Burimi : Die Transvaler, e hënë, 31 maj 1982, faqe n°2

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  26 Prill 2025

“Die Transvaler” ka botuar, të hënën e 31 majit 1982, në faqen n°2, një shkrim rreth lindjes së princit të kurorës së familjes mbretërore shqiptare në Afrikë të Jugut, Princ Leka II, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

“Princi” shqiptar i lindur në Randburg

Engela De Wet, Johannesburg — Një Princi i Kurorës ka lindur së fundmi në Afrikën e Jugut. Megjithatë, ai është pa kurorë dhe pa një vend mbi të cilin mund të sundojë një ditë. Princi Leka është fëmija i parë i Mbretit Leka 1 dhe mbretëreshës së tij Susan e Shqipërisë që jetojnë në ekzil në Randburg.

Princi i kurorës Leka i Shqipërisë, i cili ka lindur së fundmi në Afrikën e Jugut, mbahet këtu nga nëna e tij, Mbretëresha Susan e Shqipërisë. Për shkak se familja mbretërore është dëbuar nga vendi i tyre, ai mund të mos ketë kurrë mundësinë të sundojë mbi vendin e tij. — Burimi : Die Transvaler, e hënë, 31 maj 1982, faqe n°2

Nëna Mbretëreshë, Mbretëresha Geraldinë, fluturoi posaçërisht nga Spanja për të vizituar nipin e saj. Ajo tregon se ajo dhe burri i saj, Mbreti Zog, iu desh të iknin nga ushtarët italianë në vitin 1939, kur mbreti Leka 1 ishte mezi 48 orësh.

Ata u shpërngulën si të mërguar në të gjithë Evropën derisa u vendosën më në fund në Madrid.

Mbreti Zog më vonë iu mor froni në mungesë të tij nga qeveria komuniste në atë kohë në pushtet në Shqipëri. Njëzet vjet më parë e pasoi djali i tij Leka 1.

Mbreti Leka 1 është ende në kontakt të ngushtë me mijëra bashkatdhetarë të tij që u larguan nga atdheu me prindërit e tij në atë kohë. Për shkak të kësaj, katër vjet më parë atij iu kërkua nga qeveria spanjolle të largohej nga Spanja. Ai akuzohej për komplot kundër qeverisë shqiptare.

Familja mbretërore më pas shkoi në atë që ishte Rodezia e atëhershme ku ata jetonin pranë Salisbury-t, sot Harare. Me ndryshimin e qeverisë ata erdhën në Afrikën e Jugut. Megjithatë, ata kanë në plan të transferohen në Egjipt në një moment.

Familja nuk mund të ndalojë së foluri për vendin mbi të cilin kanë pasur mundësinë të sundojnë. Shqipëria është një vend me rreth 2.6 milionë banorë dhe ka pothuajse të njëjtën sipërfaqe me Belgjikën. Vendi ka disa nga liqenet më të thellë në Evropë dhe shpatet malore edhe më të mira për ski sesa Zvicra.

Gjatë sundimit të mbretit Zog, shumica dërrmuese e popullsisë dhe gjithashtu familja mbretërore ishin myslimanë. Sot, të gjithë tempujt janë kthyer në muze antifetarë ose bar kafe. Banorët mund të adhurojnë vetëm shtetin si zot.

Mbretëresha Geraldinë e Shqipërisë është ulur këtu me të renë e saj, Mbretëreshën Susan të Shqipërisë, tek e cila është aktualisht për vizitë. Mbreti Leka dhe mbretëresha Suzan i Shqipërisë jetojnë në mërgim në Afrikën e Jugut. — Burimi : Die Transvaler, e hënë, 31 maj 1982, faqe n°2

Mbretëresha Geraldinë nuk kishte të ngopur me peizazhet e bukura të vendit të tyre. Ajo ende i kujton plazhet e bukura dhe pjesët veriore të pyllëzuara me shumë kafshë të egra, madje edhe arinj dhe ujqër, prej të cilëve ndoshta nuk kanë mbetur shumë sot.

Familja flet vetëm me kënaqësi për këtë vend në të cilin ata duan kaq shumë të kthehen. Megjithatë, ata e kuptojnë se vdekja u qëndron mbi kokë si një shpatë ndërsa qeveria aktuale sundon atje. Por ata ende shpresojnë.

                Në fillim të shek. XV Turqit sulmojnë Evropen dhe     shkretnojnë fise e mbretni.

            Fatosi i Krujës përballë rrezikut, qi i kercnohej Shqypnisë, i drejtohet Hyjit edhe e lutë qi mos të premtonte, qi Shqypnija të bije ndër kthetra të Turqve. Lutja e tij prekë të Amshuemin, i cilli i dergon së nalti Flamurin Kuq e Zi, emblemë bashkimi e vetsundimi. Me atë flamur në dorë, Skanderbegu, i mberthyem në armë, qet kushtrimin. Shqyptarët rrâjnë (nisen) menjiherë, kështu nisë lufta e tmershme dhe Turqvet u thehet sulmi.

            Në dorëshkrim, qi ban Poeti, e ka datën 20/11/1919, nën titull, ndër kllapa, lexojmë: Fragment i njij poemthi të pabotuem. Nuk dijmë kurrgja për ketë mendim të parë të tij rreth hartimit të këtij poemthi. Kanga, si kemi theksue edhe ma nalt, merr nji ton liriko-epik, tue u nda në shenj për fuqi shprehjesh, paraqitjesh të gjalla e fëtyrash ndjekore.                 At Viktor Volaj O.F.M. 1941.

Tue zbardhun mosha dhetepesët e jona

          Atje prej shtojesh s’ Anadollit t’ plleshem

          Hanza pergjakshem nisë mbi Evropë t’ kukzohet.

          Ishte zot-madhi i Turqvet, qi në krye

5. Të ma s’ rrebtes ushtri së jetës s’ atëhershme

          Ujnat e njelmta dilte t’ Helespontit,

         Edhe betohej n’ mni të vet mizore,

         Se shpirti trupit s’ do t’i dahej para

         Se hanzen t’ ngrifte mbi Sh’ Sofi t’ Bizantit

10. E n’ Sh’Pjeter t’ Romës tagji t’i vête kalit.

          E pse ai burrë dokrrash e pallavrash s’ ishte,

          Perpara tij ran frone e ran therore;

          U rroposen mbretni e u shkimen fise,

         E as bar ma s’ bijti andej ka ’i shkeli kamba.

15. Greku, Bullgari humben, humbi Serbi,

          Humbi, po, Serbi, madhështija e t’ cillit,

          Qatje te e vona boten mbarë në zi

          Do t’a pshtiellte. – T’ felgruemun drojet, shuejten

          Zanin mbretent e Evropës. Zâmaret eshten,

20. Eshti edhe kanga e nji mjeri e shemtueme,

          I  ra mbarë dheut.

                                         Kur, qé, mbi kep të Kruejës

         Titanike po del nji hije burri,

          Vetllat ngerthye, si dy hulli rrufeje,

         Me do sy zjarmi e ‘i mjekerr t’ thijtë, e cilla

         Shllungë gjatë nofllash i derdhej, si ajo njegulla

Rreth njaj curri s’ thepisun. M’ krye trishtueshem

Flakë i shkelqan tarogza brynatake,

Qi, tmershem ka ‘i vezllon nen rreze t’ diellit,

        Kometë zharitse dan nder sy t’ anmikut.

30. Ai asht fatosi i ndiemun Gjergj Kastrjota,

I Madhi Gjergj Kastrjota Skanderbegu,

Qi, pre’ atij kepi, si nji shqype mali

Kundron kah forca e barbaris lindore

Shkon tue rrëmbye mbretni e fise e popuj,

35.   E gjithshka t’ mbarë perftue kisht’ mendja e nierit;

Si rribë Verit, qi rêt i fshin prej qiellit

E e lên token me u tha. Edhe tue pamun

Se anmiku i rrebtë i gjytetnis njerzore

Po nisë per s’ afermi Shqypnis t’ kercnohej

40. E se prej nierit s’ kisht’ pse ndimë me pritun,

Çon syt kah qiella, e zemra gjak tu’ i shkue,

“O Zot! – gerthet, – O Zot i Madhi i Ushtrivet!

E po a njimend se ma s’ do t’ ket Shqypnija

Nji vend ku me t’ u lutë?… E se grat t’ona

45. Djepat n’ Azi mbas sodit do t’ perkundin?…

E se Shqyptari tokën do t’ punojë

Veç per me kndêllun n’ mish gocat qerkeze,

Qi nji Tirani t’ i sherbejn ma kandshem?

Oh! Pse ia mbrrim ksajë dite, e s’ ka shperthye

50.   Toka q’ me kohë, me na perpi per s’ gjalli!

Ti, o Zot i Madh i Ushtrivet, Ti prej qiellet

Zemer e forcë m’ dergo, qi ktij Tartari

Barbar un t’ ia diftoj, se Shqyptarija

S’ merret pa gjak, e se per Fé e Atdhé

55. Din t’ desë Shqyptari”. Permbi flatra

Të bardha t’ Fés kjo lutë u çue kah qiella

E i shkoi n’ vesh Perendis e e preku n’ zemer.

I Amshuemi, atëhera, prej visarit t’ qiellvet

Xjerrë nji pelhurë të njyme “kuq e zi”,

60.   Qi Engjuit vetë n’ Parriz endun e kishin:

          E mbasi e puthë i Lumi e ven në ball,

          Nji Kerubini t’ lehtë i urdhnon tu’  thanun,

          “Na, e ketë Flamur Skanderbegut çoja

          Atje poshtë n’ Krue,  e thuej prej ane s’eme,

65. Se dersa t’ rrije tok fisi i Shqyptarit

          Nen hije t’ ktij emblemi t’em t’ bekuem,

          Zot m’ vedi e i lirë gjithmonë ai ka me kenun”.

          Kshtu tha i Amshuemi; e ai Kerubini i qiellvet

          Palosun m’ parsme Flamrin e Shqypnis,

70.   Hapë flatrat e prarueme, e poshtë Empirit

          Zhgjetë nper nji rreze drite dirgjet n’ Krue.

          Ku Skanderbegut n’ dorë dhantin e Zotit –

          Flamurin e Shqypnis – ia nep e kshillin

          E t’ Lumit ia difton: Se si Shqyptari

75. Zot m’ vedi e i lirë gjithmonë do t’ mund qindroje.  

          Si ai nieri, qi trishtue njaj andrre s’ keqe,

          Kur gjumi i del, me vedi xen e gzohet,

          Se n’ hije e jo njimendtë iu tfaq rreziku:

          Kshtu Skanderbegu nisë me u gzue me vedi,

80. Si Lajmi i qiellvet n’ dorë ia dha Flamurin

          E i tha se per nën hije t’ tij Shqypnija

          E lirë e zojë m’ vetvedi p’rherë do t’ jitte.

          Edhe armatiset Burri i dheut krejt m’ hekur,

          Njeshë pallen n’ ijet – pallen t’ rrebtë mizore,

85. E m’ patershanë, me pafta arenzit t’ mathne,

          Njet Flamurin kuq e zi, qi vetë i Amshuemi

          E kishte puthë, edhe mbi shpinë të kalit,

          Qi, fry turijt, njuhatte erë të gjakut,

          Hidhet porsi duhi e rrebtë. Prej millit

90. E zjerrë pallen mizore, e drejtë kah qiella

          Heshten e ngrehë. Nji fllad i lehtë, i ambel –

          Flladi i Dashtnis – po e zhdrivillon Flamurin.

          – Flamurin e Atdheut t’ em – qi tue gufue

          Mallnueshem nepër ajr të lirë t’ Shqypnis,

95     Nisë me u valvitë si fleta e Kerubinit,

         Si njai skundilli i petkut t’ Perendis,

         Që, mirë qendisë me hana, hyj e diella,

          Prej krahvet t’ amëshuem e t’ gjithpushtetshëm

          I mvaret poshtë neper hapsi t’ Empirit,

100. Kah, pshtetë m’ stuhi e m’ flatra t’ rribës s’ murranit

          Sheston boshtin e moknes s’ rrokullis.

          E ashtu n’ atë dukë të rrebtë e t’ perfrigueshme

          Me ‘i za, si tue ulrue, prej kepit t’ Kruejës

          Po u thrret Shqyptarvet t’ vet e u thotë: “Ktu burra!

105. Ktu eni, o bijt e Malevet! Shqypnija

          Gjindet n’ rrezik!” N’ atë bulurimë ushtuene

          Malet e fushat e Shqypnis kreshnike,

          edhe nji çetë e vogel homeridash,

          – Burrash si motit veç qi bate nana –

110. Per rreth tij mblidhen, e nen hije t’ Flamurit

         Nji bé të madhe bajn e lidhin besen,

         Se i pllâmë toket t’ Atdheut s’ ia lshojn Tartarit,

         Po s’ e lán’ para me gjak t’ tij t’ perdhosun.

         T’ forcuem me atë bé, t’ forcuem me shejtni tagresh

115. E shpresë m’ Zotin tue mbajtë e m’ krah të vetin,

          Me Flamur kuq e zi zhdredhun perpara,

          Poshtë errmorevet t’ malevet t’ thepisuna

          Si rreshme boret prej ndo ‘i kulmi t’ rryeshem,

          Rrâjn fulikare permbi rradhë t’ Turqvet,

120. Të cillt, prej s’ largut tue ua pamun hovin,

          Thonë se kulshedra me dragoj po u turret.

          Edhe mnershem nisë lufta titanike.

          Kah t’ idhta shpata, kah gjakbâset heshta

          Çeken nder shkndija me vringllimë t’ trishtueshme,

         E bumbullojn henike edhe gopedra,

125   E vrrasin keqas të varruemt per dhé.

         Kaq nji zhurmë, nji rropame e ‘i vigmë e kobshme

         Çohet per ajr të terratuemun pluhnit,

         Qi rreth e rrotull t’ tanë dridhet Balkani.

130. Shkon gjaku rrkajë. T’ tanë fusha e gjanë e Dibrës

          Me kurma t’ zeshkët barbarësh asht mblue. Hidhet,

          Hingllon, trumhaset kali i Skanderbegut,

          Kah thundra e mbathne kthellë i humbë në dhé

          Të rijtun m’ gjak t’ barbarit. M’ dhambë brén buzen,

136. Atëherë zot-madhi i Turqvet pendohet

          Qi i ra kurr n’ mend t’ mësyjë Shqypnin mizore.

          E sheh, po, vetë gjakbâsi, se rob s’ bahet

          Ai dhé, ku Flamri kuq e zi valvitet.

          1919.

Shenim FR:

Asht botue pa asnjë ndryshim prej origjinalit tek “Lirika” 1941.

Asht vlersue nder kryeveprat  e Autorit At Fishta.

Melbourne 7  Maji 2025.

Ka qenë mëngjesi i 1 shtatorit të vitit 1976, kur punëtorët e ndërmarrjes së Peshkimit që mbërritën të parët në vendin e tyre të punës që ndodhej në bregun e liqenit të Shkodrës afër fshatit Shirokë, konstatuan se çuditërisht aty mungonte roja e ndërmarrjes së atij sektori, si dhe dezhurni i zyrave, gjë e cila nuk kishte ndodhur kurrë më parë?! Kjo sepse, veç të tjerash, aty ndodhej edhe moli ku ishin ankoruar të gjitha varkat e peshkimit, që të lidhura me zinxhirë e të kyçura me çelës, konsideroheshin si objekti i rëndësisë së veçantë dhe ishin nën kontrollin e ruajtjen e dyfishtë, si nga ana e ndërmarrjes së peshkimit, ashtu dhe nga posta e Kufirit që ndodhej në fshatin Zogaj, ku ishte dhe kufiri shtetëror me Malin e Zi, asokohe pjesë e Republikës Federative të Jugosllavisë së Marshallit Tito.

Edhe pse vazhdonte të binte një shi të rrëmbyer dhe me shtrëngata, që kishte filluar që nga mesnata e kaluar, peshkatarët filluan të kërkonin rojën dhe dezhurnin e ndërmarrjes së tyre, duke i thirrur ata me emër, por më kot, se askush s’përgjigjej? Por pas pak, ata shtangën në vend dhe u tmerruan, kur vetëm pak metra larg magazinës së peshkut, panë të shtrirë në tokë dhe pa shenja jete, një kufomë…! Ishte roja 50 vjeçar, Fadil Rizaj, i cili prej disa vitesh shërbente në atë detyrë. Askush nuk guxoi ta prekte me dorë, pasi ai jo vetëm se ishte i gjakosur dhe me shenja të dukshme në kokë e në trup, por duart i kishte të lidhur me litar nga prapa trupit dhe gjithashtu edhe organet e frymëmarrjes, të lidhura me një leckë pas kokës…! Çka nënkuptonte qartë, se atë e kishin vrarë…!

