100 vjet më parë, në 21 janar 1920, shqiptarët, krerë të tyre, patriotë dhe të urtë nga të gjitha trevat e vendit, u mblodhën në Lushnjën e vogël, në kuvendin e tyre të madh me qëllim që t’i dilnin zot Shqipërisë, që kërcënohej nga rreziku i mosqeverisjes, i copëtimit dhe i zhbërjes.
Ai kongres është quajtur dhe “pavarësia e dytë e Shqipërisë” dhe përsëriti “Lidhjen e Prizrenit”, “Kuvendin e Lezhës” me Skënderbeun në krye, e shpëtoi vendin e bëri me qeveri e me kryeqytetin që kemi sot..
Për këtë ngjarje madhore të historisë tonë ka dhe një dramë, e vetmja që është shkruar, me autor mësuesin, aktorin dhe dramturgun Hekuran Zhiti, 50 vjet më parë, por që nuk është vënë ndonjëherë në skenat e teatrove tona.
Shtëpia botuese “Uegen” e zbuloi dhe e nxori në këtë 100 vjetor.
Po sjellim pjesë nga pasthënia e dramës, shkruar nga Xhevair Leshi:

Hekuran Zhiti

APOSTUJT E KONGRESIT TË LUSHNJËS
Pa Kongresin e Lushnjës do të humbte si në shkretëtirë Pavarësia e Shqipërisë, e arritur nëntë vjet para Ngjarjes së Madhe. Pa Kongresin e Lushnjës Pavarësia do të kish mbetur nën rrebeshet e tmerrshme të kohërave që, siç kishin kaluar nëpër Luftën e Parë Botërore, priteshin të binin sërish mbi trupin e Atdheut… Por Kongresi erdhi. E sollën ata, atdhetarët e fisëm e të mëdhenj të Shqipërisë, që, të tillë kanë mbetur për jetë.
Kanë 100 vjet që ata i kemi në bronz dhe ky jubile na i sjell sërisht afër, duke pasur ndjesinë sikur ka ndodhur dje….
Lexoja shënimin e Visar Zhitit bash për këtë ditë të shënuar e për dramën e saj dhe m’u duk se ishim në të njëjtin përdytyrim. «Përfaqësues, të përzgjedhur apo të vetëcaktuar, nga të gjitha trevat e vendit, kush e ndjente dhe mundte, nga ata që kishin bërë emër, kryengritës a nëpunës, që kishin qenë në Vlorë 8 mote më parë në ngritjen e Flamurit të Pavarësisë, që kishin punuar në perandorinë otomane apo kishin studiuar nëpër Evropë, që kishin mërguar deri në Amerikë, nga ata që kishin bërë për vendin dhe kishin sakrifikuar, u nisën për në Lushnjë, me ndonjë makinë, nga ato të pakat që ishin atëherë, e ngadaltë si qerret, me kuaj, në këmbë, kaptonin male, çanin borën dhe baltën e dimrit, rreziqet nëpër shtigjet ku mund të gjendeshe befas mes ushtrive të huaja…» Çfarë sakrifice dhe vetëdijësimi!…
“Të mblidhemi në Lushnjë!” ishte thirrja. Pa telegraf, por me thirrjen e thjeshtë të zemrës, se vetëm ashtu do të shkruhej ndryshe historia, pa menduar ndonjë tender se ku mund të mblidheshin dhe s’i mund të ndaheshin milonat, sepse ishte rreziku i ndarjes së atdheut.
…u lajmëruan shqiptarët të mblidhen në Lushnjë! Me telin e zemrës, mik pas miku, frymë gojë më gojë. I thoni Ferid Bej Vokopolës. I thoni Aqif Bej Elbasanit. I thoni At Bumçit. Mos harroni, mik, të m’i çoni fjalë Ahmet Bej Zogollit…
Sa me ndjenjë u përcoll ky lajm 100 vjet më parë, veç me fluturim shpirtëror, me frymë të shenjtë. Dhe erdhën, u bashkuan.
Dhjetë ditët që tronditën botën, dhjetë ditët e mahnitshme që ngritën nga balta dhe uria Shqipërinë dhe ua falën atë njerëzve të së ardhmes. Dhjetë ditët e Kongresit të Lushnjës! Në to do të ribëhej shteti shqiptar, do të caktohej kryeqyteti, Tirana (me të sotmen e papërfytyrueshme atëherë!), «do të emërohej kryeministri dhe qeveria e tij për t’i dalë zot vendit, institucionet dhe detyrat.»
…Pushka e gjatë e Sulës Zdravës, me të cilën kishte marrë pjesë në Rrethimin e Shkodrës apo kishte mbrojtur Beratin nga andartët grekë, çante qiellin dhe errësirën, ngrohte shpirtra dhe jepte forcë… fare i vetëm do të bënte epokë…

