Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ishSigurimit të Shtetit 1944-1991 përkujtoi dje 142-vjetorin e lindjes së At Mati Prennushi (2 tetor 1882-11 mars 1948). At Prennushi kreu studimet teologjike në Grac të Austrisë.

Ai u arrestua në fillim të vitit 1948, bashkë me prelatë të tjerë. Në fjalën e fundit, ai tha: “Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rrnoftë Krishti Mbret, rrnoftë Papa, rrnofshin Katolikët, rrnoftë Shqipniat. U baj hallall gjyqit dhe ato që do të shtinë mbi trupat tonë të pafajshëm!”. Ai u ekzekutua me vdekje 11 marsin e vitit 1948, në sheshin e varrezave të Rrmajit, bashkë me Imzot Frano Gjini, Imzot Nikollë Deda, At Çiprijan Nika, At’ Mati Prennushi, i cili është shpall martir dhe mban dekoratën e lartë të Flamurit të Kombit”. Dokumentet e proceseve hetimore-gjyqësore shkruajnë se ata u dënuan për “deliktitin e dobësimit të mbrojtjes” si dhe akuzën politike se do të organizonin kryengritjen me armë dhe fshehjen e tyre në kishë e në Kuvendin Françeskan të Shkodrës, një akt i inskenuar nga Sigurimi i Shtetit, i dokumentuar në Historikun e Armës së Sigurimit, Shkodër.

Më 26 janar 1946, diktatori deklaronte: “Elementët e klerit katolik të implikuar në Shkodër, nën maskën e fesë dhe në seminaret e tyre kishin krijuar qendrën e një organizata fashiste, e cila është në lidhje edhe me elementë jo katolikë dhe me kriminelë të luftës, zhvillonte një aktivitet të organizuar kundër pushtetit popullor. Klerikët katolikë u zunë në flagrancë me dokumente në duar dhe në seminarin e tyre u kap materiali që shërbente për punën e tyre, e cila konsistonte përgatitjen e kryengritjes me armë, në rrëzimin e pushtetit popullor”, duke paralajmëruar kështu ashpërsimin e luftës ideologjike ndaj fesë, fillimisht me ndëshkimin e njerëzve kryesorë të saj dhe më pas me mbylljen e të gjitha institucioneve fetare e shpalljen të jashtëligjshëm të besimit fetar.

LETRA

Çfarë shkruan në një letër që At Matia u dërgon të gjithë françeskanëve me rastin e vrasjes At Lekë Lulit tradhtisht, vetëm me i plaçkitë të hollat që kishte me vendi. Në letër jep urdhën të premë që asnjë frat të mos merret me politikë e të mos ju besojnë asnjenës parti, mbasi jo vetëm mund të pësojnë fatin e At Lekë Lulit, po do të njolloset me akuzat ma të këqija. Në të vërtetë koha e turbullt dhe e pasigurt e vitit 1944 sjell shumë të paprituna. Shumë nana shkodrane zanë derën e Kuvendit për me ju shpëtue kokat e djelmëve të kapun nga gjermanët, si komunistë ose të dyshimtë; shumë të tjerë afrohën me vërejtë se çfarë qëndrimi po mbante kleri kundrejt partizanëve; shumë të tjerë vijnë me lypë ndihmë për jetesë si Pjerin Kçira me shokë; shumë të tjerë kërkojnë me e pasë mirë me të gjitha palët e, që këta të fundit janë kenë ma të shumtit. Në Kuvendin e Fretënve gjetën strehë shumë prej atyne që do të shpifin për “veprimtarinë antikombëtare” të françeskanëve, vetëm me sigurue një vend pune, me marrë një gradë shkencore të pameritueme etj. etj.

Nuk ishte e thjeshtë me kenë Provinçial në një kohë ma keq se në kohë të paganëve, për Françeskanët e Shqipnisë ishte koha ma e vështirë e shekullit. Mos harroni se, gjithshka ishte në dorën e jugosllavëve, e kush ma parë se Fretnit do të kishin punë me ta? Në Janarin e 1945 gjeneral Sheuqet Peçi e mbas tij, terrorist Mehmet Shehu, i kerkojnë shkëputjen nga Vatikani… Pergjegja sot ruhet në Arkivin e M. P. Mbrendshme Dosja 1302/II-A, ku At Matia në hetuesi asht perballë hetuesve Nesti Kopali, Pjerin Kçira etj., torturues e vrases vegla jugosllave e antishqiptare, që i sherbyen sigurimit komunist. At Matia nuk pranon asnjë akuzë që lidhet me “futjen e armëve në Kishë të Fretenve në vitin 1946, kur Kuvendi u kthye në burg”, ku At Matia u masakrue barbarisht… U arrestue me 15 Nandor 1946, doli në gjyqin e mësheftë në mencën e Kuvendit tyne me grupin e Imz. Frano Gjinit, me 1 Janar 1948, ku gjyqtari Misto Bllaci e dënoi me vdekje.

Në fjalen e fundit Provinçiali At Mati Prennushi tha: “Tash e disa shekuj na kanë ngulë ndër hûj e na kanë varë n’ konop ata që nuk deshten as fenë as kombin, por na e kemi thirrë vedin gjithmonë Shqiptarë katolikë të Gjergj Kastriotit. Kemi jetue gjithmonë me popullin si në luftë, si në paqë. Në luftë me turkun e me shkjanë, sepse njeni na mbante në robni e tjetri donte me na përpi. Ndërsa na nuk jemi nda kurrë prej popullit, por jemi përpjekë me e mësue e me i dhanë atë kulturë që ka Europa e mos me u dallue për keq prej të tjerëvet. Na kemi hapë shkolla Shqiptare e nuk kemi dallue ndër to as katolikë as myslimanë, mjaft që populli Shqiptar të ecin në rrugën e Zotit”. Ndërsa, në Zallin e Kirit me 11 Mars 1948, para pushkatimit tha: “Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rroftë Krishti Mbret, Rroftë Papa, Rrofshin Katolikët, Rroftë Shqipnija! U bëj hallall gjyqit dhe ato që do të shtijnë mbi trupat tonë të pafajshëm!”.

DOSJA

Dosja gjyqësore e një prej proceseve më të bujshme të diktaturës komuniste, ajo e Monsinjor Frano Gjinit. Ky proces dënoi Monsinjor Gjinin dhe 3 priftërinj të tjerë me vdekje dhe 6 të tjerë me burgim dhe me punë të detyruar. Me i riu ndër ta, At Zef Pllumi, mori dënimin e parë në vitin 1948 në këtë proces gjyqësor duke e dënuar me 3 vjet heqje lirie dhe punë të detyruar. “I pandehuri Pader Mati Prendushi tha: Unë nuk kam pas dijeni për Partin Demokristjane. Sa për kundra pushtetit jam krejt i bindur se s’kam bërë asgjë, por për ndihma kam dhënë njerëzve të Lëvizjes N.C dhe i kam strehue si Injac Ndojen e Cesk Kabashin i kam mbajte një muej në Kuvend, po të isha kundra nuk e çaja kojen kurrë. Nuk kam dhënë asnjë direktive ose udhëzim kundra Pushtetit, po te dal nje jam gati. E ndiej veten të pafajshëm. Roftë Shqipëria e shqiptarët. Dhe në deksha unë, nuk prish punë. E dij se jam i pafajshëm”, thuhet në dosjen e gjyqit të 10 priftërinjve në 1948.

Procesverbalet e plota janë marrë nga dosja e gjyqit të Mons.Frano Gjinit e gjetur në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme. Vendimi që u mor në fillim të janarit të 1948 ishte: Për Monsinjor Frano Gjini, Dom Nikoll Deda dhe Padër Mati Prendushi, dënim me vdekje. Për Dom Tom Laca, dënim i përjetshëm. Për Padër Gjon Karma me 15 vjet privim lirie e punë e detyruar. Për Dom Ndoc Sahatçija me 15 vjet privim lirie e punë të detyruar. Për Padër Mhill Miraj me 7 vjet privim lirie e punë e detyruar. Për të pandehurin Zef Haxhi dhe Dom Nikoll Shelqeti me nga 5 vjet privim lirie e punë të detyruar. Për Atë Zef Pllumbi me 3 vjet privim lirie e punë të detyruar. Kjo dosje përmban të gjithë procesin, nga akuzat e prokurorit ushtarak Namik Qemali dhe vendimin e gjykatës me kryetar Misto Bllaca dhe anëtarët Anastass Koroveshi dhe Xhemal Bejtja. Përmes një procesi dhe akuzash të pabaza, procesverbalet japin dinamikën e plotë të dënimit kriminal të françeskanëve shqiptarë si dhe fjalën e tyre të fundit në gjyq kundër procesit politik ndaj tyre.

GJYQI

Pasi këshilli i gjykatës ushtarake dëgjoi fjalët e funit të të klerikëve, deklaroi: “Gjykata mbasi shqyrtoji aktet dhe bisedoji çështjen konstaton se: Sikundër u provua gjatë zhvillimit të gjyqit, klerikët katolik në Shqipëri dhe sidomos këta të pandehurit kanë qenë gjithë armiq të popullit, të cilët e kanë shtypur vazhdimisht në çdo regjim, në çdo kohë duke rojtur këta në kurriz të popullit me një jetesë plotrehatshme, ndërsa populli vuante të zezat e ullirit dhe sidomos elementi katolik në pjesën e veriut të Shqipërisë dhe veçanërisht malësitë. Të pandehurit klerikë kanë qenë t’atillë që në çdo kohë e çdo regjim nxirrnin njerëzit e tyre adaptë për të bashkëpunuar me ta, ndërsa pjesa tjetër punonte me popullin gjoja për punë fetare, por në të vërtetë, ata mashtronin popullin me veladonin e tyre, duke e lënë krejt në prapambetje dhe injorance në çdo sektor dhe për këtë vepër kaq të poshtër janë përgjegjës direkt të pandehurit.

Në dosjen e publikuar kohë më parë nga “Kujto.al” mësohet se Këshilli Gjykatës Ushtarake të Zonës Ushtarake të Shkodrës akuzoi meshtarët: “Kleri katolik qysh në kohën e Turqisë asht munduar t’a përçajë popullin shqiptar dhe i ka hedhur në luftë njërën fe me tjetrën. Në kohën e austro-hungarezëve kanë qenë të lidhur ngushtë me ta, vegla të tyre, punonin për imperializmin austro-hungarez për të qëndruar në vendin tonë jo si okupatorë që ishin në të vërtetë, por si çlirues, prej të cilëve subvencionoheshin mirë. Mbas shkatërrimit t’ imperializmit austro-hungarez, kleri mbasi pa patron dhe për këtë kishte nevojë të madhe, pse pa të nuk do të kishte subvencione. Për këtë u lidh menjëherë me imperializmin italian pa vonesë nga ana tjeter axhent te tyre d.m.th klerik të ndryshëm nga këta mbanin njekohsisht lidhje edhe me padron të tjerë si më imperialistet Jugosllave, me regjimin e Zogut e të tjerë që bënin subvencionoheshin edhe nga këta. Kleri reaksionar në Shqipëri, sidomos të pandehurit me një herë mbas lidhjes me imperialistet italian janë vënë në shërbim të tij.

Në Shqipëri, qysh prej kohe ishin axhentat e Italisë fashiste si Meloni, Jakomoni e të tjerë me të cilët kleri mbante lidhje të vazhdueshme dhe merrte subvencionet, përveç lidhjeve që kishte e mbante me Vatikanin. Monsinjor Volaj e Pader Rrok Gurashi, nga armët e gjetura, nga opinioni publik dhe nga krejt vazhda e tradhtisë së tyre qysh shumë vjet ma parë, duke qenë krye të tradhtisë në çdo kohë e në çdo regjim, ka qen si kryesor e shkaktar për çdo poshtërsi kleri katolik reaksionar, tradhtie dhe vepra këto që kanë damtuar rëndë interesat e popullit dhe të pushtetit tij, si gjatë luftës Nacionalçlirimtare dhe mbas çlirimit, kur populli i është vënë punës për rindërtimin e Shqipërisë së re për t’i siguruar vetes jetë ma të mirë, ma të lumtur, dhe ma të begatshme. Si të tilla shumë të damshme dhe të rrezikshme peër popullin e Pushtetin konsiderohen faje penale të parashikuara nga nenet 2,3 pikës 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 14 dhe nene të nenit 4 po të kësaj ligje gjykata mbasi shikojë të kaluarën, t’ardhshmen dhe rezikshmërinë që i paraqesin shoqërisë, me vota të përbashketa, njeserisht në kundërshtim me kërkesën e prokurorit vendosi dënimin e tyre”, – thuhet në dosje.

DËNIMI

“Për të pandehurit: Monsinjor Frano Gjini, Padër Mati Prendushi dhe Dom Nikoll Deden nga Shkodra me Vdekje dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile përgjithmonë dhe me konfiskimin e pasurisë tundshme dhe të patundshme. Për të pandehurin: Dom Tom Lacen nga Shkodra me privim lirie e punë të detyruar përjetë dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile peërgjithmonë dhe me konfiskimin e pasurisë tundshme dhe të patundshme. Për të pandehurit: Padër Gjon Kermen dhe Dom Ndoc Saharcin me nga 15 vjet privim lirie e punë të detyruar dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile për 5 vjet kohë dhe me konfiskimin e pasurisë tundshme dhe të patundshme. Për të pandehurin: Padër Mhill Miraj me 7 vjet privim lirie e punë të detyruar dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile për 5 vjet kohe dhe me konfiskimin e pasurisë së tundshme dhe të patundshme.