Pas asaj skene tmerri, disa nga peshkatarët vrapuan për tek zyrat për të telefonuar shefat e ndërmarrjes së tyre dhe Degën e Brendshme gjithashtu, por linja telefonike ishte e këputur dhe lidhja me Shkodrën nuk mund të realizohej…! Ndërkohë nga kontrollet e tjera për të gjetur dezhurnin e ndërmarrjes, u konstatua gjithashtu, se në molon në breg të liqenit, mungonte njëra nga lundrat, (varkat e peshkimit), pikërisht ajo që njihej si; “Lundra e Shëndetësisë”, si dhe kasaforta që mbante çelësat e tyre, ishte e thyer me levë!

Ndërkaq ishte dhënë alarmi dhe aty ja bëhen disa nga efektivët dhe shefat kryesorë të Degës së Punëve të Brendshme të Shkodrës, të cilët konstatuan menjëherë, se jo vetëm se kishin të bënin me një krim të rëndë, por edhe me një arratisje me varkë nëpërmjet liqenit, gjë e cila veç të tjerash, do e rëndonte edhe pozitën e tyre para eprorëve në ministrinë e Punëve të Brendshme në Tiranë. Ndërkaq lajmi mori dhenë dhe grupi hetimor me ekspertët përkatës filloi menjëherë nga puna, për zbulimin e krimit që kishte ndodhur dhe zbardhjen e gjithë asaj ngjarje, që disa ditë më pas do trondiste jo vetëm qytetin e rrethin e Shkodrës, por gjithashtu edhe Tivarin, Titogradin dhe Ulqinin në Malin e Zi!

Po ç’kishte ndodhur në të vërtetë, kush dhe pse e kishin vrarë rojën e Peshkimit Fadil Rizaja? Sa veta ishin arratisur dhe çfarë kishte ndodhur në mesnatën e 31 gushtit, duke u gdhirë 1 shtatori 1976, teksa binte një shi i dendur dhe me gjëmime e shtrëngata, që thuhej se nuk mbahej mënd ndonjëherë, edhe nga banorët më të moshuar të atyre anëve? Përse disa trupa të pajetë u gjetën në bregun e liqenit në pjesën jugosllave dhe një kufomë tjetër në anën tonë të kufirit, në afërsi të postës së kufirit në fshatin Zogaj? Si mundi të dilte me not në në pjesën e liqenit që i takonte kufirit të Republikës Federative të Jugosllavisë, autori kryesor i asaj arratisje, në atë natë të errët me shi, dallgë dhe furtunë?

Kush ishte Hamit Arif Myrto dhe çfarë u tha ai fillimisht banorëve të asaj zone, kur e panë në rrugicat e fshatit të tyre krejt të zhveshur, si dhe organeve kompetente jugosllave, lidhur me arsyet e arratisjes? Për çfarë e pyesnin Hamitin organet e UDB-së gjatë procesit hetimor në disa zyra të veçanta në Tivar, Titograd dhe Ulqin, ku e dërgonin duke i ndërruar shpesh vendin, “shokët” e qelisë dhe hetuesit që e merrnin në pyetje? Çfarë ju deponoi ai kur e pyesnin për bazat e repartet ushtarake, repartin e raketave e tjera instalime që ndodheshin asokohe në në rrethin e Shkodrës, si dhe traktet që ishin hedhur ato ditë në atë qytet, kundra Partisë së Punës dhe Enver Hoxhës?

Çfarë ju tha Hamiti organeve të UDB-së, lidhur me kunatin e tij, ministër në qeverinë e kryesuar nga Mehmet Shehu, e gjithashtu një nga njerëzit më të afërt të diktatorit Enver Hoxha, i cili qëndroi në atë detyrë deri në shembjen e regjimit komunist? Kush ishte “fotografi” nga Shkodra që ishte arratisur para disa vitesh në Jugosllavi dhe përse të gjithë hetuesit e pyesnin Hamitin, pikërisht për atë person? Përse autoritetet jugosllave të UDB-së vendosën dhe e kthyen Hamit Myrton në Shqipëri, duke ua dorëzuar organeve të Sigurimit të Shtetit Shqiptar, edhe pse ata ishin të bindur, se atë nuk e kishin dërguar me mision sekret?

Çfarë deponoi Hamiti gjatë procesit hetimor, si për arsyet që e kishin detyruar të ndërmerrte atë aventurë të rrezikshme e, gjithashtu të gjitha ato çka ai kishte treguar para UDB-së? Çfarë shkruante Hamiti në letrën drejtuar Enver Hoxhës për ministrin e Mbrojtjes Beqir Balluku dhe si u bë e mundur gjetja e asaj letre në shtëpinë e tij në Shkodër? Çfarë deponuan gjatë procesit hetimor familjarët e Hamitit, të afërmit, fqinjët, shokët e punës, brigadieri, drejtori i ndërmarrjes së Peshkimit, kryetari i Këshillit Popullor të Lagjes “Partizani” ku ai banonte, e të tjerë persona që u thirrëm për të dëshmuar ndaj tij, në vjeshtën e vitit 1976?

Përse gjyqi ndaj Hamit Myrtos u zhvillua në fshatin Shirokë, sa u dënua ai nga Gjykata e rrethit të Shkodrës, Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë dhe përse Presidiumi Kuvendit Popullor, la në fuqi vendimet e tyre, për dënimin e tij me vdekje (me varje në litar) edhe pas asaj tragjedia të tmerrshme që i kishte ndodhur atij; ku humbi të gjithë familjen? Cilat ishin fjalët e fundit që Hamiti tha para skuadrës së pushkatimit dhe përse edhe sot e kësaj dite, nuk është gjetur ende varri i tij?!

Lidhur me këto dhe të tjera nga ajo ngjarje nga më të rëndat e tragjiket që ka përjetuar rrethi i Shkodrës në ato vite dhe Mali i Zi gjithashtu, na njohin dokumentet arkivore të dosjes voluminoze përkatëse që ka siguruar Memorie.al, të cilat po i botojmë në disa numra (me faksimilet dhe fotot përkatëse), me qëllimin e vetëm, për të zbardhur dhe për të bërë të njohur krimet monstruoze të ndodhura në atë kohë, ku shqiptarët, për t’i shpëtuar ferrit komunist, detyroheshin të ndërmerrnin aventura nga më të rrezikshmet drejt kufirit shtetëror, ashtu si personazhi kryesor i kësaj ngjarje, Hamit Arif Myrtja!

Vijon nga numri i kaluar

VËRTETIMET E LËSHUARA NGA KRYETARI I KËSHILLIT POPULLOR TË LAGJES “PARTIZANI”, DHE DREJTORI I NDËRMARRJES SË PESHKIMIT, PËR HAMIT MYRTJA, I CILI JETONTE NË KUSHTE TË VËSHTIRA BANIMI, ME PESË ANËTARË TË FAMILJES NË NJË DHOMË!

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË Shkodër, më 10.10.1975

KËSHILLI POPULLOR I LAGJES “PARTIZANI”

Vërtetim

Vërtetojmë se qytetari Hamit Arifi, banor kësaj lagje, ka përbërje familjare prej 5 frymësh dhe banojnë në një dhomë të vetme pa anekse, në kushte të vështira. Është paraqitur në Këshillin Popullor të lagjes dhe ka kërkuar t’i jepet mundësia me e strehue në ndonjë banesë tjetër, këtë e kemi në evidencë, por për kushtet e krijuara, ai duhet të strehohet sa më shpejt nga qendra e punës ku punon. Ne si Këshill Popullor të lagjes, tash për tash nuk kemi mundësi ta strehojmë, se nuk kemi kontingjent strehimi.

Ky vërtetim lëshohet për ta paraqitur për efekte kërkim strehimi.

Për Këshillin Popullor të lagjes

Kryetari

Ibrahim Stankaj

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË

Ndërmarrja e Peshkimit Shkodër, më 5.6.1976

Vërtetim

Me anën e së cilës vërtetojmë se kjo ndërmarrje nuk ka detyrë nga Komiteti Ekzekutiv i rrethit, për ndërtim banesash me kontribut vullnetar, për arsye të vetë zonës ku ajo vepron dhe që shumica e punëtorëve janë nga Shiroka dhe Zogaj.

Prandaj i lëshohet ky vërtetim punëtorit Hamit Arif Myrtja, për ta paraqitur në Këshillin Popullor të Lagjes ku banon, për efekt planifikimi strehimi sipas rregullave që disponohen.

Drejtori

Thoma Liti

PROCES-VERBALI I MARRJES NË PYETJE TË HAMIT ARFIF MYRTJA, NGA ANA E HETUESIT TË DEGËS SË BRENDSHME TË SHKODRËS, JAKE TEFIKU

PROCES-VERBAL

I pyetjes së të pandehurit, Hamit Arif Myrtja, Shkodër më 7.10.1976.

Unë Jake Tefiku, hetues në Degën e Punëve të Brendshme, marr në pyetje Hamit Arif Myrtja.

Pyetje: Çfarë mund të na shpjegoni, në lidhje me akuzat që ju bëhen?

Përgjigje: Akuzat që më komunikohen, unë i dëgjova dhe i kuptova. Lidhur me akuzat që më bëhen, unë nuk pranoj vetëm propagandën armiqësore, kurse me dy akuzat e tjera, jam dakord dhe shpjegoj si më poshtë:

Një muaj para se unë të arratisesha në Jugosllavi, më lindi mendimi për të kaluar në Jugosllavi. Duke menduar gati një muaj për mënyrën e arratisjes, se me çfarë drejtimi dhe me çfarë mënyre. Mendova që rruga më e mundshme për arratisje, ishte marrja e ndonjë sule, për të kaluar nëpër liqen. Mendova gjithashtu që të merrja shërbimin e dezhurnit, që të kisha mundësi për të marrë lundrën, ose të peshkimit, ose të ndonjë organi tjetër, se unë e dija që në molo qëndronin edhe ato të Shëndetësisë dhe të Degës Brendshme.

Tri ditë përpara i kam thënë gruas sime, Hasijes, për planin dhe mendimin që unë kisha për t’u arratisur jashtë shtetit, në Jugosllavi. Asaj unë i thashë se këtu nuk siguroj dot ushqimin e përditshëm, sepse kemi shumë pak të ardhura dhe me këto nuk kalohet dimri. Më në fund, sepse gruaja në fillim nguroi, por kur pa këmbënguljen time, menjëherë ra dakord. Unë i thashë asaj që të mos bisedonte me asnjë person, lidhur me bisedën. Unë i thashë gruas, se pa marrë juve, nuk mund të arratisem. Siç e thashë, ajo ra dakord dhe më premtoi se nuk do të bisedonte me asnjë person, për bisedën e zhvilluar midis meje dhe asaj.

Duke vazhduar punën si peshkatar, vazhdimisht mendoja për rrugën e kalimit, atë qysh më parë e mendova që me anën e rrëmbimit të ndonjë lundre të arratisesha, duke marrë dhe familjen me vete. Këtë gjë ja thashë gruas. Nga fundi i muajit të gushtit, brigada jonë e peshkimit me brigadier Qemal Ulkonjën, kishte radhën e shërbimit të dezhurnit të ndërmarrjes, unë duke pas në plan arratisjen, i kërkova atij të merrja në sahati 22.00, detyrën e shërbimit të dezhurnit, brigadieri më tha po. Unë atij ja paraqita sikur kisha nevojë dhe këtë ditë ta zëvendësoja me pushim të mëvonshëm. Kështu që, më datën 31 gusht 1976, deri më sahati 14, unë kam punuar në dajlan, së bashku me brigadën time, sa lashë punën jam kthyer e kam shkue në shtëpi.

Harrova të them, se plani im për arratisje dështoi njëherë, sepse unë kisha ndërmend që me anën e dezhurnit të arratisesha, mirëpo nuk ma dhanë këtë të drejtë. Kështu që gruaja ime, Hasija, e mori vesh. Posa shkova në shtëpi, i thashë Hasijes të përgatitesh se atë natë do të realizonim arratisjen dhe për këtë mendova të shkruaja një letër, duke shpjeguar arsyet që më detyronin të arratisesha. Hasija më pa që unë po shkruaja diçka, por nuk më pyeti se çfarë po shkruan! Përmbajtja e letrës kryesisht ka qenë probleme vetëm ekonomike, duke thënë se nuk mund të jetoj më me këto të ardhura, se na është ulur paga, se nuk na është dhënë strehim, e plot probleme të tjera, që mua të gjitha nuk më kujtohen.

Në përmbajtjen e kësaj letre unë kam shkruar që t’i drejtohet udhëheqësit kryesor të Partisë dhe t’i dorëzohet atij. Me këtë doja të thoja që të mësonte pse unë po arratisesha. Këtë letër unë e kam vendosur në një valixhe të vogël dhe e lashë aty, sepse mendoja se po të legalizohesh dhe të merrej vesh arratisja ime, do të vinin njerëzit e Degës së Brendshme dhe do ta gjenin.

Në sahati 20.00 të datës 31 gusht 1976, unë së bashku me gruan dhe tre fëmijët, vendosëm që të dilnim prej shtëpie, gruan e porosita që po të ndesheshim me njerëzit tanë në rrugë, të thoshte se po shkojmë tek vajza e hallës, që kemi në lagjen “Ndocaj”, Rakip Hoxha. Gruaja veshi fëmijët, me vete morën një pincë dhe një darë, një çantë të zezë, një çarçaf të bardhë që gruaja për ta nxirë e mori dhe e futi e bëri të zezë një ditë më përpara, për ta përdirur si velë për lundrën, mora një palë pantallona kadife të zeza në blu, mori sende për veshje vetë gruaja dhe për fëmijët dhe u nisëm.

Kemi dalë nëpër pjacë, para se të largoheshim prej shtëpie, kemi ndeshur në dy motrat e gruas, Bukurijen dhe Vjollcën dhe u dha dorën, unë e shikova gruan që të mos e lëshonte veten e saj para tyre, se mos ato kuptonin ndonjë send, gruaja Hasije e mbajti veten, dhe ato nuk kuptuan asnjë send. Edhe unë u thashë lamtumirë, por nuk jua dhashë dorën, sepse kisha biçikletën për dore. Kështu që u larguem. U thamë se sot mos na prisni, se sot nuk vijmë e do të qëndrojmë vërdallë nga vajza e hallës. Së bashku me gruen, kemi shkue te ‘Turizmi’, dhe aty unë kam pirë një gotë raki, fëmijëve u dhamë diçka, kurse ajo mori një gotë venë, por nga që mendonte punën e arratisjes, nuk mundi ta pinte. Tek Turizmi kemi qëndruar deri në sahati 21 e 45, pastaj jemi nisur me biçikletën time, duke ecur në këmbë deri te ndërmarrja e Peshkimit.

Pasi kaluam urën e Bunës, pamë dy ushtarë të zakonshëm të urës, dhe pasi na panë pasaportat, na thanë shkoni. Kështu që shkuam fill e te dezhurni. Kur shkuam aty, gjeta rojën Fadil, mbiemrin nuk ja di, u përshëndetëm me Fadilin, na tha; po ju, i thashë se më kanë caktuar dezhurn, ku ishit kështu vonë, i thashë se kena kenë tek daja në Oblikë, më tha çoje gruan në shtëpi dhe kthehu, jo i tha gruaja, se jam e lodhur dhe shkoj nesër, kurse unë nga ana ime i thashë Fadilit se kësaj i ka vdekur një halla e saj dhe nesër e qesin në dhe, këtë e bëra për ta rrejt.

Unë e mora dyshekun e dezhurnit dhe e çova sipër në korridorin e administratës, se gjoja do të flinte, gruaja ra së bashku me fëmijët, për t’i vënë ata në gjumë, unë fillova bisedën me Fadilin dhe u ulëm me ndenjë së bashku të dy. Kisha pak bukë dhe e hëngra atë në prezencë të tij e, u çova e piva pak ujë dhe përsëri u ula afër tij, pushka e tij ishte pas tij afër, nuk guxoja t’i thosha për mendimin që kisha, se kisha frikë se më kundërshtonte dhe më qëllonte me pushkë, në rast se i thosha hapur, se ja dija kryet atij. Ju afrova dhe i them: Fadil, unë kam një hall të madh, çfarë halli ke, më tha?