* * *
Kongresi Kombëtar i Lushnjës u mblodh më 21 janar 1920 dhe i zhvilloi punimet nga 28 deri më 31 janar 1920. Në të morën pjesë mbi 50 përfaqësues nga të gjitha krahinat e vendit.
Në fillim Kongresi shqyrtoi planet e Konferencës së Paqes të Parisit për copëtimin e Shqipërisë dhe i hodhi ato poshtë në mënyrë të vendosur. Ai u shpreh për pavarësinë e plotë të Shqipërisë, kundër protektoratit të cilësdo fuqie të huaj dhe për mbrojtjen e tërësisë tokësore të vendit. Në protestën që Kongresi i dërgoi kryetarit të Konferencës së Paqes thuhej se shqiptarët ishin gati të bënin «të gjitha sakrificat, të derdhnin edhe pikën e fundit të gjakut, kundër çdo vendimi që do të vinte në rrezik tërësinë tokësore dhe pavarësinë e tyre të plotë».
Vendim tjetër i rëndësishëm ishte ai për krijimin e organeve të larta të shtetit shqiptar. Kongresi zgjodhi një Këshill të Naltë prej 4 vetash, i cili do të përfaqësonte kryetarin e shtetit shqiptar derisa të përcaktohej përfundimisht forma e regjimit nga ana e një Asambleje Kushtetuese…
Këshilli i Naltë do të ushtronte pushtetin ekzekutiv. Ai caktonte kryeministrin, i cili pasi formonte qeverinë, merrte miratimin e Këshillit Kombëtar. Ndërsa Këshilli Kombëtar ushtronte pushtetin legjislativ dhe kontrollin mbi qeverinë. Veprimtaria e Këshillit Kombëtar ishte e pavarur nga Këshilli i Naltë…
Përpara kësaj qeverie dilnin detyra të rëndësishme. Brenda vendit ajo duhej të merrte në dorë administratën shtetërore dhe të kërkonte largimin e pushtuesve të ndryshëm nga Shqipëria. Në të njëjtën kohë ajo duhej të për t’i siguruar shtetit të pavarur shqiptar tërësinë tokësore dhe rinjohjen e tij në arenën ndërkombëtare.
Më 11 shkurt 1920 qeveria e Sulejman Delvinës, Këshilli i Lartë dhe Këshilli Kombëtar u vendosën në Tiranë, ku u pritën me entuziazëm nga populli. Qysh nga ajo kohë, Tirana u bë kryeqyteti i Shqipërisë.

KJO LETËR E MADHËRISHME:

«Shkëlqesisë së Tij Wilson,
Kryetar t’Amerikes i Shteteve të Bashuem,
Vashington
Shqiptarët që kanë mbështetun tanë shpresat e gjallnisë mbi shtyllën apostole të parimevet fisnike të Sh. S’Uaj, sot iu luten të pranoni falenderjet e paraqituna përkundrejt zanit të nalt e mëshir madh që jeni tye kryer për shpëtimin e atdheut tyne.
I nalti Kryetar, shpëtoni nji popull që asht m’i Vjetri në Ballkan e që ka drejtu vështrimet e shpëtimit t’Ekselenca Juaj dhe mo i lini me derdhë gjakun e me vdek përpara lakmimevet imperialiste të fqinjëvet veç sigurimin e kufijvet 1913-es, ju lutem me fuqinë e shpirtit mos pëlqeni as pak krasitje të pa arsyeshme si mbi Kosovë e Çamëri, mbi kufite natyrale ethnografike të Sh. S’uej nuk munde me kjen të ndara nga Mëma e tyre Shqipni.
Ju lutemi në emër të popullit pranoni nderimet tona krejt besnike.»
Kryetari Katundaris së Lushnjës
Lushnjë, më 17.3.1920

Kryetari i Katundarisë së Lushnjës… O Zot, ç’ndodh! Kishte mbaruar Kongresi. Kishin ikur Burrat e Kombit, kishte ikur edhe Sula: nuk kishte ç’ruante më! Dhe ky burrë i padukshëm, kryetar i Katundarisë së Lushnjës, më 17.3.1920, dërgon një letër në Washington. Dhe kujt? Presidentit të SHBA-së, Wilsonit!… «Letër e mrekullueshme, e sinqertë, e qartë, me fjalë të zgjedhura, e ndjeshme, pa stërhollimet dinake kancelareske, e urtë dhe me dije, e bukur, vizionare për të ardhmen…. gjyshërit tanë të mbledhur rreth atij që shkruante, fjalët që thoshin me zë, hiq këtë fjalë, shto këtë, po si t’i drejtohemi? Kujdes këtu, mos e zgjat shumë ‘e-rej, se isht Presidenti më i madh i botës, lale’, etj., etj.» Këtë përshtypje të hollë do ta shkruante Visar Zhiti.
«…në fillim të vitit 1920 Wilsoni i irrituar refuzoi ta pranonte propozimin britanik, francez e italian për ndarjen e Shqipërisë në tri pjesë: Jugosllavia do të merrte veriun, Greqia jugun, kurse italianët do të kishin mandatin për ta qeverisur një shtet të vogël shqiptar që do të mbeste pas kësaj rrudhjeje. Vlora do të bëhej pjesë e Italisë.
Wilsoni fuqishëm refuzoi, siç tha vetë ai, padrejtësinë ndaj popullit shqiptar.
Përfaqësuesi i Qeverisë së Përkohshme Shqiptare në Shtetet e Bashkuara, shkruante në gazetën New York Times të 11 marsit: ‘Shpëtimi i vendit tim i mbetet borxh tërësisht veprimit të qeverisë së Shteteve të Bashkuara’» shkruhej atëherë…

