Në Varshavë pak ditë më parë u mbajt një takim ndërkombëtar me rëndësi për kujtesën e njerëzimit, ndërsa te ne, nga shkaku i kujtesës së keqe, ka një krizë të rrezikshme ngaqë s’ditëm të përballemi me të shkuarën diktatoriale, me pasojat e saj, me të tashmen e korruptuar e të vjedhur, që nuk sjell të ardhme, por kthim të dëshpëruar pas.
Në Varshavë u mblodhëm dhe folëm në senat ish-të burgosur politikë nga të gjithë vendet e Europës Qendrore dhe Lindore në Samitin e Kryetarëve të Parlamenteve të këtyre vendeve, duke filluar nga Polonia, vendi pritës dhe organizator, nga Hungaria, Sllovenia, Kroacia, Sllovakia, Çekia, Serbia, Gjermania, Bosnja, Bullgaria, nga Rusia dhe ish-republikat e ishBashkimit Sovjetik, Ukraina, Armenia, Azerbajxhani etj.. Patjetër që ishim dhe nga Shqipëria, ku nuk kemi dhe aq zë, i cili tradhtohet gjithnjë e më shpesh.
Samiti i Varshavës ishte organizuar nga Parlamenti dhe Senati i Polonisë me rastin e 30-vjetorit të zgjedhjeve të lira të vitit 1989, duke e konsideruar atë si “Vitin e Lirisë së Popujve dhe Fitore të Fjalës së Lirë”, teksa te ne nuk dimë të bëjmë zgjedhje, sepse na vetëzgjidhen ata që i çorodisin zgjedhjet për interesa që “ikin në drejtim të paditur”, veç jo të vendit.
Në Varshavë u shpalosën përvojat kolektive e vetjake nëpërmjet fjalës dramatike të ish-të burgosurve politikë në perandorinë komuniste, e gjitha kjo për një njohje më të gjerë e më të thellë të së shkuarës së përbashkët, për një përballje ndaj sfidave të kohës moderne, që politikanët e të gjitha vendeve të dinë të veprojnë më mirë e më drejt, u tha atje.
Po këtu, ç’bëjnë politikanët tanë? Shihet dhe ajo që nuk shihet, por nuk po bëhet ajo që duhet… Por po flas për takimet në Poloni, mbase ndihmohet dhe kujtesa jonë për më mire.
Të gjithë të ftuarit si fillim shkuan në Ministrinë e Punëve të Jashtme, ku u takuam zyrtarisht me ministrin Jacek Czaputowicz, ish-i burgosur politik. Ju jeni ministrat e vërtetë,- u tha ndër të tjera ai miqve nga bota e persekutimit.
Më pas, pritja ceremoniale në Parlamentin e Republikës së Polonisë nga kryetari i Parlamentit, z. Marek Kuchcinski, dhe kryetari i Senatit, z. Stanislaë Karczeëski, me parakalimin e rojeve të nderit me flamur dhe shpata dhe himne, e gjitha në nderim të qëndresëtarëve dhe heronjve në përballje me diktaturat. Në radhën hijerëndë të flamujve, në krye ishte dhe flamuri shqiptar. Mes të ftuarve të shumtë aty takuam dhe znj. Mimi Kodheli, përfaqësuese nga Parlamenti shqiptar, si dhe ambasadoren e Shqipërisë në Poloni.
Pastaj dy seancat e samitit në senat, me dëshmi dhe ide, me dramacitet dhe hijen e zhgënjimeve, me kundërvënie e shpresë, ku përhiteshin telat me gjemba dhe rrezet e ditës… teksa më vinte një si rrapëllimë, mos dëgjoheshin protestat e Tiranës deri këtej? Jo, ishte zhaurima e butë e tramvajeve, të cilët në fushata zgjedhjesh premtoheshin, por që nuk kanë nisur ende te ne, janë harruar dhe as që e kanë radhën ata, madje as vetë zgjedhjet.
KUJTESA NË TË SHKUARËN:
Si të burgosur politikë të dikurshëm nga Shqipëria e sotme, së bashku me Maks Velon ishim të ftuar dhe unë me Edën. Do të desha të thosha ca fjalë për Maksin, që sadopak e di që marrin domethënie dhe tregojnë jo vetëm atë, por dhe të tjerët përreth, shoqërinë, qëndrimin ndaj vuajtjes njerëzore dhe vlerave që krijohen, ku ai është ndër më të shquarit.
Maks Velo është personalitet i kulturës sonë, krijues dhe veprimtar, me njohje më përtej, në Europë dhe Amerikë, do të thosha. Arkitekt me profesion, me vepra të njohura në Tiranë si “pallati kubist” i shkrimtarëve, për të cilin dhe u kritikua dhe që do të ndikonte në dënimin e tij, piktor ndërkohë, i veçantë, pararendës i modernes, ku përzihej antropologjia shqiptare me avangardizmin europian, tradita me risinë, “njolla e zezë” e artit me fatin… veprat e tij në pikturë do të digjeshin me vendim gjyqi si abstrakte, që nxinin realitetin socialist… te Maksi ka dhe muzikë, ai ka marrë mësime pianoje që nga fëminija, muzikë të heshtur dhe linja e gjeste valleje të ngrirë e ajo përzihet me marshet funebre të kohëve të mëpasme ashtu si dhe rrëfimi i tij, i shndërruar në letërsi, prozë, poezi dhe dokument.
Bashkëvuajtës me të në të njëjtin burg, në Spaçin e tmerrshëm, ku vazhdimisht revolta e dikurshme e ’73-shit e trandte tokën nën këmbët tona, Maksin e njoha atje, ku edhe pse i burgosur, spikaste aristokracia e tij, qoftë dhe në hutimet në rresht apo në humorin e zi. Edhe në të ngrënë në mensën e ferrit kishte qytetari. Dinjitet në përballjen e urisë kombëtare brenda telave me gjemba.
Edhe aty me Maksin bisedohej për artin, librat dhe jetën e antijetën, për tiraninë dhe neverinë e rënies morale përreth, vjedhjet dhe spiunimet dhe injorancën shtetërore, e shënjuar me gardianët e deri lart. Si arkitekt ai thirrej në përmirësimin e mjedisit, që ç’mundej e kthente në dobinë e të burgosurve.
Kujtoj që në burg unë kisha maninë t’i ruaja tregimet dhe poezitë që lexonim në revistat që na lejoheshin, i grisja prej tyre që të mund t’i rilexoja kur dilnim nga miniera, nga puna e rëndë prej skllavi. Fletët i bashkoja, ia jepja këpucarit të burgut të m’i qepte me gjilpërën e trashë të opingave dhe pastaj Maksi u sajonte kopertinat, tjetër vepër kjo me “mjetet rrethanore”, me një figurinë nga revistat, me germat që i priste nga gazetat, i ngjiste një nga një duke krijuar titullin e veprës, emrin e autorit. Ende ruaj dy antologji të tilla, një me poezi dhe një tjetër në prozë, Maksi më bëri një kopertinë elegante për dramën “Jerma” të Lorkës, po kështu dhe me pjesët e romanit të mëvonshëm të Kadaresë “Dosja H”, botimi i parë i së cilës iu bë në burg nga ne, unikal, vetëm në një kopje, që ia dhurova Kadaresë pas burgut.
Maksi në liri bëri hakmarrjen më të bukur me vepra dhe art, ekspozita pikture brenda dhe jashtë vendit, me albume e studime, poezi e tregime, që kanë tërhequr vëmendjen dhe janë përkthyer dhe botuar dhe në vende të tjera.
Maksin e shohim në ekranet e televizorit, në debate e protesta, në avangardë, por dhe të tërhequr, të zhgënjyer, të urtë, por dhe shpërthyes befas, i acaruar me gjithçka që i duket e padrejtë.
Ndërkaq, Maksi udhëton shumë. Ftohet si ish-i burgosur dhe si artist, që tashmë i janë bërë një e vetme. Përvojë dha art. Po shkonim në Poloni, por duhej të ndërronim avion në Vjenë.
– Të tjerë vuajtën burgun dhe të tjerë bëjnë festën, – i thashë pa të keq znj. Jonila Godole, veprimtare e kujtesës, të cilën e takuam rastësisht në aeroport.
Para ca ditësh kishin përkujtuar me nderime dhe bujë dy revoltat tona, në burgjet e Spaçit e të Qafë-Barit, të vetmet në të gjithë perandorinë komuniste, e pikërisht atë, Maksin, arkitekt në burg, që mund të jepte ide të vlefshme më mirë se kushdo se si mund të shndërrohet në muze, kishin harruar ta ftonin, edhe mua, që atyre qosheve infernale të burgut kisha shkruar poezi, ca dhe të bëra me mend në fillim, që i fshihnim vrimave, në kashtën e dyshekut apo nën tokë, madje pata fatin t’i nxjerr poezitë para se të dilja dhe vetë nga burgu, i kam botuar shumicën dhe janë përkthyer. Në revoltën e Qafë-Barit isha brenda. Kam shkruar dhe një libër mbi 500 faqe për burgun e Spaçit, “Rrugët e ferrit”, dhe po aq për Qafë-Barin, “Ferri i çarë”.
Natyrisht, në ato manifestime përkujtimore në Spaç e QafëBari ishin bashkëvuajtës nga tanët, miq plot, dhimbja jonë dhe ne u ndjemë së bashku me ata dhe i mbartim si shqetësim dhe atje ku po shkonim. Në Varshavë.
Aspak nuk i harrojmë ndryshimet e vendit për mirë dhe ç’është bërë për ne, jo pak, dimë të jemi mirënjohës, por të burgosurit shqiptarë kanë bërë shumë e më shumë për vendin, themele në baltë dhe vepra, kujtesë dhe art dhe shpërdorimi i të persekutuarve të diktaturës është shpërdorim i lirisë, i ndërgjegjes, i kohës dhe i vetes.
Sipas një shkrimtari nobelist, i qenë dhe në kampin e Aushvicit, çdo qeveri, institucion e individ, kuptohet se ç’janë nga qëndrimet që mbajnë ndaj vuajtjes njerëzore, “burgut”, tashmë të shndërruar dhe në kulturë, po sipas tij.
Pak a shumë biseda të tilla po bënim me Maksin, por kishim nevojë për ca qiell më shumë, që vetëm avioni na e jepte, Pegasi modern prej duralumini. Sa alumin kemi nxjerrë në burg? Bakër më shumë, pirit i përzier me flori. I gjithë për të tjerët, i vjedhur…
E shikoja me adhurim Maksin, kishte një si re të bardhë mbi krye, leshrat e zbardhura në moshën e thyer të burrit, trupmadh, diçka mes Hemingway-it dhe Anthony Quinn, me çantën e lëkurës mbi sup, sportiv, ashtu siç mund ta ndeshim duke vrapuar në parkun e Tiranës, edhe pse 84 vjeç, i urtë si një akademik, gjaknxehtë si ai që ka të drejtë, artist dhe në gjeste, bisedon dhe për gratë ashtu si për pikturën dhe artet.
