheshim nga pluhurat, por dhe freskoheshim dhe përballonim të nxehtin përvëlues. Të shtrirë në breg kundronim me qetësi dhe me endje të madhe bukuritë dhe madhështinë e detit. Paanësia e detit na nxiste fantazinë, memoria rendëte sa në të kaluarën, aq dhe me imagjinatën për të ardhmen. Kur kundronim bukuritë e detit fillonim të ëndërronim me sy hapur. Mos u çuditni për këto që iu tregoj, sepse ëndërrat si shprehje e jetës mendore për ne të rinjtë, janë një formë komunikimi simbolik i emocioneve dhe i mendimeve. Ëndërronim dhe bisedonim mes nesh për të ardhmen, kur pas katër vite do të përfundonim studimet në mjekësi dhe do të shkonim të punonim mjekë. Nuk ishin ëndërra në sirtar, por ëndërra frymëzuese dhe reale.
Në mënyrë të veçantë i përjetonim bukuritë e detit në mbrëmje. Shtrirja në pafundësi, takimi me horizontin, mbuluar me qiellin e yllëzuar, lëkundjet me valëzime të lehta dhe ngjyra blu e errët e detit, na krijonin ndjenja hipnotike. Kënga e ëmbël e dallgëve na frymëzonte meditime, na krijonte qetësi shpirtëror dhe relaks, madje harronim kohën, mbeteshim rob i botës së madhe të detit, harronim gjithçka për rreth, harronim lodhjen, urinë, gjumin, kështu atë muaj u shndërruam në robër të detit, në një farë mënyre ishim spektatorë dhe bashkautor me detin. Deti bëhej më i bukur në netët me hënë, sidomos kur hëna fillonte të zbriste në perëndim dhe drita e saj e zbehtë projektohej në sipërfaqen e valëve të detit, si një shirit i ndritshëm, që arrinte deri në breg para nesh dhe ky shirit drite herë ngjyrë argjendi, herë ngjyrë të verdhë na lidhte me hënën. Ne rrinim përballë dhe flisnim me Selenën, hyjneshën e natës, që shtegëtonte ngadalë e shoqëruar nga moria e yjeve vezullimtar.
Deti, dielli dhe hëna na kishin bashkuar në miqësinë tonë rinore të pastër e të sinqertë, sepse ato shprehin momente melankolie dhe misterjoze, krijonin qetësi, paqe dhe gëzim, kështu shpirtat tonë ndriçoheshin herë ngë dielli që na ngrohte, herë nga deti që na relaksonte, por dhe nga hëna bukuroshe me rreze të argjendëta, që ndriçonte mbrëmjet e jetës tonë rinore. Dita bëhej më e bukur dhe më romantike, kur në qiellin e kaltër të Jonufrit ishin të dy, dielli rrezeartë dhe hëna e fildishtë, një duet hyjnor, që udhëtonin së bashku në qiellin e kaltër. Në këto ditë hëna shoqëronte diellin që zbriste ngadalë në perëndim dhe terri pllakoste kudo. Në netët e errëta pa hënën, ne shtriheshim në breg dhe vështronim yjet, duke bërë garë midis nesh kush të identifikonte më shumë konstelacione. Konstelcionet e Arushës së Madhe dhe të Arushës së Vogël i identifikonim shpejt, ndërsa konstelacionet e tjera me vështirësi.
Dielli dhe hëna, atë pasdite korriku 1966, pas shiut që rigoi në Jonufër.
5.
Deti fshihte dhe të papritura të pakëndëshme. Që ditën e parë u përballëm me iriqat e detit, me gjembat e shumtë e të mprehtë që na nguleshin në tabanet e këmbëve sapo hynim në ujë. Fundi i detit në Jonufër ishte guror dhe i mbushur me iriqa deti. Nuk i njihnim vlerat ushqimore të tyre, për pasojë, sa herë na çponin këmbët i kapnim me kujdes dhe i hidhnim në breg. Kështu shfarosëm një numër të madh iriqa deti dhe me siguri Poseidoni u zëmëru më këtë masakër që kryem atë muaj. Ndërsa shumica prej nesh nuk i njihte vlerat ushqimore të iriqave të detit, disa djem vlonjatë i hanin krudo, pasi e hapnin guackën me thikë.