DRAMA E KONGRESIT:
«Vetë Kongresi i Lushnjës është një dramë, por dhe për atë ka një dramë të shkruar, e një gjysmë shekulli më parë, por ende gati e panjohur, edhe pse e vetme, që sjell më së miri atë frymë në popull. Është vepër e dramaturgut Hekuran Zhiti, aktor në Teatrin e Estradës së Lushnjës.
Sot një rrugë në qytetin e Lushnjës mban emrin “Hekuran Zhiti” dhe ai është shpallur dhe “Qyetar Nderi”.
Ndoshta kjo dramë ishte dhe testamenti i tij. Që do ta përfundonte i biri, Visar Zhiti, që na e solli të plotë dhe ja ç’shkruan në pasthënie:
…si e pa përfunduar, e mbetur në dorëshkrim që nga mesi i shekullit të kaluar, – kisha thënë, – por me gjakimin, që, nëse do t’ia kërkonin ndonjëherë të vihej në skenë, autori do ta rimerrte dhe do ta përshtaste me kohën, domethënë me rrethanat, jo veç ato të skenës, të vegimit regjisorial dhe lojës së aktorëve etj, ngaqë Kongresi i Lushnjës, i quajtur dhe si Pavarësia e Dytë e Shqipërisë, është një ngjarje kulmore në histori, e patundshshme, që kërkon përtëritje në riparje, në shëmbëlltyrën e lartë që dha, të përbashkimit dhe të mënçurisë, të veprimeve të guximshme në shpëtimin e vendit.
Nuk e di a kishte menduar autori rënien e perandorisë komuniste dhe të diktaturave të saj.Ai besonte e jetonte dhe me Shqipërinë e vjetër, atë të përjetshmen. Kështu e pa dhe Kongresin e Lushnjës, një dramë me tre akte, nga e zakonshmja tek ato që ikin me përditshmërinë, nga antropologjia në rreziqet ekzistenciale e deri tek derdhja si në bronz e një altoreliefi të ngjarjes së madhe.
Në ndjekje të asaj porosie të heshtur, tani me rastin e 100 vjetorit të Kongresit të Lushnjës, botuesi UEGEN ndjeu detyrën e ribotimit të dramës, ashtu të plotësuar dhe të përfunduar, me atë dëshirë siç e nxori në dritë për herë të parë në vitin 2011, në 100 vjetorin e lindjes së autorit dhe në prag të 100 vjetorit të Pavarësisë së vendit, por tani dhe me pasionin e historianit dhe të shkrimtarit, kështu që z. Xhevair Leshi vendosi t’i shtonte botimit të ri pak histori për Kongresin dhe autorin, për t’u kuptuar, më saktë për t’u ndjerë më mirë drama e Kongresit dhe e autorit, që edhe pse ngjajnë të largëta midis tyre dhe nesh, kanë lidhje dhe kanë prodhuar njëra-tjetrën ndërsjelltas.
Gjithmonë ka një prag jete dhe vdekjeje. Pragu i vdekjes është dhe në jetë, ndërkohë që dhe pragu i jetës është edhe në vdekje. Ka dhe ringjallje…
Kongresi që u mbajt në Lushnjë, sërisht i duhet vendit, jo vetëm si kujtesë kolektive, aq më tepër tani që ka dy shtete shqiptare në Ballkan dhe zjen ankthi i bashkimit, me rreziqet e zhbërjes ndryshe, me modernitetin globalizues. Se duhet t’i bashkohemi së tërës (BE) me identitetin tonë, që kohërat e deshën të jetë sakrificë e heroizëm, por dhe një mrekulli.

VETMI E BURGOSUR

Dimri po më fut frikën

Çdo gjë e ngrirë, tharë edhe pemët

Gishtërinjtë e duarve nuk i ndjej

Afër zjarrit kallem, nxihem si dru i lagur

Larg tij dridhem si zog pa krahë

Në vetminë e burgosur pa ty

Në rrafsh tmerr vape, frikë acari

A do vish prap një ditë?!….

VALBONA E BARDHË

Isha dje në Valbonë

(ëndërr malli më dërgoi)

Kishte vënë qeleshen e bardhë

Iu kishin rritur amat shtatit

Rrëmbyeshëm  valët  shkonin shtratit

Sa e këndshme ajo këngë qumështore

Ujëvaret shkumbë e bardhë

Pishat nën streq si nuset me duvakë

Sa shpesh më përkund në  ëndrra

Trishtueshëm  iki prej saj

Shpirti shprush  përmallshëm

Të ngrirë e mbaj shikimin…

AS FTOFTE AS NXEHTE…

Verës, përvlohëm nga vapa,

Frymëmarrja ngadalsohet

Aritmia  dalldiset

Shkoj birucave  të podrumit

Prap val, ku të shpëtoj?

Ku ta gjej freskinë e humbur

Varë dredhave në bistekët e tu…

Gjakovë,

Janar,2020

Toronto dje u zbardh nga dëbora që s’kishte të pushuar. Qarkullimi me automjete kishte vështirësitë e veta në zona të caktuara e megjithatë kjo nuk i ndali aspak të interesuarit dhe apasionuarit e librit të merrnin pjesë në promovimin e romanit “Hijet e Muzgut” nga Arben Kallamata. Në ambientet e “Colombus Center” në orën 19 salla e prenotuar për këtë eveniment shkëlqente nga prania e ajkës së intelektualëve shqiptaro-kanadezë, të mirënjohur në fushën e shkencës, medias, artit, e biznesit.

Nuk ishte e vështirë të lexoje emocionet e Arben Kallamatës në këtë aktivitet organizuar me sqimë e klas nga regjisori Gjergj Rita në bashkëpunim me botuesin e FlasShqip Taulant Dedja, me prezantimin elegant të kineastit Mishel Koçiu dhe me mbështetjen e miqve të autorit Julian Dyrmishi dhe Arben Dedelli.

Nën tinguj të muzikës së zgjedhur në sfond dhe gotave me shampanjë aktori Artan Sejko me zërin e tij magjik interpretoi disa paragrafë provokues e me humor të romanit.

Më pas, kryeredaktorja e FlasShqip.ca Jeta Dedja, gazetari Genc Tirana dhe shkrimtari Artan Gjyzel Hasani, në cilësinë e reçensuesve të romanit njohën të pranishmit me kritikat dhe vlerësimet e tyre për veprën.

Të ftuarit, me një vëmendje impresionuese treguan edhe një herë respektin e tyre për artin, letërsinë dhe vlerat e komunitetit. Një vend i veçantë u ishte rezervuar edhe miqve përtej oqeanit, në mëmëdhe. Shkrimtari i mirënjohur Bardhyl Londo dhe gazetari Ilir Kadia morën pjesë në mënyrë virtuale në promovim duke dhënë komentet dhe përshëndetjet e tyre për librin, autorin dhe të pranishmit.