Megjithatë, midis reve lart po flisnin dhe për burgun, ferri ngjitet dhe atje ku s’e prêt, për shoqatat e shkatërruara të të burgosurve, për krizën shqiptare, zgjedhjet pa zgjidhje, zgjidhjet pa zgjedhje, politikën, shpërdorimin e vuajtjes të mijëra e mijëra të persekutuarve, edhe institucionalisht, edhe parlamentarisht, edhe presidencialisht, edhe nga ne vetë, nga ata si ne që duhej të na përfaqësonin përtej narcizizmit të përgjithshëm, biznesit me vuajtjen e të tjerëve apo persekutimin që vazhdon me format e një demokracie trashanike, me korrupsion të përditësuar, edhe moral… dhe buzëqeshim hidhur.
KUJTESA NË TË ARDHMEN:
Në aeroportin “Frederic Chopin” në Varshavë na pritën befas te salla VIP, pa asnjë radhë për pasaportat, siç duket ne i kishim kaluar radhët e gjatë që më parë, ato të të dënuarve, tani vazhdonte mirënjohja edhe në vend tjetër e nga të tjerë. I them këto jo se ne e donim, por shoqëria jonë duhet të dijë të nderojë… vuajtjen si dhe vetveten.
U takuam me të tjerë si ne nga Europa Qendrore e Lindore. Mikrobusin tonë rrugëve të gjera të Varshavës, mes blerimeve “qytetare” gjithandej, e paraprinte makina e policisë. Prapë me policë? Për të na ruajtur, dikur si “të rrezikshëm”, tani nga “rreziqet e rrugës”.
Nga “Regent Hotel” shkuam në “Muzeun e ushtarëve të mallkuar dhe të burgosurve politikë të Republikës Popullore të Polonisë”. Brenda në Varshavë, në qendër a afër saj. Ushtarë të mallkuar apo e përktheva gabim? Që këtu fillon dënimi i diktaturës. Telat me gjemba, porta të larta, qeli, por me tualetin brenda. Muri i pushkatimeve, kurorat me lule. Nën tokë, qelia e varjeve. Deri në vitin 1956, pastaj komunizmi polak u zbut, veç në Shqipëri mbeti diktaturë e egër staliniste, një gjysmë shekulli paranojë me Enver Hoxhën.
Autobusët komodë me makinat e policisë para dha pas ndalën në “Kështjellën Mbretërore”. Dreka me gjithë të ftuarit nga Europa. Në mbrëmje në Teatrin Wielki, Opera Kombëtare Polake. Ndër më të mëdhatë në botë. Shkallë mermeri, kolona, katet e lozhave. Shoh programin: “Moniuszko – Mazurka nga opera “Halka”… Fryderyk Chopin, Fantazi… Górecki, “Tre valle për orkestër..”.
Vezullime të ylberta dritash, duartrokitje të gjata. Nga burgu, në opera. Nga kujtesa e tronditur, në muzikë qiellore. A ka pasur në Tiranë ndonjëherë shfaqje për spektatorë të tillë? Nëpër mend… kujtoj drama të tjera.
Në takimin me ministrin e Jashtëm të Polonisë, Maksi tregoi një ngjarje me të burgosur që i kishte njohur, një grup armiqësor, i sajuar me agjentë polakë, që prej torturave pranuan, ndërsa kryetarja e grupit, një grua polake, e martuar një Shqipëri, nuk pranoi, Qeveria polake atëherë mbajti peng një anije shqiptare në Gdans në port. O lironi qytetaren time, – iu drejtuan me ultimatum qeverisë shqiptare, – o… po qytetarët shqiptarë, kush mund t’i mbronte nga qeveria e tyre, as avokat s’kishte, s’lejohej…
Edhe në Senat, fjala e Maks Velos bëri përshtypje. Mes duartrokitjeve ai u ngrit dhe shkoi në krye, u dhuroi kryetarit të Parlamentit dhe kryetarit të Senatit nga një album të vetin, shenja këto që në Shqipëri vuajtjen ai e kishte shndërruar në kujtesë arti, në vlerë për të gjithë.
Dhe unë në tri minutat e mia fola për poezitë e burgut si dëshmi dhe për revanshin e nostalgjikëve të komunizmit, të oficerëve të diktaturës, të konvertuar dhe e mbylla fjalën time duke thënë se në Shqipëri nuk është aq i madh rreziku i rikthimit të komunizmit, sepse nuk ka ikur rrënjësisht, gjendet në mendësi dhe bëma, në simbole dhe tekste…
Shumë nga folësit cituan dhe papën polak, Shenjtin Gjon Pali II, e citova dhe unë, i pari papë që ka vizituar Shqipërinë,- thashë,- në dy mijë vjet krishterim dhe shenjtëria e tij porosit se nuk na duhet një demokraci pa virtyte. Ai u dha zemër polakëve dhe jo vetëm, që të guxonin të ngriheshin. Dhe Muri i Berlinit, që ndante botën dhe njerëzit, u shemb. Ra dhe perandoria komuniste.
Po në mjediset e Parlamentit, të gjithë së bashku pastaj, vizituam ekspozitën “Shtypi klandestin” në komunizëm, broshura, libra, bojëra, makineri dore, gazeta e deri te Solidarnosti.
Dhe në Shqipëri kanë shpërndarë trakte, kanë guxuar. Ne bëmë dhe një letërsi të fshehtë dhe krijuam lexuesin tonë të fshehtë në burg. Por që të kujtohesh te ne, zakonisht o duhet të jesh i huaj, o i pushkatuar.
Pasdite Maksi dhe unë ishim të ftuar në Universitetin e Varshavës, u intervistuam për studentët nga pedagogu Adam Balcer, dinte dhe shqip.
Maksi paraqiti nga grafikat e tij një golgotë vuajtjesh, kryqin dhe monstrat e dhunës, mundimin e qëndresës, një cikël marramendës, estetika e zhgjunjëzimit krenar, me shenjtëri njeriu…
Unë fola për gjuhën në diktaturë se si u godit gjuha liturgjike, teksa po sundonte gjuha e ftohtë, ajo e sloganeve dhe e urrejtjes si drapër dhe çakan dhune etj., etj..
Shëtitjet e fundit në Varshavë. Andej nga Qyteti i Vjetër, i rrënuar i tëri gjatë Luftës II Botërore nga bombardimet dhe i ringritur siç ishte, me rrugët me kalldrëm, me kishat. Edhe Tirana jonë, modernizuar dhe bërë metropol i Ballkanit, duhet ta dojë më shumë vetveten e hershme, rrugicat, urat, ngrehinat, teatrin, shtëpinë e Musine Kokalarit etj., etj., ta ruajë fort kujtesën e saj prej guri.
Eda gjeti Kishën e Kryqit të Shenjtë, futemi këtu, na tha… ku është murosur zemra e muzikantit të madh me kërkesën e tij, teksa vdiste larg. Vetëm zemra, se trupi i prehet në Paris.
Polonia ka zemrën, po, po, ka zemër të madhe Polonia, plot me dashuri dhe muzikë, me art dhe kujtesë zemre, me poetë e shkrimtarë nobelistë, ka një popull heroik me histori, me kulturë të fuqishme katolike, europiane, me njerëz të zakonshëm gjithë edukatë e dinjitet, sheshe të bukura e të pastra, parqe natyrale pa kufi, dritë nga qiell sublim verior.
Dhe më vjen zëri i tim eti, që thoshte se Shqipëria është krijuar për të plasur zemrat e shqiptarëve, e ka thënë Dedë Gjo Luli,- shtonte.
Ndjeva rektima të shpeshta, duhej të ishin emocionale. Përsëri në sallën VIP të aeroportit “Frederic Chopin” në Varshavë, sikur të ishim brenda në zemrën e Shopenit. Teksa pinim çaj, Maksi po na fliste për “Pllakatin Polak”, që është shumë i arrirë, ndoshta më i suksesshmi në botë dhe mua befas në etazherin e madh përballë, mes librave të shumtë më kapi syri një album pllakatesh. E nxora prej andej dhe po e shfletonim. Maksi na tregoi nja dy autorë, i kishte njohur, madje dhe i kishte shoqëruar gjatë vizitave të tyre në Tiranë. Teksa na shpjegonte linjat, gjetjet, kumtet, ngjyrat, shoqëruesja polake tha se po mësonte prej Maksit dhe për artin polak dhe se ku shkoi, veç kur u kthye duke buzëqeshur e i tha Maksit se albumin mund ta merrte si dhuratë nga aeroporti.
Avioni doli sipër reve të bardha në qiejt e Polonisë. Zbritëm në Vjenën perandorake dhe, pasi humbëm avionin, në fakt ai na humbi ne, ndërruam disa aeroporte për të ardhur në Tiranën e pasmesnatës, me gjurmët e protestave rrugëve.
Taksia kaloi pranë ambasadës polake dhe m’u nëpërmend takimi me ambasadorin Karol Bachura, që pasi na dha kartëvizitën e tij e unë i thashë që s’kam, ai u përgjigj: S’ka gjë, ju jeni vetë kartëvizita e Shqipërisë.
E kishte fjalën për të përvuajturit, ish-të burgosurit politikë. Po, po, por ne jemi kartëvizita e humbur…
Hameiri lindi si Avigdor Menachem Feuerstein në 1890, në fshatin Odavidhaza (afër Munkatsch), Ruthenia Karpate në Austri Hungari. Rritja me gjyshin e tij i nguliti dashurinë për gjuhën hebraike. Edhe pse pjesa më e madhe e hebrenjve hungarezë ishte ende anti-sionist, ai kishte zhvilluar tashmë një admirim për sionizmin kur u transferua në Budapest.Ai shërbeu në ushtrinë austro-hungareze përgjatë frontit lindor të Luftës së Parë Botërore. I zënë rob nga rusët gjatë ofensivës Brusilov në 1916, ai iu bashkua një grupi shkrimtarësh hebrenj në Odessa pas lirimit të tij. Me mbështetjen e tyre, ai emigroi në Palestinë në vitin 1921 dhe luftoi në Luftën e Pavarësisë së vitit 1948.Ai regjistroi ngjarjet e shërbimit të tij të luftës në kujtimet e tij, Çmenduria e Madhe (1929), Ferri në tokë (1932). Libri i tij i parë me poezi u botua rreth vitit 1912, kur ai jetonte ende në Budapest. Ai botoi gazetën e parë të pavarur të shtetit izraelit dhe ndihmoi në organizimin e bankës së punëtorëve. Hameiri ishte poeti i parë të cilit iu dha titulli Laureat i Poetit të Izraelit. Librat e tij janë botuar në 12 gjuhë. Ai vdiq në Izrael më 3 prill 1970.