Për teë pandehurin Zef Haxhi nga Shkodra me 5 vjet privim lirie e punë të detyruar. Për të pandehurit: Dom Nikoll Shelqeti dhe Zef Gjeto Pllumbi nga 3 vjet privim lirie e puneë të detyruar. Të denumve u ngarkohen 162 lekë shpenzime gjyqi. Ky vendim i referohet Gjykatës Nalt Ushtarake për aprovim për sa u përket të dënumve me vdekje, kurse për të tjerët mundet të bëhet ankim po në Gjykatën e Nalt Ushtarake brenda tetës ditëve nga data 8/I/1948, që u shpall vendim. Shkodër, me 8/I/1948”, thuhet në vendim e Këshillit Ushtarak kundër 10 klerikëve në Shkodër.

/Gazeta Panorama

Jusuf Vrioni ishte një dëshmitar okular i të gjithë fazave të procesit të shterpëzimit intelektual të ushtruar në totalitarizmin shqiptar.

Vrioni i provoi në ekstrem, torturën, dënimin me burg, shpronësimin dhe më pas izolimin, por të gjithave u mbijetoi. Ai mundi t’i mbijetojë regjimit komunist, përktheu Kadarenë dhe diktatorin, nën peshën e 13 viteve të gjata të burgut, punës së detyruar në tharjen e kënetës së Maliqit dhe survejimit 27-vjeçar. Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit kujtoi dje në Ditën Ndërkombëtare përkthyesin e mirënjohur, Jusuf Vrioni. Ai mundi t’i mbijetojë regjimit komunist, përktheu Kadarenë dhe diktatorin, nën peshën e 13 viteve të gjata të burgut, punës së detyruar në tharjen e kënetës së Maliqit dhe survejimit 27-vjeçar.

Jusuf Vrioni, juristi, politologu, shkrimtari dhe përkthyesi i formuar në shkollat më prestigjioze franceze, trashëgimtari i noblesës shqiptare dhe atdhetari i bindur, që i mbijetoi burgut dhe torturës mizore të regjimit totalitar. Më 13 shtator 1947 arrestohet dhe përfundon në qelitë e nëndheshme të Burgut të Vjetër të Tiranës, në ato, që ai do t’i quajë paradhoma të vdekjes. E torturojnë mizorisht dhe gjatë izolimit 27-mujor, ai tentoi të presë damarët. Por në 29 qershor 1950 Vrioni dënohet me 15 vjet burg, si agjent i shërbimeve të huaja sekrete. Jusuf Vrionit, një prej pronarëve më të mëdhenj të tokave në Shqipëri, iu desh të punonte deri në ditën e fundit të jetës së tij 85- vjeçare. Ai u nda nga jeta në Paris më 25 maj 2001. Më 2006, Ministria e Kulturës së Shqipërisë krijon çmimin Jusuf Vrioni të përkthimit nga shqipja në gjuhë të huaja.

ARRESTIMI

Jusuf Vrioni ishte një ndër intelektualët e shumtë që regjimi komunist arrestoi e burgosi sapo mori pushtetin. I lindur në Korfuz, me 16 mars 1916, vitet e para të fëmijërisë i kaloi në Korfuz e më pas në Berat. Pas emërimit të babait të tij, Ilias Bej Vrionit si ministër i Jashtëm dhe ministër i Plotfuqishëm në Paris, familja e tij u shpërngul në Paris më 1925. Ciklin e ulët dhe të mesëm arsimor Jusuf Vrioni e kreu pranë Liceut Janson de Sailly në Paris dhe atë të lartë në Grande École des Hautes Études Commerciales dhe në Institut d’Etudes Politiques të Parisit.

Më 1939 rikthehet në Shqipëri, por shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore, e detyron të shpërngulet po atë vit në Romë, pranë të vëllait. Rikthehet në Tiranë më 1943. Që në vitet e para të vendosjes së regjimit komunist Jusuf Vrioni, si shumë intelektualë të tjerë, vihet nën shënjestrën e Sigurimit të Shtetit, derisa më 13 shtator 1947 arrestohet dhe akuzohet për spiunazh dhe agjitacion e propagandë. Pikërisht më 13 shtator 1947 u arrestua nga regjimi komunist, me akuzën “për faje penale kundër popullit dhe shtetit, si anëtar i organizatës tradhtare social- demokrate dhe si agjent i spiunazhit francez në Tiranë”.

Pas hetuesisë tejet të vështirë më shumë se njëvjeçare, Jusuf Vrioni u dënua nga Gjykata Ushtarake e Tiranës, më 8 korrik 1950, me 15 vjet privim lirie dhe punë të detyrueshme për aktivitet spiunazhi në shërbim të Francës dhe lidhje të ndryshme me të huajt, aktakuzë e ngritur dhe firmosur nga Ministri i Punëve të Brendshme, Mehmet Shehu. Dënimin e kreu në burgun e Burrelit. Pas lirimit nga burgu dhe internimit në Fier, në 1960 u emërua përkthyes në Tiranë, në shtëpinë botuese “8 Nëntori”, ku përktheu në gjuhën frënge veprat e Ismail Kadaresë, Enver Hoxhës, libra të regjimit e propagandës.

Jusuf Vrioni u ndoq për 27 vjet me radhë nga Sigurimi i Shtetit, në përpunim 2/A dhe 2/B, që nga 29.2.1964 deri më 28.04.1991, kohë kur dosja u arkivua.

RRËFIMI

Jusuf Vrionit shumë vite më parë ka rrëfyer momentin e arrestimit të tij në shtator të vitit 1947. Jusuf Vrioni përkthyesi i rrallë i frëngjishtes, ishte 31 vjeç kur e arrestuan. Në libri i tij me kujtime ai e tregon me detaje natën e arrestimit duke e quajtur atë si nata që i përmbysi jetën. “Më kujtohet ajo si një plagë, bërë me sëpatë moshës sime 32 vjeçare. Ishte e shtunë, 13 shtator 1947, një ditë para një ndeshjeje futbolli midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë, për të cilën kisha një biletë…Prisja një vajzë me të cilën do të kaloja mbrëmjen. Sahati i qytetit shënonte pothuajse orën njëzetë. Pas një pranvere dhe një vere gjithë arrestime në rritje, Tirana po priste me ankth dhe fatalizëm dimrin. Pasi kisha mbërritur më herët, po bëja ecejake në vendin e takimit tonë, aty ku 20 vjet më vonë do të ngrihej statuja me kalë e Heroit Kombëtar shqiptar, Skënderbeut. Po binte nata dhe në gjysmerrësirë shquhej silueta e bardhë e minares së xhamisë. Papritmas, behën mbrapa meje katër veta, të cilët m’u drejtuan me ashpërsi: “Ti je Jusuf Vrioni? Do vish me ne! Kemi ca pyetje për të të bërë”.

I tronditur nga toni i tyre, si dhe nga formulat që përdorën dhe që tashmë ishin bërë të njohura për shumëkush në Shqipëri, e kuptova menjëherë dhe u zbeha. Ishte koha kur po zhvillohej “procesi i deputetëve”, i cili do të përfundonte, ashtu siç do ta mësoja më vonë, me 18 dënime me vdekje…Eca pas atyre njerëzve duke menduar për nënën time, të cilën e kisha lënë vetëm në dhomën ku jetonim. Duhej të ishe tejet naiv që të pandehje se mund të shkoje në mjediset e Sigurimit për një hetim të thjeshtë, pastaj të liheshe i lirë” ka rrëfyer ai. Vrioni ka treguar me detaje vajtjen në hetuesinë e Tiranës. “Mbërritëm te Seksioni i Brendshëm, vend famëkeq i Tiranës për qelitë dhe bodrumet e tij, paradhoma të vdekjes, ku të pyesnin, të provokonin e të torturonin. Të gjithë e dinin se ishte një vend i llahtarshëm. Megjithatë, mua më pritën me një ton, njëkohësisht qesëndisës dhe tinëzisht të përzemërt: “Hë mor Jusuf, ç’kemi ndonjë gjë të re? Ç’thonë anglezët? Po amerikanët?”. Këto pyetje që m’u bënë aty për aty me një ton gjasme gazmor, nënkuptonin marrëdhëniet e mia, ndeshjet e tenisit me punonjësit e misioneve të huaja. Ishin fjalë me rëndësi kapitale: ndërmjet tyre merrej me mend se në ç’drejtim do vazhdonin hetimet, në atë të spiunazhit për llogari të një fuqie ideologjikisht armike…

Më çuan te një personazh i kobshëm, Skënder Kosova, anëtar i një tresheje djallëzore që mbillte terror në Tiranë, ku bënte arrestime masive natën. S’kishte njeri në atë kohë që mos të kishte frikë, por të dëgjonte xhipin e këtyre djajve të vdekjes tek ndalonte para derës së shtëpisë në mes të natës. Të tre këta vrasës bënin një kontroll të shpejtë dhe kafshëror të të banesës dhe në përfundim të tij, merrnin me vete një apo disa fatkeqë. Këta çoheshin në vende të ndryshme të qytetit, nganjëherë, drejt e në burg, nganjëherë në një nga ndërtesat e Seksionit të Brendshëm ku punonte ajo që nuk quhej ende në atë kohë Sigurimi, por Garda e Popullit”,-është shprehur Jusuf Vrioni.

PËRKTHIMI

Jusuf Vrioni u lirua në fund të vitit 1958 dhe internohet në Fier për një periudhë disamujore. Më 1960, për nevojat propagandës ndërkombëtare të regjimit diktatorial, emërohet në Tiranë si përkthyes. Në fillim të viteve ’60, Vrioni u njoh dhe u miqësua me shkrimtarin Ismail Kadare. Duke çmuar pasurinë gjuhësore dhe vlerën e veprave të Kadaresë, Vrioni e vuri talentin e tij si përkthyes në shërbim të këtij shkrimtari. Kësodore gjatë orëve të lira i përktheu veprat e tij thjesht për kënaqësi. Ndër përkthimet e tij të para numërohet “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” i Ismail Kadaresë, i cili më vonë u botua në Paris.

Ndërkaq, emri i tij si përkthyes do të fillonte të figuronte nëpër botimet në Francë vetëm në vitet 1980. Vrioni u ngarkua me përkthimin e veprave të Enver Hoxhës duke ngjallur xhelozinë e anëtarëve të nomeklaturës komuniste. Kadare qëllimisht i qëndronte pranë dhe e ftonte në takime zyrtare, pa marrë parasysh të kaluarën e tij politike dhe mosaprovimin e nomeklaturës. Në vitet e para të Shqipërisë post-diktatoriale, Jusuf Vrioni, falë posturës së tij multidimensionale si intelektual, angazhohet në qarqet e shoqerisë civile dhe për një kohë shërben si Kryetari i Kominetit të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut. Kriza famëkeqe e vitit 1997 e detyruan të largohej sërish nga atdheu i tij dhe të rikthehej në Paris. Më 1998 emërohet Ambasador i Republikës së Shqipërisë në UNESCO dhe më 22 maj të këtij viti, për kontributin e tij të pasur në gjuhën frënge, dekorohet nga Republika Franceze me urdhrin “Chevalier de la Légion d’Honneur”, ashtu si dikur i ati, Ilias Bej Vrioni, ish- dekoruar në fund të viteve 1920 me urdhrin “Grand Officier de la Légion d’Honneur” nga Republika Franceze.

Ndërroi jetë në Paris në maj 2001 ndërsa shërbente si Ambasador i Republikës së Shqipërisë në UNESCO. Berati, vendlindja e Vrionasve, nëpërmjet bashkisë së qytetit do ta nderonte Jusuf Vrionin pas vdekjes së tij, më 18 qershor 2001, me titullin Qytetar Nderi. Për mirënjohjen dhe vlerësimin e përkthyesve me kontribut të çmuar në njohjen dhe promovimin e letërsisë shqipe në gjuhë dhe kultura të huaja, Ministria e Kulturës, Turizmit, Rinisë dhe Sporteve e Republikës së Shqipërisë më 2006 krijoi çmimin Jusuf Vrioni. Por a ndihej ai i plotësuar prej “karrierës” së tij të përkthimit? Puna e tij e përkthimit ishte një mjet mbijetese, si dikur puna e burgut, çka del prej krahasimi të makinës së tij të shkrimit me lopatën e burgut, në kujtimet e tij: “E shtrenjta makinë e shkrimit, shoqja ime besnike!”. E ndiej që duhet t’i bëj homazhe asaj makine të markës “Triumph”, me të cilën isha lidhur fort, ashtu si dikur me lopatën me të cilën punoja nëpër kampet e burgjet e mia. Bashkë me të bëra “karrierë” e, ish falë saj që lexuesit frankofonë mundën të lexojnë “Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur” të Kadaresë. “Burgjet e mia…”.

DR. VASFI BARUTI

Në drejtimin e KQ të PKJ-së mbledhja e parë politike me delegatë të vet dhe delegatët e grupeve “komuniste” shqiptare për formimin e PKSH bëhej në Vitomiricë/ Arbënesh/ të Pejës, më 11-12 tetor 1941. Të vetme që dinë shqiptarët, të mëdhenj e të vegjël, ishte formimi i PKSh-së në Tiranë nga Enver H. më 8 nëntor 1941, madje e sot e pavërteta ka hedhur rrënjë e tek profesorë të njohur të historisë, vetë Akademinë e Shkencave shqiptare. E vërteta e mbajtur në fshehtësi është mbledhja në Vitomiricë të Pejës në Kosovë (Vitomirica prej viti 1999 mban emrin Arbënesh. Mbretëria e Jugosllavisë vitet ’30 kolonizon Vitomiricën me 428 familje serbe e malazeze, në viti 1948 fshati kishte 1632 banorë, kryesisht kolonë, vitet ’60 vendosen familje shqiptare nga Rozhaja e Berani.)