Unë i thashë se dua të arratisem në Jugosllavi, ai më tha se unë të vras dhe tentoi e mori pushkën për të më qëlluar, unë ja kapa pushkën, por ay e kishte kapë! Unë e mora me të mirë për ta bindur dhe i thashë; shiko mor Fadil, se unë kam hall të madh, për t’u arratisur në Jugosllavi, unë nuk jetoj dot këtu në Shqipëri, kurse Fadili më tha se; unë nuk të lë të shkoj gjallë. Ndërsa pushkën e kishim të dy dhe ai mundohej të ma merrte, e unë nuk ja lëshoja, se kisha frikë se më vriste, kemi shkuar lart, deri afër magazinës së brigadës për mbajtjen e rrjetave, këtë e bëra që unë të fshija gjurmët e arratisjes, prandaj e tërhoqa me marifet lart dhe jo poshtë, se këtej nga molo ishte rruga.

Kështu që duke hecur dhe duke u grindur, unë me të mirë për ta bindur dhe ay në kundërshtim të hapët, shkuam deri te hardhia, aty kisha ndërmend me e godit dhe me e lënë të gjallë dhe me e lidh. Kur vajtëm aty, përsëri ju luta që të mos më binte në qafë, dhe të më lejonte të kaloja në lundër, mirëpo ay nuk pranoi dhe po bërtiste, unë atëhere kur e pashë se nuk po bindesh, me me forcë i tërhoqa pushkën. Më tha se; unë nuk të lejoj. I thashë se e kam vendos me u arratis së bashku me gruan e me fëmijët dhe këtë do ta bëj patjetër.

Kur unë ja kisha tërhequr pushkën krejtësisht, ai tentoi dhe më qëlloi me shkelm, deshi të më godiste në organet, por nuk mundi atje dhe më qëlloi në kofshë, unë atëhere e rrëzova në tokë duke e vënë nën këmbë dhe me dorën tjetër mbaja pushkën, kur e rrëzova, me të mirë desha me e bind, por ay nuk bindesh dhe shtova duke i thënë se nuk jam nisur me të mbyt, ay bërtiste dhe atëhere nga frika se mos vinte kush, ose mos vinin rojet që ishin përqark, kur e pashë se nuk bindesh, i kam rënë me qytën e pushkës pas kreje, ay u çua përsëri dhe tentoi me më kapë, unë e qëllova për ta mposhtur dhe ay u rrëzua për tokë, pastaj i lidha duart me një copë rrjetë najloni, të cilën e kisha marrë qysh më parë për këtë qëllim, ndërsa pas lidhjes së duarve, i lidha dhe gojën për të mos bërtitur, me një boçe të gruas që e kisha marrë për këtë qëllim.

Unë me thikë nuk e kam godit, por vetëm më qytën e pushkës. Pasi e konstatova se ai nuk po luante më dhe mendova se e mbyta, ashtu të turbulluar e menjëherë kam shkue të gruaja dhe i thashë çoju shpejt, u çua gruja dhe mori djalin e vogël. Para se të niseshim, shkova me darë dhe çila kasafortën të merrja çilsat për me çilë sulat, e pastaj pasi bëra këtë veprim, mora gruan, ajo djalin e vogël, unë dyshekun dhe djalin tjetër, kurse vajza eci me këmbët e veta dhe me shpejtësi zbritëm në molo. Para se të largohesha për në molo, me shpejtësi këputa linjën telefonike, se mos vinte kush dhe lajmëronte, fika edhe dritën e prozhektorit dhe gjendja u errësua krejtësisht, lirova një siguresë për të fikur dritën e vend-rojes e, me shpejtësi u largova për në molo.

Kur shkova aty, fill me çelësat i shkova sulës së Degës, nuk e hapa dot çilësin e saj, e shkova e mora atë të Shëndetësisë që luftoheshin mushkonjat, mirëpo me çilsa, nuk munda ta hapja, por me darë munda, e preva dhe e hapa. Kurse çantën me pantallonat, nuk e mbaj mënd se ku e lashë dhe unë mendoja gjithnjë se e kisha në lundër, kur dola në liqen për të lundruar, filloi era, ishte sahatai rreth 24.00 të natës, pasi kisha kaluar pak, filloi era, i thashë gruas se shiko e më jep velën se e kam në çantë, mirëpo këtë nuk e kisha dhe e kisha lënë në çantë. Sa kam kaluar Shirokën, më kapi shiu dhe era dhe prej qendrës së Peshkimit e deri sa kam kaluar kufirin, kam kaluar gati dy tre orë.

Procesi u ndërpre dhe pasi u lexua, u nënshkrua. Memorie.al

Ka qenë mëngjesi i 1 shtatorit të vitit 1976, kur punëtorët e ndërmarrjes së Peshkimit që mbërritën të parët në vendin e tyre të punës që ndodhej në bregun e liqenit të Shkodrës afër fshatit Shirokë, konstatuan se çuditërisht aty mungonte roja e ndërmarrjes së atij sektori, si dhe dezhurni i zyrave, gjë e cila nuk kishte ndodhur kurrë më parë?! Kjo sepse, veç të tjerash, aty ndodhej edhe moli ku ishin ankoruar të gjitha varkat e peshkimit, që të lidhura me zinxhirë e të kyçura me çelës, konsideroheshin si objekti i rëndësisë së veçantë dhe ishin nën kontrollin e ruajtjen e dyfishtë, si nga ana e ndërmarrjes së peshkimit, ashtu dhe nga posta e Kufirit që ndodhej në fshatin Zogaj, ku ishte dhe kufiri shtetëror me Malin e Zi, asokohe pjesë e Republikës Federative të Jugosllavisë së Marshallit Tito.

Edhe pse vazhdonte të binte një shi të rrëmbyer dhe me shtrëngata, që kishte filluar që nga mesnata e kaluar, peshkatarët filluan të kërkonin rojën dhe dezhurnin e ndërmarrjes së tyre, duke i thirrur ata me emër, por më kot, se askush s’përgjigjej? Por pas pak, ata shtangën në vend dhe u tmerruan, kur vetëm pak metra larg magazinës së peshkut, panë të shtrirë në tokë dhe pa shenja jete, një kufomë…! Ishte roja 60 vjeçar, Fadil Rizaj, i cili prej disa vitesh shërbente në atë detyrë. Askush nuk guxoi ta prekte me dorë, pasi ai jo vetëm se ishte i gjakosur dhe me shenja të dukshme në kokë e në trup, por duart i kishte të lidhur me litar nga prapa trupit dhe gjithashtu edhe organet e frymëmarrjes, të lidhura me një leckë pas kokës…! Çka nënkuptonte qartë, se atë e kishin vrarë…!

Pas asaj skene tmerri, disa nga peshkatarët vrapuan për tek zyrat për të telefonuar shefat e ndërmarrjes së tyre dhe Degën e Brendshme gjithashtu, por linja telefonike ishte e këputur dhe lidhja me Shkodrën nuk mund të realizohej…! Ndërkohë nga kontrollet e tjera për të gjetur dezhurnin e ndërmarrjes, u konstatua gjithashtu, se në molon në breg të liqenit, mungonte njëra nga lundrat, (varkat e peshkimit), pikërisht ajo që njihej si; “Lundra e Shëndetësisë”, si dhe kasaforta që mbante çelësat e tyre, ishte e thyer me levë!

Ndërkaq ishte dhënë alarmi dhe aty ja bëhen disa nga efektivët dhe shefat kryesorë të Degës së Punëve të Brendshme të Shkodrës, të cilët konstatuan menjëherë, se jo vetëm se kishin të bënin me një krim të rëndë, por edhe me një arratisje me varkë nëpërmjet liqenit, gjë e cila veç të tjerash, do e rëndonte edhe pozitën e tyre para eprorëve në ministrinë e Punëve të Brendshme në Tiranë. Ndërkaq lajmi mori dhenë dhe grupi hetimor me ekspertët përkatës filloi menjëherë nga puna, për zbulimin e krimit që kishte ndodhur dhe zbardhjen e gjithë asaj ngjarje, që disa ditë më pas do trondiste jo vetëm qytetin e rrethin e Shkodrës, por gjithashtu edhe Tivarin, Titogradin dhe Ulqinin në Malin e Zi!

Po ç’kishte ndodhur në të vërtetë, kush dhe pse e kishin vrarë rojën e Peshkimit Fadil Rizaja? Sa veta ishin arratisur dhe çfarë kishte ndodhur në mesnatën e 31 gushtit, duke u gdhirë 1 shtatori 1976, teksa binte një shi i dendur dhe me gjëmime e shtrëngata, që thuhej se nuk mbahej mënd ndonjëherë, edhe nga banorët më të moshuar të atyre anëve? Përse disa trupa të pajetë u gjetën në bregun e liqenit në pjesën jugosllave dhe një kufomë tjetër në anën tonë të kufirit, në afërsi të postës së kufirit në fshatin Zogaj? Si mundi të dilte me not në në pjesën e liqenit që i takonte kufirit të Republikës Federative të Jugosllavisë, autori kryesor i asaj arratisje, në atë natë të errët me shi, dallgë dhe furtunë?

Kush ishte Hamit Arif Myrto dhe çfarë u tha ai fillimisht banorëve të asaj zone, kur e panë në rrugicat e fshatit të tyre krejt të zhveshur, si dhe organeve kompetente jugosllave, lidhur me arsyet e arratisjes? Për çfarë e pyesnin Hamitin organet e UDB-së gjatë procesit hetimor në disa zyra të veçanta në Tivar, Titograd dhe Ulqin, ku e dërgonin duke i ndërruar shpesh vendin, “shokët” e qelisë dhe hetuesit që e merrnin në pyetje? Çfarë ju deponoi ai kur e pyesnin për bazat e repartet ushtarake, repartin e raketave e tjera instalime që ndodheshin asokohe në në rrethin e Shkodrës, si dhe traktet që ishin hedhur ato ditë në atë qytet, kundra Partisë së Punës dhe Enver Hoxhës?

Çfarë ju tha Hamiti organeve të UDB-së, lidhur me kunatin e tij, ministër në qeverinë e kryesuar nga Mehmet Shehu, e gjithashtu një nga njerëzit më të afërt të diktatorit Enver Hoxha, i cili qëndroi në atë detyrë deri në shembjen e regjimit komunist? Kush ishte “fotografi” nga Shkodra që ishte arratisur para disa vitesh në Jugosllavi dhe përse të gjithë hetuesit e pyesnin Hamitin, pikërisht për atë person? Përse autoritetet jugosllave të UDB-së vendosën dhe e kthyen Hamit Myrton në Shqipëri, duke ua dorëzuar organeve të Sigurimit të Shtetit Shqiptar, edhe pse ata ishin të bindur, se atë nuk e kishin dërguar me mision sekret?

Çfarë deponoi Hamiti gjatë procesit hetimor, si për arsyet që e kishin detyruar të ndërmerrte atë aventurë të rrezikshme e, gjithashtu të gjitha ato çka ai kishte treguar para UDB-së? Çfarë shkruante Hamiti në letrën drejtuar Enver Hoxhës për ministrin e Mbrojtjes Beqir Balluku dhe si u bë e mundur gjetja e asaj letre në shtëpinë e tij në Shkodër? Çfarë deponuan gjatë procesit hetimor familjarët e Hamitit, të afërmit, fqinjët, shokët e punës, brigadieri, drejtori i ndërmarrjes së Peshkimit, kryetari i Këshillit Popullor të Lagjes “Partizani” ku ai banonte, e të tjerë persona që u thirrëm për të dëshmuar ndaj tij, në vjeshtën e vitit 1976?

Përse gjyqi ndaj Hamit Myrtos u zhvillua në fshatin Shirokë, sa u dënua ai nga Gjykata e rrethit të Shkodrës, Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë dhe përse Presidiumi Kuvendit Popullor, la në fuqi vendimet e tyre, për dënimin e tij me vdekje (me varje në litar) edhe pas asaj tragjedia të tmerrshme që i kishte ndodhur atij; ku humbi të gjithë familjen? Cilat ishin fjalët e fundit që Hamiti tha para skuadrës së pushkatimit dhe përse edhe sot e kësaj dite, nuk është gjetur ende varri i tij?!

Lidhur me këto dhe të tjera nga ajo ngjarje nga më të rëndat e tragjiket që ka përjetuar rrethi i Shkodrës në ato vite dhe Mali i Zi gjithashtu, na njohin dokumentet arkivore të dosjes voluminoze përkatëse që ka siguruar Memorie.al, të cilat po i botojmë në disa numra (me faksimilet dhe fotot përkatëse), me qëllimin e vetëm, për të zbardhur dhe për të bërë të njohur krimet monstruoze të ndodhura në atë kohë, ku shqiptarët, për t’i shpëtuar ferrit komunist, detyroheshin të ndërmerrnin aventura nga më të rrezikshmet drejt kufirit shtetëror, ashtu si personazhi kryesor i kësaj ngjarje, Hamit Arif Myrtja!

                                                           Vijon nga numri i kaluar

PROCES-VERBALI I HETUESIT TË DEGËS SË PUNËVE TË BRENDSHME TË SHKODRËS, JAKE TEFIKU, PËR IDENTIFIKIMIN E KUFOMËS SË FËMIJËS TË GJETUR NGA ROJET KUFITARE SHQIPTARE NË LIQENIN E SHKODRËS 

                                                      PROCES-VERBAL

                                                       (Për njohje)

Sot më datën 4.9.1976, në qytetin e Shkodrës, unë Jake Tefiku, me detyrë hetues në Degën e Punëve të Brendshme Shkodër, paraqita për identifikim një kufomë fëmije të seksit femër, qytetarit Xhemal Shaban Seferi, me banim në lagjen “Partizani”, Rruga “Lek Dukagjini” nr. 113, Shkodër. Qyetetari Shaban Seferi, pasi e kqyri mirë e mirë kufomën të zhveshur, deklaroi se: “Kufoma që më paraqitet për identifikim, unë e njoh, është e Valbona Hamit Myrto, e moshës 8 vjeçare, atë e njoh shumë mirë, sepse e kam mbesën time, d.m.th., vajzën e vajzës time, Hasije”.

Gjithashtu deklaroi se; jo vetëm për fytyrë e trup që e njoh shumë mirë, por në të njëjtën kohë deklaroi, se ajo kur ishte gjallë, se ka pas veshur pulovër leshi bojë qielli, xhup leshi të kuq, sandale të ngjyrës kafe, çorape të bardha e të shkurtra, mbathje të bardha. Po ashtu deklaroi se Valbona kishte fytyrë të rrumbullakët, flokë gështenjë si në bionde të shkurtra, trup të zhvilluar që po ta shikoje kur ishte gjallë, dhe sot që është e vdekur, të linte përshtypje që ishte e moshës 10-12 vjeçe! “Përfundimisht, unë deklaroi se kufoma është e Valbona Hamit Myrtja dhe këtë e njoh mirë. Përveç meje, këtë e njohin dhe robt e shtëpisë time dhe komshija. Nuk gaboi dhe jam shumë i sigurt”.

Proces-verbalin e lexova dhe e nënshkrova.

Dëshmitari                                                                         Hetuesi

Xhemal Seferi                                                                 Jake Tefiku

DOKUMENTI I HARTUAR NGA ZV. KRYETARI I DEGËS SË BRENDSHME TË SHKODRËS NDUE GJINI, DËRGUAR GJENDJES CIVILE TË QYTETIT PËR ÇREGJISTRIMIN E VAJZËS 8 VJEÇARE TË HAMIT MYRTOS, QË U GJET E MBYTUR NË LIQENIN E SHKODRËS DHE LEJEN PËR TA MARRË TRUPIN E SAJ NGA MORGU GJYSHI I SAJ XHEMAL SEFERI

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME                               Shkodër, më 5.9.1976

ANA E PUNËVE TË BRENDSHME

(Sektori i Hetuesisë)

Nr. 340

                                            ZYRËS SË GJENDJES CIVILE

                                                  SHKODËR

 Urdhërojmë çregjistrimin prej themeltarëve të vajzës së mitur, Valbona Hamit Myrto, e bija e Hamitit dhe Hasijes, vjeç 8, lindur e banuese në Lagjen “Partizani”, Rruga Tregu i Ri, nr. 113 Shkodër, për arsye se më datën 4.9.1976, në orët e mbrëmjes, është gjetur e mbytur në liqenin e Shkodrës.

         ZV/KRYETARI I DEGËS SË P. TË BRENDSHME

                               Ndue Gjini 

                                                          SPITALIT CIVIL

                                                           SHKODËR

Kufomën që ndodhet në morg pranë atij spitali, e vajzës Valbona Hamit Myrto, vjeç 8 ne gjysëm, e mbytur në liqenin e Shkodrës, t’i dorëzohet kryefamiljarit Xhemal Seferaj, me banim në Lagjen “Partizani”, e cila është mbesa e tij.