AVIGDOR HAMEIRI (1890 -1970)
Nëna dhe djali
Poezia është shkruar në kohën e luftës së madhe për krijimin e shtetit të Izraelit, kur hebrenjtë, kudo në Diasporë u thirrën nëTokën e Premtuar.Ata që u vendosën të parët u quajtën –pionierë. Dhe Lëvizja, Ideologjia,- sioniste.
Një nënë shkruan me lotin e syrit
Për djalin e saj të mirë në Jerusalem:
“Babai ka vdekur, dhe unë jam e sëmurë
Eja në shtëpi, në diasporë…
Eja në shtëpi në pranverë,
Eja në shtëpi biri i dashur.
Eja!”
Pionieri shkruan me lotin e syrit
Është viti 1924 në Jerusalem.
“Më fal, Nëna ime e sëmurë,
Nuk do të kthehem më në diasporë.
Nëse më do vërtet,
eja ti këtu dhe më përqafo.
Nuk do të jem më një endacak,
Unë nuk do të lëviz nga këtu, përgjithmonë.
Unë nuk do të lëviz, nuk do të lëviz.
Jo!”
Pashkët në Jeruzalem
Engjëjt kënduan sot në Jerusalem,
Mijëra emocione ngjeshur me mua ecën
Drejt varrit të tij, ku skeleti merr frymë diellin
“Mirë se erdhët, të gjithë ju, lajmëtarë të Zotit –
Unë jam duke pritur sot, po pres për një
Mesia,
shpenguar e josh këdo që të vijë.
Nëse vetëm ai vjen:
Sot është Pashkë, festë dhe besimi ka kufi”
Një mijë puthje të lashta kumbojnë sot në Jerusalem,
Bota qan në bollëkun mbytës të lulëzimit të perëndishëm
Dhe nga varret e të parëve të mi,
buron kënga e gjakut:
“Jerusalem, Jerusalem, qyteti i lutjes dhe tokë e thatë
A do të më shtrish sot një shtrat të ngrohtë martesor
Për puthjen e burrit të rinisë sate, dhëndrit të gjakut,
Për vajtuesin e gjakut,
Për të nxjerrë nga zemra jote, lindjen e mbretit Mesia?”
Kam arsye që të flas për bicikletën se jo vetëm ajo ka qenë”makina”ime -dhe jo vetëm imja- por,me bicikletën kam shumë e shumë kujtime.Këto biçikletat kanë qenë “makinat” tona të punës jo
vetëm në Myzeqe ku kam jetuar unë,po kudo nëpër Shqipëri ku ky mjet mund të përdorej..Gjatë dyzet e ca vjetëve punë unë kam përodur,pothuaj,të gjithë llojet e markave të bicikletave që janë
shitur në Shqipëri.E kam filluar me një “Robusta”,kam vazhduar me një”Mifa”,me “Diamant”(të zi)(Këto qenë më të fortat nga të gjithë bicikletat dhe pastakj kam vazhduar me një “Minsk”,me një “Zil”(ruse këto marka) dhe,për të përfunduar në vitet e fundit me një bicikletë kimeze grarishte që,këtë të fundit,e përdornim herë unë dhe herë imeshoqe.Kjo qe edhe e fundit që përdorëm, se,pastaj,lindën”kollajllëke” të tjera:pra,hynë makinat që i nxorrën si jashktëkohe bicikletat.
* * *
Së pari,kam patur një”Robust” grarishte dhe kjo ka ndodhur në Janar 1962.E mora grarishte ,se po në janar 1962 u martova dhe ime shoqe e kish punën larg..Gruan jo vetëm e mora kaure (kjo atë kohë,sidomos në fshat) ,qe si një thagmë,qoftë për njerëzit e mi,po ashtu dhe për ata të gruas,po ku dëgjoja unë me atë vesh,se…Jo vetëm kaure,por e mora për ditë hëne(se,siç kuptohet,e “rrëmbeva”) ,dhe,në paragjykimin popullor,për ditë të hëne,u martokan vetëm gratë e veja,ndaj dhe ,rreth e qark,shihja gratë e lagjes që shkulnin faqet.Më quanin të krisur.Po “krisja” ime nuk kish as anë dhe as fund.E solla time shoqe në shtëpi të hënën e 21 janarit 1962 (atë ditë mbusha plot 19 -vjeç,pra,kisha ditëlindjen!!!) ,dhe jo më vonë se të nesërmen ,mbasdite,mora bicikletën dhe bashkë timeshoqe,dola në xhade-si punë e asj këngë që thotë:”Të dielë u martove,të hënën në punë!!!),- (xhadenë’e kam as 20 çapa nga shtëpia) , për t’i mësuar bicikletën!!! T’i mësoja bicikletën se duhet të shkonte në punë si infermiere që qe.Kur panë që “kokëkrisjet” e mia vazhdonin,atëherë grave të lagjes u ranë faqet copë:në vënd të uronin,të trashëgohet,dhanë britmën:-Zengjine
(emri i sime ëme që ka vjete që më ka lënë) ,ç’të ka gjetur!!! Por unë as që nuk pyeta,sado që e shihja mospëlqimin nga prindërit e mi.Por e bëja nga e keqja.Jo vetëm ia mësova bicikletën simeshoqeje,por mos iu duket çudi,po t’ju them se ime shoqe ka qenë femra e parë që ka ngarë bicikletë në qytetin e Fierit.Ndoshta ka patur qytetare që e ngisnin bicikletën,por kjo qe e para se do vinte në punë.Pra,e para që dukej çdo ditë mbi bicikletë.
* * *
Natyrisht,të gjitha nuk i mbaj mënd,por bicikletën “Zil” e mbaj mënd.Kisha vajtur dhe e bleva të re-akull në Tiranë.Ato kishin dhe kilometrazh.Nga kilometrazhi dhe më kujtohet.Me mikun tim,Zenel Sallata,sapo i kishim blerë dhe një ditë,në Fier (ka qenë ditë e dielë),”Apolonia” do luante në Peqin.Sado që qemë në kategorinë e dytë,ne nuk i ndaheshim skuadrës sonë.Brënda apo dhe jashtë,po të luante.Vendosëm që me bicikletë të niseshim për Peqin.Një rrugë e dy punë:Çuam kilomterazhet zero se donim të matnim distancën.Se sa orë e bëmë,nuk ka rëndësi,se e bëmë ec e qëndro,po e gjetëm:Peqini nga Fieri qe plot 54 kilometra.Dhe ndeshjen e Peqinit e paguam për një thelë-një pelë..Jo vetëm që u mundëm 2 me 4 nga Peqini,po,kur u kthyemë,në Lushnje na sosën fuqitë.Nuk po e shtynim dot më dhe ndaluam një makinë.Ky,shoferi,një i njohur imi,pasi na urdhëroi që të hidhnim bicikletat lart,na mori përpara dhe,kur zbritëm,në Mbrostar-Urën time,më tha:-Nga 100 lek për person.Si!!!-shfaqja habinë unë,nga Lushnja dhe as deri në Fier nga 100 lekë? Po shoferi qe më i zgjuar nga unë:-Papi,Papi,qejfi paguhet.Qetë për futboll,hajd tundni lekët,se faj pata unë që nuk u lashë atje,në Lushnje.Kështu që “tundëm” lekët.Por se mos ishim të vetmit që ndiqnim ndeshjet me bicikelta.Po ka këtu vënd për të shënuar për një të “sëmurë” pas “Apolonisë” që e ndiqte skuadrën e Fierit kudo:ky ka qenë elktricisti fierak,Jani Tole.Do të çuditeni,po ky,Jani Tole,kish ardhur me biciklete deri në Lezhë për ta parë skuadrën e tij të zëmrës.Unë aso kohe isha ushtar në Shëngjin dhe kur shkova për të parë ndeshjen me Fierin,takoj fierakë të njohur dhe,mes tyre,Jani Tole,me bicikletë.Patjetër ky është “ginesi” i pashpallur.Kushedi se ku e ka vërtirur kjo era e emigracionit,por kurrë nuk e harroj pasionin e ti,pothuaj,të sëmurë,pas “Apolonisë”.
* * *
Dhe me të vëretë,ato,bicikleta,qenë “makinat” tona.Qenë dhe këmbët tona.Pa ato,nuk do vinim dot në punë dhe na kanë bërë shërbime të mëdha.Po të ndodhte që të prisheshin apo ca më shumë të na i vidhninn (se duhet thënë që vidheshin),ndjenim sikur kishim humbur diçka të shtrenjtë;ndjenin dhe dhimbje se e dinim se të nesërmen e kësaj humbjeje krejt “aksidenatle”,do na lindnin vështirësi,pothuaj jetike. Dhe kujt nuk i ka ndodhur një “avari” e tillë.Për “prishjet”,kish dhe ilaç:qenë punishtet e artizanatit ku kish mjeshtra të vërtetë,që,ne,pasi i njihnim,mundoheshim t’i zinim miq,se na duheshin për ditë të keqe.Për t’i zënë miq,u jepnim pak përmbi hakën:herë drejt për drejt dhe herë,me fshehuri syve të të tjerëve që punonin atje.Më mjeshtërin në Fier,e kisha zënë mik.Sa herë që çoja bicikletën,e kisha mësuar që i jepja diçka:qoft dhe një dhjetëshe të vjetër,de!Një ditë,i them një shoku:-Çoje pak këtë biciketën time për t’i bërë një pulle.I dhashë dhe lekët,po pa atë “bishtin” prapa.Ma solli shoku dhe thashë:-Hera e parë që nuk pagova ryshfet.Po,kur bëra të ikja nga Fieri,ballë për ballë me ustanë (atë,pra,mjeshtërin).Më thotë ai:-Sot e kishe dërguar me atë shokun bicikletën.Dhe ta rregullova.Merreni me mend:me qindra e qindra bicikleta nëpër duart e tij,megjithatë,ai e mbante mënd bicikletën time,se gjithmonëe dorovitja.. Kambanat binin fort. -Ah,i thashë,më fal usta,se qeshë zënë me punë dhe tak nxora nga xhepi një peëshjetëshe të vjetër (vetëm atë kisha),kështu që dola rruar qethur.Por a mund të mbarojnë historitë me bicikletën dhe me bicikletat?Kur e titullova shkrimin tim”Më shumë se një tregim),kam aryse se,më poshtë unë do rreshtoj disa”histori” që,gjithsesi,kanë në qendër bicikletat.