Në Viotmiricë/Arbnesh 18 orë diskutim përfaqësuesit e PKJ-së e të 3 grupeve “komuniste” në Shqipëri, në drejtimin e të ngarkuarit të posaçëm të PKJ-së Boris Vukmiroviç, sekretar organizativ i PKJ-së për Kosovë, mori vendime të rëndësishme për formimin e PKSH.

Mbledhja e Vitomiricës e PKJ-së për Kosovë-Metohi, me rëndësi të veçantë pse diskutohet mundësia e krijimit të partisë komuniste, bëhen analiza të situatës e merret vendim për themelimin e partisë së komunistëve shqiptare; dhe zgjidhej Vitomirica, kryeqendra e PKJ për Kosovë e “Metohi”, qendra e luftës së Kosovës kundër pushtuesve po edhe fshati i Miladin P.. I vetmi dokument i mbledhjes së Vitomiricës mbeti “BlokNotesi” i Boris Vukmiroviç, Sekretar Organizativ i PKJ për rajonin, i cili drejtoi mbledhjen. Pjesëmarrësit në mbledhje janë me pseudonime dhe Akademik Prof. Ali Hadri në “BlokNotesi” identifikoi ”Përfaqësuesit e KQ të PKJ-së për Kosovë e Metohi: Boris Vukmiroviç, Dushan Mugosha, Pavlle Joviçeviq, Ali Shukrija dhe përfaqësues të komunistëve shqiptarë: Koço Tashko, Xhevdet Doda, Fadil Hoxha, Elami Nimani.”1

Mbledhja e Vitomiricës me format “barazie”: katër delegatë nga secila palë: PKJ për Kosovë e Metohi dhe grupet shqiptare. Delegatët Fadil Hoxha, Xhevdet Doda, Elami Nimani ishin edhe me shtetësi jugosllave e anëtarësi partiake dyfishe, madje Fadil Hoxha ishte sekretar politik i PKJsë për Gjakovë. Mbledhjes në Vitomiricë i mungoi formati i vërtetë i barazisë, grupet shqiptare përfaqësohen vetëm nga Koço Tashko, i njohur i dërguari i Kominternit në Shqipëri.

Akademik Prof. Ali Hadri është i pari e i vetmi historian shqiptar që studioi mbledhjen e Vitomiricës por mbeti përshkrimor i ngjarjes. Këtu, herë të parë Vitomirica vjen disi më e plotë me burim arkivor të Arkivit të Prishtinës e burime të pareferuara. Nga dokumenti “Blok-Notesi” (format tepër i vogël) veçoj pjesë substanciale të mbledhjes së Vitomiricës: diskutimi udhëheqës i Boris Vukmiroviq[1] me porosi përfaqsuesve të grupeve shqiptare në punën për formimin e partisë komuniste shqiptare:

“1. Të mbahen menjëherë disa mbledhje të grupeve, t’i parashtrojnë mendimet, qëndrimet e veta, të paraqiten në mënyrë autokritike, e gjithë kjo të diskutohet në mënyrë komuniste, të studiohet arsyeja e ndasisë ose mospajtimit. Mbasi të mbërrihet pajtimi ose mospajtimi nëse ndonjë grup nuk dëshiron me u pajtue. 2. Të zgjidhet udhëheqja e përkohëshme [e K.Q të partisë]. 3. Të përgatiten tezat për unitetin e partisë, duke paraqitur gabimet, tezat për situatën dhe punën. 4. Udhëheqjes së përkohëshme të partisë t’i dorëzohen të gjitha organizatat dhe të gjithë njerëzit e grupeve, tezat t’u përcillen anëtarëve të partisë dhe ata të kuptojnë detyrat që shtrohen para tyre. Të formohen Komitetet e vendit dhe të qarqeve, në krye të të cilëve të qëndrojnë udhëheqësit më të mirë. 5. Gjatë zbatimit të tezave kush tregohet i mirë të lihet brenda partisë, kush është i dobët, i luhatshëm të përjashtohet nga partia. 6. Të zhvillohen njëkohësisht dhe aksione nëse janë mundësitë e forcat. Pasi bëmë prezantimin tonë të Partisë Komuniste ramë dakord se ishte e ndershme të përgatitemi dhe të vijnë atje [Shqipëri] nga Komiteti Krahinor i joni mysafirë nga Partia Komuniste e Jugosllavisë të analizojmë gjithçka që është thënë këtu. Shokët nga Shqipëria në të gjitha drejtimet ishin dakord [me analizën, vendimet për formimin e partisë komuniste].”2

Vitomirica, në penë të Prof. Dr. Ali Hadri: 3 “… Bisedimet zgjatë 18 orë. Mbledhjen e udhëhoqi Boris Vukmiroviç, sekretar organizativ i KQ të PKJ, i cili pas analizës së situatës në grupet komuniste shqiptare shprehu mendimet e tij si dhe propozimet për mundësitë e bashkimit të tyre [të grupeve] në një parti unike. Në mbledhje në Vitomiricë është biseduar për situatën në Grupi i Korçës, Grupi i Shkodrës, grupi i të Rinjve dhe përfaqësuesit e tyre muar pjesë në Vitomiricë. Është ruajtur procesverbali [Blok-Notesi] që mbajti Boris Vukmiroviç, në bazë të cilit mund të mendojmë me saktësi si kanë rrjedhur bisedimet ndërmjet përfaqsuesve të Komitetit Krahinor të PKJ dhe përfaqësuesit të grupeve komuniste shqiptare. /…/ Boris Vukmiroviç mbajti shënim se të gjithë përfa- qësuesit pas diskutimi të gjatë kanë shprehur dëshirën të krijohet një parti unike e Shqipërisë. Në mbledhje është konstatuar, thekson Boris Vukmiroviç, se grupet komuniste shqiptare nuk e njohin [të paditur] rolin e partisë [komuniste] dhe për këtë arsye ka ardhur deri tek përçarja [mes grupeve] e pas analizës të situatës në grupet komuniste shqiptare nxori mendimet e sygjerimet e tyre në aspekti i ndasive të grupeve në parti.”[2]4

Fadil Hoxha delegat: ”… Kur filloi mbledhja unë u tregova se nuk jam përfaqësues i Grupit të Shkodrës, sepse askush nuk më ka autorizuar. Unë jam sekretar [politik] i organizatës së Gjakovës [i KQ të PKJ për Gjakovë] /…/ Elhami [Nimani] nuk ka qenë i autorizuar nga grupi i Të Rinjve të jepte pëlqimin. /…/ U vendos që Ali Shykria të shkonte në Shqipëri. /…/ KQ krahinor ndryshoi mendimin, në vend të Shykriut në Shqipëri vendoset të vijë Duçi [Dushan Mugosha]. Porositë e Komitetit Krahinor [KQ i PKJ] fillojnë të formojnë udhëheqjen e përkohshme të partisë komuniste të Shqipërisë në formim. Mbledhja pati rëndësi të madhe se janë miratuar konkluzione të mira /…/ Boro [Boris] tha të formohet një udhëheqje e përkohshme derisa të formohej Komiteti Qëndror.”5

Prof. Dr. Nina Smirnova: Historiane ruse jetën ia kushtoi me objektivitet historisë së Shqipërisë, njohëse edhe e BlokNotesit: ”Bashkimit të tre grupeve komuniste i paraprinë këshillimet me komunistët jugosllavë në Vitomiricë më 11 e 12 tetor 41. /…/ Nga protokolli të cilin e mbajti Boris Vukmiroviç, del se çështja kryesore ishte krijimi i partisë komuniste. Sipas propozimit të Koço Tashkos komiteti qendror duhet të parashikojë mospërfshirjen e kryetarëve të grupeve e të zëvëndësve të tyre në përbërjen e tij për të përjashtuar mundësitë e rivalitetit midis tyre dhe nxjerrjen e njerëzve të rinj nga radhët e veprimtarëve të thjeshtë. Ai propozoi të zgjidheshin delegatë të PKJ Dushan Mugosha e Miladin Popoviçi e të nxirrej (Miladini) nga përqëndrimi. Dhe në seancën e fundit Mugosha lexoi listën e miratuar në Vitomiricë të anëtarëve të KQ të përkohshëm të PKSH.”6 Vitmirica te dalë nga internimi.

Vendimet e Vitomiricës formalizohen në mbledhja themeluese të 8 [3] nëntorit: 1. Të themelohet partia komuniste [në Shqipëri]; 2. KQ i zgjedhur i partisë komuniste të jetë provizor; 3. Ish-kryetarët e grupeve e zëvendësit e tyre s’duhet të jenë në udhëheqjen e KQ provizor; 4. Delegatë të KQ të PKJ-së për formimin e partisë komuniste në Shqipëri do jenë Miladin P. e Dushan Mugosha; 5. Tre grupet e përfaqësuar në Vitomiricë do jenë grupet kryesore në mbledhjen themeluese të partisë; 6. Udhëheqjes së perkohëshme të partisë t’i dorëzohen të gjitha organizatat dhe gjithë anëtarësitë e grupeve komuniste; 7. Në seancën e fundit Mugosha lexoi listën e miratuar në Vitomiricë të anëtarëve të KQ të përkohshëm të PKSH. 8. Nga letra e 30 tetorit ’41 e Miladinit për KQ të PKJ-së kuptohet qartësisht se Miladin P. ishte mandatuar për punën formuese të partisë komuniste shqiptare.

Kush përzgjodhi tre grupet për Vitomiricë e katër delegatët e tre grupeve shqiptare në mbledhjen e Vitomiricës? Dushan Mugosha, i dërguari i PKJ-së, ardhës në Shqipëri fundgushti ’41 për njohjen e situatës komuniste në vend. Organizatori e drejtuesi i mbledhjes së Vitomiricës ishte PKJ, drejtues i mandatuar nga Tito ishte Boris Vukmiroviq, Sekretar organi zativ i PKJ.

Nga letra e Milos (Miladin P.) e 30 tetorit ’41 për KQ të PKJ lexohet qartë interesi i veçantë i Titos për krijimin e forcimin e PKSH-së. PKJ është faktori subjektiv numër një për krijimin e PKSH, misioni kryet nga i mandatuari i PKJ Miladin Popoviq e ndihmësi Dushan Mugosha. Vitomirica mbahej sekret i madh. Në Kur lindi Partia Enveri “shkroi” 3-4 rreshta të shigjetojë Koço T.: ”E dërguam Koço Tashko në Kosovë të marrë kontakte /…/ me Komitetin Qendror të PKJ-së për Kosovën. Asgjë të rëndësishme nuk na solli.”7 Diktatori ishte i mirëinformuar për Vitomiricën nga Mugosha, ish-pjesëmarrës atje, por ia desh puna …..

Është shkruar shumë për formimin e PKSH e legjendime si i ç’shkroi diktatori. Në AQSH s’ka asnjë dokument origjinal as me fotokopje. Për grupet komuniste e delegatët në mbledhjen themeluese është një copë letër me shkrim dore, në “dokument” mungon data e tij e autori; një tjetër copë letër ku listohen të “zgjedhurit” e Komitetit Qendror të Përkohshëm të PKSH, pa datim (shkruar nga Plasari) dokumenti pa burimin. Pranohet e “vërtetë” e pamohueshme se ishin tre grupe në mbledhjen themeluese, por ka burime të besueshme, si raporti i Divizionit të Inteligjencës Britanike për Ballkanin në Shqipëri, se në mbledhjen themeluese ishin më shumë se tre grupe komuniste.

LETRA E MILADINIT, TETOR 1941

Miladin Popoviq në krye të PKJ-së për Kosovë-Metohi, me funksion Sekretar Politik i PKJ-së për rajonin, i ngarkuar personal i Titos me mandat nga mbledhja politike e Vitomiricës për bashkimin e grupeve në Shqipëri dhe krijimin e partisë komuniste shqiptare. Miladin Popoviq protagonist politik kryesor në themelimin e partisë komuniste edhe i keqpërdoruar politikisht nga historiografia komuniste dhe e sot me Prof. Kristo Frashëri, Prof. Dr. Paskal Milo, Prof. Dr. Xhelal Gjeçovi etj. dhe vetë diktatori. Miladin P. pranohet se ishte në mbledhjen e grupeve për themelimin e partisë komuniste, por si i “dërguar” i Kominternit dhe nulizohet misioni i tij themelues! Përkundër kësaj “teze” politike sjell letër të Miladin P. që i dërgon KQ të PKJ-së, me dëshirë t’i jepet në dorë Titos, shumë i interesuar për formimin e forcimin e partisë komuniste. Misioni i PKJ-së me Miladin P. faktori subjektiv numër një për formimin e PKSH.

Miladin Popoviq Leksion historie profesorëve të historisë!