Bashkë me kufomën, t’i dorëzohen edhe sendet personale të kufomës, që ka pasë veshur.

ZV/KRYETARI I DEGËS SË P. TË BRENDSHME

                                            Ndue Gjini

KËRKESA PËR STREHIM QË HAMIT MYRTJA KISHTE BËRË PRANË KËSHILLIT POPULLOR TË QYTETIT, DISA VITE PARA ARRATISJES

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË                     Shkodër, më datën 29.8.1974

KËSHILLI POPULLOR I QYTETIT

  SHKODËR

Nr, 138/1 Prot. 

                                             QYTETARIT HAMIT ARIF MYRTJA

                                                   Banor i Lagjes “PARTIZANI”

Këtu

Kryesia e Këshillit Popullor të Qytetit, mori në shqyrtim kërkesën tuaj për strehim, juve duhet që t’i drejtoheni qendrës suaj të punës, sipas kushteve, mundësive dhe radhës, do të bëjnë plotësimin e kërkesave për strehim.

                P/KËSHILLIN POPULLOR TË QYTETIT

                             KRYETARI

                          Hilmi Nurja

DOKUMENTI I KOMISIONIT LOKAL TË KUFIRIT I PALËS JUGOSLLAVE, DËRGUAR AUTORITETEVE SHQIPTARE, ME NJOFTIMIN PËR GJETJEN E TRUPAVE TË VDEKUR TË GRUAS DHE TRE FËMIJËVE TË HAMIT MYRTJES, I ARRATISUR NË JUGOSLLAVI NGA LIQENI I SHKODRËS

Pala jugosllave e komisionit lokal të përzier për sektorin Nr 1

                         Letra Nr 2

                          4.9.1976

Palës Shqiptare të komisionit lokal të përzier për sektorin Nr 1

Natën mes 31 Gushtit dhe 1 Shtatorit 1976, qytetari i Republikës Popullore të Shqipërisë, Hamit Myrtja, nga babai Arif, dhe nënës Lutfije, me mbiemrin Kalimani, lindur më 13.6.1944 në fshatin Shirokë të rrethit Shkodër, me banim në Shkodër, rruga “Partizani” Nr 113, ka kaluar ilegalisht vijën e kufirit shqiptaro-jugosllav, në liqenin e Shkodrës në afërsi të fshatit Cklla në territorin jugosllav.

I lartpërmenduri, ka marrë me vete dhe familjen dhe konkretisht, gruan Hasien në moshën 26 vjeç, vajzën Valbona 8 vjeçe, dhe djemtë Zamirin 5 vjeç, dhe Petritin 3 vjeç, të cilët janë mbytur në ujërat territoriale jugosllave, për arsye të përmbytjes së lundrës, nga koha shumë e keqe. Kufomat e gruas Hasije dhe të dy djemve janë gjetur, ndërsa kufoma e vajzës, akoma nuk është gjetur. Karshi Hamit Myrtos, ndiqet procedura nga organet kompetente jugosllave.

Për palën jugosllave të komisionit lokal të përzier për sektorin Nr 1

                                           Kryetari

                                    Miodrag Kovaçeviç d.v.

E përktheu Xheladin Seknaj

PROCES-VERBALI I ORGANEVE TË MINISTRISË SË PUNËVE TË BRENDSHME JUGOSLLAVE, PËR DORËZIMIN E HAMIT ARIF MYRTJA PALËS SHQIPTARE, NË PIKËN KUFITARE TË HANIT TË HOTIT  

PROCES-VERBAL

Mbi dorëzimin e Hamit Myrtos organeve të R.P. të Shqipërisë në datën 7.10.1976 në pikën e kalimit të kufirit Han i Hotit -Bozhaj.

PREZENT

Nga pala jugosllave                                     Nga pala shqiptare

Bogoljub Rakoçeviç                                        Sejdin Duçkollari

Miodrag Kovaçeviç                                          Bajram Shima

Në datën 7 Tetor 1976, në orën 9.00 organet R.F.S. Jugosllave, kryen dorëzimin organeve Shqiptare të Hamit Myrtja, nënshtetas i R.P. të Shqipërisë nga babai Arif, dhe nënës Lutfije Kalimani, lindur më 13.6.1944 në fshatin Shirokë të rrethit Shkodër. Palës shqiptare në këtë moment, i është dorëzuar një borset grash me bojë të mbyllur.

Nga pala jugosllave              Nga pala shqiptare

Nënshkrimet                          Nënshkrimet

Bozhaj – Hani i Hotit

7.10.1976

Kio nr. 225/76

Hetuesi gjyqësor i gjykatës së rrethit në Titograd, me objekt kriminal karshi Hamit Myrtjes nga Shkodra, e Republikës Popullore të Shqipërisë, për shkak të veprimeve kriminale të vrasjes, të parashkruar nga nenet 135, faqe 1 K.Z. në bazë të kërkesës GJ.T. në Titograd k.t. Nr 326/76 datë 21.9.1976 në mënyrë vendimtare në bazë të nenit 140, faqe 1, Z.K.P. solli:

Vendim

Për të ndjekur hetimet karshi Hamit Myrtja, nga babai Arif, dhe nënës Lutfije, lindur në 13.6.1944 në Shirokë, afër Shkodrës, me nënshtetësi shqiptare, punëtor peshkimi, i martuar, baba i tre fëmijëve, ka kryer 4 klasë fillore, shërbimin ushtarak e ka kryer në vitin 1966, në Lushnje të R.P. të Shqipërisë. Për arsye dyshimi se natën e datës 31 Gusht 1976, rreth orës 23.00 në Shkodër, ka marrë jetën e Fadil Brezies, i cili nga ky ka grabitur pushkën dhe me të i ka rënë disa herë në pjesën e kokës të dëmtuarin, pastaj me thikë ka prerë kokën, e më pas ka fshehur kufomën. Po të jetë ky veprim kriminal vrasje, parashikohet nga neni 135 faqe 1 K.Z. Karshi këtij vendimi i pandehuri mund ta apelojë brenda 3 ditëve, nga marrja e vendimit pranë Këshillit Gjyqësor të Rrethit Titograd.

                    MBI KËTË MOTIVACION

OJT në Titograd, vendosi në mbështetje të kërkesës të ndiqen hetimet karshi Hamit Myrtos, për shkaqe të dyshimta, se ka kryer veprime kriminale të mësipërme. I akuzuari pranoi se në Shkodër tek e ashtuquajtura Ndërmarrja e Peshkimit, i ka rënë dy herë me qytën e pushkës, në trurin e vogël, Fadil Brezies, por jo me qëllimin e marrjes së jetës së tij, por që të jetë i paaftë me qëllim që t’i jepet mundësia për veten dhe familjen e tij për arratisje në Jugosllavi. Dyshimi kryesor është se i akuzuari, ka kryer krimin e mësipërm që dalin nga deklarata penale e RSUP Titograd dhe të tjera shkrime, për të cilat ka kondita që karshi tij të ndiqen hetimet. Nga sa më sipër dhe në bazë të nenit 148, faqe 1 Z.K.P. u zgjidh si me fjalë.

                                   GJYKATA E RRETHIT TITOGRAD

                                              Datë 21.9.1976

                    HETUESI GJYQËSOR

                   Radojko Gjuriçanin d.v.

E përktheu Xheladin Seknaj

P.P. nr 5689/76 – 4

Gjyqtari i Komunës (Bashkisë) për shkeljen në Titograd duke zgjidhur shkeljen e veprimit karshi Hamit Myrtos nga Shkodra, për shkak të shkeljes nga neni 7 faqe 1 të ligjit mbi kalimin e kufirit shtetëror, në bazë të nenit 92,199 dhe 201 të ligjit mbi shkeljen SL faqe SRCG, nr 3/74 datë 6.9.1974 ka sjellë:

VENDIM

Fajtori Hamit Myrto, i biri i Arifit dhe i Lutfijes, lindur në 1944 në Shirokë të Shkodrës, shtetas shqiptar, me gjendje të varfër, pa vend-banim të përhershëm.

Është fajtor

Se më 31 Gusht 1976, ka kaluar kufirin shqiptaro-jugosllav, tek fshati Cklla në liqenin e Shkodrës, jashtë vendit të caktuar për kalim. Mbasi ka kryer këtë shkelje në bazë të nenit 7, faqe 1, të ligjit mbi kalimin e kufirit shtetëror dhe lëvizjen mbi brezin kufitar dhe në bazë të nenit 69, faqe 1, pika 1, e të njëjtit ligj.

Dënohet

Me dënim burgim që do të zgjasë 15 ditë. Konform nenit 264 të urdhëresave faqe 1, pika 1, të ligjit mbi shkeljen, fajtori menjëherë dërgohet në vendin e vuajtjes së dënimit. Konform nenit 126 të ligjit mbi shkeljen i dënuari, lirohet nga detyrimi i shpërblimit në tërësi për shkeljen e shkaktuar.

Mbi këtë motivacion

Seksioni i Punëve të Brendshme të komunës së Tivarit me nr 2684 datë 3.9.1976 ka paraqitur kërkesën karshi fajtorit të ndiqet procedura e shkeljes, për shkak të shkeljes së shënuar në këtë vendim. Duke vepruar sipas kërkesës është ndjekur, i akuzuari me pjesëmarrjen e përkthyesit Jako Daniloviç, nga Titogradi është marrë në pyetje në bazë të rrethanave dhe kërkesës. Nga deponimi i tij shkaktari, ka pranuar shkeljen dhe paraqet që më 31 Gusht 1976 rreth orës 23.45, me bashkëshorten e tre fëmijët, është nisur me lundër nga Shiroka e Shkodrës me qëllim arratisjen në Jugosllavi, dhe gjatë udhëtimit në liqenin e Shkodrës lundra ku janë ndodhur, është mbytur nga koha e keqe.

Gruaja dhe tre fëmijët e tij kanë vdekur, ndërsa ai arriti të dalë në tokë tek vendi Cklla i komunës Tivar, dhe nëpërmjet fshatarëve është dorëzuar tek Seksioni i Punëve të Brendshme të Tivarit. Për vendosjen e dënimit janë vlerësuar të gjitha rrethanat që kanë influencuar në shkallën e dënimit, si dhe rrethanat që e detyruan të kryejë shkeljen. Pranimin i të pandehurit, rrethanat materiale të të pandehurit dhe rrezikshmërinë shoqërore të veprimeve të kryera. Ky gjyqtar, mendon se me dhënien e dënimit do të arrihet qëllimi i dënimit, si dhe shkalla e dënimit mbështetur në shkallën e përgjegjësisë së të pandehurit.

Gjithashtu ky gjyqtar ka gjetur se i jepet mundësia të dyshohet nga frika me qëllim që i pandehuri ti ikë dënimit të dhënë mbasi nuk ka asnjë dokument mbi identitetin e tij, nuk ka asnjë vendbanim të përhershëm, është shtetas i huaj, dhe në mbështetje të nenit 264 faqe 1 pika 1 mbi shkeljen, vendosi që i pandehuri të largohet nga dënimi i dhënë. I pandehuri me deponimet e tij, ka deklaruar se s’ka asnjë mjet jetese dhe për këtë arsye ky gjyqtar në bazë të nenit 126 të ligjit mbi shkeljen, ka dhënë vendim që të lirohet nga shpenzimet e bëra me rastin e veprimit të shkaktuar. Memorie.al  Nga Dashnor Kaloçi

                      Gjyqtar i Komunës për shkeljen

                              Në Titograd më 6.9.1976

 Gjyqtari për shkeljen                                                            Sekretar

   Nikolla Tomiç                                                                Makbule Shahoviç       

GJERGJ KASTRIOTI

(Veper e skulptorit O.Paskali)

Gjergj KASTRIOTI – Skenderbeu (1405 – 1468) asht Shqiptari ma i Madh që detyroi Botën me pranue se ka Shqipni dhe se ka edhe Shqiptarë! Anatole France shkruen per Té: “Lavdia asht një luks tepër i kushtueshëm!”.

Edhe pse me 17 janar 1468 Gjergj Kastrioti mbylli sytë, Shpirti i Tij vazhdoi me jetue në trojet tona, aty ku dhuna dhe terrori për me zhdukë Fenë Katolike dhe ndjesitë Atdhetare Shqiptare kjene të pashembullta në tokat e pushtueme nga turqit. Për Gjergj Kastriotin u banë shumë studime dhe janë shkrue mjaft libra. Unë nuk do të shkruej këtu bibliografinë e plotë të tyne, por do t’i jap lexuesit vetëm një rreshtim të disa viteve kur fillon dhe si vazhdon shkrimi i mendimeve të tyne per Heroin tonë  Kombtar, tue iu referue studjuesit Fan S.Noli për Gjergj Kastriotin (New York 1947).

Nё 1480, Dhimiter Frângu, bashkluftar i Kastriotit, asht i pari qё ka lanё tё shkrueme nё latinisht jeten dhe trimnitё e Princit Shqiptarёve, Gjergj Kastriotit.

1584, Jovius, Peshkopi i Noçerёs, në librin “Elogjina” (Elogie), që do të thotë “Lavdërime”, shkruen për portretin e Gjergj Kastriotit, që kishte pa në Galerinë e Arteve në Firence, Itali. Ai e permendë dhe në librin “Komentin” (Commentario).

1582. Zurita, në librin “Analet e Aragonës”, ku permendet traktati i Kastriotit me Alfonsin e V të Aragonës dhe të Napolit, në vitin 1451.
1583. Sansovinoja, historian i Venedikut, që popullarizoi Historinë e Barletit.
1584. Lavardini, aristokrat nga Vandomi i Francës, perkthyes i Barletit, që i jep për herë të parë Gjergj Kastriotit titullin Mbret. Merr hollёsi nga Franku. Një përkthim i tij anglisht nga Gentieman u botue në 1596 në Londer, Angli.
1585. Summonteja, në “Historia e Napolit” shkruen thanjet e Pantanoja, Piu II dhe Zurita. Kritikon Barletin për pasaktesitë e tija në lidhje me luftimet e Napolit.
1586. Knolles (Noulësi), në librin “Historia e Turqëve” përmendë Barletin.
1587. Mariana, në “Historia e Spanjës” përmendë betejat e Gjergj Kastriotit.

1644 – 1677. Rinaldi, vazhdues i kardinalit Baronius, përshkruen shkurtime e pjesë burimesh arkivore nga dokumentacionet e Papëve. Vepra e tij asht me vlerё.

1680. Spondanoja, kalvanist francez, i cili përdorë “Analet Kishtare” si fakte. Asht i pari historian kritik i historisë së Gjergj Kastriotit.
1681. Dyponcet (Dyponseja), Kritik i historisë, që vlerëson Barletin.

1730 – 1733. Muratori, dijetar italian, botoi analistët Simonetta, Kribeli, Sanudo, Kanensius, që i referohen Kastriotit rastësisht.

1742. Biemmi, studjues i Tivarasit, dhe i të gjithë bashkohësëve të vet.
1743. Voltaire, i kushtoi një kapitull Gjergj Kastriotit, në librin e tij “Essai sur les Moeurs des Nations” (Sprovë mbi zakonet e Kombeve), ku shënon dy faktorët bazë të fitoreve të Kastriotit: Shqiptarët vetë, si rracë luftarake dhe karakteri malor i Shqipnisë. Perfundimi i tij asht ky: “Po të kishin kenë perandorët grekë si Gjergj Kastrioti, Perandoria e Lindjes do të kishte shpëtue”.
1744. Gjeneral Wolfe, (Uolf), mendimi i tij prej eksperti ushtarak asht ky:

“Gjergj Kastrioti shkelqen mjedis gjithë gjenaralëve të vjetër dhe të rijë, në udhëheqjen e një ushtrije të vogël mbrojtëse.”

1815. Sismondi, asht i pari që tregon për qeleshen e shpaten që i dhuroi Papa.
1816. Farlati, dijetar jezuit, që bashkpunoi me Riçeputin në Padova t’ Italisë, kur mblodhën treqind vëllime dorshkrim të historisë së Kishës Ilire. Asht historian eklektik dhe kritik i moderuem. Asht i pari dhe i fundit që ka shkrue Historinë e Kastriotit të pamë nga sfondi fetar i Shqipnisë Katolike Romane në kohen e Gjergj Kastriotit.
1817. Hammer, historian i vetem që citon burimet turke, persiane dhe arabe.
1818. Grigoreviç, profesor rus, i cili permendë i pari nga burimet sllave se Gjergji ishte mbi 20 vjeç kur e mori sulltan Murati II peng.
1819. Z.I.Gentleman, përkthyes i librit “Skenderbeu i Murit” (Moore) të Historisë së Lavardinit, historia ma e gjatë e shkrueme anglisht.