* * *
Sa e pashë një kolegun tim,më të vjetër nga unë në moshë , e ftova për kafe.Koli,- i thirra,- hajde të pimë një kafe.Tek u afrua,pashë që po shfrynnte:-Po njëherë,njëherë nuk më fali.Nuk po kuptoja dhe kërkova që të shpjegohej. Ja, për këtë,që mos e pifsha dhe m’u bëftë farmak,e pagova (më tregoi cigaren që po e thithte,sikur do t’i nxirte tërë vrerin,) për këtë,sa u zgjata tek baraka për të blerë një paketë,dikush më vodhi bicikletën.Dhe kafenë e piu zeher,pa sheqer. Pa sheqer,shfaqa habinë unë.Po mua dhe nepërka,po më kafshoi,e mbys,-më tha helm e vrerë.Dhe kish hak.E me se do shkonte në punë të nesërmen.Por gjithmonë ka keq dhe më keq.Sado që e keqja jote të duket më e keqja,por,tek gjerbnim kafen,mbrriti një i njohur tjetër.Ky qe nga një fshat ngjitur me qytetin.E pamë që qe bërë tym dhe Koli,para meje,i thotë:-Ore,burazer,mos të ka ngrënë gomari bukën që nxinë e sterron kështu.Të bëj unë që më vodhën biçikletën hajde de,por ti…Ky,tjetri,sa zu vënd,ripërsëriti:-Çfarë the,o Koli,të kanë vjedhur bicikletën?.Po mua ca më keq:shkova në degë të brëndëshme dhe,sa u futa brënda,për të takuar të plotfuqishmin,kur dola jashtë bicikleta kish “avulluar”.Kthehem brënda që të ankohem.Kot.Ku ta gjejmë ne?-thanë ata të policisë.Tym dhe sos në shtëpi.Më panë ata që nuk qeshë mirë dhe kur u rrëfeva ç’më kish gjetur,im vëlla,më i vogël
nga unë,po është shpuzë dhe nuk mbahet.-Bicikletën!-bërtiti.Ku?Në Degë të Brëndshme/?Vete dhe e gjej unë.I hipi bicikletës së tij dhe u bë erë.Pas një ore u kthye.E pashë kur hyri në shtëpi,që i kishin rënë pëndët.Po prisnim që të na rrëfente “trimërinë” e tij,por…foli si nëpër gojë:-E vodhën edhe timen!!!Koli,humbësi,sdado i mërzitur,ia dha të qeshurit:-Paska dhe më, keq…Po,ku mbarohen ato të shkreta histori me bicikleta.Kur plakesh,kështu siç jam plakur unë,të vjen parasysh e kaluara dhe zë e çmallesh apo më shumë përmallohesh.Siç m’u kujtu dhe mua bicikleta dhe disa histori që,gjithsesi,kanë dhe pak komicitet brënda.Duke e sjellë për lexuesit,them që secili mund të ketë të tilla dhe nuk ka për t’u mërzitur.
VOAL- William Wordsworth lindi më 7 prill 1770 në Cookermouth në rajonin Cumberland të Anglisë. Fëmijëria e tij, ndryshe nga ajo e shumë poetëve romantikë, ishte e qetë dhe e lumtur falë dashurisë së nënës së tij dhe disponueshmërisë ekonomike të lejuar nga babai i tij, i cili punonte si avokat dhe taksambledhës.
Lumturia që i riu Uilliam gëzon i zhytur në natyrë, të cilën mëson ta dojë në këto vite, ndërpritet fillimisht nga vdekja e nënës së tij dhe më pas nga vdekja e babait, pesë vjet larg njëri-tjetrit. Kur babai i tij vdiq ai ishte vetëm trembëdhjetë vjeç dhe me ndihmën e xhaxhallarëve të tij ai hyri në një shkollë lokale dhe më pas vazhdoi studimet në Universitetin e Kembrixhit.
Debutimi i William Wordsworth si poet ndodhi në 1787, kur ai botoi sonetin “The European Magazine”. Në të njëjtin vit ai u regjistrua në universitet, duke u diplomuar më 1791.
Në vitin 1790 ai bëri një udhëtim në Zvicër dhe Francë, të cilat i kaloi rreptësisht në këmbë. Megjithatë, është gjatë udhëtimit të tij të dytë në Francë që jeta e Wordsworth pëson një pengesë. Revolucioni po tërbohet në Francë dhe ai nuk qëndron indiferent, i ndikuar nga kapiteni Michel Beaupuy, me të cilin është bërë mik, përfundon duke marrë anën e Girondinëve deri në atë pikë sa thuajse përfshihet fizikisht në betejën në Orleans.
Ai në fillim nuk tronditet negativisht nga masakrat e Terrorit, i bindur se është i nevojshëm një rigjenerim total politik. Megjithatë, në momentin që zbulon qëllimet imperialiste franceze, ai tronditet thellësisht. Kriza personale që ai përjeton në këtë periudhë bëhet protagonist i dramës “Kufijtë” (1795). Për të përkeqësuar konfuzionin e tij është edhe lidhja me të renë Annette Vallon, me të cilën ka një vajzë, Caroline, të cilën e njeh edhe pse nuk martohet me të dashurën e tij.
Ndërkohë, paratë e pakta me të cilat ai jeton i mbarojnë, kështu që detyrohet të kthehet në Angli, por dhimbja e ndarjes dhe ndjenja e fajit për braktisjen e vajzës do të mbeten gjithmonë të gjalla në shpirtin e tij, duke shkaktuar shumë poezi në tema e gruas së braktisur. Kështu ai del në pension për të jetuar në fshat së bashku me motrën e tij të pandarë Dorothy.
Më 1797 William Wordsworth takoi Samuel Taylor Coleridge dhe lindi një miqësi e thellë mes të dyve, e cila gjithashtu i shtyu ata të punonin së bashku. Fryti i punës së tyre poetike u botua në vitin 1798 me titullin “Balada lirike”. Synimi me të cilin Wordsworth shkruan poezitë e tij është të pikturojë jetën e zakonshme të njerëzve duke përdorur gjuhën e tyre, domethënë gjuhën e jetës së përditshme. Poetikën e tij e sqaron në parathënien e rëndësishme të botimit të dytë të “Baladave lirike” (1800).
Vitet në vijim karakterizohen nga një angazhim poetik gjithnjë e më total, i shoqëruar vetëm nga një sërë udhëtimesh në Itali, Belgjikë, Zvicër dhe Gjermani. Wordsworth jeton në rajonin e liqenit, në Grasmere, duke pasur një ekzistencë në pension dhe varfëri, por suksesi pas botimit të Baladave Lyrical i lejon atij t’i dërgojë para Annette dhe vajzës së saj.
Në 1802 ai u martua me Mary Hutchinson. Gruaja e re shënon ndarjen përfundimtare nga Franca dhe Anet. Viti 1810 pa edhe ndarjen nga Samuel Taylor Coleridge, e cila u bë e nevojshme nga dallimet poetike dhe personale, duke përfshirë varësinë shqetësuese të shokut të tij ndaj alkoolit.
Në periudhën e tij të fundit ai u bë gjithnjë e më konservator në pikëpamjet e tij, duke iu afruar gjithashtu ortodoksisë së krishterë, siç dëshmohet nga “Sonetet kishtare” (1822). Ndryshimi i tij lindi nga zhgënjimi i hidhur me synimet ekspansioniste franceze. Ai ishte i bindur se Franca mund të ishte feneri i ndryshimeve demokratike në Evropë, por luftërat e Napoleonit, të cilat shkaktuan edhe vdekjen tragjike të vëllait të tij Xhonit, i cili u mbyt, e shtynë atë të rishikonte monarkinë angleze, duke përqafuar synimet e saj.
Ndërkohë, Wordsworth kompozoi poezinë e tij më të famshme së bashku me “Tintern Abbey” në këtë periudhë, duke e nënshtruar atë në rishikime të pafundme: “Preludi”, botuar pas vdekjes nga gruaja e tij. Më në fund botoi “Poezi në dy vëllime” më 1807.
Vitet më të lumtura nga pikëpamja poetike për poetin anglez ishin ato midis viteve 1830 dhe 1843, vit i fundit në të cilin ai mori titullin Poeti Laureat. Në mënyrë paradoksale, këto ishin edhe vitet më të këqija nga pikëpamja personale: ai dëshmoi i pafuqishëm vdekjen e dy prej pesë fëmijëve të tij dhe paralizën e motrës së tij të dashur Dorothy, më 1829.
William Wordsworth vdiq në moshën 80-vjeçare më 23 prill 1850 në Rydal Mount, ku jetoi për tridhjetë e tetë vjet./Elida Buçpapaj
Dita ndërkombëtar e Librit dhe të drejtave autoriale që është përzgjedhur të jetë 23 prilli, është një datë me kuptim simbolik për letërsinë botërore. Me këtë datë të vitit 1616, lidhet vdekja e dy kolosëve të letërsisë botërore: Shekspirit në Angli dhe Miguel de Servantes në Spanjë. I pari konsiderohet si shkrimtari më i madh i të gjitha kohëve dhe vendeve, ndërsa i dyti është autori i veprës më të përkthyer në botë.
Kjo datë lidh edhe autorë tjerë në ditën e lindjes a vdekjes së tyre: Inca Garcilaso de la Vega, Maurice Druon, Halldór Kiljan Laxness, Vladimir Nabokov, Josep Pla dhe Manuel Mejia Vallejo. Kjo datë shënohet në botë që nga viti 2003, ndërsa është pazgjedhur në vitin 1995 me qëllim të kontribuojë në mbarë botë për të drejtat e autorit duke inkurajuar të gjithë, e në veçanti të rinjtë për të zbuluar kënaqësinë e leximit. Kjo datë është edhe një thirrje për të rritur respektin për kontributet e pazëvendësueshme të autorëve dhe librit në progresin social dhe kulturor të njerëzimit.
Suksesi i librit dhe i të drejtës autoriale varet kryesisht në mbështetjen që duhet marrë nga të gjitha palët e interesuara ku hyjnë autorët e librit, botuesit, mësuesit, bibliotekistët, institucionet publike dhe private, OJQ-të dhe mediat, të cilat mobilizohen në çdo vend. Duke qenë një nga mjetet më të vjetra të komunikimit dhe shpërndarjes, jo vetëm libri që ka ndikim shpirtërore, arsimore dhe kulturore, por ai përfshin edhe aspektet ligjore ekonomike të tregtisë botuese. Dita botërore e librit dhe të drejtës autoriale këtë vit shënohet edhe në Kosovë në bashkëpunimin e organizatave të shoqërisë civile që mbështesin kulturën.
Kjo ditë është një mundësi për të nisur një fushatë të gjerë dhe të qëndrueshme për ngritjen e vetëdijes, duke synuar të mbështesë veprimin e aktorëve lokalë dhe institucioneve në favor të librit dhe të leximit. Ajo bazohet në një qasje pjesëmarrëse dhe në partneritet me profesionistë, aktorët politikë dhe përfituesit që nënkuptohet në nivel kombëtar dhe rajonal.bw
Antologji e hartuar nga Dr. Luan Topçiu dhe Dr. Renata Topçiu-Melonashi
Vlerësimi i kësaj vepre të rëndësishme është dhe një nder dhe vlerësim jo vetëm për hartuesit dhe përkthyesit e saj, por për kulturën shqiptare dhe poezinë shqipe në të gjitha kohërat dhe në të gjitha trevat
Panairi i Librit LIBREX 2024 u zhvillua në kryeqendrën e Moldavisë, në qytetin e Jashit, nga datat 10-14 prill 204. Këtë vit ishte edicioni i 29 i këtij panairi me pjesëmarrjen e 76 Shtëpive Botuese nga gjithë Rumania. Në ceremoninë e mbylljes së aktivitetit u krye ceremonia e ndarjes së Çmimeve nga Kryetari i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë, filiali Jash, zoti Cassian Marian Spiridon dhe Kryetari i Bashkisë së qytetit të Jashit, Mihai Chirica.