I konceptuar sipas një stili interaktiv të ftuarve iu dha rasti të bënin pyetje e komente për librin. Kështu nuk mund të rrinte pa dhënë një mendim një nga anëtarët më të hershëm të diasporës shqiptaro-kanadeze Hajro Çini, i cili shquhet për replikat me Kallamatën në rrjetet sociale edhe pse janë shumë miq me njëri-tjetrin.

Pyetje për autorin kishte kirurgia Eda Deliallisi Çini, e cila me një sy të hollë vëzhgimi kishte kapur disa elementë interesantë të romanit. Gjithashtu regjisori Jani Tane, edhe pse nuk e kishte lexuar ende librin, nisur nga reçensat e prezantuara, arriti të përcillte përceptimin e tij për temat e romanit. Nga pyetjet e të ftuarve të tjerë u zbulua se Arben Kallamata është në përfundim të librit të tij të dytë. Por pa e lexuar kritikja e tij e parë, bashkëshortja Mimoza Kallamata libri zor se shkon për botim.

E kështu me humor e ndërveprim erdhi fundi i aktivitetit. Pasi kishin kaluar pa u ndjerë më tepër se dy orë, dhe dëbora kishte pushuar, pjesëmarrësit patën mundësinë të merrnin librin me autograf nga autori e të bisedonin me njëri-tjetrin.

Promovime librash bëhen gjithandej, ashtu siç edhe botohet me shumicë në ditët e sotme, por librin e mirë lexuesi i kultivuar di ta nuhasë. Prandaj romani “Hijet e muzgut” edhe pse ka veç dy muaj që ka dalë nga shtypi ka shënuar rekorde shitjeje.

I urojmë suksese Arben Kallamatës!

Unë jam kaq i vogël tek po ec në plazh

natën nën qiellin e paanë.

Rëra e njomë këndellet nën këmbën time

dhe valët bubullojnë kundër bregut.

Unë po largohem nga pista

me rrymat shumëngjyrëshe të njerëzve

dhe nga hotelet me dritat e tyre lëbyrëse.

Era dihat për qindra milje.

Unë po shuhem tashmë në terr

unë jam zhdukur nga sytë e botës.

Unë jam një guackë e vogël deti

që ka dalë fshehtas në tokë

dhe mban me vete zërin e oqeanit

që bën dallgë nëpër trupin e saj.

Unë jam i vogël tash askush nuk më sheh dot.

Si mund të mbushem unë me një dashuri kaq të paanë?

Babai im nëpër natë duke u përvjedhur nga dhoma në dhomë

në misionin e errët përmes kthinës.

Më ndihmoni, shpirtëra, të depërtoj në ëndërrën e tij

dhe ta lehtësoj kalimin e tij të ndërkryer.

Kthema terrin për një shitës

i cili mund të magjepsë gjithçka përveç hijeve,

për një emigrant që qëndron në pragun

e një nate të paanë

pa udhëtarin apo bastunin e tij

dhe nuk mund të hamendë se çfarë don të thotë,

edhe pse krahu i tij i djathtë është ngritur, si në profeci,

ndërsa i majti tundet më kot në shenjë paralajmërimi.

Babai im nëpër natë duke u përvjedhur nga dhoma në dhomë

nuk është më një baba apo një burrë apo një bir,

por një djalosh që qëndron në skaj të një pylli

duke dëgjuar në largësi ulërimën e ujqve,

ulërimin e qenve të egër,

rrahjen rrënqethëse të flatrave primitive në majat e drurëve.

Sot mbaj veshur një xhaketë të leshtë gri

dhe i bie tejpërtej parkut nëpër fijatjen e muzgët të borës.

Drurët rreshtohen si njëzet e shtatë profetë në një fushë,

secili duke bluar në mendje një stacion në një heshtje pelegrini.

Rriskat blu të dritës që bien nëpër trupat e tyre

janë kode të një okultimi sekret.

Unë do t’i shqyrtoj gjethet e tyre si faqet në një tekst

dhe do t’i quaj pëllumbat studentë peshkopë të dimrit.

Unë do të përgjunjem në gjurmën e një ketri të mundur

dhe do të kqyr në një pellg të zi për figurën e Sofisë.

Unë do të filloj së qëruari qiellin për shenjat

a thua e gjithë e ardhmja ime të jetë yjezuar mbi të.

Unë do të kthehem në shtëpi fillikat qyqe vetëm,

një dishepull i hijeve, në emër të mistereve.

Bie, rashë, rënë. Kjo është mënyra qysh stina

Ndërron dyndjen e saj në panjat flokëgjata

Që shënojnë rrugën; gjethet në formë duarsh damarëshe

Përskuqen në degët e tyre (në një garë të zjarrtë

Më të fundmit kardinalë të mbetur) dhe pastaj

Fillojnë të skajojnë dhe të plluskojnë nëpër ajër, së mbrami

Duke endur me qilima shumëngjyrësh tokën.

Në spërdredhë edhe drita është shtruar mbi drurët

Në stinën e rrokapjekjes tek a çifte; një mllikuqe

Dhe era e gjetheve që digjen, një langua i artë

Tek shkon revan mespërmes rrugës së gjerë dhe dielli

Tek perëndon përtej drurëve plot tym në largësi,

Një hendek tek hapet mes majdrurëve dhe një reje të rreshkët

Pafajshëm tek mbushin hapësirën me purpure. Gjithçka

Ndryshon dhe lëviz sa çel e mbyll sytë midis së shkuarës

Zdërhallëse të verës dhe rikthimit rëndues të dimrit, një çast

Që del nga stacioni sipas orarit, një

Tjetë çast që arrin në platformën tjetër. Kjo

Ndodh gati si me kronometër: gjethet braktisin

Degët e tyre dhe bëhen truça ngadalë nën këmbët tona,

Duke na i prekur nyjet e këmbëve, dhe stina fillon të lëvizë

Rrotull nesh, ashtu si moti shumëngjyrësh na lëviz ne,

Madje ashtu si na shtyn në skutat e tij të pluhurta, të mugëta.