“I dashur shok, dorëzo këtë letër pranë Komitetit Qëndror e sipas mundësisë tuaj shokut Tito, pasi që më parë është i interesuar për gjendjen e komunistëve, partisë në Shqipëri. /…/ Përgatitjet për thirrjen e mbledhjes themeluese të PKSH, deri datën e dërgimit të raportit ishte si vijon:

Të dëgjohet grupi i parë [i Korçës], i dytë [i Shkodrës] dhe i tretë [të Rinjve]; të shihet ku përqëndrohet ndarja [dallimet mes grupeve]; të vlerësohet se kush ka punuar në mënyrë më të rregullt; dhe nga grupet e tjera të gjenden njerëzit më të mirë, më punëtorë dhe më besnikë, të cilët nuk janë të helmuar me fraksionizëm e nga ata të formohet një udhëheqësi e përkohëshme, Komiteti Qëndror; kjo udhëheqësi do të kishte për detyrë të zbatojë në jetë tezat e miratuara [Vitomiricë] mbi punën, të lidhet me të gjithë anëtarët e grupeve; të bëhet seleksionimi dhe ajo që nuk përputhet e nuk vepron bazuar në tezat e miratuara mbi punën, me njëherë të hidhen poshtë [përjashtohen]; pas organizimit të celulave të shkohet në formimin e komiteteve lokale e zgjedhjen e udhëheqësisë nga shokë më të mirë; gjatë gjithë kohës në organizimin e partisë të punohet dhe në aksione; pas krijimit të organizatës partiake pika kryesore e programit janë aksionet kundër okupatorit; njerëzit që kanë krijuar fraksionet dhe ndarjet të largohen nga të gjitha postet udhëheqëse, t’u jepet punë e të shikohet se si janë ata në vepër; të kryen përgatitje për 28 nëntorin, ditën e pavarësisë shqiptare. Do hynin shumë në punë direktivat, udhëzimet e kritikat dhe ndihma e KQ të PKJ. /…/”8 Raporti i Miladin P. është në harmoni me diskutimet e detyrat e shtruara në Vitomiricë dhe qartas është dëshmi për punën e misionin e tij në Shqipëri.

Miladin P. në letër bën shpjegime të holla pune për përgatitjen e mbledhjes themeluese të partisë komuniste, siç janë takime e bisedime me tre grupe (pa i cilësuar komuniste): grupi i parë ai i Korçës, grupi i dytë i Shkodrës dhe i treti (i të Rinjve, pa e thënë emrin e tij). Në letër është i qartë se në bisedime me grupet ishte i kujdesshëm me porosi për të evidentuar njerëzit më të mirë të grupeve, të përjashtohen të padevotshmit, të pamëshirë me fraksionet, përjashtimi nga radhët e celulave të padenjët, porosi për organizimin e celulave komuniste, të komiteteve qarkore dhe programi i punës për luftë kundër okupatorëve. Historiografia bashkëkohore shqiptare Miladin P. e trajton si delegat i Kominternit, kurse letra e tij për PKJ me lutje t’i jepej në dorë Titos Prof. është dëshmi se ai ishte i dërguari i posaçëm i Titos, por për këtë ka dhe mirëfilli dokumente autentike nga Miladin. Prof. P. Milo në librin “Shqiptarët në Luftën e Dytë Botërore” fsheh të vërtetën kryesore të letrës së Miladinit për KQ të PKJ.

Titulli i autorit: Mbledhja politike e PKJ-së për formimin e Partisë Komuniste Shqiptare

BURIME KRYESORE
1. Ali Hadri. Prilozi za istorija socializma.
Beograd 1960:243
2. Arkivi Republika e Kosovës, Prishtinë,
“Blok Notesi” 1941.
3. “Blok Notesi” i Boris Vukmirovic,
Arkivi Prishtinë, Fondi Krahinor i PKJ, 1941.
4. Ali Hadri. Prilozi za istorija socializma.
Beograd 1960:243.
5. Libri “Fdil Hoxha në vetë të parë”.
Prishtinë 2010:99-101
6. Dr. Nina Smirnova. Historia e
Shqipërisë gjatë shekullit XX. 2004:224
7. Enver Hoxha. Kur lindi Partia. 1981:97
8. Arkivi Qëndror i Prishtinës.
Fondi Dushan Mugosha.

/ Gazeta Panorama/ 

A është takuar poeti Lasgush Poradeci, me Enver Hoxhën? Sa të vërtetë ka në kujtimet që gruaja e diktatorit, Nexhmije Hoxha, propagandoi pas vdekjes së tij, mbi marrëdhëniet e dhembshurisë e dashurisë të Enverit, për shkrimtarë e artistë. Ismail Kadare, në një intervistë disa vite më parë, shprehej: “Dikush si Lasgush Poradeci, do të dridhej në varr, po të lexonte, se ç’shkruhet për të. Poeti më i madh i gjallë i krejt epokës, jetoi 40 vjet si i vdekur, kaq shumë ishte i mënjanuar, i ndaluar, i shtypur me këmbë. Kurse zonja Hoxha, përpiqet të na mbushë mendjen, se sa shumë e donte Enveri e, sa shpesh interesohej për të”!

Në librin me kujtime; “Të vërteta e të pathëna për Lasgushin”, botim i vitit 2000, bashkëkohësi dhe miku i poetit, Tomi Mato, bëhet dëshmitar i mos takimit mes Lasgushit dhe Enverit, në vitin 1983. Në këtë rrëfim, jepet dhe varianti sipas poetit, i takimeve të hershme, kur Enver Hoxha, nuk ishte bërë ende diktator dhe kur në Liceun e Tiranës, e kishte dalluar mes të rinjve, për kompleksin e tij të inferioritetit.

BALLË PËR BALLË

Një ditë e gëzueshme vere në Volorekë (Drilon). Banorët dhe familjet e tyre, drekojnë nën hijen e pemëve. Mes tyre Lasgushi me të bijën, hequr pak mënjanë. Me vete një shishe vere, holluar me ujë burimi. Nuk e dinte kush, se nga çasti në çast, aty do t’ia behte Udhëheqësi me të shoqen, nga pas eskorta. Ishte vera e vitit 1983. Kjo ditë i kujtohet mirë Tomi Matos, dhe e rrëfen në librin “Të vërteta e të pathëna për Lasgushin”.

Ndërsa turma zuri të këndojë “Enver Hoxha e mprehu shpatën”! dhe të bërtasë “Parti-Enver, jemi gati kurdoherë”. Njerëzit dyndeshin, kush e kush t’i shtrëngonte atë dorë, ndërsa truprojat shtynin, t’i hapnin udhë “kalorësit”.

Të dy me bastun në dorë, të vjetër boll. Me të dëgjuar lajmin dhe brohoritë e turmës, Lasgushi u veçua nga turma, por nuk është larguar. Nuk është menduar gjatë, të rrijë apo të ikë, pasi askujt nuk kishte për t’i hedhur fije dyshimi, kishte apo nuk kishte dëshirë ai, të takonte Enverin. Në euforinë e turmës ndokush, mund të mendonte se ky reagim ishte normal, për natyrën e tij flagrante, të ftohtë e kapriçoze. Por askush, as kishte parë, as kishte dëgjuar.

Vera e vitit 1983, ishte i vetmi shans publik, ku ata të dy janë ndodhur spontanisht, në të njëjtin vend, njëri mes turmës, tjetri jashtë saj. Poeti i ka hedhur sytë dhe e ka lënë në hall të vet, megjithëse vështirë ta dallojë, në atë dalldi. “Enveri dhe Lasgushi, pushuan për 20 vjet bashkë në Pogradec dhe një kafe, nuk e pinë bashkë”, shkruan Tomi Mato, në rrëfimin e tij, “A është takuar Lasgushi me diktatorin”.

Pikërisht pas kësaj dite, ai e kishte pyetur poetin, nëse ishin takuar ndonjëherë pas çlirimit. Në vend të komenteve, Lasgush Poradeci i kishte rrëfyer, fabulën e thjeshtë të njohjes me këtë “qerrata”, 43 vjet më parë, në Liceun e Tiranës.

Viti 1937, NJË AUTOGRAF ENVERIT

“U njohëm në gjimnazin e Tiranës, në vitin 1937. Unë isha 12 vjet më i madh, isha më i shkolluari, kurse Verua, erdhi nga Parisi, ashtu “tabula rasa”. Kolegët e tallnin: “Tutkun”, i thoshin. “Të kanë vajtur këmbët, e jo koka në Paris. T’i shtrydhën trutë putanat…”! Mua më vinte keq. E shoqëroja, më kupton, më vinte keq, ndaj e shoqëroja, se të tjerët i ishin larguar. Një ditë, se ku i kishte gjetur dy librat e mi; “Vallja e yjeve” dhe “Ylli i zemrës”.

Më tha disa vjersha përmendësh prej tyre dhe m’u lut, t’i shkruaja diçka me dorën time në libër dhe ai ta kishte si kujtim, nga njeriu që iu gjind, kur të tjerët iu larguan. Ia shkrojta. Ai më përqafoi dhe më ftoi për darkë në shtëpi. Tri herë më ftoi, por nuk i vajta”!

Ky ishte rrëfimi që Lasgushi, i kishte bërë autorit Tomi Mato, më 1983 dhe dy vjet më pas, Enver Hoxha vdes. Por është bashkëshortja, (Nexhmija), besnike pas vdekjes, ajo që rishikon e kujdeset për kultin e të shoqit, aty ku vetëm nëpërmjet hipnozës ai mund të rrezikohej seriozisht. Dhe ishin mendjet intelektuale, ato që ishin kërcënuar e kishin pasur presionin më të lartë prej tij, ato nga çasti në çast, mund të shpërthenin.

Kur Pallati i Kulturës së Pogradecit, do të merrte emrin “Lasgush Poradeci”, pas vdekjes më 1987, në muzeun e qytetit, vjen një letër nga Nexhmije Hoxha, me titull: “Nga kujtimet e shokut Enver, për Lasgush Poradecin”.

Aty shkruhej: “U interesova për Lasgushin, pranë shokëve të Partisë dhe më thanë se është mirë me shëndet…! E kam njohur para lufte, kur isha profesor në gjimnazin e Tiranës…! Ai ishte i dëshpëruar nga regjimi i Zogut, prandaj preferonte të jetonte i vetmuar. Dikur dilte dhe bashkohej me ne”!

Por për habinë e atyre që e njihnin situatën, letra mbante datën 28 gusht 1981 dhe po bëhej e njohur, kur njeri kishte vdekur vërtet, ndërsa vepra e poetit, bashkë me të dhe ai vet, sapo kishte nisur të jetonte.

TAKIME TË NDALUARA

Lasgush Poradeci, ishte njohës i mirë i gjuhës gjermane, përveç faktit që kishte përkthyer prej saj vepra, nga Gëte, Shiler, Hajne. Si e kurdisur deri në këtë pike, censura ndaj tij, edhe takimet me artistë gjermanë që vizitonin Pogradecin, i ishin ndaluar në momentin e fundit. Në rrëfimin e Tomi Matos; “Përse nuk e takoi Peter Oberi, Lasgush Poradecin”?, një mik i poetit në vitet e studimit në Gracë, Austri, thuhet se; si nuk “munden” të takohen.

Lasgushi kishte këmbëngulur dhe e kishte pritur mikun në “kullën” e tij. Por Sekretari i Parë dhe Kryetari i Komitetit Ekzekutiv të rrethit, kishin nxjerrë arsye shëndetësore të Lasgushit, që si kokrra e mollës priste mikun e tij, nga çasti në çast.

Peter Ober “u bind se Lasgushi nuk mund të priste, por as nuk bën dot vizita”, ndërsa me keqardhje kishte thënë: “I uroj shëndet mikut tim të zemrës. Jemi pleq. Desha ta takoj e të bashkëpunoja me të, pasi kam respekt për penën e tij. Është i madh. Keq më vjen që nuk u takuam në këtë botë. Mbase do ta takoj në botën tjetër”!

Në vitin 1978, në Pogradec kishte ardhur një trupë artistësh gjermanë. Gjatë shfaqjes së tyre, u kishte bërë përshtypje në radhë të parë, plaku me kone të bardhë, që thërriste “Bravo, bravo”! Nga kurioziteti, kishin mësuar se ai ishte poeti më i madh, i gjallë shqiptar. Të nesërmen kur kishin rënë dakord të piqeshin të dyja palët, takimi i tyre ishte anulluar.

Nga dufi Lasgushi ishte shprehur: “Këta qeveritarët më shikojnë si budalla, si armik dhe jo si një poradecar akademik. Çudi! Pse e kanë krijuar këtë opinion?! Më hipën nga njëherë që të vete në zyrë dhe t’u lëshohem ashtu vençe. Po unë s’e turpëroj, por e nderoj Poradecin”!

LIDHJA SHKRIMTARËVE NDËRRON MENDJE, NË 80 VJETOR!

Ishte stina që e gjente në shtëpinë e Tiranës. Atë ditë mbushte 80 vjeç. Miq shkrimtarë, e kishin vizituar gjatë gjithë ditës, ndërsa të nesërmen, do të zhvillohej ceremonia në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve. Ajo ditë, përshkruhet nga Tomi Mato, i pranishëm me një grup pogradecarësh, në shtëpinë e poetit.

“Troket dera. Nafija e hapi dhe hyn Luigj Mazi (administrator i Lidhjes). Pasi u përshëndet me Lasgushin dhe me ne, ai filloi të flasë me një ndrojtje dhe trishtim, që nuk të sillte optimizëm: ‘Më ka dërguar Lidhja, t’ju njoftoj zoti Llazar, se nesër për arsye sekrete, anullohet ceremonia e festimit të 80-vjetorit të datëlindjes suaj! Kaq tha dhe iku”!

Por Lasgushi, që nuk e ndërronte me asgjë këtë moment miqsh, që e kishte pagëzuar “Barku i Shën Mërisë”, as me festën e Lidhjes, kishte bërë “Gëzuar”, me raki e këngë.