Juria akordoi 15 çmime të rëndësishme sipas gjinive letrare.
Këtë vit Shtëpia Botuese e ALAR-it mori çmimin Laurențiu Ulici për antologji letrare për botimin e Antologjisë së poezisë shqipe nga zanafilla deri në ditët e sotme me koordinuar Dr. Luan Topçiu dhe Dr. Renata Topçiu – Melonashi. Antologjia e poezisë shqipe (700 faqe) dhe me 63 autorë shqiptarë që nga zanafilla dhe deri më sot është botuar nga Shtëpia Botuese e ALAR, Asdreni, me një studim hyrës nga kritiku dhe shkrimtari Marius Chelaru, kryeredaktor i revistës “Poezia”, organ i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë.
Në këtë mënyrë, juria LIBREX shpërbleu vlerën e botimit të antologjisë së poezisë shqipe në rumanisht. Vlerësimi i kësaj vepre të rëndësishme është dhe një nder dhe vlerësim jo vetëm për hartuesit dhe përkthyesit e saj, por për kulturën shqiptare dhe poezinë shqipe në të gjitha kohërat dhe në të gjitha trevat. Anëtarë të jurisë ishin Eugen Munteanu, Prof. Dr. në Fakultetin e Letërsisë të Universitetit “Alexandru Ioan Cuza” Jash, Ioan Holban, shkrimtar, drejtor i Teatrit “Luceafărul” Jash, Petru Nicu Gavrilută, profesor PhD në Fakultetin e Filozofisë dhe Shkencave Politike të Universitetit “Alexandru Ioan Cuza” në Jash, Cassian Maria Spiridon, shkrimtar, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë, filiali Jash, Florin Cîntic, historian dhe shkrimtar, Valeriu Stancu, shkrimtar dhe Dragoş Pătrașcu, artist figurativ dhe profesor universitetit në UNAGE Jash.
Sytë e tu rrezatojnë një dritë
Një dritë që është e ngrohtë
Ndiej një ngrohtësi në shpirt
Dhe duket si tjetër kjo botë.
Buzët të trasha e tërë lëng
Syri i gjatë e me bisht
Koka sa nuk më bën “tëng”
Se diçka jetoj shpirtërisht.
Për mua ti ke shumë”resurse”
Çdo gjë e shoh me syrin tim
Je tunuduese,moj mike,shumë tunduese!
Je si ilaç për shpirtin tim.
2.Më verboi bukuria
Më verboi bukuria
Ke shumë nur e sharm
Doil mendja nga”burgjia”
Edhe jam si në”alarm”.
Ke një vështrim të kadifenjtë
Gjëkundi të tillë nuk kam parë
Dhe,edhe po të isha shenjt,
Për ty do kthehesha:djall!!!
Djall u ktheva dhe pusullën humba
Humba veç prej atij shikimi
Ja “firma” dhe bashkë me të dhe “vula”
Në”alarm” është Përparimi!!!
3. Je si një gur i limuar
Je si një gur i limuar dhe plot shkëlqim
Sa të pashë dhe shtrëngova dhëmbët
Sikur nga lart poshtë të gjithë i shikon me”përçmim”,
Ndaj dhe vendosa:-Do të t’i rrëzojë “pëndët”.
More një pozë si pak tunduese
Ndërsa sytë i pulite djallëzisht
I njoh prej kohësh ato “resurse”
Se di të lexoj”horoskopin e dashurisë”.
Të pashë tek qëndroje, e veçuar
“Mospërfilëse” tek vëzhgon në “pritje”
Edhe unë tinëzisht të jam afruar
Mandej ,t’i rrëzova”pëndët” që kishe.
4.Sot do të pimë
Le të pimë dhe godat t’i kthejmë plot
Me raki a verë(si ta pëlqeni?!)
Se unë jam bërë ujem sot
Dhe nuk mbahem nga shendi.
E kam shtruar tryezën plot e përplot
Dhe ju lutem:- Hiç mos më kurseni!
Ah, sikur ta dini se ç’gëzim kam sot!
Kund më të gëzuar nuk mund të gjeni.
E di që do pyesni:-Përse ky gëzim?
(Epo kushdo është kureshtar)
Asgjë nuk u fsheh miku PËRPARIM:
-Takova,pas kaq vjetësh,dashurinë e parë!
U takuam të dy dhe të dy jemi thinjur
U puthëm me mall si vjete e vjete më parë
Këto puthje reciproke treguan se nuk ishim nginjur
Sa mall që kishim! Eh,se sa mall!…
5.Një fjalë që vjen larg
Një fjalë që vjen nga larg,
Ka një forcë,vërtet,magjike
Si balsam që shëron plagë
Se vjen nga ti,moj mike!
E pres këtë fjalë me mall
Nuk ka kam se si ta fsheh gëzimin
A e di,moj dashuri e parë!
Se ma ke dyfishuar gëzimin.
I hipi barkës së kujtimeve
Dhe vozit në detin e kohës
Ligështohem prej mbresave e përmallimeve
Dhe regëtij prej”ohës”.
Punimi shumë profesional i pr. dr. Kastriot Gjikës, botuar kohët e fundit në gazeën ‘Nacional’, kushtuar krijimtarisë për fëmijë të shkrimtarit tonë të njohur, Num Prifti, që u nda kohët e fundit nga jeta në moshën 90-vjeçare, më ngjalli shumë kujtime për të ,të cilat fillojnë nga viti 1957 . Aëherë unë isha student i vitit të dytë të fakultetit histori-filologji në Institutin e Lartë Pedagogjik, dhe së bashku me mua edhe Dhimitër Xhuvani, i cili, ashtu si Naumi që sokohe, ndonëse të dy ende të rinj, me tregimet e tyre kishin filluar të njiheshin si shkrimtarë.
Dhe ndodhi që pikërisht në muajin shkurt të atij viti në faqet e ‘Zërit të Rinisë’ unë të botoja një tregim të gjatë ne tre numra. Ishte tregimi i parë që botoja, kur sapo kisha mbushur 19-vjetët, ndaj dhe shokët e mi të kursit më uruan . Ndër ta edhe Dhimitri me të cilin më pas, më lidhi një miqësi edhe më e ngushtë, sidomos kur ime shoqe, Natasha, u bë redaktore e disa romaneve të tij.
Dhe ja një një ditë, kur së bashku me të po kalonim nëpër sheshin ’Skëndërbej’, takuam Naum Priftin,për të cilin kisha dëgjuar se ishte shkrimtar dhe kisha lexuar edhe disa tregime të tij. Të dy kishin mbaruar Tenikumin Mjekësor, kishin punuar nëpër fshatra ndihmësmjekë, por pastaj i kishte bashkuar përfundmisht letërsia.
Kur gjatë saj bisede të shkurtër , dëgjoi emrin tim, edhe ai më përgëzoi për tregimin që kisha botuar dhe më uroi që të vazhdoja të shkruaja tregime.
Miëpo kjo nuk ndodhi. I dhënë pas mësimeve, sidomos pas lëndëve të gjuhës shqipe dhe pas sportit, për të cilin që në vitin 1954 kisha nisur të botoja në gazetën ’Sporti Popullor’ shkrimet e para, unë reshta së shkruari tregime. Edhe për një arsye tjetër. Përveç Dhimitër Xhuvanit, Halil Qendros, Jorgo Bllacit, studentë si unë të kursit tonë, që kishn nisur të botonin letërsi, ishin dhe studentë të kurseve më të larta, Bekim Harxhi, Bekim Gaçe dhe veçanërisht Ismail Kadarea, që shkruanin poezi dhe tregime ku e ku më të goditura se tregimi im, që, të them të drejtën, ishte shumë skematik.
Nuk mjaftoi kjo, por pas mbarimit të studimeve të larta në vi tin 1959, fillova të punoja folës, gazetar dhe po atë vit radiokronist sportiv në Radio Tirana, krahas Ismet Bellovës dhe ca më pas Anton Mazrekut, që u rikthye në mikrofonin sportiv pas disa viteve heshtjeje.
Atëherë ndiqja kryesisht të rejat kulturore dhe veçanërisht sportive në shtypin sovjetik, që vinte dy herë në javë me avion nga Moska, dhe po jo shpesh lexoja vepra artistike, dhe kryesisht të autorëve të huaj. Shkrimtarë shqiptarë personalisht njihja shumë pak dhe në rastet kur i ftoja në intervista për emisione të redaksisë së kulturës në Radio, ku vazhdoja të punoja, ose në klubin e Shkrimtareve dhe Artistëve, që ishte në një ndërtesë pranë Teatrit Popullor. Dhe aty, nga viti 1963, fillova të takohesha edhe me Naun Priftin. Ato kohë ai ishtë bërë ndër shkrimtart më të njohur shqiptarë. Veç tregimeve dhe përrallave për fëmijë në organet letrare, kishte botuar vëllimin me tregime ‘#ezma e floririt’ që pati ngjallur ngalli interes qarqet letrare. Në shkrimet kritike të kohës Naumi, aëherë 31 vjeçar vlerësohej për gjuhën e pasur, dialogun dhe frymën popullore të tregimeve, që i pati pëmbledhur në këtë vëllim. Për gjuhën e ndihmonte në këtë drej shumë edhe prejardhja e tij: kishte lindur në Rehovë të Kolonjës dhe ruante gjallerisht gjuhën popullore.
Në një nga takimet tona në klubin e mësipërm, Naumi më pyeti:
– Dikur ke botuar një tregim. Por nuk kam parë të botosh të tjera, veç reportazhevë në Radio ose shkrimeve sportive në ‘Zërin e Rinisë’.
I shpjegova se ngarkesa e madhe që kisha për emisionet letrare radiofonike dhe sportive , nuk më linin kohë të merresha me letërsi.
-Sidoqoftë, me pak sakrifica e gjen atëkohë, – më shpjegoi. – Ja, unë punoj në revistën ’Hosteni’, por botoj edhe tregime.
Thoshte një të vërtetë, por atëherë unë nuk kisha besim se do të bëhesha shkrimtar i mirë, ashtu siç e ndjeja se po bëhesha gazetar i tillë.