Dhe çdo vit ka një çast të shkurtër trullan

Kur ne ndalim frymën në mes të udhës së gjatë për në shtëpi

E papritur ndjejmë diçka të padukshëm e të papeshë

Tek i prek supet tona, duke na u vërsulur nga ajri:

Është era e vjeshtës që na i trys trupat tanë;

Është drita ndërruese e rënies tek po bie mbi ne.

Esat Pashë Toptani

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Janar 2020

“La France” ka botuar, të hënën e 25 majit 1914, në faqen n°3, intervistën e Esat Pashë Toptanit, të zhvilluar asokohe në Napoli me redaktorin e “La Tribuna”, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Ngjarjet në Shqipëri

Intervistë me Esat Pashën

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Napoli, 24 maj. – Esat Pasha, i intervistuar nga një redaktor i “La Tribuna” protestoi ashpër kundër akuzës së drejtuar ndaj tij për një organizim komploti :

“Çështja fetare, tha ai, është shkaku kryesor i ngjarjeve të fundit : Pasi Austria ka favorizuar veçanërisht popullsinë katolike, myslimanët favorizojnë influencën italiane. Ndërsa ata që thërriten “nacionalistë shqiptarë”, janë përfaqësuesit më entuziastë të partisë xhonturke. Këta janë kundër përhapjes së influencës italiane dhe austriake. Gjithsesi, unë duhet të shtoj se këta janë shumë pak në numër.

Unë nuk mendoj se kthimi i Turkhan Pashës në Shqipëri do të qetësojë shpirtrat, sepse, para nisjes së tij, Turkhani pati shprehur qëllimin e tij për të dhënë dorëheqjen.”

Esati shtoi se, pak javë para arrestimit të tij, protesta (ankesa) nga rrethet e Dibrës dhe Matit i ishin drejtuar ministrisë shqiptare kundër ardhjes së një princi të krishterë. Esati nuk i kishte kushtuar shumë rëndësi këtyre protestave.

– Shpëngulja vritka më shumë se vdekja!

Ç ́të bëjmë me mërgimin dhe shpërnguljen,
me mollën që lundron mbi varre, me varret e
lëna shkret! Si ta ndalim këtë murtajë të zezë?
Shpërngulja vritka jo vetëm njeriun, vritka
tokën dhe të gjitha kohët që i krijuam në të,
Shumë nga njerëz habiten kur dëgjojnë, se
ky artist, ai shkencëtar, ose ai kosmonaut
ka prejardhje shqiptare, prejardhjen e këtij
vendi, që shpërngulja i ka marrë e degëdisë!
Ç ́të bëjmë me shpërnguljen dhe mërgimin?

Flasin pjesë të atdheut të shpërngulur, flet
Ilirida, Molla e Kuqe, Çamëria, Presheva
flet Dardania dhe të gjitha trojet shqiptare.
Nuk pajtohem me himnin e gjakut të ngrirë,
hija e atdheut të ndarë më ndjek kudo!
Një gjysmë të atdheut e kemi të pushtuar.
Jo fort moti, udha më rastisi përtej Nishit
në një katund me emër, Molla e Kuqe,
Fshati ku kishin jetuar shqiptarët, tani nuk
ka njeri. Në atë fshat të vdekur, të Atdheut
qaheshin varret; ku janë të gjallë që ishin?
Të vdekurit e tashëm i qanin, të vdekurit e
së kaluarës! Të vdekur të ardhshëm s´do të
ketë, aty ka vdekur kisha e fshatit e varrezat.
Në atë pjesë të Atdheut të lashtë të Ilirisë,

Molla e Kuqe, në shqip më nuk ekziston!
Atë e vranë pushtimi serb dhe shpërngulja.
Në atë pjesë të atdheut të lashtë të Ilirisë,
varret janë shndërruar në toka të bukës.
Një rizënie e re nuk është e pamundur,
në një çast tek po qante rrënja për degët-
dy të vdekur, të pavarrosur nga askush,
pyesnin njëri- tjetrin: miku im i vdekur si
ndodhi që asnjë i vdekur më s ́është tek
kjo varrezë? Ku vajti fshati ynë i vdekur?
Fqiu kufomë iu përgjigj; miku im i rënë,
shpërngulja neve na vrau më shumë se
pushtimi! Nën pushtim s ́vdesin të gjithë,
Nën pushtim së paku ruhet bima e gjakut,
Të gjallët, qofshin edhe të poshtëruar, nuk
vdesin kështu si vdiqëm né! Ashtu është;
miku im i vdekur, të pyes: a di me shkrue?
që t ́ua lëmë një porosi të gjallëve tanë;
që kombi ynë të ketë kujdes nga mërgimi,
se shpërngulja vritka më shumë se vdekja.

Ajo e kish përshëndetur për dhjetë vite me një “haj“ zëëmbël shoqëruar me lëvizjen tradicionale amerikane të dorës. Mirëpo, kur ai ngriti studion në verandë, kureshtja e fqinjes u shtua.

-Jam kurioze të di çfarë bën çak-çuk? – i tha ajo sa doli nga pishina dhe befas, me një kërcim akrobatik kapërceu gardhin që ndante dy oborret. U shfaq para tij në rroba banje dhe trupin e kishte ende të spërkatur me bulëza uji. Këqyri relievet e gdhendura në pllaka druri dhe pa kthyer kokën nga ai pyeti:

-Ku gjënden këto male?

-Në Bosnjë.