Kur poeti mbylli sytë, më 13 nëntor 1987 dhe trupi i tij kishte udhëtuar nga Tirana në Pogradec, “nga lart”, ishte dhënë urdhër, se nuk duhej të kishte ceremoni “të tepërta” nga pogradecarët, nga ata që Lasgushi i kishte quajtur në gëzim e sipër “Barku i Shën Mërisë”. Të gjitha adetet, ishin bërë në Tiranë. Memorie.al

EVARIST BEQIRI/ “Një njeri duhet të bëjë atë që duhet – pavarësisht pasojave personale, pavarësisht pengesave, rreziqeve dhe presioneve – dhe ky është thelbi i dinjitetit njerëzor.” – John F. Kennedy

Lidershipi kërkon atë që Aristoteli e quante “përsosmëria e karakterit” (êthikai aretai) apo virtytet morale. Nëse do të vlerësojmë lidershipin e dikujt, kolona kryesore përbërëse e lidershipit individual është fuqia e karakterit të tij.

Lidershipi është një kombinim midis fuqisë së karakterit dhe strategjisë. Në këtë kombinim karakteri merr më tepër rëndësi. Karakteri është thelbi i lidershipit. Zgjuarsia dhe strategjia ka rëndësinë e saj, por pa karakterin e fortë ato nuk të shërbejnë shumë.

Ismail Qemali besonte se udhëheqësi duhet të jetë i drejtë dhe i duruar, në këtë mënyrë mund të qeverisë lehtësisht edhe në rajone të vështira si ato lindoret. Marrëdhënia e shëndetshme e besimit që ai arrinte të krijonte me popullsinë e vendit ku qeveriste, do t’i vinte në ndihmë edhe në momente të vështira të karrierës. Lideri duhet t’i luftojë gjithmonë padrejtësitë. Martin Luther King Jr. thoshte se: “Padrejtësia ndokund është një kërcënim për drejtësinë gjithkund.”

Sjellja dhe qëndrimi që ne mbajmë janë shpirti i lidershipit. Ato dalin në pah, sidomos në situata krizash, kur marrja e vendimeve të caktuara vështirësohet. Lideri karakterizohet nga mbajtja e një qëndrimi, që e dallon atë prej kujtdo tjetër, përfshirë këtu edhe ndjekësit e tij. Sepse qëndrimi është ajo gjëja e vogël që bën dallimin e madh në të tilla raste.

Ismail Qemali shërbeu në Perandorinë Osmane në disa poste të larta. Për dyzet vjet me radhë, ai vuri në shërbim të Perandorisë zgjuarsinë e tij të madhe dhe karakterin e tij të drejtë. Përgjatë shërbimit publik, ai shfaqi integritet të rrallë. Më tepër se ç’preferonte titujt apo postet, ai ka parapëlqyer të thotë haptas mendimin e tij, duke vuajtur edhe pasojat…

Më 14 dhjetor 1891, Ismail Qemali u emërua në postin e guvernatorit të vilajetit të Bejrutit në Liban. Përgjatë kësaj periudhe ai do të shërbente edhe si Guvernator i Përgjithshëm ad interim i vilajetit të Sirisë në Damask. Ndërkohë, më 12 korrik 1892, atij i erdhi një telegram nga sulltani, ku i kërkohej të kthehej menjëherë në Stamboll, sepse do të ngarkohej me një mision të rëndësishëm. Pas qëndrimit 8 mujor si guvernator i Bejrutit, ai u largua në fund të gushtit 1892. Populli i Bejrutit ndjeu keqardhje për largimin e Ismail Qemalit, por, nga ana tjetër, ata u gëzuan, sepse kujtuan se ai po thirrej për të marrë postin e Vezirit të Madh. Ata i dhuruan si kujtim një album, të veshur me ar dhe me gur smeraldi në mes. Albumi ishte i mbushur me fotografi nga vendi dhe monumentet e tij.

Kësaj periudhe i përket edhe rrëfimi i personalitetit të shquar libanez, diplomatit, shkrimtar dhe gazetarit Emin Arslan. Ai i përkiste një familje të shquar druzësh, të cilit mbajnë titullin e Emirit. Një dinastie politike e rëndësishme edhe sot në Liban. Njëkohësisht Emin Arslan shërbeu si konsull i Perandorisë Osmane në disa shtete. Ai ka rrëfyer me detaje në një shkrim me titullin “Pikëllimet e dashurisë së humbur” të 12 korrikut 1913, në gazetën argjentinase “Caras y Caretas”, historinë e një dashurisë tragjike, të përkthyer në shqip nga Aurenc Bebja. Pjesë e kësaj historie dramatike është edhe Ismail Qemali, i cili asokohe shërbente si Guvernator i Përgjithshëm i Libanit.

Emin Arslan shkruan duke marr shkas nga fakti që gazetat po flisnin shumë për Shqipërinë dhe shqiptarët, e veçanërisht për Ismail Qemal Beun, promotorin e pavarësisë së tyre dhe kreun e qeverisë së përkohshme: “E kam njohur shumë mirë këtë burrë shteti të shquar, ai më nderon me miqësinë e tij dhe e vlerësoj shumë. Kur u kthye në vendin e tij për të shpallur pavarësinë e tij, më dërgoi një letër në Buenos Aires duke rekomanduar katër emigrantë të varfër shqiptarë. Sa herë, pra, që gazetat na japin lajme nga Shqipëria, nuk mund të mos kujtoj një histori të pikëllimeve të dashurisë së humbur që kam parë dhe që më dha mundësinë të mësoj për karakterin fisnik të atij burri shteti.”

Historia flet për një vajzë shumë të bukur me emrin Leila, me të cilën familja e Emin Arslan kishin një miqësi të veçantë. Leila do të vuante disa fatkeqësi përgjatë jetës së saj. Arslan admiron bukurinë klasike dhe inteligjencën e rrallë të saj. Ai e krahason bukurinë e Leilës me kryeveprën e “Venus de Milo”, e cila gjendet në Muzeun e Luvrit në Paris.

Pas shumë peripecive dhe një jete të mbushur me dhimbje, Leila mbetet e ve në një moment shumë të vështirë të jetës. Kunati i saj, i preferuari i sulltanit dhe spiuni i tij, vjen dhe do që t’i heqë trashëgiminë Leilës. Askush nuk guxonte të mbronte çështjen e saj. Vetë gjykata kishte frikë mos shkaktonte zemërimin e kunatit dhe njëkohësisht të preferuarit të sulltanit. Sulltan Abdyl Hamidi nuk bënte shaka. Një fjalë dhe të dërgojnë në fund të Bosforit ose në fund të Saharasë, në Tripoli.

Emin Arslan shkon në qytet për t’i shprehur ngushëllimet zonjës Leila dhe për të informuar të emën e tij lidhur me gjendjen e saj.

Me cinizëm kunati i saj i kishte thënë Leilës: “Zonjë, ti je shumë e bukur për të pasur nevojë për pajë për burrin tënd të ri.” Të gjithë ishin të frikësuar nga kunati i fuqishëm dhe i frikshëm. Leila kërkonte të paktën, lëmoshën e paqes. Ajo kishte kaluar dhjetë vite të jetës së saj duke i shërbyer si infermiere bashkëshortit të sëmurë në shtrat.

Njëzetë e katër vjeçari i atëhershëm Emin Arslan, u prek thellësisht dhe tentoi që ta ndihmonte Leilën fatkeqe… Ai po ndihej shumë keq, duke e parë veten të pafuqishëm për ta ndihmuar shoqen e fëmijërisë, të cilën e donte si motër.

Sapo del nga shtëpia e Leilës, krejt papritur Emin Arslan ndeshet me karrocën e Guvernatorit të Përgjithshëm (Valiut) Ismail Qemal Beu, i cili njihej si një guvernator energjik dhe thuhej se ishte njeriu i besuar i Mid’hat Pashës, babait të Kushtetutës, dhe thuhej se edhe sulltani kishte frikë prej tij.

“Oh! Çfarë ideje, – mendon me vete ai. Nëse do të shkoja ta takoja dhe t’i shpjegoja situatën e Leilës? Ndoshta mund të jetë e dobishme. Në çdo rast, çfarë dëmi do të kishte? Çfarë mund të pësoja nga kunati?”

Ismail Qemali valiu (Guvernatori i Përgjithshëm i Bejrutit) ishte duke u kthyer në shtëpi. Në shtëpi kishte shumë njerëz që e prisnin. I trembur dhe pak i turpshëm Arslan ju kërkon ndihmësve të Ismail Qemalit që t’i mundësojnë një takim me guvernatorin.

Më pas, ndihmësi i guvernatorit e çon në një sallon dhe e fton të takojë Shkëlqesinë e Tij. Ismail Qemali ishte ulur në fund të një salloni të madh, i mbushur plot me shtresën e lartë të qytetit. Sapo hyri brenda, Ismail Qemali u ngrit dhe e ftoi të ulet. Pasi i bëri paraprakisht disa pyetje Ismail Qemali i kërkoi Arslanit që ta sqaronte lidhur me arsyet e takimit. Arslani i kërkon që të bisedonin privatisht, gjë të cilën Ismaili e pranon. Ai e futi në kabinetin e tij të punës, u ul dhe i bëri shenjë të ulej dhe i thotë:

“- Le të shohim. Shpresoj që të mos jetë asgjë serioze.”

Me pak fjalë, Arslan i tregon në mënyrë të përmbledhur historinë e Leilës dhe se si, pasi kishte qenë viktimë e të shoqit për dhjetë vjet, ajo ishte e ve dhe tashmë viktimë e kunatit të saj, një favorit i fuqishëm dhe me ndikim te sulltani.

Ismail Qemali e dëgjoi me vëmendje, pa e ndërprerë as edhe një herë. Emin Arslan merr guximin dhe i thotë:

“- Ajo grua e gjorë ka vetëm një shpresë, Shkëlqesi. Nëse Shkëlqesia Juaj e braktis, gjithçka do të marrë fund për të dhe për ne; sepse do të tregohet se të preferuarit dhe spiunët janë ata që na qeverisin.

– Ke të drejtë, – i thotë Ismail Qemali.

– A je i sigurt për atë që më thua?

– Shkëlqesi, unë vij nga shtëpia e të vesë së varfër dhe nga buzët e saj mësova gjithçka që kam pasur nderin t’i them Shkëlqesisë Tuaj.”

Me dorën e rëndë, Ismail Qemali tundi një zile mbi tavolinën e tij dhe u shfaq një shërbëtor.

“- Thirr kapitenin”, – i tha Ismaili. Një moment më vonë, kapiteni shfaqet, përshëndet ushtarakisht dhe pret.

“- Lërini të shkojnë menjëherë për të kërkuar X., dhe ta sjellin pa vonesë, urdhëroi guvernatori.”

Pastaj, duke u kthyer nga Arslan, i tha:

“- Shpresoj se do të guxosh të më thuash para tij atë që të ka thënë kunata? – Sigurisht, Shkëlqesia Juaj, Zotëri.”

Ai shikoi mbi zyrën e tij dhe mori një kopje të “Revue des deux Mondes” nga Parisi.

“- Ja, – i tha Ismaili, – “argëtohu duke e lexuar atë, derisa të vijë kundërshtari yt.”

Ismail Qemali u largua dhe e la vetëm në zyrën e tij. Papritmas vjen i preferuari i sulltanit (kunati). Ai dukej i shqetësuar. Ismail Qemali e priti menjëherë dhe, duke qenë se dera ishte lënë hapur, Emin Arslan e dëgjoi të gjithë bisedën. Ismail Qemali përsëriti historinë e tij pothuajse fjalë për fjalë dhe e mbylli fjalimin e tij me këto fjalë:

“- Epo, unë ju kam thirrur për t’ju thënë këtë: nëse keni gjetur zyrtarë frikacakë ose të vetëkënaqur, nëse mendoni se do të gjeni gjyqtarë mjaft të poshtër që do t’ju lejojnë të plaçkitni një të ve të varfër si kjo, megjithatë ka dikë që e keni harruar dhe se ai nuk ka frikë prej jush, i cili është në gjendje të mbrojë të dobëtit dhe të braktisurit; dhe se ai dikushi jam unë. Ju më njihni mjaft mirë dhe e dini që unë bëj atë që them dhe se nuk ka fuqi në tokë që mund të më trembë. E kuptoni? Dhe tani shkoni dhe mbi të gjitha kujtoni se sa të jem gjallë do të jem gati t’ju ndjek deri sa të vihet drejtësia.”

I preferuari sulltanit (kunati), si të gjithë frikacakët që i dorëzohen forcës, tha duke belbëzuar se dallimi mes tij dhe kunatës ishte ekzagjeruar dhe për t’i vërtetuar Shkëlqesisë guverantorit se ishte keqinformuar, u largua menjëherë për të korrigjuar këtë dallim.

Në fakt, ai doli i zbehtë dhe duke u dridhur; dhe menjëherë dërgoi një mik për t’i bërë të ditur Leilës se nuk kishte asnjë kundërshtim dhe gjithçka u zgjidh pa asnjë vështirësi. Por, menjëherë pas kësaj, një thashetheme qarkulloi në qytet se Ismail Qemali ishte tërhequr në Kostandinopojë dhe të gjithë u tronditën. Sepse, për herë të parë që nga koha e Mid’hatit, në vend ishte parë një zyrtar liberal.

Por, i preferuari i sulltanit (kunati) ishte betuar për hakmarrje dhe mori hak; sepse, sapo mbërriti në Kostandinopojë, ai i dërgoi sulltanit aq shumë raporte sekrete për rrezikun e pranisë së Ismail Qemalit në Bejrut, ku ai propagandonte idetë e Turqisë së Re, saqë sulltani përfundoi duke e lëvizur Guvernatorin e Përgjithshëm.