Në mos gaboj në vitin 1963 ai botoi nëfaqet e revistës ‘Nëntori’ dramën ‘Rrethimi bardhë’, të cilën me interpretimin e aktorëve të Teatrit Popullor në emisionin ‘Teatri në mikrofon’, e tramsmetoi Radio Tirana . Jo vetëm kaq, por një vit më vonë ajo u vu në skenë nga Teatri ‘Çajupi ‘ i Korçës. Të them të drejtën, unë as e kisha lexuar dhe as që nuk arrita ta shoh, sepse kjo dramë nuk u shfaq, jo më në Tiranë , por as edhe në Korçë.
Ç’kishte ngjarë? Ato ditë kur po shfaqej ‘Rrethimi i I bardhë’, në Korçë erdhi …Enver Hoxha. Dhe drejtuesit partiakë të këtij rrethi, e ftuan diktatorin të shihte pikërisht këtë dramë , të bindur se ai do ta pëlqente atë dhe do t’i përgëzonte. Mirëpo, siç më thonte më pas një shok që kishte qenë në atë shfaqje, Enver Hoxha, duartrokiti sa për sy e faqe, për më tepër, takoi partiakët e lartë të Korçës dhe për të meta të theksuara ideologjike, urdhëroi që ajo të shfaqej më.
Me sa mbaj mend, sipas tij realiteti shqiptar paraqitej me ngjyra të errëta, mveshur me përsonazhe egoistë, që në situata të vështira, të izoluar nga dëbora, nuk tregojnë solidaritet dhe dhëmshuri për njeri-tjetrin, por shikojnë vetëm interesat e tyre;një dramë që nxin reatetin socialist, kur në fakt në kushte të vështira jetësore në dramë shfaqeshin , natyrshëm njerëz me tipare pozitive, të dashur të afërt me të tjerët , të sakrificës, por dhe njerëz me tipare të kundërta, të cilët nuk mungonin në të. ( Pak a shumë, ndodhi ajo që do të ndodhte nëvin 1969 me dramën ‘Njollat e murrme’, ndonëse këtë dramë, që sapo kishte fituar edhe çmimin e parë në Festivalin Kombëtar të Teatrove Profesioniste, dhe e kishte ngritur në qiell kryeministri Mehmet Shehu, me ta parë, Enver Hoxha, dha urdhër të mos shfaqej, po për të meta të theksuara ideore.
Nuk kisha pasur deri atëherë njohje kaq të afërt me Naumin, por kur ato ditë e pashë në Klubin e Shkrimtarëve, e mora me mend tronditjen e madhe të tij shpirtërore, sepse pas kësaj ngjarjeje kaq të papritur, emri tij do të vihej me siguri vihej në një rreth të kuq nga Sigurimi famëkeq i shtetit , aq më tepër se ai kishte një vëlla, Petrin, që kishte emigruar në Amerikë, fatmiërsisht në vitin1940, pra jo gjatë Luftës së Dytë Botërore, se më pas kishte qenë sekretari i FederatësPanshqiptare ‘Vatra në Boston dhe merrej me studime, pa ndërhyrë në probleme që lidheshin me Shqiqërinë komuniste.
Me Naumin u njohta më afër, kur, pas ‘Thirrjes ‘demagogjike të Partisë në shkurt të vitit 1966, që të punojmë ku ka nevoje atdheu, si shkrimtarë të tjerë edhe shkoi të punonte mësues në Divjakë, për ‘t’u njohur më afër me realitetine ri socialist, kurse unë gjithashtu mësues në Berat. Ato vite ai kishte botuar novelën e njohur për fëmijë “Cikua dhe Beni’ dhe vëllimin tjetër me tregime “Një pushkë më shumë”.
I duhej që njëherë të shtunave në çdo dy javë si dhe mua, të nisej nga Divjaka në Lushnjë dhe aty me autobuzin që vinte nga Përmeti, ( nëse kishte vend), të kthehej për të dielën në Tiranë, për t’u shmallur mme gruan dhe fëmijët, duke pasur një rrogë më të ulët se ç’kishte pasur dhe kushte jetese për të mos u zënë me gojë, siç ndodhi dhe me shkrimtarët dhe artistqt e tjerë që përmenda më lart.
Në disa nga këto udhëtime kam pasur rast të takohem me Naumin. Dhe natyrisht gjuha i shkonte aty ku ‘dhëmb dhembi’, pra te letërsia. Megjithatë, në një nga këto takime Naumi, si dikur, më pyeti nëse po shkruaja ndonjë tregim. I shpjegova se as që më kishte shkuar ndërmend edhe sepse deri atëherë nuk kisha gjetur ndonjë ngjarje që të më shtynte të shkruaja ndonjë skicë, pale më tregim.
-Përse nuk shkruan atëhrrë ndonjë gjë letrare për sportin? – më pyeti. -Ke kaq vite që je gazetar edhe komentator sportiv në Radio dhe je njohur me botën sportit.
Mblodha vetëm supat. Por nuk harrova…Për disa javë mendja më rrihte si çekan te fjalët që më kishte thënë ai. Dhe kështu, që nga dhjetori i vitit 1966 dhe deri në korrik të vitit it 1967 shkrova 13 tregime me temë krejt sportive.
Në një nga udhëtimet me autobusin e Përmetit që na shpinte në Tiranë, i dhashë Naumit dorëshkrimet e disave prej këtyre tregimeve. Dy javë më pas, kur u takuam në Lidhjen e Shkrimtareve, më përqafoi dhe më tha se tregimet në përgjithësi i kishin pëlqyer dhe më nxiti të shkruaja dhe të tjera. Ta pret mendja, se më bëri dhe vëretje për ndërtimin e ngjarjeve në disa tregime që iu dukën të stisura, dialogun jo të natyrshëm, për disa personazhe të zbehta, që më dëshpëruan, aq sa i thashë se ato nuk mund t’i ndreqja. Por Naumi më shpjegoi se pak a shumë edhe atij kështu i kishte ndodhur, kur kishte shkruar vëllimin e parë me tregime, ‘Çezmja e floririt’. Këshu më ndodhi dhe mua. Pata durim dhe këmbëngulje për të ripunuar disa tregime dhe 12 nga 15 prej tyre u botuan nga Shtëpia Botuese “Naim Frëshëri’, në janar te vitit 1988, me titullin ‘Një ndodhi në stadium’, kur unë kisha mbushur plot 30 vjeç.
‘Na solle për herë të parë parë në biblotekat tona një buqetë me lule të freskëta nga fusha e sportit’- më tha një ditë shkrimtari i njohur Shefqet Musaraj,që aso kohe ishte sekretar i përgjithshëm i Lidhjes së Shkrimtarëve’. I nxitur edhe nga lexues, sidomos sprtdashës, botova deri në vitin1970 edhe dy libra, po me temë sportive, por të them të drejtën nuk patën jehonën e librit të parë ‘Një ndodhi në stadium”. Ndër të parët që më përgëzoi ishte edhe Naum Prifti, i cili ishte edhe i pari që më kishte nxitur të shkruaja tregime me këtë temë.
Në vitin 1970 pas tre vjetësh qarkullimin absurd, si dhe shkrimtarë të tjerë, u kthyem në Tiranë, unë në Televizioni Shqiptar, dhe Naumi, inspektor për teatrin në Ministrinë e Kulturës. Po atë vit ai botoi vëllimin me tregime ’Litari i zjarrtë’, që dëshmuan për një nivel të ri më të dukshëm artistik. Por nuk ndodhi kështu me mua, sepse, vërtet botova dy vëllime me tregime për të rinj, kushtuar figurave të shquara në fushën e muzikës, “Zërat e jetës’ dhe ‘Mbi mjegullat e kohërave’, në fushat e tjera të shkencës dhe artit, por ato nuk shënuan ndonjë ngritje cilësore. Siç më tha më pas Naumi, nuk duhej të nxitohesha në përshkrimin e ngjarjeve disa herë me gjuhë disi të thatë. Por nuk ndodhi kështu me dy romane për fëmijë. ‘Kujtimet e mëhallës së vjetër’ dhe ‘Pas gjurmëve’, (1970,1972). Këtë të fundit e lexoi edhe Naumi në cilësinë e kryetarit të jurisë së konkursit të organizuar nga Shtëpia Botuese ‘Naim Frashëri’. Dhe më përgëzoi, si më pati më pati përgëzuar dhe miku tjetër imi si ai, shkrimtari i njohur për fëmijë, Odhise Grillo, siç kam shkruar edhe në kujtimet e botuara për të muaj më parë po në këtë gazetë, i cili edhe ai, më ka ndihmuar shumë që të bëhem shkrimtar i pëlqyeshëm për fëmijë.
Takimet e mia me Naum Priftin më vonë qenë më të pakta. Vitet rrokulliseshin dhe ne shkruanim, por ai përsëri me sukses të dukshëm. Këtë e dëshmoi ndër të tjera edhe vëllimi me tregime ‘100 vjet, (1983). Duke vlerësuar krijmtarinë e tij kritiku Bashkim Kuçuku nënvizon:
”Dialogu në prozën e e Naum Priftit është i kufizuar, për t’i lënë hapësirë më të madhe monologut, që zbulon ndryshimin e brendshëm të personazhit. (FESH, faqe 2088).
Duke parë se në dy vëllimet e mësiprme me tregime ‘Zërat e jetës’ dhe ‘Mbi mjegullat e kohërave’ mbase te lexuesit ishte krijur bindja se ato ishin …përkthime, vendosa të shkruaja tregime për figura të shquara shqiptare në shekuj. Dhe kur këtë ide ia shpreha Naumit , që, ndër të tjera, më më shpjegoi se një ndër këto tregime, duhej t’ia kushtoja edhe atdhetarit ë madh Avni Rustemi, atentatorit legjendar kundër Esat pashë Toptanit.. Nuk më kishte shkuar ndërmend.! Dhe kur miku im Aziz Gergji, autori i dokumentarëve të njohur historikë në TVSH më tregoi me saktësi të dhënat e materialeve të duhura për këtë ngjarje në Arkivën e Shtetit dhe Bibliotekën Kombëtare, lindi romani ‘Atentat në Paris ‘(1978). ‘Me këtë roman roman tashmë je edhe më i afirmuar ,- më tha Naumi duke më përgëzuar krahas shokëve të tjerë.
Në vitin 1992 ai së bashku me familjen ai u vendos përfundimisht në Nju Jork. Me përjashtim të një takimi në vitin 1994 në Tiranë, nuk patëm më rast të takoheshim. Por ja që rasti e solli që në vitin 1999 edhe unë së bashku me familjen të vendosesha në Amerikë. Kështu rinisi edhe komunikimi midis nesh jo vetëm me telefona, por edhe me vajtjet e mia nga Bostoni ku jetoj, në Nju Jork, për t’u takuar me të.