-Nuk kam idenë ku ndodhet ky vend, – tha ajo me çiltërsi. Ai skicoi nxitimthi mbi letër gadishullin e Ballkanit, pa harruar Italinë në formën e çizmes. Ajo e dinte Italinë, sepse kishte qënë atje turiste pesë vite të shkuara dhe qe ngjitur deri në majën e Vezuvit. Vuri buzën në gaz dhe shfaqi dëshirën që ai t’i gdhendte bustin; ishte gati të pozonte në çdo kohë.

-Për këtë do t’ju paguaj dhe…

-Nuk është nevoja për pagesë, – plotësoi ai frazën e saj dhe ajo qeshi hareshëm. Mirëpo e qeshura e fqinjës

kishte hyrë me ajrin në dhomën e prindërve të tij. E ëma u shfaq pas xhamit të derës që ndante sallonin me verandën, tundi bastunin me kërcënim dhe ai deshifroi lëvizjen e buzëve të saj, “t’i thyej kryqet për këtë proçkë që po bën”. Fqinja vuri re hutimin e tij dhe tha me humor e ironi:

-Prindërit janë pengore e madhe sociale.

-Po, – pranoi ai dhe në çast u pendua nga përgjigja.

-Eja shkojmë në ndonjë bar, – e ftoi ajo. – Monotonia e të dielave është vdekje.

Mospranimin e ftesës së saj e shprehu me lëvizjen e pëllëmbës para fytyrës së tij, por që nuk e shoqëroi me shprehjen amerikane “never mind.”¹⁾

-Oh, ju jeni i martuar, – tha ajo me keqardhje.

-Jam i divorcuar, – e sqaroi ai.

-Oh, my God! – klithi ajo e entusiazmuar dhe befas e përqafoi. Atë çast ai nuk mundi ta kuptojë nëse përqafimi ishte ngushëllim për divorcin apo ëndrra e saj e fshehur për fillesën e aventurës së radhës. Sepse, që pa ia mbathur e shoqja, sa herë bënte dush, fqinjën e kishte përfytyruar lakuriq. Mirëpo tjetër gjë është përfytyrimi dhe tjetër gjë kur një siluetë e dëshiruar femre të ndjell me prekje për të rënë në mëkat. Ajo ishte esmere e simpatike, por kjo ishte hera e parë që krahët e saj iu qarkuan pas qafës, sepse për dhjetë vite sytë ia kishin thëthirë vithet e ngrehura dhe kofshët e plota e muskuloze. Ajo kish fytyrë vezake, flokë të zeza të drejta e të lidhura sipas modelit “bishtkali”. Për fytyra të tilla

ai kishte krijuar përshtypjen se ishin femra komplekse: sa të zgjuara aq e naive, por jo të shkrehura për seks. Sytë e stërzgjatur, tipike aziatike, si thelb bajame e në ngjyrën e pjekur të vishnjave; sy ëndërrimtarë dhe njëkohësisht tej kureshtarë.

-Nënën e kam koreane, babain amerikano-irlandez, – tha ajo dhe i bëri ballë vështrimit të tij hetues. – Prej kohësh e kam vënë re se ty të pëlqen të më kundrosh kur unë bëj banja dielli.

-Po, – pranoi ai dhe shtoi me guxim: – Ka dhjetë vjet që më ke mbirë në sy, por duhej të kapërceje ti gardhin që të më jepje lejën për të gdhendur bustin tënd.

Atëherë ajo qeshi sërish hareshëm, mori cigaren nga pjatëza e duhanit, që ai e kishte ndezur për vete dhe u ul në karrige këmbëhapur. Së bashku me tymin lëshoi pohimin amerikan se ish e lumtur që jetonte vetëm. Në moshën shtatëmbëdhjetëvjeçare kishte mbaruar kursin për masazhiere dhe kishte fituar pavarësinë nga prindërit. Atëherë ai mendoi se fqinja e tij nuk qe nga soji i aziatikeve që shesin trupin, pasi makinat që parkoheshin para shtëpisë të saj, ishin të klientëve që ajo u bënte masazh. Ndërkohë dëgjoi se çdo dollar që nxirrte, ishte për gojën dhe tekat e saj. Nënën e donte, por me të nuk piqej gjëkundi. I ati qe ndryshe, tipik amerikan dhe ai e pati kuptuar gjithmonë. E ëma, kur mori vesh se do të largohej nga shtëpia, qau dhe ende është e zemëruar, kurse i ati largimin e të bijës e quajti dita e Festës së Madhe.

-Piu uiski nga gëzimi dhe u ndërmend mbas një jave, – tha ajo për të atin dhe ia shkrepi të qeshurës gazmore. Gjoksi iu gufua, sytjenat u tezarën dhe lëshuan pikëla uji. Ai pa gjuhën e kuqërremtë si gjethe vishnje në vjeshte dhe dëshiroi, si kurrë ndonjëherë, për ta puthur në buzë. Prindërit e saj jetonin në Nju Xhersi dhe ajo shkonte për t’i parë njëherë në vit ose ca më rrallë.

-Im atë është paralizuar. Ime më i qëndron tek koka ditë e natë. Janë njohur në kohën e luftës, – sqaroi ajo dhe atëherë kërshëria e tij u bë më e madhe. Llogariti me mend vitet pas luftës së Koresë dhe zbuloi se ish moshatar me fqinjën, por, ndërsa ai nuk mund t’i fshihte të pesëdhjetat, ajo dukej si tridhjetepesëvjeçare.

-Koreanet janë racë që nuk plaken,- e lajkatoi ai.

-Ama vdesin, – shtoi ajo dhe sërish qeshi me zë. Ai donte t’i thoshte “ti edhe vdekjen nuk e ke frikë,“- ose ta lajkatonte “busti yt do dalë një mrekulli për shkak të harmonisë të tipareve me siluetën në profil.“

-Jam fëmijë e vetme, – dëgjoi të thotë. – Nuk jam martuar kurrë, kam patur dashnorë, nuk kam lindur fëmijë dhe nuk kam para në bankë.