1853 – 1856. Romanin, kritik i pabesisë së Venedikut kundrejt Kastriotit.

1863. Longfellow, Nenry W., poet amerikan, shkruen poezi per Gj Kastriotin.
1864. Fallmerayer, asht i pari kritik që ka zbulue vitin e saktë të vdekjes sё Gjergj Kastriotit, 1468. Perkrahes i fortё i shkrimeve historike tё Barletit.
1865. Trinchera, asht i pari që botoi nё “Codice Aragenese” disa letra me vlerё të madhe tё Gjergj Kastriotit me Mbretin Ferdinand të Napolit nga arkivat.

1876 – 1918. Jireçeku, asht përforcues i mendimit se Gjergji asht rritë në malet e vendlindjes shqiptare dhe jo në pallatin e sulltanit Murati II.

1881. Petroviç, boton kuq e zi bibliografitë per Gjergj Kastriotin.
1882. Kayser, zbuloi se Papa Nikolla V e quejti në kohen e tij Gjergj Kastriotin “Luftar i Krishtit” gati dhjetë vjet para Kalikstit III, që e shkruen këte në letren e njohun të tij, me 11 shtator 1457, dokumenta të vetme tё arkivave të Vatikanit.
1883. Tajani, dijetar italo – shqiptar, asht i pari që shkruen për perkrenaren dhe shpaten e Gjergj Kastriotit në Muzeun e Vienës.

1886 – 1891. Pastori, asht studjues i arkivave të Vatikanit, ku zbulon letra dhe disa mendime të dokumentueme per Kastriotin dhe fitoret e Tij.

1887 – 1918. Talloczy, zbulues dhe perforcues dokumentacioni per Kastriotin.

1892. Fermenxhini, zbuloi se mbiemni Kastrioti asht i fshatit me atë emen.

1896 – 1910. Konica Faik, boton disa artikuj frengjisht per Gjergj Kastriotin.

1914 – 1924. Sufflay, Milan von, profesor kroat, i vramë per kontributin e madh që ka dhanë në të gjitha fushat e Historisë së Shqipnisë. Ka pasqyrue sakt jeten qytetare tё  Shqipnisё në librin e njohun të Tij: “Burgen und Städte” (Kështjella dhe qytete).

1921 – 1947. Fan S.Noli, “Gjergj Kastrioti – Skenderbeu 1405 – 1468”…

Një nder kryeveprat e Tij per Historinë e Shqipnisë.

1925 – 1929. Giese, dijetar gjerman, gjenё i pari dokumenta turke per ekspeditat e Muratit II dhe tё Mehmetit II kunder Shqiptarёve.

1925 – 1931. Babingeri, dijetar gjerman që tregon mbishkrime të kështjellës së  Elbasanit, nga Mehmeti II nё vitin 1466, ku perforcon Barletin e Tivarasin.

1937. Gegaj, At Athanas, dijetar shqiptar, që i paraqiti Universitetit të Louvain një disertacion në gjuhen frengjishte, me titull “Shqipnia dhe invadimi turk në shekullin e pesëmbëdhjetë”, i botuem nga ai universitet në vitin 1937. Fan S.Noli shkruen per këtë libër këto fjalë: “Është tregimi më i plotë i heroit që mund të jetë botuar ndonjëherë në çdo gjuhë, plot me informata dhe me materiale të paraqitur mirë.”
1938. At Gjergj Fishta i kushton Gjergj Kastriotit poezinë “Me këte  shej ke me fitue”“IN HOC SIGNO VINCES.” Një nder kryeveprat e At Fishtës.

***

Gjergj Kastrioti asht kenë dhe do t’ jetë Heroi i Përjetshëm i të gjithë Shqiptarëve, kudo kjofshin Ata!

Aq madhshtore asht Epoka e luftave dhe e fitoreve të Tij kundër turqëve, sa asnjë Trim legjendar në Botë nuk asht i përjetsuem në aq shumë shtete të Botës me monumente lavdije sa Shqiptari i Madh i Arbënisë sonё Gjergj Kastrioti – Skenderbeu! Përkrenaria, Parzmoria dhe Shpata e Tij vazhdojnë me shkelqye në të gjitha Enciklopeditë e Botës, në të gjitha Ata Shtete ku nderohet Flamuri Kombtar i yni, ashtu si në çdo votër Shqiptare, kudo kjoftë, që në krye të vendit ka Gjergjin dhe Shqipen Dykrenare të Kastriotit, mbi shtrojen e gjakosun ndër shekuj per Liri.

“Ata” që sot kërkojnë me përlye Figurën e Gjergj Kastritot për motive fetare, lè të vazhdojnë me ecë të zbathun në ranë mbas deves… Ashtu siç ecen tradhëtarët e shekullit XX ndër asfaltët e Tiranёs sё zharitun si pasues tё denjё tё Haxhi Qamilit, Ever Hoxhës dhe tradhëtarve tjerë të “Rilindjes komuniste”. Historia do të përsëritet prap për të gjithë “ata” që ecin në gjurmët e tradhëtarëve të Atdheut!

Shqiptarë, bashkonju rreth Flamurit Gjergj Kastriotit – Skenderbeut, dhe të gjithë bashkë mbas gjurmëve të Shejtes Nanë Tereza, pa hezitue marrshoni drejtë PAQES dhe DEMOKRACISË së VERTETË të “BASHKIMIT EUROPJAN”!

Melbourne, 3 Maji 2025.

Ka qenë mëngjesi i 1 shtatorit të vitit 1976, kur punëtorët e ndërmarrjes së Peshkimit që mbërritën të parët në vendin e tyre të punës që ndodhej në bregun e liqenit të Shkodrës afër fshatit Shirokë, konstatuan se çuditërisht aty mungonte roja e ndërmarrjes së atij sektori, si dhe dezhurni i zyrave, gjë e cila nuk kishte ndodhur kurrë më parë?! Kjo sepse, veç të tjerash, aty ndodhej edhe moli ku ishin ankoruar të gjitha varkat e peshkimit, që të lidhura me zinxhirë e të kyçura me çelës, konsideroheshin si objekti i rëndësisë së veçantë dhe ishin nën kontrollin e ruajtjen e dyfishtë, si nga ana e ndërmarrjes së peshkimit, ashtu dhe nga posta e Kufirit që ndodhej në fshatin Zogaj, ku ishte dhe kufiri shtetëror me Malin e Zi, asokohe pjesë e Republikës Federative të Jugosllavisë së Marshallit Tito.

Edhe pse vazhdonte të binte një shi të rrëmbyer dhe me shtrëngata, që kishte filluar që nga mesnata e kaluar, peshkatarët filluan të kërkonin rojën dhe dezhurnin e ndërmarrjes së tyre, duke i thirrur ata me emër, por më kot, se askush s’përgjigjej? Por pas pak, ata shtangën në vend dhe u tmerruan, kur vetëm pak metra larg magazinës së peshkut, panë të shtrirë në tokë dhe pa shenja jete, një kufomë…! Ishte roja 60 vjeçar, Fadil Rizaj, i cili prej disa vitesh shërbente në atë detyrë. Askush nuk guxoi ta prekte me dorë, pasi ai jo vetëm se ishte i gjakosur dhe me shenja të dukshme në kokë e në trup, por duart i kishte të lidhur me litar nga prapa trupit dhe gjithashtu edhe organet e frymëmarrjes, të lidhura me një leckë pas kokës…! Çka nënkuptonte qartë, se atë e kishin vrarë…!

Pas asaj skene tmerri, disa nga peshkatarët vrapuan për tek zyrat për të telefonuar shefat e ndërmarrjes së tyre dhe Degën e Brendshme gjithashtu, por linja telefonike ishte e këputur dhe lidhja me Shkodrën nuk mund të realizohej…! Ndërkohë nga kontrollet e tjera për të gjetur dezhurnin e ndërmarrjes, u konstatua gjithashtu, se në molon në breg të liqenit, mungonte njëra nga lundrat, (varkat e peshkimit), pikërisht ajo që njihej si; “Lundra e Shëndetësisë”, si dhe kasaforta që mbante çelësat e tyre, ishte e thyer me levë!

Ndërkaq ishte dhënë alarmi dhe aty ja bëhen disa nga efektivët dhe shefat kryesorë të Degës së Punëve të Brendshme të Shkodrës, të cilët konstatuan menjëherë, se jo vetëm se kishin të bënin me një krim të rëndë, por edhe me një arratisje me varkë nëpërmjet liqenit, gjë e cila veç të tjerash, do e rëndonte edhe pozitën e tyre para eprorëve në ministrinë e Punëve të Brendshme në Tiranë. Ndërkaq lajmi mori dhenë dhe grupi hetimor me ekspertët përkatës filloi menjëherë nga puna, për zbulimin e krimit që kishte ndodhur dhe zbardhjen e gjithë asaj ngjarje, që disa ditë më pas do trondiste jo vetëm qytetin e rrethin e Shkodrës, por gjithashtu edhe Tivarin, Titogradin dhe Ulqinin në Malin e Zi!

Po ç’kishte ndodhur në të vërtetë, kush dhe pse e kishin vrarë rojën e Peshkimit Fadil Rizaja? Sa veta ishin arratisur dhe çfarë kishte ndodhur në mesnatën e 31 gushtit, duke u gdhirë 1 shtatori 1976, teksa binte një shi i dendur dhe me gjëmime e shtrëngata, që thuhej se nuk mbahej mënd ndonjëherë, edhe nga banorët më të moshuar të atyre anëve? Përse disa trupa të pajetë u gjetën në bregun e liqenit në pjesën jugosllave dhe një kufomë tjetër në anën tonë të kufirit, në afërsi të postës së kufirit në fshatin Zogaj? Si mundi të dilte me not në në pjesën e liqenit që i takonte kufirit të Republikës Federative të Jugosllavisë, autori kryesor i asaj arratisje, në atë natë të errët me shi, dallgë dhe furtunë?

Kush ishte Hamit Arif Myrto dhe çfarë u tha ai fillimisht banorëve të asaj zone, kur e panë në rrugicat e fshatit të tyre krejt të zhveshur, si dhe organeve kompetente jugosllave, lidhur me arsyet e arratisjes? Për çfarë e pyesnin Hamitin organet e UDB-së gjatë procesit hetimor në disa zyra të veçanta në Tivar, Titograd dhe Ulqin, ku e dërgonin duke i ndërruar shpesh vendin, “shokët” e qelisë dhe hetuesit që e merrnin në pyetje? Çfarë ju deponoi ai kur e pyesnin për bazat e repartet ushtarake, repartin e raketave e tjera instalime që ndodheshin asokohe në në rrethin e Shkodrës, si dhe traktet që ishin hedhur ato ditë në atë qytet, kundra Partisë së Punës dhe Enver Hoxhës?

Çfarë ju tha Hamiti organeve të UDB-së, lidhur me kunatin e tij, ministër në qeverinë e kryesuar nga Mehmet Shehu, e gjithashtu një nga njerëzit më të afërt të diktatorit Enver Hoxha, i cili qëndroi në atë detyrë deri në shembjen e regjimit komunist? Kush ishte “fotografi” nga Shkodra që ishte arratisur para disa vitesh në Jugosllavi dhe përse të gjithë hetuesit e pyesnin Hamitin, pikërisht për atë person? Përse autoritetet jugosllave të UDB-së vendosën dhe e kthyen Hamit Myrton në Shqipëri, duke ua dorëzuar organeve të Sigurimit të Shtetit Shqiptar, edhe pse ata ishin të bindur, se atë nuk e kishin dërguar me mision sekret?

Çfarë deponoi Hamiti gjatë procesit hetimor, si për arsyet që e kishin detyruar të ndërmerrte atë aventurë të rrezikshme e, gjithashtu të gjitha ato çka ai kishte treguar para UDB-së? Çfarë shkruante Hamiti në letrën drejtuar Enver Hoxhës për ministrin e Mbrojtjes Beqir Balluku dhe si u bë e mundur gjetja e asaj letre në shtëpinë e tij në Shkodër? Çfarë deponuan gjatë procesit hetimor familjarët e Hamitit, të afërmit, fqinjët, shokët e punës, brigadieri, drejtori i ndërmarrjes së Peshkimit, kryetari i Këshillit Popullor të Lagjes “Partizani” ku ai banonte, e të tjerë persona që u thirrëm për të dëshmuar ndaj tij, në vjeshtën e vitit 1976?

Përse gjyqi ndaj Hamit Myrtos u zhvillua në fshatin Shirokë, sa u dënua ai nga Gjykata e rrethit të Shkodrës, Kolegji Penal i Gjykatës së Lartë dhe përse Presidiumi Kuvendit Popullor, la në fuqi vendimet e tyre, për dënimin e tij me vdekje (me varje në litar) edhe pas asaj tragjedia të tmerrshme që i kishte ndodhur atij; ku humbi të gjithë familjen? Cilat ishin fjalët e fundit që Hamiti tha para skuadrës së pushkatimit dhe përse edhe sot e kësaj dite, nuk është gjetur ende varri i tij?!

Lidhur me këto dhe të tjera nga ajo ngjarje nga më të rëndat e tragjiket që ka përjetuar rrethi i Shkodrës në ato vite dhe Mali i Zi gjithashtu, na njohin dokumentet arkivore të dosjes voluminoze përkatëse që ka siguruar Memorie.al, të cilat po i botojmë në disa numra (me faksimilet dhe fotot përkatëse), me qëllimin e vetëm, për të zbardhur dhe për të bërë të njohur krimet monstruoze të ndodhura në atë kohë, ku shqiptarët, për t’i shpëtuar ferrit komunist, detyroheshin të ndërmerrnin aventura nga më të rrezikshmet drejt kufirit shtetëror, ashtu si personazhi kryesor i kësaj ngjarje, Hamit Arif Myrtja!

INFORMACIONI I NDËRMARRJES SË PESHKIMIT NË SHKODËR, DËRGUAR DEGËS SË PUNËVE TË BRENDSHME TË ATIJ RRETHI, PËR NGJARJEN E DATËS 1 SHTATOR 1976

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË

Ndërmarrja e Peshkimit

Nr. 426 Prot. Shkodër më 1.9.1976

DEGËS SË PUNËVE TË BRENDSHME

K ë t u

Ju njoftojmë se më datën një shtator 1976, në ora 6 e 30, kur vijmë në ndërmarrje, njoftohemi nga roja Haxhi Miruku, se kur ka ardhë me marrë në dorëzim shërbimin, tha se nuk e kam gjetur në ndërmarrje, as rojën të quajtur Fadil Rizaja, dhe as nëpunësin e rojës, Hamit Arifi, gjithashtu nga inventari i lundrave, mungon një lundër e shërbimeve shëndetësore, e cila strehohej në molon tonë.

Nga verifikimi që bëmë në ndërmarrje, nuk konstatuam prishje të dyllit që vulosen dyert e zyrave, me përjashtim të thyerjes së kasafortës së çelësave që kyçin lundrat, e cila administrohet nga ana e kufirit, po kështu mungon një dyshek që shërbente për fjetje të nëpunësit të rojës, si dhe telefoni i këputur.

Sa sipër, menjëherë njoftuam Operativin e Degës së Punëve të Brendshme, gjithashtu rreth orës 10 paradreke, duke u vu në kërkim të gjetjes së rojës dhe të dezhurnit, si në tokë dhe në ujë, rezultojë se në afërsi të zyrave të administratës, rreth 30 metra, u gjet i vdekur roja Fadil Rizaja, i lidhur në organet e frymëmarrjes dhe me duart mbrapa.

D r e j t o r i

Thoma Liti

PROCES-VERBALI I KËQYRJES SË VENDIT TË NGJARJES NGA ANA E HETUESIT TË DEGËS SË BRENDSHME TË SHKODRËS, JAKE TEFIKU, EKSPERTI KRIMINALIST GJOLEK YMERI DHE MJEKU LIGJOR, DR. INJAC SIMONI

PROCES-VERBAL

I këqyrjes së vendit të ngjarjes

Sot, më datën 1 shtator 1976, Unë Jake Tefiku, hetues në Degën e Punëve të Brendshme Shkodër, duke pasur me vete ekspertin kriminalist, Gjolek Ymerin, ekspertin mjeko-ligjor Dr. Injac Simonin, me dëshmitarë të pranishëm Thoma Litin, sipas njoftimit telefonik të Ndërmarrjes së Peshkimit, se në Molo mungonte një lundër peshkimi, si dhe roja i ndërmarrjes së orëve të vona të natës, e nëpunësi i rojës së administratës së Peshkimit, konform nenit 187 të Kodit të Pr. Penale, organizova këqyrjen e vendit të ngjarjes. Vendi i ngjarjes ndodhet në territorin e ndërmarrjes së Peshkimit, e pikërisht në molo dhe në vend-roje.