Në vitin 2002 dhe më pas ai botoi librat ‘Nëna e Diellit’,dramën ‘Plumbat e shkronjave ‘ dhe komedinë “Dasmë pa nuse’. Nuk mbeta pas edhe unë, ndonëse që në bisedën e parë telefonike me të në pranverë të vitit 1999,i pata thënë se në moshën 61-vjeçare sa isha atëherë, ç’kisha për të shkruar më.
‘Uroj që realiteti amerikan dhe mjediset shqiptare në të ,-‘ të të frymëzojnë,- më pati thënë’. Në vetvete nuk besova. Por kur një ditë vjeshte të vitit 2008 po i shpjegoja se si atë mëngjes të 11 shtatorit të vitit 2001, tek po punoja ‘security guard’ në Aeroportin Ndërkombëtar ‘Logan’ të Bostonin, pa e ditur se kush ishin, kisha parë të kalonin në një pikë të kontrollit të këtij aeroporti të rinj arabë, të cilët pas atentatit dolën se ishin tërroristë që rrëmbyn avionët dhe me ta goditën Kullat Binjake të Nju Jorkut, atëherë ai menjëherë ma tha: ’Ja zanafilla e një romani”, sepse midis rreth 3000 njerëzve që humbën jetën në këtë tragjedi të tmerrshme, në katin fundit kishin qenë edhe tre shqiptarë që ato çaste po pastronin nga jashtë dritarët e këtyre kullave’. Nuk më kishte shkuar ndërmed të bëja këtë lidhje. Kështu, falë tij, lindi romani ‘Shtatori I gjëmë së madhe’’, që e botova në vitin 2011 në Tiraë. Më përgëzoi dhe shtoi:
‘Tani që ke kaq vjet në Amerikë, mendo për ndonjë roman tjetër, por përsëri me temë amerikano-shqiptare.. I shtytur përsëri prej tij, shkrova romanin ‘Një grua midis dy burrave’ me temë të tillë, si i pari, ashtu dhe i dyti, të botuar në Amerikë përkatësisht me titujt’ Disatrous September’dhe ‘A woman Between Two Men’.
U trondita kur mësova lajmin e hidhur se para disa javësh në moshën 92-vjeçare Naum Prifti ishte shuar. Ashtu si Çehovi ai nuk shkroi kurrë një roman, por mbeti i paharruar në letërsinë shqiptare si Çehovi shqiptar; veç kësaj si njeri fisnik dashamirës, sidomos me shkrimtarët më të rinj, siç u mundova të tregoj dhe unë në këto kujtime për të.
Nji ditë, në shkollën e Pukës, erdhi mësuesi i katundit të Dardhës, Filip Ndocaj.
Si kryemësues, gjithë shkollat e asaj nënprefekture vareshin prej Milloshit. Filip Ndocaj ishte thjesht nji mësues i atyne shkollave. Fillimisht u zhvillue nji bisedë zyrtare, mbi problemet shkollës, frekuentimin, vështirësitë e bazës arsimore. Kryemësuesi mbasi u vu në dijeni për krejt aktivitetin e shkollës, organizimin e bamë, mungesat e shumta, sidomos në libra, fletore e mjete të ndryshme mësimore, i dha edhe porositë e nevojshme…
Mbas asaj bisede pune u hap diskutimi mbi letërsinë dhe shtypin e kohës. Filipi e kishte krye shkollën e mesme ndër prifta, në Shkodër, (s’më kujtohet ndër jezuitë a françeskanë) kështu që kishte njohuni të plota mbi letërsinë klasike. Gjithashtu, ai ishte njoftës i mirë letërsisë italiane e deri diku edhe asaj frënge, mbasi i njifte mirë ato dy gjuhë. Në bisedë e sipër, vuna re se Milloshi e nxiste me shkrue, duket pse e shifte të talentuem:
-Filip, n’at zonë ku të kanë caktue mësues, ke kohë e mundsi me shkrue e me krijue gjana të bukura. Je krejt vetëm, mësimi t’i merr katër-pesë orë, po janë edhe njizet orë të tjera! Të kshilloj jo veç me lexue po në veçanti me shkrue, e po të lutem mos me e bjerrë kohën kot! Shpesh shkollat e malsisë, na krijojnë kët fat ne të letrave. Ndër qytete koha bjerret kafehaneve e muhabeteve kodra mbas bregut…
Si ta kishte prekë n’tel, Filipi qet prej xhepit të xhaketës nji fletore katrore dhe nis me na lexue nji novelëz të vetën, përmbajtja e së cilës ishte mjaft intriguese dhe na detyroi me e ndjekë me vëmendje deri në fund.
Bahesh fjalë për nji ngjarje të vërtetë, ku shfaqesh jeta, zakonet dhe traditat e katundit Dardhë. Nji dramë e dhimbshme e lidhun me malësorët me besën dhe fjalën e dhanë. Ajo ngjarje qe përjetue dikur n’at fshat e sot e kësaj dite përmendesh e kujtohesh me hollsi. Filipi, krejt rrëfimet e malsorëve të katundit i kishte mbledhë e kishte thurë nji novelëz të bukur e interesante, e ku ma së shumti i pat mëshue anës përshkrimore të zakoneve dhe traditave të asaj zone.
-Shumë bukur, – i tha Milloshi – asht punë e vyeshme, e s’duhet me u ndalë! Pa u marrë me vlerat artistike, po të tham se ke shkrue nji novelë prekëse e dramatike. “Ato shtatë krisma, ata shtatë të vdekun, ato shtatë varre…” asht nji tragjedi që ndodh shpesh ndër malsi tona. Unë deshta me e ditë mendimin tand, a bani mirë Sokoli që e vrau Diellën a jo?
-E vërteta asht që e ka vra! Asht fakt, e thonë të tanë në katund!
-Pavarësisht në asht a s’asht e vërtetë, unë due me dijtë prej teje, bani a s’bani mirë Sokoli që e vrau Diellën?
-Gojdhanat s’e komentojnë kët gjà!
-Dakord, që gojdhanat s’e komentojnë, po ti si shkrimtar i emancipimit, ti që len nji vepër për gjeneratat që vijnë, a e komenton kët veprim? Gjithsesi, ty të duhet me marrë nji pozicion te ngjarja, sepse edhe ti je mbrenda saj, a jo?
-As më kishte shkue ndërmend nji gjà e tillë! – i tha Filipi i ndodhun n’nji pozitë disi të vështirë.
-Ndigjo, Filip këtu s’asht fjala me t’bà vërejtje për punën që ke bà, jena tue folë miqsisht, po me dishmue pozicione ma të qarta na si shkrimtarë të parët, e mbas nesh sigurisht vijnë lexuesit, që mundet të jetë nxanës, malësorë, qytetarë, intelektualë, pse kështu puna që bajmë ne krijon gjithnji e ma tepër hapsina komunikimi. Ti je djalë i talentuem, mundesh me shkrue gjana shumë ma të bukura, veç mos harro asnjiherë se je edhe mësues: e njashtu si mësuesi asht edukator i nxansave të vet, ashtu edhe shkrimtari asht edukator i lexuesve të vet, edhe pse shpesh s’ka komunikim të drejtpërdrejt mes tyne, ai u shërben me shkrimet e veta njerzve dhe kohnave. Asht e domosdoshme për ne me synue me paraqitë të vërtetën, të përditshmen, at çka shofim me sy, çka ndigjojmë me veshë e çka ndijmë me shpirt, pse sot edhe letërsia moderne kët gjà po synon, e kët ne duhet me e mbajtë gjithmonë parasysh. S’mundem me thanë: “Na shkrimtarët”, sepse në t’vërtetë as unë e as ti s’jena shkrimtarë të mirfilltë; na jena veç filluesa që duhet me u përpjekë me ba diçka për kët vend. Kishe me dashtë që talentin tand ta vejshe në funksion të kësaj ideje, sepse novela jote asht e bukur, dramatike, emocionuese… po deri njaty. Ajo veç e paraqet tragjedinë e shtatë të vramve, të shtatë vorreve e shtatë plagëve të mbetuna hapë n’shpirtin e atyne malsorve, po s’jepet asnji alternativë, asnji zgjidhje, ajo i len të hapuna plagët. Si ngjarje ajo tashma ka kalue, asht shkue nga përjetimi në legjendë. Përballë kësaj tragjedie, ti si shkrimtar, e ke për detyrë me mbajtë nji qëndrim. Malsitë e Pukës, e përgjithsisht krejt malsitë tona janë përplot me ngjarje, me histori, me kangë e legjenda, me epos kreshnikësh ku ndërthuren heroikja, tragjikja, dhimbja, ndjenjat, pasionet njerzore, hakmarrja, kanuni e ku di unë… Shpesh ndër ne, për gjana krejt absurde, gjoja me mbrojtë nderin, kur në të vërtetë s’ta ka cënue kërkush, veç në dukje, ngjarjet koklaviten aq keq, sa për zgjidhjen e këtyne problemeve sa etike aq edhe juridike, fjala i jepet me lehtsinë ma të madhe grykës së pushkës…
Letra e vitit 1955 drejtuar Marilyn Monroes nga John Steinbeck, duke i kërkuar njüe fotografi të saj për djalin e tij, që është e paçmueshme
Zonja Marilyn Monroe
Kullat Waldorf
Dhoma 2728
New York City, N.Y.
E dashur Marilyn:
Në të gjithë përvojën time nuk kam njohur kurrë që dikush të kërkojë një autograf për vete. Autografi është gjithmonë për një fëmijë ose një hallë të vjetër, e cila bëhet shumë e lodhshme, siç e dini më mirë se unë. Prandaj, ju them se kam një nip që jeton në Austin, Teksas, emri i të cilit është Jon Atkinson. Ai është me një këmbë në pragun e pubertetit, por ky është vetëm një nga problemet e tij. Ti je tjetri.
Unë e di që ju nuk jeni bërë nga eteri qiellor, por ai nuk e di. Një sugjerim prej meje për atë se ju keni funksione normale do ta trondiste thellë dhe nuk desha të isha unë ai që do t’i tregoja.
Në një udhëtim të fundit në Teksas, gruaja ime bëri gabimin fatal duke i thënë Jonit se unë të kisha takuar. Ai nuk e beson vërtet, por respekti i tij për mua është rritur edhe duke pasë gënjyer për këtë.
Tani, më kërkohen disa favore pa kuptim, kështu që nuk kam asnjë hezitim të kërkoj një prej jush. A do t’i dërgonit atij, nën përkujdesin tim, një foto tënden, ndoshta të zhytur në mendime, në mënyrë vajzërore, ku i shkruani atij me emër dhe i tregoni se jeni në dijeni të ekzistencës së tij. Ai tashmë është skllavi juaj. Kjo do ta bënte atë skllavin tim.
Nëse do ta bëni këtë, unë do t’ju dërgoj një çelës hyrjeje të zonjave të Fort Knox 1) dhe, për më tepër, do të më pëlqeni shumë.