-Jam djalë i vetëm, martuar njëherë, kam një fëmijë, jeton me të ëmën, kam dy pleq dhe bankës i jam dyqind mijë dollarë borxh, – rrëfeu ai dhe qeshi. Qeshi edhe ajo, e përqafoi sërish dhe kësaj here ai e mbërtheu me të dyja pëllëmbët për beli. E ngritur në majë të këmbëve ajo ishte e gjatë sa ai. Iu bë sikur e ëma po e përgjonte nga përtej derës dhe hezitoi ta puthte fqinjën në buzë. Nga që sytë e saj të kafejta i kishte aq pranë, iu

bë se edhe ato erëmonin bajame, njëlloj si buzët.

-Kur bie krizë financiare edhe të pasurit heqin dorë nga masazhi, – shtoi ajo me zë të trishtuar, kurse ai mendoi se bëri mirë që nuk e puthi, pasi puthja është magji e mistershme, ngjit dy zemra. Ama, kur vjen ndarja, të dyja zemrat mbeten të plagosura, siç ndodhi me të e me të shoqen. E mendoi këtë nga që në çast dyshoi se fqinja ishte masazhiere, por për të mbijetuar u ofronte klientëve edhe biznesin e seksit. Pikërisht ky dyshim i çukiti në tru si sqep qukapiku. Kumbimi i goditjes përcolli alarmin se ai, nuk duhej të binte për së dyti në grackën e dashurisë. Por ja, nga që pëllëmbët e tij ishin ende të kllapuara pas belit të saj, në tru i çukiti sërish sqepi i qukapikut. Goditja lëshoi kumbimin e dhimbshëm “sa idiot je!“ ndërsa dëgjoi fqinjën të thotë atë që po ndodhte edhe me të:

-Prej një viti nuk paguaj këstin mujor të shtëpisë. Jam në faliment, por nuk çaj kokën për këtë gjë. Pas çdo lufte e pas çdo krize, thotë im atë, Amerika bëhet më e fortë. Kështu ndodh edhe me dashurinë, – shtoi ajo e qeshi kurse ai çliroi pëllëmbët nga beli i saj dhe buzët mbeten pa u puthur. Ajo mbështeti pëllëmbët mbi rrjetën e gardhit, e gatshme si panterë aziatike në vrullin para kërcimit dhe ai përfytyroi përtëkushedisaherën kurmin e saj magjik ngjitur me trupin e tij. Pikërisht atë çast dëgjoi pyetjen keqardhëse me theks aziatik:

-Jot shoqe ia mbathi?

-U kthye në Bosnjë.

-Ka dashnor?

-Boshnjaket kanë frikë nga dashuria.

-Po ti?

-Unë kam drojtje, por jo frikë.

-Nuk dukesh nga ata tipa që kanë drojtje, – tha ajo dhe pasi u mbush me frymë, pyeti: -Si mund të jetojë skulptori pa fjetur me një femër?

-Të përfytyroj ty, pa rroba banje, kur zë shtratin e gjumit, – tha ai dhe e vështroi drejt në sy me guxim të paturpshëm mashkullor.

-Oh, edhe unë të përfytyroj shpesh kur bie për të fjetur, por ti nuk je i lirë si unë, – shtoi ajo me keqardhje duke hedhur vështrimin mbi kurorat e pemëve.

-Kam hallin e prindërve, – tha ai me zë të ulët dhe ndjeu trupin të zjarruar nga çiltërsia. Ndërkohë iu fanit e shoqja, duke shkulur e nervozuar shaminë nga koka. Nga goja e saj e çapëlyer vërshoi klithma femërore, “nuk erdha në Amerikë të pi pordhët e prindërve të tu për tërë jetën!”

– Po, e thamë pak më parë; prindërit janë pengore sociale. Pse nuk i çon në azil?

Ai u hutua nga kjo pyetje e beftë dhe donte t’i thoshte se prindërit e tij ishin krejt ndryshe nga pleqtë amerikanë. Nuk flisnin anglisht, nuk ngisnin makina dhe ai, si bir i tyre i vetëm, duhej të përkujdesej për ta gjer në vdekje.

-Jo çdo lloj zogu jeton në kafaz,- u përgjigj ai me humor e sinqeritet, por fqinja picëroi sytë dhe shtoi seriozisht:

-Zogjtë e thinjur, thotë im atë, kafazin e kanë nën tokë.

Ai nuk u vuri rëndësi fjalëve të saj, sepse atë çast ajo mbërtheu pëllëmbët mbi gardh, sytjenat iu liruan dhe thithat e gjinjve i ngjasuan me kokrrat e xinxifileve

në vendlindjen e tij. Në çastin që pati menduar metaforën e thithave, ajo u dha vitheve mbrapa, si mëzore pele dhe u hodh mbi gardh si panterë aziatike.

-Ti je artist i talentuar, por kalë karroce, – klithi ajo kur qe ende në ajër. – Megjithëse e mbaj veten për aziatike, kafen e gatuaj me parametra amerikane, – dëgjoi të thotë. Para se të zhytej në pishinë ajo u kthye nga ai dhe i shkeli syrin.

-Cammon man, – tha ajo me zë ndjellës për t’i nxitur sedrën mashkullore. Qukapiku e çukiti sërish në tru e ia përktheu lutjen e saj:

“Hajde, bëju burrë!“.

Në të njëjtën kohë ajo i bëri shenjë me kokë dhe dorë që ai të kapërcente gardhin.