Vend i ngjarjes kufizohet nga veriu me liqenin e Shkodrës, nga lindja dhe nga jugu e kantierin e guror dhe kodrat e malit të Taraboshit, në perëndim me kodrën shkëmbore e guroren e N.SH.N. Shkodër. Molo e peshkimit është e rrethuar nga tre anët me mur guri, dhe kufizohet nga veri-lindja me liqenin, nga jugu e perëndimi me xhaden asflat, Shkodër Shirokë. Në veri Molo ka dalje në hapësirën e liqenit që është e barabartë me brinjën e një muri. Sipërfaqja e Molos kap 120. metra katrorë, ku në këtë sipërfaqe janë rreshtuar afër njëra tjetrës lundrat e gjuetisë, të lidhura pas dy kavosh çeliku, e cila është e fiksuar në të dy anët e murit rrethues të Molos.

Në afërsi të kavos që është e përbërë prej çeliku, duken për secilën lundër të drynosura “Elzet” Hungarez, “Tuto” e prodhim vendit. Në pjesën lindore të Molos janë tre lundra, që janë gati të ngjitura njëra pas tjetrës, e midis dy lundrave, nga e djathta në të majtë kur hyn, duket një boshllëk ku ka qenë vendosur lundra 004 e shërbimit shëndetësor. Në afërsi të kavos prej çeliku, e pikërisht në vendin bosh për tokë, u gjetën një palë dara të ngjyrës së zezë më buzë të mprehta, në fundin e dorezave me ngjyrë të kuqe.

Në largësinë 25 m. pranë vendit të gjetjes së darave, e pikërisht në shkallët e ngjitjes dhe zbritjes në Molo, duket një çantë e zezë prej inkeliti në gjendje të re me dy doreza, e krahut të majtë e qepur me një copë andër dhe brenda në çantë ndodhen një palë pantallona burrash kadife bojë blu në gjendje përdorimi, të njomura pjesërisht, në teksat e pantallonave ndodhet një rrip ngjyrë jeshil në të zi, një çelës engles, një palë pinca izoluese, disa metra spango, një sasi tel bakri tub, një çarçaf me madhësi 2.20 x 2 m., në tre cepat e tij ka të lidhura nga një pullë me dy unaza metalike bronzi, të lidhura nga një copë tel, në tri lidhje ka tri pulla kauçuku të bardha, një pullë ushtarake metalike, dhe një kokë afere metalike.

Shkallët ku u gjet çanta, janë prej betoni, në anën e shkallëve larg 2.5 m., kalon rruga automobilistike në drejtim Shkodër-Shirokë. Në perëndim ku mungon lundra, larg 12 m., ndodhen të rreshtuara afër njëra tjetrës e të lidhura e kyçura disa lundra, (sule), ku në të tretin rresht, nga e djathta në të majtë, me fytyrë nga liqeni, duken një grumbull çelësash, dryna, në sipërfaqen e kiçit të lundrës.

Në largësi 55 m., duket një biçikletë e prodhimit kinez, 26-tëshe e mbështetur pas murit, me çilës në të, bojë ulliri, në gjendje përdorimi, me doreza, një prej tyre origjinale, kurse tjetra kauçuku në ngjyrë jeshile, origjinalja në ngjyrë gri, me goma të rregullta dhe pa shenja e karakteristika të veçanta. Në largësi 4-5 m., ndodhet godina njëkatëshe e dezhurnit të ndërmarrjes e cila është me dy ndarje. Dhoma ka gjatësi e gjerësi 2.90 x 2 m., kurse lartësi 3 m. Në faqen perëndimore ndodhet një dritare me dimension 110 me 110 m., dy kanatesh me xhama të rregullt dhe e mbyllur plotësisht. Brenda ndodhet një krevat dërrase pa asnjë mbulesë, një tavolinë pune dhe një raft të kyçur prej druri.

Në faqen e murit në perëndim, ndodhet një kasetë druri gjysëm e hapur, dykanatëshe. Në brendësinë e saj duken çelësa me numra. Kaseta në krahun e djathtë të saj, qëndron një dryn “Tutjus”, prodhim hungarez, ndërsa në krahun tjetër të kanatës, ndodhet një ganxhë prej teli në formë gozhde, nga njëra anë e dalë, ndërsa në krahun tjetër, e futur në dërrasë. Në harkun e kësaj unaze, ka dy të thelluara në dru. Në grumbullimin e çilsave që u gjendën në kiçin e (Lundrës) sules pa numër, duket dhe dallon një çilës me nr. 004 dhe në birën e fundit të çilësit, një karton po me këtë numër, i varur si vath.

Nga kërkimi i mëtejshëm i vendit të ngjarjes, në largësinë 3 m., nga godina e rojës, në anën e trotuarit me lule, duket një cipë rrjetë najloni ngjyrë rozë me gjatësi 1.80 m. Përballë derës së godinës ku qëndronte roja në lehën e luleve, ndodhet një çekiç me bisht druri të shkurtër, nga ana e parë shtypës, dhe nga ana tjetër i mprehtë, me një të çarë në mes. Në largësinë 23 m. nga zyrat e drejtorisë së ndërmarrjes e, 30 m. larg godinës së rojës, u gjet i vrarë kufoma e një personi, i cili nga identifikimi i përket FADIL RIZA BREZAJ, roje në territorin e Peshkimit.

Territori ku ndodhet i shtrirë viktima, është i mbuluar me bar të madhësisë së rritur, me pjerrësi e i mbuluar me gurë të vegjël të futur në dhe. Në drejtim të këmbëve të kufomës, në largësinë 2 m., ndodhet një hardhi e ngritur në formë të lartë, si në formë gardhi, me gjatësi rreth 5 m. Kufoma ndodhet e shtrirë për tokë, rreth 3 m. larg magazinës së brigadës së Peshkimit, e shtrirë në pozicion gjysëm djathtas, me kokë nga perëndimi e këmbë nga lindja, me duar të lidhura prapa me një copë rrjetë naylon ngjyrë rozë, lidhur dy herë me nyje dhe kaluar pesë herë në formë rrethi.

Gojën e ka të lidhur me një beze të bardhë, nga para prapa, ku mbulon organet e frymëmarrjes dhe kryesisht gojën dhe nga prapa kokës i lidhur kjo beze me nyje katër herë. Bezja ka një gjatësi 90 cm., me një qëndisje në mes në formë kryqesh, me ngjyrë rozë dhe bojë qielli, anët e saja janë të qepura me makinë, bezja është në ngjyrë të kuqe, dhe në vendet ku është e lidhur, ka disa prerje. Kufoma mban veshur xhaketë stofi me kuadrate ngjyrë gri, prodhim vendi, pantallona doku bojë hiri në gri, këpucë verore në ngjyrë kafe, çorape blu, këmishë blu, kanotiere të bardhë, si dhe mbathje të bardha beze. Viktima sytë i ka gjysëm të mbyllura. Në anën e majtë të kokës, poshtë, dhe majtas veshit të majtë, në distancën 6 cm., ka një plagë me përmasa 1.5 x 0.2 cm., me buzë dhe kënde të mprehtë, plaga është e ablike.

Nga ana e djathtë e kokës, në largësi 5.5 cm. nga veshi i djathtë, ka dy plagë paralele njëra me tjetrën, me drejtim pothuaj horizontal në distancë njëra nga tjetra, 2.5 cm., plaga e sipërme është me përmasa 3 X 0.1 cm., dhe plaga e dytë poshtë, 1.5 X 0.1 cm., perpendikular mbi plagën e dytë, ka një plagë tjetër, me buzë dhe kënde të mprehta, 1.5 X 0.1 cm., në vazhdim djathtas ka dy plagë të tjera, e para horizontale me gjatësi 2 cm., e dyta poshtë saj 0.1 cm. thikë. Në anën e majtë të kokës ka një plagë me përmasa 2 X 0.2 cm. Në shpinë sipër djathtas ka një plagë tjetër me buzë dhe kënde të mprehta 2 X 0.1 cm. Në ballë ka gërvishtje dhe nxirje. Plagët e kokës janë të thella deri në kockë dhe ka rrjedhje gjaku, nën veshin e djathtë ka një pellg të vogël gjaku.

Kufoma mban të veshur xhaketë stofi me kuadrate. Në xhepin e xhaketës, ai i jashtëm, i sipërm, ka një prerje horizontale paralel me buzën e xhepit, me një gjatësi 3 cm. Në supin e majtë, pikërisht ku përshkon qepja e xhaketës, ka një shqepje me prerje të fijeve të stofit, me gjatësi 6 cm. Në qendër në mes të shpatullave, pikërisht nën jakën e xhaketës, ka një prerje në formën e një këndi me brinjë të gjerë nga 1 cm. dhe 2 cm. secila. Kjo prerje korrespondon me pjesën e brendshme të xhaketës, përshkon këmishën dhe futet në thellësi të mishit.

Kufoma u zhvesh dhe u kontrolluan xhepat e teshave të tij. Në xhepin e pantallonave u gjetën sende personale, dy ballë fishekë prodhimit italian, gjithsej 12 copë, çelësi i armaturës së armëve, çelësi i biçikletës, dokumentet personale të viktimës, të cilat iu dorëzuan vëllait të tij, ndërsa fishekët, administratës së ndërmarrjes. Kufoma, mbasi përfunduan veprimet e këqyrjes, iu kalua për autopsi, mjekut ekspert. U morën si prova materiale, çanta me gjithë sendet e përshkruara në këtë proces-verbal, copat e rrjetës najloni që është lidhur viktima, e pjesa tjetër që u gjend afër vend-rojes, shamia e lidhur në organet e frymëmarrjes, darët dhe çekiçin.

Këqyrja filloi në orën 8 e 30 dhe mbaroj në orën 13.00, në dritë natyrale me vranësira, me terren të lagët për shkak të shiut të rënë gjatë natës. U bë fotografimi i vend-ngjarjes me hollësitë e tija.

Proces-verbali u lexua dhe u nënshkrua.

Eksperti Eksperti Hetuesi

Gjolek Ymeri Dr. Injac Simoni Jake Tefiku

Dëshmitari

Thoma Liti

KOMUNIKATAT E MINISTRISË SË BRENDSHME, PËR NGJARJEN E ARRATISJES SË HAMIT ARIF MYRTJA DHE GJETJEN E TRE KUFOMAVE NGA ANA E PALËS JUGOSLLAVE DHE NJË NGA KUFITARËT SHQIPTARË NË FSHATIN ZOGAJ TË LIQENIT SHKODRËS

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME Ekzemplar Nr 1

DEGA E PËRGJITHSHME Tiranë 3.9.1976

KOMUNIKATA OPERATIVE Nr. 210

DREJTORIA E KUFIRIT

Dega e Punëve të Brendshme Shkodër, njofton se më 1.9.1976 në mëngjes, në Ndërmarrjen e Peshkimit Shkodër, në afërsi të godinës, u gjet i vrarë me thikë, dhe me duar të lidhura, roja i ndërmarrjes, ndërsa nëpunësi i rojës, nuk u gjet. Gjithashtu, mungonte një barkë, të cilës i është prerë zinxhiri. U gjet e hapur, arka e çelësave të barkave, dhe depoja e materialeve. (Ngjarja është njoftuar me vonesë nga Drejtoria e Kufirit).

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME Ekzemplar Nr 1

DEGA E PËRGJITHSHME Tiranë 5.9.1976

KOMUNIKATA OPERATIVE Nr. 211

SHKODRA

Lidhur me njoftimin e bërë në komunikatën operative Nr.210 dt. 3.9.1976, mbi vrasjen e rojës së Ndërmarrjes së Peshkimit, dhe mungesën e një varke më 4.9.1976 ora 15.00, në P.K.K.K. Hot, pala jugosllave, dorëzoi një letër ku shkruante se më 1.9.1976 në territorin jugosllav, ka kaluar ilegalisht qytetari shqiptar Hamit Myrtja, me gjithë gruan e tij Hasien, dhe tre fëmijët nën moshën 8 vjeç. Gruaja dhe tre fëmijët, janë mbytur, pasi është përmbysur lundra në kohën e keqe. Gruaja dhe dy djemtë, 3 dhe 5 vjeç, u gjetën dhe u varrosën në fshatin Cicllak në Jugosllavi, kurse Hamiti ndiqet nga organet kompetente jugosllave. Në 4.9.1976 ora 17.30, njësiti i P.K. Zogaj gjatë kontrollit të bregut të liqenit, në rajonin e piramidës Nr.9 C, gjeti kufomën e vajzës 8 vjeçe. Memorie.al

Naim bej Frashëri i njohur me emrin Naim Frashëri (Frashër, 25 maj 1846 – Stamboll, 20 tetor 1900) ka qenë nëpunës dhe intelektual i Perandorisë Osmane, poeti më i madh i Rilindjes Kombëtare, hartues tekstesh, përkthyesi i parë i pjesëve të Kur’anit në gjuhë shqipe dhe veprimtar i shquar i arsimit kombëtar shqiptar.

Shihet si nismëtari i letërsisë shqiptare dhe një nga ikonat kulturore shqiptare më ndikuese të shekullit të 19. I gjendur me pozita të larta në administratën osmane deri kur vdiq, mes të tjerash ndihmoi në nxjerrjen e lejes për Mësonjëtoren e Korçës si dhe të Gramatikës të Kristoforidhit. Naimi me vëllezërit, Abdylin dhe Samiun, u lindën në Frashër dhe më pas u shkolluan, u rritën dhe punuan në qendrat, Janinë e Stamboll. Përgjatë arsimimit dhe kultivimit të tij nxori gjuhët më të rëndësishme të realitetit të kohës, arabishten, persishten, turqishten, greqishten dhe frëngjishten.

Kësodore që prej atyre intelektualëve të mjedisit osman të shekullit të 19, që gëzonin qasje dhe vlerësonin si kulturën lindore që i rrethonte, si atë perëndimore. Kontributi i tij numëron 22 vepra të shtrira në 4 gjuhë, duke filluar me turqishten, persishten, greqishten dhe shqipen; si gramatika gjuhe, tekste divulgative shkencore, arsimore, përkthime dhe krijime origjinale. Duke parë tek besimi i tij një të mesme të lartë edhe për çështjen kombëtare shqiptare, u bë edhe autori më përfaqësues i mistikës islame në gjuhën shqipe përkatësisht me veprat “Fletore e Bektashinjvet” dhe “Qerbelaja”, si veprat e para të bektashizmit shqiptar. Në tekstet mësimore që botoi gjenden edhe përkthimet e para selektive të Kur’anit në gjuhën shqipe të bëra prej tij.

I ndikuar nga xhaxhallarët, bejtexhinjtë Shahin dhe Dalip bej Frashëri, në poezinë e tij u përpoq të gërshetonte sufizmin me filozofinë perëndimore të ideve poetike. Vepra poetike e Naimit vuri bazat e letërsisë kombëtare dhe luajti rol të rëndësishëm në zgjimin e vetëdijes atdhetare. Naimi i këndoi mallit e dashurisë për atdhe, krenarisë kombëtare dhe të kaluarës së lavdishme të shqiptarëve. Duke u përnderuar që në gjallje të tij si “apostull i shqiptarizmës” dhe “bilbil i gjuhës shqipe”, ai hodhi themelet për zhvillimin e mëtejshëm të letërsisë shqipe.

SHPËRNGULJA

Lindi në fshatin Frashër, Vilajeti i Janinës (sot në rrethin e Përmetit), fëmija i katërt i Halit bej Frashërit (1797–1859) dhe Emine hanëm Myteveliu (1814–1861). Nga i ati ishin pasardhës timarlinjsh me prejardhje nga Berati që më vonë u njohën si Dulellarët, ndërsa familja e së ëmës qenë pinjoj të Iljaz bej Mirahorit, themeluesit të Korçës. Në vendlindje bëri mësimet fillore dhe nisi të mësonte turqishten osmane, arabishten dhe persishten në Teqenë e Frashërit, si Myhib Bektashi. Pas vdekjes së prindërve, me në krye vëllain e madh që ishte bërë zot shtëpie, Abdylin, më 1865 bashkë me familjen e tij u shpërngulën në Janinë, ku bashkë me vëllanë më të vogël Samiun, mbaroi gjimnazin grek “Zosimea” më 1869.