Pasdite dhe në mbrëmje, kur rrinim në breg të detit dëgjonim muzikën që ushëtinte në autoparlantet e kampit. I vetmi aktivitet argëtues që u organizua atë muaj aksioni, ishte një lundrim me anije në gjirin e Vlorës, deri përballë shpellës të Haxhi Aliut. Kjo shpellë gjithmonë kishte tërhequr vëmëndjen tonë për emrin e veçantë dhe vendndodhjen dhe kur e pamë, u mahnitëm për madhësinë dhe formën natyrale e me stalaknitet në harkun e sipërm të hyrjes. Kurioziteti na shtynte të dinim pse kjo shpellë mbante emrin e Ali Ulqinakut, por ciceroni që na shoqëronte në këtë lundrim, nuk e kishte të qartë, nuk dinte të na spjegonte në se Ali Ulqinaku ishte pirati që fshihej në këtë shpellë, apo ishte kapedani ulqinak që luftonte kundër piratëve turqë dhe italianë, që i sulmonin dhe i grabisnin banorët e trojeve tona bregdetare. Kjo enigëm mbeti pa një spjegim bindës.
Ky ishte lundrimi i parë me anije dhe sinqerisht iu them, më ka lënë mbresa të këndëshme e të pashlyshme.
6.
Aktivitetet argëtuese na mungonin. Gjatë muajit të aksionit nuk organizuan asnjë koncert me këngëtarë, as shfaqie estrade, as mbrëmje vallëzimi, vetëm muzikë në autoparlantët e kampit dhe larja në det. Pasi hanim darkën, mbrëmjen e kalonim me shetitje buzë detit. Në mbrëmjen e të shtunës së dytë të muajit, kur unë, Krist Morcka dhe Kujtim Kotorri po shetisnim bregut të detit dhe larg nga kampi i aksionit, takuam Kristofor Zhukën me të fejuarën e tij Teftën dhe ato studenta në mjekësi, që kishin përfunduar vitin e dytë. Kristofori kishte në krah një kitarë, madje e dinim se jo vetëm luante në kitarë, por dhe këndonte bukur. Pasi u përshëndetëm, Kristofori na ftoi t’i shoqëronim. U larguam shumë nga kampi dhe pasi nuk takuam aksionista të tjerë, u ulëm buzë detit. Bisedat miqësore ndiqnin njerë tjetrën, tregonim barcaleta, flisnim për provimet, kujtonim çaste të vështira, por dhe çaste të bukura, madje Krist Morcka improvizonte me humor rastet kur ndonjë nga shokët e grupit, në provim gabonte në përgjigjie dhe pedagogu jo vetëm e korigjonte, por dhe e ironizonte duke i thënë: “Të lutem më thuaj ku i ke lëxuar këto, se unë nuk i kam thënë në leksione?!”