Disa kohë më pas, rreth viteve 1907-1908, Ismail Qemali dhe Emin Arslan do të gjendeshin në Paris. Arslan e fton që të vizitojnë Muzeun e Luvrit dhe e çon në sallën ku ndodhet statuja e “Venus de Milo”. Më pas Arslan e pyet:

“- E mbani mend, Shkëlqesi, vizitën e parë që ju bëra në Bejrut, pesëmbëdhjetë vjet më parë, kur ishit guvernator i provincës?

– A më kujtohet? Mendoj se po, – ia kthen Ismaili. Historia e asaj gruaje të ve, apo jo?

– Po, është ajo, – thotë Arslan. Është shprehja e saj magjepsëse e bukurisë, krenarisë, fisnikërisë dhe madhështisë.

-A e dini, – thotë Ismail beu, – se kjo histori më kushtoi postin? Nuk jam penduar kurrë, sepse ishte detyra ime të bëja drejtësi; Por tani pendohem akoma edhe më pak.”

Karakteristikë për liderët e mëdhenj është fakti që ata e trajtojnë cilindo sipas personalitetit dhe cilësive të karakterit. Ismail Qemali ishte njerëzor dhe i virtytshëm kurdoherë dhe me këdo. Ai ngjallte një ndjenjë respekti dhe besimi të thellë te bashkëpunëtorët e tij. Në kujtimet e tyre askush prej bashkëpunëtorëve të ngushtë të Ismail Qemalit nuk citohet të ketë folur negativisht për të pas vdekjes së tij.

Aftësitë e shkëlqyera të dëgjimit të Ismail Qemalit, i dëshmon edhe Emin Arslan në këtë histori. Ato e ndihmuan Ismail Qemalin që t’i kushtonte vëmendje të jashtëzakonshme ndjesive të kujtdo me të cilin komunikonte. Kjo përkujdesje ndaj tjetrit i jepte atij mundësinë të krijonte një raport në një nivel shumë të thellë emocional. Ai i fliste kujtdo me gjuhën e duhur, qofshin këta mbretër, kryetar shtetesh, politikan dinak apo fshatarë të thjeshtë. “Ismail Qemali”, – kujton Sali Hallkokondi, – “ishte në gjendje të fliste me njerëzit sipas moshës dhe formimit të gjithsecilit, edhe sipas cilësive të tyre morale: me të riun, me të moshuarin, me pleqtë, trimin e ngrinte lart, të druajturit i jepte kurajë.”

Ismail Qemali ishte kurdoherë i gatshëm për të mbajtur qëndrimin e duhur kundrejt së mirës dhe së keqes. Ai ishte i përgatitur për të sakrifikuar interesin vetjak dhe për të vuajtur pasojat që vinin nga mbajtja e qëndrimit të drejtë dhe të palëkundur. Ai i mbronte kurdoherë të dobëtit dhe të braktisurit që përballeshin me padrejtësi. Ai bënte atë që thoshte, dhe thoshte gjithmonë atë që bënte. Dhe nuk kishte asnjë forcë në tokë që mund ta trembte.

Tipari më madhështor i njerëzve të mëdhenj, thotë Stefan Cvajg, është aftësia për të lënë mënjanë interesat vetjakë për hir të së mirës së përgjithshme. Ky ishte një tipar karakteristik i lidershipit të Ismail Qemalit, i cili shfaqet gjithmonë me konsekuencë. Dhënia e dorëheqjes me vetëmohim nga posti i kryeministrit, me qëllim për t’i dhënë fund përçarjes dhe anarkisë në vend, është vetëm një tjetër shembull i karakterit e fisnikërisë së shpirtit të tij bujar.

“Plaku i pavdekshëm,” – kujton Ali Asllani – “kish një zgjuarsi dhe një dijeni të thellë, ta merrte fjalën nga goja…Sytë e tij kishin shtatë drita…” Ai kishte aftësinë për të udhëhequr nëpërmjet forcës së shembullit, sepse “fjalët të mësojnë, ndërsa shembujt të tërheqin”. Por, fatkeqësisht këto tipare sublime të lidershipit të tij, rrallëherë janë kuptuar dhe zbatuar përgjatë historisë sonë kombëtare… (Titulli i autorit: Forca e karakterit dhe lidershipi)

Mund te kete qene fundi i viteve 1940 kur nena me thote se do shkojme per vizite ne shtepine e mesuesve te saj kur ajo vazhdonte shkollen e Dakos.Ato ishin motrat Qiriazi. Banonin afer nesh ne nje shtepi perdhese prane shkolles -Luigj Gurakuqi.Mbaj mend biseden e nenes me motrat ku kujtuan vitet e shkolles . U permenden emerat Gjergj dhe Aleksander qe me vone kuptova se ishin dhemte e Sevasti Qiriazi , Dako, te burgosur si pro amerikane mbasi kishin mbaruar kolegjin -Robert ne Stamboll e me vone fakultetet ne Itali.Ndenja me moshataren time Vitoren vajzen e Aleksandrit me te cilen e ruajta shoqerine deri vone. Edhe sot kam nje fletore veshur ne kekure. Eshte nje ditar kujtimesh qe shoqet i linin njera tjetres para ndarjes mbas perfundimit te shkolles. Kur e shfletoj edhe sot ate ditar mundohem te kuptoj boten e mbrendeshme te atyre vajzave 18-20 vjecare,afro 100 vjet me pare,deshirat e tyre per ti sherbyer vendit, per te qene ne anen e me te dobetit. Po shenoj disa prej shenimeve-O kohe e bekuar , me te vertete je flori, i jep njeriut lumturi. Amelia Koljaka, Instituti Kyrias qershor 1932. -Sa me pak te mendohet njeriu per veten e tij, aq me i lumtur eshte.Duke vepruar keshtu do ta keshe me te lehte deryren fisnike te mesuesit. Prof. Vasil Kr. Thomo.-

Ky ditar nuk eshte i Ana Frankut, shkruar ne rrethimin nazist. Eshte ditari i vajzave te rritura ne liri. Me atdhedashurine e mare ne shtepite e tyre dhe nga motrat Qiriazi, keto vajza si mesuese dhane ndihmese ne arsimin shqiptar. Disa prej tyre mare nga albumi-Muzafer Gjindi,Ervehe Idrizi,Muhazez Serezi , Adelina Nosi e tj. Znj. Nosi(Kosturi )e vura ne fund per te treguar lidhjet e saj me nenen time sa ishin ne jete derivone. Disa nga keto mesuese u pushuan nga arsimi ne diktature. Per shkollen e Dakos do jap disa te dhena mare nga libri “Rrefim nẽ tre kohe”shkruar nga muzikantja dhe shkrimtarja Ina Kosturi – Instituti Kirjaz ose shkolla e Dakos eshte hapur ne vitin 1922 ne Tirane. Nẽ vitin 1925 motrat zonja Sevasti Dako , Qiriazi dhe znj. Parashqevi blene ne periferi Tiranes ne Kamez 21ha toke midis gjelbrimit, perroit qe gurgullonte poshte, zogjve qe me kengen e tyre te benin sikur me te kecye zemra ne fyt si thote Koliqi. Ndertuan shkollen me konvikt qe perfundoi ne vitin 1927. Ne shkolle mesohej , pervec te tjerave gjuhet e huaja anglidht frengjisht dhe italisht. Nuk do te thellohem ne veprimtarine patriotike te motrave Qiriazi, se tanime cdokush mund ta gjeje ne internet, por pershtypje me ka bere qe Parashqevia eshte quajtur Zhan Darka shqiptare.Asnje komb i madh ose i vogel nuk ka sot ne Paris nje delegate zonje, por Shqiperia ka zonjushen Pararshqvine e cila me diturine e saj dita-dite po fiton simpatine e te huajve ne fitim te Shqiperise. (Gazeta Korespondent).Parshqevia delegate ne Konferencen e Paqes ne Paris 1919.

Nẽ diktaturẽ nuk u permend, madje edhe motrave Qiriazi vone ne vitin 1962 u kujtuan per ti permendur dhe kjo me shume nga kembengulja e Skender Luarasit. Por kjo nuk mbulon kurre vdekjen ne burg te kirurgut Gjegj Dako djalit te Sevastise, vetem 36 vjec, mosdhenien e trupit te tij, prishjen e varrit te Kristo Dakos.Vepritari makabre qe vetem komunistet dinin ti benin. Nē te tilla rrethana mbylli sytē Sevasti Qiriazi , Dako ne vitin 1949. Mund te ketē qenẽ viti kur me nenen ishim nẽ shtepinẽ e tyre.

Kaloj nga shepia ku banonin motrat. Ajo tani si shume te tjera nuk ẽshte me. Po ashtu mungon kalldremj i paster i rrugices dhe deget e trendafilit qe kacavirej ne mur. Kujtoj ato gra mrekullieshme qe te foluren e tyre e kam akoma ne vesh. Kujtoj shoqen time Vitoren qe sot jeton ne Florida. I mbaj lidhjet me te. Nje gje me jep shprese ne kete vorbull shoqerore. Shkolla e Dakos e hapur 96 vjet me pare eshte edhe sot Institut me te njejtin emer. Presim 100 vjetorin e ketij djepi patriotik shqiptar.

Gusht 2018
Marre me shkurtime nga libri im “Kronike e jeteve tẽ humbura”.
Nderkohe Vitore Dako ka nderuar jete ne Florida tre vite me pare.
Foto e shkolles Dakos ne vitet e para.

Pamja e përgjithshme e sheshit të Ministrive në projektin madhështor të Armando Brasinit — Burimi : La Gazetta di Puglia, e diel, 22 maj 1927, faqe n°3

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 15 Shtator 2024

“La Gazetta di Puglia” ka botuar, të dielën e 22 majit 1927, në faqen n°3, bisedën ekskluzive me Armando Brasinin, arkitektin e Tiranës së Re të zgjedhur asokohe nga Ahmet Zogu, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Qeveria e Ahmet Zogut për rilindjen e Shqipërisë

Tirana e re e madhe në konceptimin e mrekullueshëm të Armando Brasinit

Biseda me artistin e madh

Pallati presidencial në Tiranë. Pamje perspektive — Burimi : La Gazetta di Puglia, e diel, 22 maj 1927, faqe n°3

Romë, 21 maj.

Armando Brasinit – arkitektit princëror, që zotëron më së shumti sensin e romanizmit dhe dhe se Duçe denjoi një përkufizim lapidar, për t’ia treguar Fatit të Italisë perandorake si interpretuesin e përsosur, ndër bashkëkohësit kryesorë të fuqisë rilindëse trashgimtare në artin arkitekturor – Presidenti i ri i Republikës së Shqipërisë, Gjeneral Zogu, i besoi detyrën për t’i dhënë një gjurmë të shkëlqyer qytetërimi italian kryeqytetit të ri të shtetit të tij.

Tirana e ardhshme, ashtu siç duket në vizionin e konceptuar nga Brasini, do të jetë e denjë për shprehjen më të madhe artistike të Italisë së re, të Italisë së Musolinit.

Artisti i shquar na priti, me dashamirësi të hapur dhe gazmore, në studion e tij në “Via dei Prefetti”, ku shkëlqejnë dritat e artit me vlera të pallogaritshme. Dhe duke na treguar planin dhe vizatimet madhështore të veprës madhështore romake që do të nisë pas pak ditësh në kryeqytetin shqiptar, ai na tha :

— Kam ndjesinë se i kam dhënë projektit tim një prekje italiane, duke marrë frymëzim nga stili thjesht fashist, domethënë kthjelltësia dhe madhështia të kombinuara, pa pretendime arkitekturore.

— Do të dëshironit të na shpjegoni, profesor, në detaje projektin tuaj, për të cilin tashmë kemi një vizion të shkëlqyer ?

— Shikoni. Ndërtesat kryesore përbëhen nga dy portikë pallatesh, të cilat formojnë hyrjen kryesore të Sheshit të Qeverisë në Tiranë. Këto dy ndërtesa janë më në harmoni me Tiranën e vjetër; dhe, megjithëse janë thjesht italiane, ato harmonizohen me xhamitë e afërta. Kështu integrohet pak orientalizëm.

Pjesa e brendshme e sheshit përbëhet nga ndërtesa, ndër të cilat më luksozet janë ato të destinuara për Senatin dhe Parlamentin, ndërtesa të lidhura me një hark triumfal që të çonjnë në rrugën e madhe që të çon në Pallatin Presidencial.

— Ndërtesa dominuese, edhe për anën piktoreske, siç duket në vizatim.

— Pallati Presidencial, në fakt, vazhdon Brasini – qëndron mbi një kodër dhe përbëhet nga një portik madhështor me kolona dorike 15 metra të larta. Në portikun e përmendur, një lozhë e vogël e përbërë nga harqe të vogla plotëson çatinë dhe kurorën. Pranë portikut dy ndërtesa masive e lidhin atë; këto ndërtesa janë zbukuruar me dy fitore që simbolizojnë horizontet e reja shqiptare të parë nga Ahmet Zogu. Mes dy godinave dhe sheshit ndodhet rruga që lidh Pallatin Presidencial me vetë sheshin; dhe ajo rrugë do të jetë afërsisht një kilometër e gjysmë e gjatë dhe do të jetë e rrethuar nga kopshte dhe kazerma me palestra për arsimin ushtarak. Prandaj do të jetë një kompleks me të vërtetë madhështor ! Sheshi – siç e thashë tashmë – do të ketë formën e një guacke dhe do të rrethohet me harqe të thjeshta, në stilin e një ujësjellësi romak, me hapje më të mëdha në hyrje të rrugëve.