Në “Zosimea” mori një kulturë të gjerë për kohën, u njoh me kulturat dhe letërsitë klasike, mësoi greqishten e re, greqishten e vjetër, gjuhën latine dhe gjuhën frënge. Atje ra në kontakt me idetë e iluminizmit frëng dhe veprat e Rusoit e Volterit. Vijoi të merrej privatisht me gjuhët klasike të lindjes (elsine-i selase). Në këtë periudhë u përqendrua edhe në fushat e interesit të tij jetëgjata: poetët persë dhe Iluminizmi frëng. Pasi u diplomua më 1870, më 1871 shkoi në Stamboll, ku qëndroi vetëm tetë muaj. Duke shpresuar të trajtonte në klimën e thatë të malësive shqiptare, prej të cilit vuante që fëmijë, u kthye në Janinë ku qëndroi dy vjet i pa zënë punë shteti. Me shpresën se do t’i përmirësohet shëndeti del shpesh në gjueti. Nisi punë si nëpunës në Berat dhe më pas qe drejtor dogane në Sarandë në vitet 1874-1877. I munduar edhe nga reumatizma, e shtrënguan të largohej nga Saranda dhe shkoi për kurim gjashtë muaj në llixhat e Badenit në Perandorinë Gjermane. E përjetoi rëndë vdekjen e parakohshme të vëllait Sherifit nga turbekulozi. Më 1877 u kthye në Janinë. Është i shqetësuar për fatin e Shqipërisë dhe përcjell me kujdes veprimtarinë politike të shqiptarëve në botën e huaj. Vëllai i vogël, Samiu, syrgjynoset për arsye politike në ishullin Rodos, ndërsa vëllai tjetër Tahsini ndërroi jetë nga tuberkulozi. Më 1878 punoi tetë muaj si drejtor të dhjetash (ashari mydiri) në Berat.

STAMBOLLI

Më 1882 u vendos përfundimisht në Stamboll, ku punoi në fillim në detyrën e anëtarit e pastaj të Kryetarit të Komisionit të Inspektimit dhe Kontrollit dhe më vonë, të Kryetarit të Këshillit të Lartë të Arsimit dhe të Zëvendësministrit të Arsimit. Ai u martua, ndoshta në pjesën e dytë të viteve ’70 të shek XIX, me Hatixhenë, e cila thirrej shkurtimisht Hexhe, vajza e një berberi nga Shkodra, e cila jetoi dy apo tre vjet më shumë pas ndarjes nga jeta të Naimit. Naimi dhe Hatixheja patën dy vajza, e para e quajtur Nerqeze, nuk jetoi as tre vjet, vdiq më 1881. Vajza e dytë, Nevrezi, u lind dhe u shkollua në Stamboll dhe më pas u martua me Xhafer Luarasin, dhe më pas me Shahin Kolonjën. Pas arrestimit të Abdylit në Janinë në fund të prillit 1881, nisi të luajë një rol të rëndësishëm në veprimtarinë kombëtare të shqiptarëve të atjeshëm.

Mori pjesë në punën e Komitetit qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë shqiptare dhe të Shoqërisë së të shtypuri shkronja shqip. Kishte interes për thesarin shpirtëror të popullit shqiptar, gjë që e shtyu të punonte bashkë me vëllain rreth një fjalori të shqipes i cili do të mbetej pa botuar Në vitin 1883 nisi botimi i revistës Drita, ku në shkrimet e veta Naimi përdorte inicialet N.H.F. Pasi autoritetet osmane ndaluan shkrimin e shqipes, veprat nisën të botoheshin në Bukuresht dhe më pas në Sofie. Më 1887, me Samiun nxorën nga Porta e Lartë lejen për hapjen e një shkolle private shqipe në Korçë, ku tekstet i përgatiste Naimi. Pas 4 viteve duke lënguar, ndërroi jetë ndaj të gdhirë në orën 2 pas mesnate duke hyrë e shtuna, më 20 tetor 1900 në shtëpinë e tij në Këzëll Toprak, Kadikoy. Varrimi u bë të nesërmen, ditën e diel, 21 tetor 1900, në Teqen e Bektashinjve të Merdiven Qoit në Stamboll. Varri u ngrit në krah të varrit të Abdyl Frashërit, i cili ishte i veshur i tëri me mermer të bardhë dhe, mbi të, një pllakë e zezë ku qenë gdhendur fjalët e Naimit: “Hybdyl vatan minel yman”, që do të thotë: “Të gjithë duhet t’i jemi mirënjohës Mëmëdheut”. Eshtrat e Naimit shteti shqiptar i solli në Shqipëri në kuadrin e 25- vjetorit të Pavarësisë, më 2 qershor 1937. Ishte ditë e mërkurë, ora 15.30, kur mbërriti arkivoli me vija kuq e zi me eshtrat e Naimit. Komandanti i Përgjithshëm i Xhandarmërisë nënkoloneli Shefki Shatku, që i solli eshtrat nga Stambolli, ia dorëzoi arkivolin me eshtrat e Naimit kryetarit të Bashkisë së Tiranës, Abedin Nepravishtës. I përcjellur nga autoritetet, populli dhe Eshref Frashëri nga trungu i Dulellarëve, arkivoli u vendos në Teqen Bektashiane të Tiranës.

KRIJIMTARIA

Gjuhët e huaja të nxëna nga mësimet private, fillore dhe më tej përgjatë shkollimit në Janinë bënë që Naimi të ishte një shembull parësor i intelektualit osman të shekullit të XIX që ndihej njëlloj i ambientuar si me kulturën Lindore ashtu dhe Perëndimore. Si autor i gjithsej njëzetedy veprave, shkroi në katër gjuhë të ndryshme: katër në osmanishte, dy në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Duke qenë se ishte në një post delikat si drejtor i këshillit të censurës në Ministrinë e Arsimit të perandorisë, me mundësi në disa raste për t’i bërë bisht ndalimit të librave dhe botimeve në shqipe nga ana e Portës së Lartë, Naimi e pa të arsyeshme të mos përdorte emrin e mbiemrin në shumë nga botimet e veta, por të shënonte vetëm ‘nga N.H.’, ‘nga N.H.F.’, ose ‘nga N.F.’ Më 1880 botoi poemën e parë në shqip “Shqipëria”, ku shpalli të gjitha idetë që përbëjnë trungun e veprës së tij atdhetare. Kur më 1884 e përkohshmja “Dituria” nisi të botohej në Stamboll, Naimi u nisi një varg poezish, të cilat trajtonin tema natyrore dhe shkencore në një gjuhë që fëmijët mund të kuptonin. Këto poezi u ribotuan më vonë si tekste shkollore. Nga 1885 dhe deri më 1895, pothuajse për çdo vit dilte nga shtypi në Bukuresht nga një punim i Naimit. Më 1886 botoi poemën e tij të famshme Bagëti e Bujqësi, më tej katër libra për shkollat: “Vjersha për mësonjtoret e para” bazuar te fabulisti frëng La Fontaine, “E këndimit të çunavet këndonjëtoreja”, (në dy vëllime, me poezi, lexime të ndryshme, njohuri të para shkencore humanitare), si dhe një “Histori të përgjithshme”. Më 1888 vijoi me “Dituritë” (ribotuar më 1895 me titullin “Gjithësia”, – shkenca të natyrës).

Më 1890 doli përmbledhja e lirikave “Lulet e verës”, pastaj “Mësimet” (proza patriotike dhe të moralit) dhe “Fjala flutarake” (vjersha) më 1894, së fundi më 1898 poemat epike “Istoria e Skënderbeut” dhe “Qerbelaja”. Rëndësi të veçantë i dha botimit të librave për të cilët kishte nevojë shkolla shqipe. Këto poema do të shpërndaheshin në dorëshkrim mes bashkatdhetarëve të tij, pasi administrata osmane e ndaloi qarkullimin e botimeve shqip, ndërsa jashtë kufijve kishte mundësi të kufizuara botimi. Duke qenë se rreth 30 vjet të jetës do t’i kalojë në Shqipëri, Naimi do ta kuptojë mirë traditën historike, kulturore dhe kombëtare në përgjithësi kurse letërsinë popullore në veçanti.

Ndikimi i poezisë popullore në veprën e Naimit është i përvetësuar dhe shtrihet edhe në fushë të mjeteve stilistike, në fushë të strukturës rrokjesore e ritmike të vargut dhe në fushë të botëpërjetimit. Një sërë figurash në veprën e tij janë me prejardhje folklorike, në radhë të parë krahasimet. Tek botimi “Mësimet”, në pjesën Thelb’i Kuranit, Naimi ka botuar edhe të parin përkthim selektiv të Kur’anit në gjuhën shqipe. Më 1886 botoi po ashtu një tjetër vepër në gjuhën turke, një përkthim në prozë i “Iliadës” së Homerit, duke qenë edhe hera e parë që ndonjë pjesë e eposit përkthehej në gjuhën turke. Pas nja 10 vjetëve nxori edhe një variant në shqip që u botua në Bukuresht, “Iliadhë e Omeritë”

KUJTIMET

Rrëfime me copëza jete nga jeta e Sami Frashërit të treguara nga vajza e tij, e të përmbledhura në librin e gazetarit turk Hikmet Feridun Es, “Njerëzit e famshëm që nuk i njohim”. Zakonet e njeriut të letrave që rrethohej nga librat. Në librin “Njerëzit e famshëm që nuk i njohim”, me autor gazetarin turk Hikmet Feridun Es, mes personaliteteve spikat edhe enciklopedisti, dramaturgu, gjuhëtari, romancieri, përkthyesi, njeriu i rrallë për të gjitha kohërat, Sami Frashëri – apo Shemseddin Samiu, siç njihet ne historiografinë turke. Mes tyre, ai ka përcjellë për lexuesin kujtimet shumë të veçanta, treguar me shumë dashuri dhe besnikëri, nga vajza e madhe e Sami Frashërit, Samija. Gazetari thekson, se e bija ia kishte rrëfyer kujtimet për të atin, kur ishte 60-vjeçe. Kishte kujtesën e një 20-vjeçareje, thekson autori. Veç tjerash, ai potencon se Sami Frashëri kishte shumë shokë të ditur të kulturës islame, por nga pikëpamja e besimit fetar ai ishte ndarë nga ata përfundimisht, edhe pse fjala e fundit që ai ka thënë kur ndërroi jetë ishte fjala “Allah”(Perëndi).

Në shkrimet e tij, gazetari Hikmet Feridun Es, sjell nga kujtimet e Samijes: “Sami Frashërin nuk e ka shqetësuar asnjëri. Nëse hapni ngadalë derën e dhomës në katin e dytë, në fillim nuk keni për të mundur të shihni asgjë, vetëm grumbuj-grumbuj librash. Hidhni sytë dhe do t’iu dalë një kokë madhështore, tërheqëse, me një mjekër të gjatë dhe krejt të bardhë… Nën dritën e qiririt ai krijoi botën e shkencës… Deri sa të kishte lindur dielli, ai shkruante shkrimet e tij, i redaktonte ato dhe pasi i dërgonte në shtypshkronjë, shtrihej përsëri”. “Samiu ulej në një minder, i cili kishte madhësinë që mund të ulej vetëm një person, duke të kujtuar një divan të vogël. Kolltuku i tij i punës kishte disa gjëra specifike. Ishte i harkuar dhe ishte i mbuluar me një copë ngjyrë vishnje. Ulej mbi kolltuk dhe shpinën, kurrizin nuk e mbështeste në asnjë vend. Punonte vazhdimisht në një pozicion të përkulur. Letrën e kthente nga njëra anë dhe e mbështeste mbi gjunjë. Gjithashtu, në të njëjtën kohë u drejtohej librave. Për këtë kishte bërë një tavolinë me një plan të vetin, në një mënyrë të veçantë. Kjo është një tavolinë mjaft e gjatë, sirtarët e së cilës zgjateshin kur hapeshin me tërheqje të ndryshme. Mbi të qëndronin hapur libra në gjuhë të veçanta, ndonjëherë në 6-7 gjuhë të ndryshme, të cilat do t’iu duhej t’i shikonte dhe t’iu drejtohej. Kjo tavolinë gjendet tek vajza e madhe që e ruan atë  ashtu siç ka qenë. Zonja Samije Erer, e cila ndodhet përballë tavolinës, thotë: ‘Për librat që ai do të lexonte, kjo tavolinë nuk ishte e mjaftueshme’”.

“Në mes të grumbujve të librave, të cilët lartësoheshin në çdo cep të dhomës, ai vetes së tij i kishte caktuar një vend, një fole. Duke kaluar përmes cepave të këtyre grumbujve librash qëndronte duke punuar trupi i tij mjaft i lehtë. Në kohën që ju hyni në dhomë, ju nuk mund të shikoni atë nga poshtë qafës. Dhe, akoma më tepër, në hapin e parë ju do të ndjeni një aromë të veçantë. Kjo aromë do të ishte ‘era e librit’, e cila do të godiste menjëherë hundën tuaj. Zonja Samije Erer, me sytë e saj të kredhur në mendime dhe të vërejtur, duke parë tavolinën në të cilën Samiu ka kaluar përballë saj gjithë jetën e tij, shton: ‘Tani, me të hapur një libër të vjetër, me të ndjerë aromën e një libri, është njësoj sikur unë ndjej erën e babait tim’”. “Ne të dy anët e tavolinës, ndodheshin dy mbështetëse. Dhe në këto qëndronin letrat e dijetarit, dorëshkrimet, boja, pena. Drita vazhdimisht vinte nga mbrapa. Për këtë ai kishte bërë rafte të posaçëm për të vendosur qiririn. Në raftin, i cili ndodhej mbrapa, qëndronte një shandan trekëndor. Kurse në mbështetëset, ne secilën prej tyre, ishte vendosur një qiri. Dijetari, sipas nevojës, i tërhiqte nga atje-këtu, djathtas-majtas. Sipas nevojës, shkonte në tavolinë për të hapur librat voluminozë me trashësi të madhe. Vendosjen e qirinjve e kishte bërë në atë mënyrë që të kryqëzoheshin në të njëjtën kohë me syrin e tij”.

“Vazhdimisht shkruante në letër me madhësi të gjatë dhe ngjyre të kaltër të errët, jo të hapur. Pjesët anësore të letrës gjithmonë i përthyente dhe i linte bosh për të bërë korrigjimet dhe shtesat e tjera të mëvonshme. Rregullisht në shkrimet e tij përdorte vetëm bojën e zezë. Mirëpo, në veprat me tre tekste, për të mos i ngatërruar ato me njëri-tjetrin, përdorte tre lloj ngjyrash – të kuqe, të kaltër dhe të gjelbër. Mirëpo, ngjyrën e kaltër nuk e ndryshoi. Penën e tij do ta përgatiste me kujdes të veçantë, përpara se të fillonte të shkruante. E përthyente, i jepte asaj një formë të hollë dhe të trashë. Ndiente kënaqësi nga përthyerja e penës. Shishja e bojës përbehej nga qelqi dhe ishte në atë formë që po të përmbysej, boja nuk derdhej dhe ishte nga lloji më i lirë”.

“Në kohën që punonte, nuk do të futej asnjëri në dhomën e tij. Mirëpo, me të mbaruar punën, ai bënte diçka të veçantë. Kur mbaronte korrigjimet, përplaste tri herë duart me njëra-tjetrën. Kjo përplasje e duarve ishte e vetmja shenjë që thërriste vajzën e madhe, Samijen Ererin. Ajo ndodhej në dhomën ngjitur me atë të Samiut. Me të dëgjuar zhurmën e duarve, vajza e re fluturonte nga krevati dhe do të vraponte pranë babait të saj. Në këtë kohë do të ishin orët më të mira të babait me vajzën, e cila kishte ngelur pa nënë që në moshën gjashtëvjeçare”. “Samiu kishte një zakon në orët e mëngjesit: të përgatiste një ponç me konjak, limon dhe çaj. Çajin e ziente me dorën e tij. ‘Babai e pinte këtë çaj, filxhan mbas filxhani’. Samiu tregonte mjaft tregime të bukura. Pastaj, vajza e re Samije, duke thënë ‘Babaxhem, Perëndia të dhëntë qetësi’, do të dilte nga dhoma, sepse dijetari i madh mbasi dërgonte dorëshkrimet në shtypshkronjë, shtrihej për të fjetur”.