Kështu kaluam një pjesë të kohës atë mbrëmje e më pas Kristofori mori kitarën dhe filloi të këndonte. Fillimisht ne e dëgjonim, por më pas kur këndoi këngë korçare, që ishin shumë të preferuara nga rinia, sidomos kur subjekti ishte dashuria, atëhere filluam të këndonim edhe ne, por stononim aq shumë sa Kristofori qeshte dhe na korigjonte tonalitetin. Këtë koncert buzë detit e mbyllëm me këngën përmetare “Do marr çiften do dal për gjah”, madje vazhduam ta këndonim dhe kur po ktheheshim, por e ndërpremë kur u afruam shumë kampit, sepse Kristofori duke qeshur në tha: “E mbyllim tani, se rrezikohet të zgjojmë shokët e shtabit, se ata flenë me pulat”. Para se të ndaheshim Kristofori na tha: “Të shtunën tjetër do të takohemi përsëri, se do të vij dhe një miku im, një këngëtar i talentuar, që në të ardhmen do të bëhet i famshëm”. E besuam Kristoforin, mbetej të prisnim deri të shtunën e ardhëshme, që të njihnim e të dëgjonim këngëtarin misterioz. U përshëndetëm dhe shkuam në kapanonet tona. Ndjeheshim të lumtur për atë mbrëmje të bukur e gazmore, por ishim kureshtarë të dinim kush ishte ky këngëtar i talentuar. Përmendnim ndonjë student të fakultetit tonë, që mendonim se këndonte bukur, por asnjeri prej tyre nuk na bindëte. Takimi të shtunën e ardhëshme u shndërrua në një enigëm, që na shoqëroi gjatë tërë javës.
Atë natë bëmë një gjumë të qetë. Dihet se muzika dhe këngët ushtrojnë efekte pozitive në mirëqenien psiko-fizike dhe shpirtërore të atyre që i dëgjojnë. Nuk është vetëm kënaqësia që na krijojnë këngët, por ato ndikojnë pozitivisht në mendjet tona, në gjendjen tonë shpirtërore, ulin stresset, përmirësojnë humorin, influencojnë në rregullimin e aktiviteteteve të zemrës dhe të frymëmarrjes, largojnë lodhjen, fuqizojnë funksionet konjitive, shtojnë endorfinat në sistemin nervor qendrorë, të cilat krahas efekteve të më sipërme, rrisin autostimën, rregullojnë një gjumë të thellë e çlodhës. Këto efekte i përjetuam atë natë të shtune të muajit korrik dhe me padurim prisnim të takoheshim në shtunën e ardhëshme.
7.
Erdhi dhe e shtuna e tretë e atij muaji aksioni. Dita kaloi në rregullin e zakonshëm, zgjimi herët pa lindur dielli, puna në brezaret, dreka në mensë, pasditja në det dhe pasi hëngrëm darkën, unë Kristi, Kujtimi dhe Sofokliu, u nisëm ngadalë për në vendin ku ishim takuar të shtunën e kaluar. Ndërsa po ecnim bregut të detit, takuam dy shoqe të grupit, Drita Kotrri dhe Manila Selimi, që dhe ato po shetisnin. Pasi u përshëndetëm i ftuam të vinin me ne, i treguam për takimin tonë dhe ato pranuan ta kalonim atë mbrëmje së bashku. Manila ishte vajzë e shkathët dhe hokatare, ndërsa Drita ishte serioze dhe e rezervuar, por shumë e mirë në mësime. Ajo i filloi studimet në fakultet në moshën 16 vjeç dhe është e vetmia studente shqiptare, e diplomuar mjeke në moshën 21 vjeçe. Me që ishte më e vogla e grupit e ngacmoja me humor, duke i thënë Manilës: “Mama Manila, si po shkon pioneria me mësimet? Drita rrinte serioze e nuk reagonte, ndonëse mes nesh ishte krijuar një miqësi e bukur dhe me respekte reciproke, ndërsa Manila e kishte gati përgjigjien: “Më mirë se ju çunat, merrni shembull nga Drita dhe ju banda e dembelave …”
Ndërsa shetisnim bregut të detit, arrijtën Kristofori, Tefta, me ata ishte Sokrat Meksi dhe një djalë simpatik, që e takonim përherë të parë. Pasi u përshëndetëm, Kristofori e prezantoi: “Ky është miku im Sherif Merdani, student në fakultetin e dhaskalëve dhe këngëtar i talentuar”.