— Cilat janë ndërtesat e tjera të shquara nga pikëpamja arkitekturore dhe dekorative ? – e pyetëm ne.

— Ndërtesat ministrore — u përgjigj bashkëbiseduesi ynë i shquar. — Ato kanë të njëjtën arkitekturë : një derë monumentale, e cila nga një distancë do të japë vizionin e shumë tempujve të bashkuar, duke i dhënë vetë ndërtesave dinjitet të madh dhe duke paraqitur një formë ventilatori, që do të ketë një gjerësi prej 300 metrash dhe një thellësi afërsisht 170 metra.

— Ne nuk mund të mos shprehim admirimin tonë për konceptimin dhe stilin tuaj arkitekturor mbi të cilin bazohet puna e madhe që ju është besuar.

Shtojmë se konceptimi dhe stili, duke kujtuar traditat romake, nuk preken nga asnjë plagjiaturë, janë me origjinalitet të padiskutueshëm dhe – siç deklaroi vetë arkitekti Brasini – janë për shkak të frymëzimit që artisti i madh romak tërheq vazhdimisht, me admirim të përkushtuar, nga interpretimi i artit të tij në këtë romanizëm fashist të ripërtërirë.

— Me besimin më të zjarrtë, të pandryshueshëm, gjithmonë me urdhrat e Duçes së dashur ! – përfundoi plot entuziazëm arkitekti Brasini.

Alessandro Conte

HALIL RAMA *MJESHTER I MADH/ Ndër 400 studentët shqiptarë që kishin studiuar në Akademinë Militare në Modena të Italisë dhe që refuzuan të bëjnë betimin fashist në Romë 85 vjet më parë, ishte edhe Edip Daci, akademisti që nuk iu nënshtrua as fashizmit, as komunizmit. Kalvarin e tmerrshëm dhe qëndresën ndaj pushtuesit, si dhe në burgjet e diktaturës të këtij pinjolli të një familjeje me tradita të forta patriotike të Dibrës së Madhe, e ka rrëfyer mjeshtërisht në një dokumentar televiziv, si dhe në librin e saj “Jetë mes dallgësh”, e bija e tij Ida Daci Abdiu.

Dokumentari si dhe monografia që u promovuan të martën, më 17 shtator 2024, në amfiteatrin e Dibrës së Madhe, prezantojnë në detaje jetën dhe veprimtarinë patriotike të Edip Dacit. Ai nuk e kishte njohur babain e tij, Muratin, që si shumë burra të tjerë të kullës së Dacit, e kishte kaluar jetën duke luftuar ndaj shovinistëve serbë. Murati ishte vrarë herët duke lënë jetimë 3 djemtë e tij të vegjël, mes tyre edhe Edipin, të cilët do të rriteshin me ndjenja të larta atdhedashurie e do të ecnin në hapat e babait të tyre martir. E ëma e tij, Fiqirie Daci (Hajdaraga), mbesë e Iljaz pashë Dibrës, edhe pse kishte mbetur vetëm pa të shoqin që në moshën 28-vjeçare, ua kishte kushtuar jetën tre djemve të saj, të cilët do të shkolloheshin e do të hynin me dinjitet në analet e historisë së Shqipërisë, ndër intelektualët më të spikatur shqiptarë të mesit të viteve 1900.

REFUZIMI PËR TË BËRË BETIMIN FASHIST

“Ishte pragu i Luftës së Dytë Botërore. Shqipëria befas do të pushtohej nga Italia fashiste në prillin e vitit 1939. Pikërisht në atë kohë, në Modena, Edip Daci dhe gjithë akademistët e tjerë shqiptarë si ai ishin revoltuar nga akti i pushtimit të vendit të tyre. Të gjithë studentët shqiptarë, pothuajse pa përjashtim, por veçanërisht ata tek akademia që studionte im atë, e pritën me indinjatë dhe me tmerr pushtimin fashist. Nuk dinin se si të shprehnin revoltën në kohën kur autoritetet italiane i morën të 400 studentë dhe nxënës shqiptarë, i çuan në një ambient shumë komod për të bërë betimin fashist në mes të Romës. U bënë prova mbi 2 javë. I çuan nëpër koncerte, nëpër hotele, nëpër veprimtari që t’u mbushnin mendjen dhe kështu betimi i tyre do të përforconte atë akt të turpshëm të autoriteteve shqiptare, që shkuan dhe zbritën në Bari dhe iu drejtuan Romës me kurorën e Skënderbeut, për t’ia dhuruar Viktor Emanuelit dhe do të përligjte pushtimin fashist. Dhe Shqipëria të bëhej si një pjesë e Italisë.

400 studentët, aty në atë kuadrat edhe im atë, duke qarë, tepër të indinjuar, në 2 javë që iu bënë prova, nuk pipëtinë dhe në momentin kur të gjitha autoritetet italiane ishin rreshtuar në podium dhe admirali do të përmendte betimin italian, e këta do të thoshin: ‘betohem’, në 400 studentët nuk pipëtiu askush. Asnjëri nuk miratoi dhe nuk u betua nën flamurin italian. Admirali që drejtonte betimin iu kthye autoriteteve dhe tha: ‘Këta janë shqiptarë dhe nuk e kanë kuptuar mirë, po e përsëris edhe njëherë’. Dhe ndërsa ai kishte nxjerrë shpatën e po përsëriste më me forcë betimin nën flamurin italian, përsëri, asnjëri nga 400 studentët, nuk pipëtiu. Autoritetet italiane u munduan të sfumonin këtë akt heroik të studentëve dhe nxënësve shqiptarë dhe menjëherë futën diçka tjetër për të mos rënë në sy ky skandal që u ndodhi. Një grup të mirë nga studentët, si Skënder Çaçi e shumë e shumë të tjerë i burgosën, ndërsa këta të tjerët, një pjesë i përjashtuan nga akademia dhe një pjesë i lanë për të mos bërë bujë dhe të mos e popullarizonin këtë akt heroik të studentëve shqiptarë. Një ndër këta studentë, ishte edhe im atë”, – rrëfen ndër të tjera Ida Daci Abdiu, në dokumentarin televiziv “Jetë mes dallgësh”.

Nga ky dokumentar, si dhe nga libri i saj me të njëjtin titull, mësojmë se pas diplomimit në Akademinë Ushtarake në Modena, Edip Dacit i ofrohen disa punësi, ndër të cilat mund ta vijonte karrierën e tij ushtarake. E caktojnë fillimisht të inkuadrohej si ushtarak në Abisini, por Edip Daci refuzoi, duke thënë se ai ishte shkolluar për t’i shërbyer vendit të tij.

DEZERTIMI NGA LUFTA ITALO-GREKE

“Ne i kemi dhënë fjalën dhe jemi betuar që pas mbarimit të shkollës, do t’i shërbejmë atdheut tonë, që sot kur atdheu ynë është i pushtuar nga fashistët, më shumë se kurrë ka nevojë për dijet tona”, – mendoi Edip Daci dhe u kthye në atdhe. Në këtë kohë, krahas pushtimit, ekzistonin disa batalione të ushtrisë shqiptare. Edip Dacin e caktuan në një nga këto batalione. Përsëri pushtuesit italianë donin t’i përdornin mish për top oficerët e shkolluar jashtë dhe të parët që i vunë në frontin e parë, në luftën italo-greke, ishin batalionet shqiptare të kryesuara nga Spiro Moisiu e nga shumë figura të njohura ushtarake, të cilët duke e parë që ata donin patjetër t’i shfrytëzonin këto figura të rëndësishme, jo vetëm që nuk morën pjesë, por sabotuan duke hequr gjilpërat e topave dhe të mitralozëve.

Ata dezertuan frontin grek dhe një pjesë iku në drejtim të Korçës e me radhë, ndërsa im atë me batalionin e tij u kthye nga Vlora dhe në Shqipërinë e Mesme, duke ecur në këmbë, të drobitur. Në Shqipërinë e Mesme i arrestojnë dhe i internojnë në kampin e Marikajt, ku e pa veten në listat e antifashistëve më të tërbuar që kishin përpiluar italianët. Pasi lirohet nga kampi i internimit, Edip Daci dhe shumë ushtarakë të tjerë të diplomuar jashtë si ai, dërgohen për pak kohë si pjesë e ushtrisë shqiptare në viset e Kosovës. Të gjithë ata besonin me zemër se Shqipëria etnike, ajo ëndërr e kahershme, do të bëhej realitet. Por fatet e vendit të tyre ishin shkruar më herët prej Fuqive të Mëdha e kjo rrugë nuk do të mund të ndryshonte.

Kjo u pa qartë në fund të luftës, kur pushtetin e morën komunistët dhe Kosova mbeti në Jugosllavi. Gjatë viteve të luftës, siç tregon Ida, babai i saj Edipi dhe xhaxhai Vehapi, edhe ai i diplomuar jashtë vendit, kishin mbajtur të njëjtën qëndrim kundërshtues ndaj pushtuesve. Në atë atmosferë të viteve të luftës të dy vëllezërit ishin fejuar dhe kishin ndërtuar familjet e tyre, duke ëndërruar se lufta do të përfundonte e ata do t’i shërbenin atdheut.

ZHGËNJIMI NGA PABESIA E REGJIMIT KOMUNIST TË PASLUFTËS

“Pabesia e kohës bëri që i gjithë ky kontribut, e gjithë kjo luftë, i gjithë ky sinqeritet i madh t’u shkojë kot. I vëllai, i përqendruar me një batalion me ushtrinë shqiptare në Pogradec, bie ndesh me një skuadër partizane dhe i bën thirrje komandantit: ‘Jemi shqiptarë, mos gjuani, jemi batalion shqiptar, jemi ushtarë shqiptarë që luftojmë kundër fashizmit”! Por ishte e kotë dhe në momentin e fundit u tha ushtarëve që të iknin, të gjenin një front dhe u vetëflijua vetëm e vetëm për të dhënë një imazh që nuk duhet të luftohet vëllai me vëlla.

Kjo qe disfata e parë që pësoi familja Daci. E ëma, pasi mori vesh këtë vdekje tragjike të djalit, e urdhëroi Edipin: ‘Nuk do ta veshësh më rrobën ushtarake, nuk ka ç’të duhet, sepse kjo punë po merr fund, shihe çfarë gjendje është’. Asokohe ai kishte kontribuar jashtë mase. Në Tiranë kishte një veprimtari me njësitet guerile sepse daja im, Petrit Strazimiri, nga bankat e shkollës shok me Qemal Stafën, lënë bankat e shkollës dhe kalojnë në ilegalitet në Tiranë, duke u ndihmuar edhe nga babai im, shumë. Dhe ai mbeti dëshmor për çlirimin e Kërçovës, ndërsa babi e hoqi rrobën ushtarake duke ia çuar në vend amanetin nënës së vet. U martua me nënën time nga një familje shumë e fisme, Strazimiri, vajza e një avokati që kishte mbaruar shkollën në Vjenë dhe kishte shërbyer në poste drejtuese të kohës”, – tregon Ida.

Nga rrëfimi i saj mësojmë se pasi kishte hequr rrobën ushtarake, duke parë situatën që po krijohej, pas martesës Edipi me familjen e tij banonin në një shtëpi të Hafëz Musait. Ai, duke parë inteligjencën dhe përgatitjen e këtij njeriu, ndërgjegjen tepër të lartë, e mori dhe i propozoi që ai të jepte teologji dhe frëngjisht në Medresenë e Tiranës. Fundi i luftës e gjen familjen e re të Edip Dacit në gjendje të vështirë. Të dy burrë e grua, Edipi dhe Remzia, kishin humbur nga një vëlla. Zia kishte pllakosur shtëpinë e tyre, por ditët e fundit të luftës lajmëronin edhe shumë sfida të tjera që i prisnin. Filluan reprezaljet e vitit 1944, kur çetat partizane këdo që shikonin dhe që i kishte shërbyer qeverisë paraardhëse, me dhjetëra e mijëra intelektualë i pushkatuan. Në ato kushte, Hafëz Musai, kryemyftiu i republikës, duke parë gjendjen që u krijua në Tiranë, i thotë: ‘Edip, ti duhet të largohesh nga Tirana sa të stabilizohet një çikë gjendja. Nuk po marrim vesh se çfarë po bëhet’. Dhe vetë ai e ndihmoi që të ikte nga Tirana, duke marrë një shtëpi me qira në lagjen e Haverikëve në Durrës, ku filloi punë si financier në hotelin “Vollga”.

ARRESTIMI PAS NGJARJES NË AMBASADËN SOVJETIKE

Ishin vitet e trazuara 1948, 1949, 1950. I larguar nga Tirana dhe i zhytur në punën e tij, duke qëndruar larg prozhektorëve, Edipi kërkonte të ngrinte në këmbë familjen e tij të vogël. Ai ishte patriot dhe si i tillë e shihte familjen e tij të vogël si një potencial të madh për të mbrojtur atdheun e për të punuar për atdheun. Edhe pse regjimi po tregohej i ashpër me të, ai çdo ditë thurte ëndrra për familjen e tij, e cila do të shtohej në numër e fëmijët e tij do të edukoheshin e do të punonin për vendin e tyre, duke çuar në vend amanetin e të parëve. Por, a do të shkonte jeta sipas ëndrrave të tij? Ishte viti 1951. Shkurt. Në Tiranë do të shënohej një ngjarje që do të trondiste opinionin publik.