/Gazeta Panorama

– Kjo intervistë e rrallë me Dr. Harold Hayes vjen për herë të parë në shtypin shqiptar, e realizuar në vitin 2015-ë, kur ai jetonte ende dhe ishte në moshën 92 vjeçare. Me profesion mjek ushtarak, Doktor i Shkencave, Harold Hayes mbylli sytë përgjithmonë më 29 janar 2017 në moshën 94-vjeçare. –

Dr. Harold Hayes ishte anëtari i fundit i mbijetuar i një skuadre të përbërë nga mjekë dhe infermierë amerikanë, që gjendeshin në një avion evakuimi mjekësor në nëntor të vitit 1943, i cili u detyrua të ulej në një terren të ashpër dhe të rrezikshëm malor dhe të panjohur për ta, (600 milje – qindra km.) përgjatë bregdetit Adriatik, gjatë Luftës së Dytë Botërore, në Shqipërinë e pushtuar nga nazistët gjermanë. Grupi prej 30 veta, mes tyre 13 infermiere femra, dhe 13 mjekë meshkuj, së bashku me ekuipazhin prej katër personash të aeroplanit, u bllokuan befasisht për nëntë javë, dhe qëndruan të fshehur në shpellat e malet me borë, në fshatrat përreth Belshit, në Shqipëri, fare pranë prapavijave të trupave ushtarake gjermane, në frontin e luftës.

Të mbijetuarit u përballën me urinë, të pa shpresë, shpesh edhe nga bombardimet dhe mësymjet e nazistëve gjermanë, stuhisë së borës dhe agonisë së frikshme për jetë a vdekje. Por edhe të prekur nga morrat dhe të dobësuar fizikisht nga sëmundjet, si dizenteria dhe pasojat negative të tyre, porse më në fund ata ia dalin të shpëtojnë dhe të mbijetojnë në sajë të ndihmës, humanizmit, kurajos dhe heroizmit të popullit shqiptar të zonës së Belshit dhe Beratit. Odisea e heroizmit të atyre partizanëve dhe fshatarëve shqiptarë që i ndihmuan, i strehuan, dhe i ushqyen, u klasifikua si “Top Sekret”.

Të mbijetuarit u këshilluan nga vetë eprorët ushtarakë, për ta mbajtur të fshehtë këtë histori edhe për vitet më pas, të mos diskutonin detajet e kësaj ngjarje me këdo, madje edhe me anëtarët e familjes së tyre. Mbajtja sekret i kësaj ngjarje humanizmi, jo vetëm gjatë Luftës, por edhe vite e dekada më pas, ishte për të mbrojtur popullin- partizanët dhe fshatarët shqiptarë të zonës së Belshit e Beratit, të cilët ndihmuan grupin e infermierëve dhe të mjekëve amerikanë së bashku me mjetet e arratisjes të aviatorëve, me një heroizëm, bujari, guxim e kurajo të pashoq.

Disa prej partizanëve dhe fshatarëve shqiptarë u pushkatuan nga gjermanët nazistë për aktet e tyre të humanizmit, ndërsa disa të tjerë pas luftës, në bazë të fjalëve të përhapura nën zë, që dyshoheshin se kishin ndihmuar amerikanët, u ekzekutuan nga regjimi komunist në Shqipëri, i udhëhequr nga Enver Hoxha. Tashmë pothuajse 70-ë vjet më pas, Dr. Harold Hayes, i vetmi anëtar i grupit i cili jeton ende, atëhere ai ishte veçse 21 vjet, ndërsa tashmë 92 vjeç, na rrëfen këtë historie të rrallë dhe përvojat e tij, në këtë ngjarje.

 Zoti Hayes, cili ishte roli juaj në Forcat Ajrore të Ushtrisë të SHBA-ve dhe ku po shërbenit në fillim të nëntorit të vitit 1943?

Roli im ishte e një mjeku ushtarak dhe isha pjesë e skuadronit 807 të aeroplanit të evakuimit ajror mjekësor, i pozicionuar në Katania, Siçili. Skuadrioni ynë u nis nga Siçila, (jugu i Italisë), me aeroplanë transporti që transportonin pajisje dhe staf mjekësor drejt vijës së parë të frontit, dhe ndihmonim në evakuimin e të plagosurve të luftës, i shoqëronim në aeroplan për në bazat tona në Siçili ose Afrikën e Veriut, për të marrë një trajtim më të mirë mjekësor.

Kush po udhëtonte me ju në aeroplanin e transportit C-53D atë ditë nëntori, të vitit 1943?

Kjo aventurë e rrezikshme nisi dy muaj pasi Italia e Benito Musolinit kapitulloi, dhe Forcat Aleate u pozicionuan po ashtu në Itali, për të nisur mësymjen finale kundër gjermanëve në të gjithë Europën. Më 8 nëntor 1943, një aeroplan i Skuadronit 807 të Transportit Mjekësor i Evakuimit Ajror të Forcave Ajrore të Ushtrisë Amerikane, u ngrit nga Catania, Siçili, me destinacion Barin, në bregun lindor të Italisë, ku qindra ushtarë të plagosur prisnin evakuimin ajror.

Në aeroplan ishim gjithsej 30 veta; dy pilotët, një operator radio dhe një shef ekuipazhi, plus 13 infermiere femra dhe 13 mjekë meshkuj. Shiu që kishte nisur të binte prej tre ditësh, nuk pengoi asnjërin prej nesh që të ndërmerrnim këtë mision sekret, të largoheshim nga Katania. Kështu që komandanti i skuadrionit tonë, vendosi të dërgonte gjysmën e personelit mjekësor për të ndihmuar në evakuimin e të plagosurve të shumtë që prisnin. Vetëm një anëtar, nuk ishte pjesë e skuadrionit dhe ekuipazhit të fluturimit 807, ai ishte një mjek i skuadrionit 802, i cili erdhi me ne për në Bari, në jug të Italisë.

-Çfarë ndodhi dhe pse pilotët u detyruan të ulnin aeroplanin?

Aeroplani i evakuimit punonte me dy motorë dhe nuk mbartte armë, sepse piloti kryesor, Charles Thrasher, 22 vjecar, nuk parandiente ndonjë luftim. Të 13-të infermieret femra ishin me gradën toger, dhe ishin të moshës 22 deri në 32 vjeç. Ndërsa të 13-ë mjekët meshkuj, ishin ekuivalent me gradën rreshter, si të ekuipazhit të aeroplanit, dhe varjonin nga mosha 21 deri në 36 vjeç. Kur ne u ngritëm në fluturim nga baza ajrore e Siçilisë, në qiell nuk kishte asnjë re, por sa më shumë që i afroheshim Barit, aq më shumë ato shfaqeshin. Një orë pas fluturimit, aeroplani u përfshi nga një stuhi bore me erëra të forta. Fillimisht humbëm komunikimin me bazën në Bari.

Pilotët e ngjitën aeroplanin mbi re, por kur u ngritën në rreth 8000 feet, (gati 2500 metra mbi nivelin e detit), krahët e aeroplanit nisën të zinin akull, kështu që pilotët u detyruan të hynim midis reve, nga ku mundën të shihnim një vijë bregdetare; pilotët mendonin se mund të ishin duke fluturuar përgjatë bregut perëndimor të Italisë, porse nuk e patën kuptuar se po fluturonin përgjatë detit Adriatik. Pilotët u përpoqën të uleshin në një tokë që dukej si një aeroport i braktisur, por sapo u afruan, dikush nisi të qëllonte drejt aeroplanit dhe pilotët u detyruan të ngriheshin menjëherë dhe përsëri drejt reve. Kjo ishte ndoshta pjesa më e frikshme e fluturimit, nëpër një luginë ku majat e maleve ishin më të larta se retë.

Kur dolëm nga retë, aeroplani ishte shumë afër një aeroplani luftarak gjerman dhe më pas edhe me një tjetër. Pilotët vazhdonin të bënin përpjekjet për të shmangur avionët e armikut, derisa aeroplani zhytet mes stuhisë së fortë, mbi detin Adriatik, busulla dhe komunikimi më radio pësojnë avari dhe nuk funksionin. 100 milje larg kursit, aeroplani kalon në brigjet e Shqipërisë dhe pikaset nga ushtarët gjermanë, të cilët nisin ta qëllojnë me armët kundërajrore. Kështuqë aeroplani kalon 25 milje nëpër një kënetë në brendësi të tokës. Ëillis Shumëay, 23 vjeçar, komandanti i ekuipazhit, ishte i vetmi viktimë, me një dëmtim në gju, që e la atë të paaftë për të ecur.

Kush ju ndihmoi pas përplasjes?

Të 30 anëtarët e skuadrionit amerikan, ishim të frikësuar e të çoroditur, dhe nuk e kishim idenë se ku ndodheshim. Nga frika e shpërthimit të karburantit, dolëm menjëherë nga aeroplani dhe befas hasim me një grup burrash me pamje të vrazhdë që kishin pushkë në sup dhe thika në brez. Ata ishin partizanët shqiptarë, anëtarë të grupeve të rezistencës (Luftës Nacional-Çlirimtare) që luftonin kundër gjermanëve. Njëri prej tyre fliste pak anglisht. Emri i tij ishte Hasan Gina, që kishte dalë partizan dhe luftonte kundër pushtuesve gjermanë. Ai ishte edhe komandanti i çetës partizane.

Ai u tha amerikanëve se ndodheshin në Shqipëri, 150 milje në lindje të Barit, në anën e gabuar të Adriatikut, të rrethuar nga forcat gjermane që kishin pushtuar Shqipërinë prej muajsh dhe gjendeshin gjithashtu në një luftë civile midis grupeve rivale; ballistë e partizanë. Amerikanët nuk dinin pothuajse asgjë për Shqipërinë, një vend i vogël, kryesisht mysliman, që kishte ndryshuar pak në shekuj. Terreni malor ishte tejet i thyer, i rrethuar nga fshatra të varfër. Nuk kishte hekurudha dhe pak rrugë. Mushkat dhe kuajt ishin transporti kryesor.

Kishte pak ujë të rrjedhshëm ose energji elektrike. Dimri ishte i egër, ushqimi ishte i pakët por ata dhe disa fshatarë shqiptarë të zonës së Belshit, na ndihmuan së tepërmi. Gjatë javëve që pasuan, të udhëhequr nga partizanët, ne u ngjitëm nëpër male dhe ecnim fshehur përgjatë luginave, ndonjëherë edhe uleshim për t’u çlodhur. Disa herë ecnim të gjithë bashkë, por kishte raste që ndaheshim në grupe të vogla, për të shmangur patrullat gjermane, qëndronim jashtë në natyrë, ose strehoheshim në shtëpitë e fshatrave që kalonim, duke ndarë bukën e misrit me fshatarët.

Cili ka qenë shqetësimi tuaj më i madh kur ishit të bllokuar pas prapavijave të armikut?

Një nga shqetësimet tona më të mëdha ishte se ushtria amerikane, si dhe familjet tona, nuk e dinin se ku ishim. Ata as që e dinin që ishim në Shqipëri; ata nuk dinin asgjë për fatin dhe jetën tonë. Shqetësimi tjetër kryesor ishte se këpucët tona po griseshin shpejt, për shkak të terrenit malor, veçanërisht ato të infermiereve. Shpresonim të arrinim sa më shpejt në breg të detit, dhe e vetmja mënyrë ishte të ecnim sa më shumë. Të 30–ët u klasifikuam të “zhdukur në mision” dhe autoritet dërguan telegramet e ngushëllimit familjeve tona. Ndërkohë të mbijetuarit, mbartnin në një barelë të sajuar me ndenjëset e aeroplanit, rreshterin e plagosur, që nuk mund të ecte, derisa më vonë fshatarët shqiptarë sollën një mushkë dhe e vendosëm aty.

Pas pesë ditësh nëpër male dhe shtëpitë e fshatarëve, arritëm në një qytet që kontrollohej nga partizanët të quajtur Berat, ku u brohoritëm nga vendasit se kujtuan se ishim anëtarë të ndonjë misioni aleat për të çliruar Shqipërinë. Aty u takuam edhe me drejtues të tjerë partizanë, dhe mësuam për një agjent britanik, i cili kohët e fundit kishte rënë me parashutë në vend. Aty ne qëndruan tre ditë, ditën e katërt u zgjuam nga të shtënat me armë zjarri dhe nga shpërthimi i predhave të artilerisë, teksa forcat gjermane po hynin në qytet. Në konfuzionin që pasoi, avionët gjermanë goditën një kamion që transportonte disa nga në amerikanët në arrati. Tre infermiere u ndanë nga grupi kryesor dhe qëndruan në Berat; ato u strehuan në një shtëpi në një fermë dhe qëndruan të fshehur në atë zone, për katër muaj.

Si kaloi grupi gjatë atyre muajve të vështirë?

Në pjesën më të madhe, ne shkuam shumë mirë, por kishte disa prej tyre që griceshin me njëri-tjetrin gabimisht. Kur jeni të uritur, të ftohtë dhe të lodhur, harroni pothuajse gjithçka tjetër dhe mendoni vetëm për të mbijetuar. Watson, një nga infermieret, tha: “Çdo gjë që një mjek mund të bëjë, unë mund ta bëj”, dhe kjo është ajo që bëri pikërisht ajo. Më 27 nëntor 1943, inteligjenca britanike në Shqipëri, mësoi nga partizanët se aeroplani amerikan 807 ishte rrëzuar dhe se infermieret, mjekët dhe ekuipazhi, ishin gjallë, duke u përpjekur që të arrinin në breg të detit. Gjeneral Dwight D. Eisenhoëer, komandanti i Forcave Aleate në Europë, dhe vetë Presidenti Franklin D. Roosevelt, u dhanë lajmin e mirë familjeve të të zhdukurve.

Në dhjetor të po atij viti (1943), u ndërmor një plan tjetër amerikan shpëtimi, i udhëhequr nga një kapiten i ushtrisë, Lloyd G. Smith, 24 vjeç, i cili u caktua në Zyrën e Shërbimeve Strategjike, pararendëse e Agjencisë Qendrore të Inteligjencës. Nën mbulesën e errësirës, ​​ai rrëshqiti me varkë në bregdetin shqiptar që ruhej me forca të shumta ushtarake, dhe ngriti një kamp bazë në një shpellë në shkëmbinjtë me pamje nga Adriatiku. Të tjerë u bashkuan me të dhe ata u zhvendosën në brendësi të vendit për të na gjetur, ne amerikanët. Ndërkohë britanikët organizuan një përpjekje të dytë shpëtimi, nën drejtimin e toger Gavan Duffy, një agjent sekret, i cili me një ekip të vogël kishte arritur në Shqipëri muaj më parë me parashutë dhe në këmbë. Nëpërmjet kontakteve partizane, ai i gjeti amerikanët në Shqipërinë lindore dhe nisi të na çonte drejt perëndimit, duke synuar të arrinte në bregdet.

Por në gjysmë të rrugës, në Gjirokastër, trupat gjermane bllokuan rrugën dhe ne ishim të lodhur, të sëmurë dhe të rraskapitur për të vazhduar më tej. Ai kërkoi nëpërmjet radios, për një shpëtim ajror amerikan. Dy aeroplanë mallrash C-47, fluturuan me shoqërues luftarakë, por gjermanët e pikasën dhe toger Duffy e anuloi uljen e avionit. Por ne e rifilluam udhëtimin dhe me ndihmën amerikane e britanike, derisa arritëm në bregdet. Më 9 janar, pas një sprove 63-ditore, 27 amerikanët – 10 infermierë dhe 17 mjekë dhe ekuipazhi fluturues – hipën në një anije britanike dhe kaluan në Itali. Tre infermiere mbetën pas në Beratin e pushtuar nga gjermanët. Kapiteni Lloyd Smith, i solli ata të sigurt në mars të vitit 1944. Të hipur në mushka që ecnim në tufë në pjesën më të madhe të rrugës, arritëm në bregdet dhe u pritën nga një barkë me silur, e cila na çoi përtej Adriatikut.

Pse ju ndaluan të tregonit për përvojën tuaj në Shqipëri, edhe pas përfundimit të luftës?

Kur u kthyem në bazat e Forcave Aleate, eprorët tanë ushtarakë, nuk na lejuan t’i tregonim askujt se ku kishim qenë, kush na ndihmoi, ose si shpëtuam. Madje as të mos diskutonin detajet e kësaj ngjarje me këdo, madje edhe me anëtarët e familjes. Konspiracioni ishte për të mbrojtur njerëzit që na kishin ndihmuar dhe shpëtuar jetën. Nëse ata do të kapeshin nga gjermanë, kishte të ngjarë që do t’i kishin vrarë. Edhe pas luftës, me vendosjen e regjimit komunist, ne ishim të shqetësuar se po të përmendnim emrat e atyre heronjve shqiptarëve që na shpëtuan jetën, ata do të vriteshin. Më vonë mësuam se njëri prej partizanëve që na ndihmoi e strehoi, Kostaq Stefa, u burgos menjëherë pas luftës dhe në fund u ekzekutua nga regjimi komunist. Jam mëse i sigurt se pa ndihmën e popullit shqiptar, ne nuk do të kishim mbijetuar atë dimër. Memorie.al  Nga Raimonda MOISIU