U ulëm në rreth e pas nje bisede të shkurtër miqësore ata filluan të këndonin, së pari këngë korçare sepse Sherifi ishte korçar, mjeshtër i i këngëve qytetare korçare, më pas vazhduan me këngët e Agim Prodanit, të dedikuar nënës dhe mjekut. Për ta bërë atmosferën më gazmore dhe më miqësore, të dy kënduan këngë nga qytetet tona të origjinës, si këngë qytetare elbasanase, tiranse, durrsake dhe shkodrane. Kristofori dhe Sherifi këndonin, ndërsa ne të entusiazmuar admironim talentin e tyre, dëgjonim zërat e tyre melodioz dhe të ëmbël, ndërsa ne dëgjonim, sepse si të stonuar që ishim, nuk donim t’ua prishnim bukurinë e këngëve. Kur erdhi rradha e këngëve shkodrane ndodhi e papritura më e bukur. Sherifi i tha Kristoforit se do të këndonte një Jare shkodrane. Të gjithë u befasuam. Kristi e pyeti: “Ç’kuptim ka fjala Jare?” Para se të fillonte të këndonte Sherifi na spjegoi: “Jare është modifikim në të folmen shkodrane i emrit arie e operave lirike. Melodia e Jareve shkodrane është si arie me një shtrirje të gjërë tonaliteti, kalon mbi dy oktavë, rritet deri në notat akute, të cilat nuk i kanë këngët lirike, çka i dallon jaret nga format homofonike liriko – epike dhe sidomos nga këngët e ahengut qytetar shkodran, në të cilat ndjehet ndikimi i muzikës orientale. Kritikët e muzikës, i konsiderojnë jaret krijime origjinale të këngës qytetare shkodrane, plot ngjyra tingullore, pra nuk janë këngë folklorike”.
Sherifi filloi të këndoi jaret “O moj Shkodër, Shkodra e jonë”, vazhdoi me “Për mua paska kenë kismet”, “Edhe i herë du me kja hallin” dhe e mbylli me këngën “Lule borë”. Kristofori e shoqëroi mjeshtërisht me kitarë, ndërsa ne dëgjonim dhe admironim talentin dhe bukurinë e interpretimit të këngëve. Po përjetonim një mbrëmje magjepse. Mëkat që askush nuk organizoi një koncert për të gjithë aksionistat me këta dy artista. Grupi i jonë ishte i privilegjuar dhe i lumtur, që asistoi dhe përjetoi bukurinë e kësaj mbrëmje të mrekullushme muzikore, plot emocione dhe me gëzim të papërshkrushëm. Pasi përfundoi së kënduari dhe pas përgëzimeve nga të gjithë ne, Kristofori e pyeti: “Sherif, na befasove me interpretimin e jareve shkodrane, madje i këndove si shkodran i vërtetë. Ti je korçar, ku i i mësove këto këngë, kush është mjeshtri tënd?”
Më një buzëqeshje të çiltër, Sherifi na tregoi: “Nuk ka asnjë mister. Babai im është korçar, por nëna ime është shkodrane, unë jam nip shkodre, gjyshi im Sait Hoxha është i mirënjohur si autori i disa jareve shkodrane. Që kur isha i vogël, nëna dhe gjyshi më mësuan këngët shkodrane. Ju duhet të dini së jaret shkodrane janë kompozuar mbi 300 vjet më parë dhe vazhdojnë të këndohen në ditët e sotme. Gjyshi më tregonte për këngët dhe jaret e kompozuara nga Palok Kurti, Jonuz Shiroka, Gjon Kraja, Kol Gurashi, Oso Dibra, Adem Mani, Nush Pali etj, etj. Këta kompozitorë popullor krijuan tempullin e këngëve qytetare shkodrane, janë me mijëra këngë, por ne pak njohim prej tyre”.
Këto që tha Sherifi ishin një syrprizë tjetër e bukur, që na e shtoi respektin dhe simpatinë për këtë këngëtarë të talentuar dhe ne nuk reshtnim t’i bënim komplimenta. Të gjithë ishim përfshirë në këtë atmosferë gazmore, po përjetonim bukurinë dehëse të këngëve që këndoi Sherifi, disa prej tyre në duet me Kristoforin.