Një ngjarje e inskenuar te legata sovjetike do të çonte në pushkatim 21 intelektualë. Kjo ngjarje do të lajmëronte një fat të hidhur, edhe për Edipin dhe familjen e tij. Ida tregon se si një mesnatë, një grup policësh e shqyen derën dhe u hodhën brenda shtëpisë. Ata u ndodhën befas përballë tyre, duke e arrestuar Edip Dacin me akuzën absurde “armiku i partisë dhe i popullit”. “Ajo natë nuk do të harrohej kurrë në familjen e Edip Dacit. Ai arrestim do të bëhej shkak për një kalvar të gjatë dhimbjesh e torturash që do e ndiqnin në jetë. E marrin zvarrë tri burra dhe të tjerët vazhdonin të kontrollonin, të shqyenin, të merrnin ç’ka ndodhej në shtëpi. Në fund i erdhi radha bibliotekës të krijuar me aq mund dhe djersë. Të gjithë librat që kishte studiuar në akademi, me të cilët kishte krijuar një bibliotekë, i morën me thasë dhe me krahë. Në një komo që ndodhej në shtëpi, ishte fotografia e një ushtaraku, ish-student i akademisë militare në Modena të Italisë. Bashkëshortes së tij i afrohet një person nga ata policët dhe i thotë: Hë moj armike, moj borgjeze, edhe fotografinë e Ahmet Zogut e mbani ju në shtëpi?!

Ajo duke u dridhur i thotë:

– Jo zotëri.

– Kujt i thua zotëri moj borgjeze.

Unë jam punëtor i partisë!

– Është fotografia kur im shoq është diplomuar. Ka qenë student im shoq, çfarë Ahmet Zogu?!

Duke e thyer dhe duke e shkelur me këmbë kornizën, polici e mori me vete fotografinë, për të treguar se çfarë fotografie mbajnë këta në shtëpi. Mendoni çfarë gjendje u krijua. Të nesërmen u mor vesh që 23 intelektualë shqiptarë dhe 200 e ca burra, mos më tepër, ndër ta edhe im atë, përfunduan nëpër birucat e degëve të punëve të brendshme, pas Tiranës edhe rrethe të tjera si Durrësi, Elbasani, Korça etj..

NJËMBËDHJETË MUAJ HETUESI SPECIALE

“11 muaj hetuesi speciale, 11 muaj, nuk mundem të përmend se të gjithë kemi lexuar, tortura të jashtëzakonshme. Vetëm një refren i ditës ishte për tim atë, edhe i natës, edhe i mesnatës: unë jam Edip Daci, historia e familjes sonë. Ne për këtë atdhe kemi flijuar breza të tërë… dhe i përmendte të gjithë: Ramiz Dacin, që si oficer madhor merr pjesë në të gjithë lëvizjen demokratike krah Isuf Xhelilit, krah Iljaz pashë Qokut, Vehbi Dibrës etj., dhe pati fatin të jetë pjesëmarrës në Shpalljen e Pavarësisë, jo si delegat, por si i ftuar. Ai mori pjesë në Kongresin e Lushnjës, një ndër organizatorët dhe përçuesit e të gjitha ideve përparimtare të asaj treve dhe mbarëshqiptare… dhe paraardhësit tjerë të familjes Daci, që historikisht kishin treguar vlerat e saj patriotike, liridashëse dhe demokratike, duke u nisur nga stërgjyshërit tanë, duke i përmendur qysh nga Said Daci, i vjetër, shok, mik dhe bashkëluftëtar me Abdyl Frashërin; Xhem Daci, Shaqir Daci, si luftëtar i paepur jo vetëm për liri dhe demokraci kundër bullgarëve, turqve dhe më në fund serbëve, por ai ishte një pishtar që jo vetëm mori pjesë në të gjitha kuvendet që u organizuan nën udhëheqjen e Abdyl Frashërit, por ai ishte një ndër kontribuuesit më të mëdhenj për hapjen e shkollës së parë shqipe, në gjuhën shqipe, në Dibrën e Madhe…

Unë për këtë atdhe u ktheva nga akademitë, lashë diplomë ndërkombëtare dhe doja t’i shërbeja atdheut tim me dijet e mia. Më keni ngatërruar! Edhe ime më shpresonte se ishte bërë një gabim, se ata ishin njerëz jo vetëm të pafajshëm, ata ishin njerëz që ëndërronin për atdheun, për Shqipërinë e shkatërruar dhe të mjeruar, t’i shërbenin atdheut. Nëna ime ishte motër dëshmori. Por, edhe babai im. I vëllai i tij kishte luftuar kundër fashizmit, edhe ai vetë. Nuk e kuptonte se çfarë po bëhej. Do të kalonte 11 muaj të vështirë në hetuesi. Pushkatimi pa gjyq, i 22 intelektualëve tek ura e Beshirit, kishte çuar shkallën e terrorit në pikën më kulmore. Pas një ngjarje të tillë makabre kur sovranit i ishte dhënë grushti i rëndë prej diktatorit, nevojitej një periudhë qetësie dhe zbutje e represionit. Kjo periudhë përkoi me kohën kur Edip Daci mbahej në hetuesi dhe vetëm falë rrethanave historike ai i shpëton pushkatimit”, – rrëfen Ida Daci Abdiu në këtë dokumentar televiziv të realizuar me mjeshtri të rrallë artistike nga gazetarja e mirënjohur Admirina Peçi, dokumentar ky që u ndoq me vëmendje dhe interes të veçantë nga qindra pjesëmarrës, përfaqësues të botës akademike e të letrave.

AKADEMISTI I MODENAS EDIP DACI NË MINIERËN E BULQIZËS

Nënës sime nuk i hiqeshin nga sytë rrobat e gjakosura nga torturat dhe nuk po i besohej që ai u kthye gjallë në shtëpi. Mendoni, 11 muaj hetuesi speciale, i tmerruar, i trishtuar, nuk di se si mund t’jua përshkruaj, kthehet në shtëpi duke parë dy fëmijët e vegjël dhe nusen e re. Por kjo qetësi relative u prish shumë shpejt. Me urdhër të prerë, ai duhej të largohej nga Durrësi dhe vendi më i përshtatshëm për të tillë njerëz do të ishte Bulqiza. Babait tim i “dhuruan” kështu Bulqizën. Nuk e njihte atë terren, vetëm kur kishte kaluar nga Tirana në Dibër të Madhe me karvanët e kuajve. E megjithatë, në emër të jetës së dy fëmijëve do të bënte çdo sakrifice. Në një makinë i hodhën plaçkat, dy fëmijët dhe gruan e re dhe u nisën drejt Bulqizës. Ishte dhjetori i vitit 1952. Nëna ime ishte shtatzënë me mua, fëmija i tretë. Dhe unë aty linda”, – shkruan ndër të tjera Ida Daci (Abdiu) në librin e saj.

Është vërtetë tronditës ky rrëfim për jetën e Edip Dacit, ushtarak karriere, diplomuar në Akademinë Militare në Modena Itali, i cili edhe pse me një varg kontributesh dhe vepra patriotike, nuk i kishte shpëtuar hakmarrjes komuniste. E kishte përfshirë edhe Edip Dacin, vala e tmerrshme spastruese e vitit 1951, në radhët e intelektualëve shqiptarë. E çojnë në një familje bulqizake, tepër fisnikë edhe i thonë: “për një kohë do banoni këtu”, – duke ua hedhur plaçkat nga karroceria e makinës. Futen brenda të tmerruar, por dashamirësia dhe bujaria e asaj familjeje, e Abedin Duriçit, sikur ua shkriu pak akujt e shpirtit. Aty gjeti ngrohtësinë dhe besimin sepse paskan ngelur njerëz të mirë prapë, nuk qenkan të gjithë si hetuesit në Durrës, si policët, paska mbetur pak bujari dibrane asaj treve të Bulqizës. I çuan në atë barakë. Nuk u ofrohej punë as Edipit dhe as Remzies. Ata, me gjithë fëmijët e mitur, duhet t’i bënin ballë jetës së vështirë në atë qytet të vogël të ftohtë, nën survejim të pandërprerë.

Ai, akademist me pesë gjuhë të huaja, dilte çdo ditë dhe shiste gështenja që i piqte në një fuçi të prerë përgjysmë dhe gurabijet që ia përgatiste në shtëpi e shoqja. Me ato para do të mbijetonin për ca kohë. Pyetjet munduese për fatin e tij, kishin nisur të shuheshin. E rëndësishme ishte që kishte familjen dhe ishte gjallë. Shokët e tij ishin pushkatuar apo burgosur prej kohësh. Edhe pse rridhte e tillë përmes vështirësive, jeta ishte e vyer dhe ai ja dinte vlerën asaj çfarë kishte. Kështu rridhnin ditët në Bulqizë, derisa një ditë dikush ju afrua dhe i kujtoi se sigurimi i shtetit e mbante nën vëzhgim të rrepte prej kohësh… Dhe kalvari i strëmundimshëm i kësaj familjeje do të përfundonte njëherësh me përmbysjen e diktaturës, pas vitit 1990, kur tashmë fëmijët e Edipit qenë promotorë të asaj lëvizje të fuqishme dhe ecën dinjitetshëm, duke ngjitur me meritë shkallët e karrierës së tyre, çka do t’i bënte të ndjeheshin krenarë prindërit e shumëvuajtur.

JETA DHE VEPRA E EDIP DACIT SI TESTAMENT ATDHEDASHURIE

Për autoren e monografisë “Jetë mes dallgësh”, Ida Daci Abdiu, ndonëse personazhet që i japin jetë librit janë të fisit të saj emërndritur, në të përshkruhet me dhimbje dhe krenarisht drama-tragjedia, që përfshiu dy Dibrat gjatë shekullit 20. Përshkruhet qëndresa e dibranëve ndaj pushtuesve dhe regjimeve të urryera çnjerëzore. Në promovimin e librit, në praninë e qindra përfaqësuesve të elitës dibrane, jo vetëm nga Dibra e Madhe, por edhe nga Tirana e diaspora ajo ndjehej e qetë, sepse kishte përmbushur amanetin e babait të tij, duke e sjellë atë për lexuesin si testament atdhedashurie.

“Sot jam e qetë, sepse të gjithë ju në këtë sallë, të tjerë që mungojnë, të gjitha përkatësitë e ndjeshmëritë e ndryshme, konvergojnë në një pikë të vetme: distancimi e dënimi i shovinizmit e totalitarizmit, si dhe në përpjekjet e përbashkëta për të mbrojtur liritë dhe të drejtat themelore të njeriut; në përpjekjet që e gjithë Dibra, ajo e Poshtme dhe ajo e Epërme, si pjesë të qenësishme të kombit shqiptar, të tejkalojnë urrejtjet e ndasitë dhe të ndihmojnë në udhëtimin tonë të përbashkët rajonal drejt strukturave euroatlantike”, – tha ndër të tjera Ida Daci-Abdiu.

Librin “Jetë mes dallgësh”, si dhe dokumentarin përkatës televiziv ajo i konsideron homazh për prindërit, Edip Daci dhe Remzie Strazimiri Daci, që i rritën me aq shumë mundime, por që s’mundën të rikthehen në Dibrën e tyre të dashur. Në këtë veprimtari promovuese mbresëlënëse, të moderuar mjeshtërisht nga “Mjeshtri i Madh” Defrim Methasani, vlerat dhe mesazhet që përcjell ky libër u evidentuan nga redaktori i tij, Lavdrim Shehu si dhe nga akademiku Adem Bunguri, ndërkohë që përshëndetën edhe ish-kryetari i Gjykatës Kushtetuese, Fehmi Abdiu (kunat i autores), prefekti i Dibrës Nexhbedin Shehu, kryetari i Komunës Dibër e Madhe, dr. Hekuran Duka, ish-kryebashkiakët e Peshkopisë dhe Bulqizës, Ilir Krosi e Roland Keta etj..

“Në të gjitha faqet e librit, (si edhe në dokumentarin televiziv) autorja, duke u shprehur në vetën e parë, shfaqet tokësore, humane dhe pagabueshmërisht e vërtetë… Duke na dhënë një pasqyrë të jetës njerëzore për gjatë gjithë shekullit 20-të, ashtu si shkëmbinjtë që mbeten të egër e të fortë, të palëvizshëm e të pandryshueshëm, në çdo detaj para syve të lotit, ashtu do të qëndrojë e vërteta e Idës, kryelartë e krenare përpara epimit të kohës, që ka ndryshuar e do të ndryshojë vazhdimisht”, – tha ndër të tjera redaktori i librit Lavdrim Shehu.

Pjesëmarrësit pritën gjithashtu me ovacione “Mirënjohjen” që kryetari i Shoqatës Atdhetare Bulqiza, Bashkim Lami, i akordoi Edip Murat Dacit (pas vdekjes) në emër të kësaj shoqate, me motivacionin: “Mirënjohje për këtë bir të familjes patriotike Daci, nga Dibra e Madhe, që në disa breza luftuan e sakrifikuan për atdheun në luftë e në politikë, të përballur me kalvarin e dhimbshëm të disa bijve. Intelektual i shquar, akademist ushtarak shembullor në Modena e kundërshtar i fashizmit. Mirënjohje e vlerësim për jetën me sakrifica të mëdha të tij dhe familjes, që nuk iu nënshtrua as fashizmit e as komunizmit, duke u përballur me diktaturat me trimëri e burrëri. Qytetar e prind shembullor që rriti dhe edukoj me sakrifica fëmijët në Bulqizë, duke mbajtur lart dashurinë për punën, jetën e atdheun”.

/Gazeta Panorama