Domenico Marras: lindi në Uri (Sassari) më 1 janar 1929. Nga një familje e varfër ai ndiqte rregullisht shkollën fillore. Pasi mori licencën, ai ndoqi babanë e tij në punën bujqësore: ai i kreu këto punë deri në moshën njëzet vjeç. I thirrur në armë si oficer ushtarak në vitin 1950, ai menjëherë vendosi të qëndrojë atje si nënoficer aspirant. Pas rreth katër vitesh shërbimi, me periudha të gjata ndërprerjesh, ai u pensionua. Duke mos dashur të jetojë vetëm si pensionist, ai mendoi t’i vinte në përdorim të mirë nocionet e tij kulturore të fituara dhe të merrte diplomën e shkollës së mesme (një titull që e lejonte atë të punësohej nga shteti). Prej atëherë është nëpunës shtetëror në Alghero, qyteti ku banon aktualisht. Gjatë jetës së tij ai vazhdoi leximin e tij formues dhe krijimtarinë poetike. Ai ka botuar një përmbledhje poezish me titull Miscuglio (1989) dhe është i pranishëm, me vargjet e tij, në antologji të ndryshme me vlerë të konsiderueshme.

NË TOKAT E ZHYTURA

Diga në Rio Cuga, pavarësisht në është e mundur

përmbyti tepër toka, ishte

një gje e bukur, dhe e mrekullueshme,

sepse uji i çmuar, në masë tepër të madhe

masë e shumtë shiu, shfrytëzohet,

në vend që të shkojë drejt detit,

u shuan etjen njerëzve dhe ndan rrymën

e ujit e duke e bërë më pjellore,

shumicën e Alghero Nurras,

e përmirëson, kështu, shumë jetën.

Por ka dhe anën tjetër të medaljes

se në ato toka të bukura dhe të zhytura

unë kam punuar mijëra dhe shumë ditë aty,

e shumë njerëz të tjerë së bashku me mua,

dhe ndër shekuj, ushtri njerëzish ,

prandaj, nën atë oqean uji,

ka shumë kujtime të mia të dashura,

të cilave nuk mund t’i vizitoj më

dhe të eci me to nëpër vende

që i pashë të lindin dhe të rriten,

përkundazi, ashtu bëj, me kujtimet

e Su Piubere, Banzoso, Cambone

dhe pothuajse të gjitha fushat e Urit

që më panë argat apo bari,

por më parë duhet të pres të jenë ata

që të zhyten e të vijmë tek unë,

xurxull e vdekur së i ftohti.

Përktheu: Faslli Haliti

Çamëria, vendlindja e kombit shqiptar

Atdheu ynë në tokë, det dhe nëntokë
jam fjala jote, gjuha dhe grushti yt
jam trimi dhe humbësi, jam populli
jam Atdheu i ndarë në pjesa e pjesa
jam luftëtari parë në të gjitha betejat
O vend i shtrirë në tokë, det e në qiell
në fshatra e qytete, në tërë hapësirën
gjeografike; ti je pellazgo-shqipëria,
vendlindja e Atdheut tim të nderuar.
Në Çamëri është lind kombi shqiptar

Pellazgji, tëra shkronjat e gjuhës sonë
mbajnë emrin tënd, ADN e shqipes
Alfabeti ynë pellazg me 54 shkronja,
është alfabet i krijuar nga e folmëja
shqip, është gjak i drithërave tanë,
gjak i Lemnit, Janinës dhe Prevezës,
gjak i Atikës, Dodonës dhe Moresë
këto shkronja kanë identitet shqiptar,
janë shkronja nga epoka e paleolitit
shkronja të gdhendura në guri e letër.
Pellazgji, mendje e qytetërimt antik
lindëse dhe rilindëse e atdheut tonë
shpikëse e matematikës dhe vijave
shpikëse e gjeometrisë dhe fizikës,

shpikëse e arteve dhe e filozofisë
ti je krijuesja jonë e njëperëndisë.
Epirit, tëra krojet e ujit flasin shqip,
në gjuhën hymnore të perëndive të
lashta, kjo është arsyeja pse shqipja
quhet gjuhë hyjnore e perëndive.
Kjo tokë e lashtë në vetvete ruan e
bimon hyjnueshëm si para mijëra
vjetësh, ndërtime ipesh të shquara
dhe vepra me cilësi të mëdha t´artit

Gjuha ime e shkruar dhe e kënduar
je identiteti i qenies sime e i gjakut
ke gojë të ëmbël e sy përtej qiejve
ke mendje ndërtimi dhe krijimesh
E di se ka libra të fshehur me fjalë
të shqipes së lashtë! Bibliotekën e
e Aleksandrisë e dogjën se e kishin
zili Pellazgjinë, e kishin zili Thotin,
Faraonin, Zeusin, Aleksandrin dhe
Pirro Shqiponjën. Nata ishte krimi

Gjuha jonë kozmike, gjuha jonë e
perëndive, edhe pas mijëra vjetësh,
mbete po ajo hyjnorja e kësaj bote
kjo këngë e lashtë në vetveten e saj
vazhdon e gjallë në të folmen e saj
e të shkruar, flet fjalët e gjakut tonë.

Në Dodonë e gjithëandej pellazgo-
Ilirisë, Zeusi fliste shqip në Olimp,
fliste në gjuhën e tij të perëndisë,
në gjuhën e prindërve që at´e lindi.
Në Çamëri dhe gjithandej Epirit
Me dhunë i është shkelur e vërteta
Çamërisë s´i lejohet të jetë e lirë
i mohohet gjuha, kultura, origjina,
ndalohen shkollat shqipe, e folmja

Në Çamëri e gjithandej Çamërisë
Që nga 1912 vritet populli çam,
Greqia me ligj i shkombëtarizon
shqiptarët!Ç´të bëjmë me të rënët!
Me çamët e pa shtëpi e të pavarre
borxhi krimit Greqisë po i shtohet
Thoti e Zeusi, e vërteta është gjallë
Çamëria është etni brenda Greqisë
Mblidhuni çamë te himni flamurit
ta ngrejmë Ipesh lirinë e shkelur!…

Atdhe Geci – poezi nga libri ,”Fryma e re”