Kështu kaluam një kohë të gjatë, por nuk e ndjemë, se ishim përfshirë në entusiazmin dhe kënaqësinë e këngëve. Edhe ky koncert buzë detit në atë natë të shtune, do të duhej të mbyllej, duhej të ktheheshim në kamp, andaj Kristofori e pyeti Sherifin: “Me çfarë kënge do të mbyllim?” Pasi u mendua pak, Sherifi i kërkoi kitaren Kristoforit dhe filloi të luaj një melodi melankolike, me një kreshendo të pëlqyeshme, që befas ndalonte sapo fillonte të këndonte. Këndoi këngën “Kaçarrulat e tu”. E dëgjonim për herë të parë këtë këngë, me një tekst mallëngjyes, që tregonte një dashur të thyer dhe të shprehur me një melodi që të krijonte emocione drithëruese. Ende i kujtoj disa vargje: “Sytë e mi m’i kanë verbu, m’i kanë verbu/kaçurrelat e tu, ooo kaçurrelat e tu,/se me ty moj vashë më ka zanë maraku/ oh marakun ma kanë shtue kaçurrelat e tu, ooo kaçurrelat e tu…….”.
Kur përfundoi këngën ne rrinim shtangur e nuk po reagonim. Mga kjo gjendje na nxorri Manila, e cila duke qeshur tha: “Unë nesër do të shkoj te parrukieria, t’i bëj flokët kaçurrela, se me këto bishat që kam unë, s’ka për të më kënduar askush një këngë”. Qeshëm të gjithë dhe përgëzuam Sherifin për këtë epilog të shkëlqyer e me plot emocione. Para se ta mbyllnim, na tregoi se këtë këngë e kishte kompozuar Gac Çuni, që kishte punuar mësues në Koplik, por kishte përfunduar në burgun e Burrelit, ku dhe e kishte kompozuar këtë këngë për vajzën që kishte dashuruar, e cila kishte mbetur imazh i largët dhe brengë e dashurisë së humbur për zemrën e Gacit. Pasi na tregoi këtë histori të dhimbëshme të Gac Çunit, na kërkoi me insistim të mos e diskutonim me të tjerët këto që na tregoi dhe na tha ta ruanim në kujtesat tona si një mirazh i bukur, të asaj të shtune korriku që kaluam së bashku në bregun e detit të Jonufrit. Natyrisht nuk do të tregonim këtë ngjarje dhe nuk ua treguam të tjerëve, ishte me rrezik në ato kohë, por unë nuk e kam harruar atë këngë të mrekullueshme.
8.
Ndërsa po përgatiteshim të ngriheshim, nga larg dalluam një personi që vinte drejt grupit tonë. Ishte Shezai Braho, komandanti i shtabit të aksionit dhe pedagogu i lëndës së farmakologjisë në Fakultetin e Mjekësisë. Pasi na përshendeti, u ul me ne dhe buzagaz iu drejtua Kristoforit: “Po mua pse nuk më ftoni të dëgjoj këngët tuaja? Pse nuk këndoni dhe këngë labe, apo nuk iu pëlqejnë? Kaq u desht dhe menjherë Sherifi filloi të këndoi këngën “Moj leshverdha trëndelinë”. Shezaiu dhe Kujtimi ia kthenin dhe ne të tjerët mbanim isso, por një iso e çakorduar, me një ioooeee që jehonte dhe thuente terrin e asaj nate, por Kristofori në bënte shenjë ta ulnim tonalitetin, të ruanim bukurinë e asaj kënge popullore labe. Pas këtij çasti të bukur, u ngritëm dhe u nsiëm për në kampin e aksionit dhe për ta mbyllur atë natë ne filluam të këndojmë këmgën përmetare “Do marr çiften do dal për gjah”, këndonim dhe qeshnim me shpirt. Nuk u mblodhëm herë tjetër, se e shtuna tjetër ishte dita e fundit e aksionit dhe ne u kthyem në Tiranë e të nesërmen më 31 korrik, në qytetet tona.
Komentet