Ju sinqerisht
John Steinbeck
1) Shkrimtari do të thotë se do t’i jetë shumë mirënjohës pasi sikur dihet Fort Knox është një bazë ushtarake në Kentaki, ku hyrja është shumë e vështirë pasi aty ruhet pjesa më e madhe e arit të SHBA./Përktheu e përgatiti Skënder Buçpapaj
E quajnë Xhemal Karaj.Një burrë i pashëm, me tipare ekspersive e me qëndrim dinjitoz. Nuk të jep përshtypjen se i ka kaluar të tetëdhjetat.Vjen përditë te kafja ku takohemi mëngjezeve, ulet në një tavolinë, i vetmuar, porosit sipas xhepit: herë kafe, e herë kafe dhe raki.
-Sa vjeç mbushe Xhemal?- e pyet dikush.
-Unë? Duket sikur i ka harruar dhe vitet që i kanë ikur.Ja…në dyzetetreshin kam qenë 14 vjeç…
Dyzetetreshi për Xhemalin është një vit historik. Ishte ai vit kur djaloshi nga Picalli i Tiranës do të dilte partizan, gjashtë muaj më pas do të përfundonte në kampin famëkeq të Mathauzenit.
Dy hapa larg tavolinës sonë pi kafe një dëshmitar i gjallë i atyre vuajtjeve. Askush s’ka shkruar asnjë fjalë për të.Nuk dija asgjë për të, e për më tepër, isha kureshtar të dija si kishte shpëtuar nga ai kamp famëkeq.
-Ke pasur fat…
-Po.Kam pasur. Më ka shpëtuar një kolonel gjerman.
-Kolonel Gjerman!?
Është një histori e gjatë,- thotë ai.Midis tyre ka pasur dhe gjermanë të mirë. Njerëz ishin dhe ata.Shpirt kishin dhe ata. Fëmijë kishin dhe ata.
-Si e quanin kolonelin?
-Nuk ia mësova dot emrin.E thërrisnin Koloneli. Ashtu mbeti në mendjen time.Veç gjermanishtes fliste dhe sërbisht. Kur na çuan në kampin e Zemunit. Atje e kam parë fillimisht. Ishte një burrë i pashëm,bjond, i gjatë,i ashpër dhe i prerë.Kishte shumë autoritet tek oficerët e tjerë.Kështu më ka mbetur në kujtesë…
Shënimet e mëposhtme ia mora disa ditë më vonë.
* * *
Ka qenë muaji qershor. Viti 1943.Ishim në fshat.Unë shkova me prindërit për të korrur miser, në arë.Babai kishte marrë dhe dy miq për të na ndihmuar, ndërsa nëna kishte marrë gjashtë gra, shoqe të saj, nga fshati. Në orën njëmbëdhjetë, kur bëmë pushim, baba më thotë. -O çun! A po shkon me na mbush kotruven te burimi?
-Po babë- i thashë. Nëna më dha një kaçile me vete. Burimi mbante rreth çerek ore larg. Atje kishte dhe disa rrënjë fiq. U nisa drejt burimit. Kur po futesha në pyll më zuri syri një çadër italiane. Ishin çadrat e ushtarëve italianë.Italianët kishin disa ditë që kishin hyrë në Pezë. Dy kilometra më tutje, kishte komandën Çeta partizane e Pezës. Ato ditë priteshin sërish luftime të ashpra. Kur kalova pranë çadrës së parë, vura re një grykë pushke. Kishte dalë jashtë çadrës. Nuk e di si ma dha truri.Nuk mendova gjatë. Iu afrova çadrës.. S’pipëtinte asgjë. Ushtari flinte brenda çadrës. Ia tërhoqa pushkën me kujdes, e hodha në krahë dhe ia mbatha në pyll. Mbusha kotruven me ujë, në burim. Mblodha dhe ca fiq dhe, pas gjysmë ore u ktheva në arë. I shkoj babës me katruven me ujë, me kaçilen me fiq, por edhe me një pushkë italjane në krah, të tipit `41. Baba u çudit. -Ku e more? më pyet. I tregova se si ndodhi.Ai nuk më besonte. Në atë çast vjen komisari i çetës së Pezës, Spiro Moisiu.
Ky është djali yt?- i tha babait.
-Po.
-Hë qerrata!-m’u drejtua mua duke më lëmuar flokët.-Nuk pate frikë kur ua rrëmbeve pushkën? Po sikur të të kishin kapur. -Unë të pashë me dylbi,- iu drejtua babait. Djalin e paske të shkathët.
-Bujrum!- i tha baba duke e fuar të hante diçka.Nëna i zgjati fiq në një pjatë.
– Nuk do rri, -tha ai.-Por këtë djalë do ta marr me vete. Në qoftë se ma lejon.
-Si jo?- i tha baba.
Spiroja para e unë pas.Më çoi në shtabin partizan.
O babë, a e njeh këtë çun?- e pyeti Babë Myslimin.
-Si jo. Është çuni i Qazimit.
-Shiko se çfarë u mori italianëve, ma hoqi pushkën nga supi dhe ia zgjati Babës.
Babë Myslimi pasi më pyeti se si arrita që t’ua marr pushkën italianëve, ma hoqi pushkën nga supi dhe më tha:
-Ik tani, se të pret Qazimi.
-Jo, nuk iki! -i thashë i vendosur. Ose më jep pushkën, ose më mbani dhe mua partizan.
-Si thua Babë? – e pyeti Spiroja..
Mbajeni,- miratoi me kokë Babë Myslimi.
Qysh atë ditë unë u inkuadrova në çetën e Pezës.Në tetor të atij viti, bashkë me disa partizanë të tjerë kaluam në brigadën e tretë. Në nëntor gjendeshim në Priskë, e në maj shkuam në Shëngjergj. Atje qendruam 15 ditë.Pastaj u hodhëm në Labinot.Nga e gjithë ajo kohë mbaj mend luftën e Polisit të Elbasanit. U bë luftë e madhe. Patëm 46 të vrarë, e po aq të zënë robër.Mua më kapën robdhe më mbajtën disa ditë në një shtëpi ballisti. Më pas më dorëzuan tek gjermanët.Gjermanët na mbyllën në një kapanon. Kishin me vete një përkthyes.Na pyetën një nga një.Donin të dinin se cilët ishin udhëheqësit tanë.Nuk treguam asnjë. Tre prej tanëve, i nxorrën jashtë dhe i pushkatuan. Ditën e katërt na hipën në kamiona dhe na nisën për në Prishtinë.10 ditë në kampin e Prishtinës. Më pas na kaluan në kampin e Zemunit. Atje nisën të na torturonin pa mëshirë.Na çonin larg qytetit të ngrinim gurë.Këtë gjë e bënin vetëm për të na torturuar. Pas torturës së gurëve na priste një torturë edhe më e rëndë.Na merrnin një nga një, na fusnin në një dhomë, na zhvishnin dhe na qëllonin me shkop gome. Të nesërmen po ajo punë. Një nga këto ditë, hyri në kapanon një Kolonel. Na vërejti të gjithëve me radhë. Tek unë u ndal më gjatë. Për të tjerët urdhëroi të nxirreshin jashtë. Mua ma bëri me shenjë të mos lëvizja. Kur mbeta vetëm, m’u afrua dhe më tha.
-Ti nuk do të dalësh në punë, as sot as ditët e tjera.
Të nesërmen qëndrova në kapanon.Një roje gjermane më solli një pako me ushqime.Ishin pakot që u vinin të internuarve. Thërrisnin emrat.Pakot e të vdekurve ua jepnin të tjerëve. Një nga këto pako më erdhi mua.Ishte shkruar me shkrim dore “Savos”. Më shkoi mendja që pakon e kisha nga koloneli. Edhe ditët e tjera, rojet më binin pako me ushqime me mbishkrimin “Savos”. Nuk e di pse më kishte vënë këtë emër.
* * *
U nisëm me tren nga Banica e Sërbisë.Na ndaluan në një qytezëtë vogël. Emrin s’ ia mbaj mend.U hapën dyert e vagonit. Zbrisni!- thirrën ushtarët e vagonit që na shoqëronin. Rruga tjetër do të bëhej me kamjona. Ishte një rrugë malore.Pas disa orëve na zbritën sërish.Ne vepronim të bindur, sipas komandave të tyre.Na zbritën, na vunë në rresht dhe na futën në një kapanon ku kishte dhe shqiptarë të tjerë.
Si quhet ky vend? pyeta një shqiptar.
-Mathauzen, më -tha ai. Ky është një kamp internimi ndërkombëtar.Po ti mos ki frikë. Ky kamp nuk bombardohet nga aleatët.
Të nesërmen na vunë në njëshkollonë dhe na çuan tre-katër kilometra larg kampit.
Na vunë të transportonim gurë. Këtë punë bëmë për disa disa ditë. I zbrisnim gurët nga mali. Në fund të javës, po ata gurë i kthenim mbrapsht. Ishte një lloj torture.Një mëngjes, na rreshtuan para kapanonit.
-Ti dil këtej! -thirri oficeri i kampit. Shokët u nisën të gjithë. Mua më shoqëruan për në kapanon.Atë çast nuk më shkoi mendja se ky ishte një nder që më bëhej mua, e këtë nder ma bënte vetë koloneli.
Pashë kolonelin duke hyrë në kamp i shoqëruar.Sa më pa ma bëri me dorë.Shkova drejt tij.
-Ti nuk do të shkosh më të mbartësh gurë.
Kaq tha dhe u nis drejt zyrave. Ktheu kokën dhe ma bëri me dorë ta ndiqja pas. Ai para e unë pas tij, u futëm në një kapanon tjetër.Atje më prezantoi me një të internuar nga Vojvodina. Ishte i plagosur rëndë. Pas kurimit e kishin marrë gjermanët nga spitali dhe e kishin sjellur në kamp. Kishte qenë komandant brigade i forcave partizane.
-Ti do të kujdesesh për këtë djalin,-i tha Koloneli. Me sa dukej koloneli kishte simpati të veçantë për të. Ai pranoi, mirëpo unë iu luta kolonelit që të mos më ndante nga shqiptarët.Më hodhi një shikim dyshues.
-Shoqërojeni në kapanonin e tij,- u dha urdhër dy ushtarëve, pa m’i hedhur sytë.
Kështu, unë vazhdova dhe ditët e tjera të mos shkoja për të mbartur gurë. Mëngjeseve më linin të dilja jashtë kapanonit, në oborr. Kishin porosi nga koloneli që të trajtohesha në mënyrë të posaçme.Bëra gjashtë muaj në atë kapanon.
Një mëngjes na vjen vetë koloneli duke thirrur.
-I gjithë kapanoni, jashtë!
Dolëm të gjithë. Na rreshtuan sipas shtretërve që kishim në kapanon. Ishim rreth 300 të internuar. Shumica ballkanas.
-Kush dëgjon emrin të dalë nga rreshti!
Thirri 27 emra. Emrin tim nuk e thirri.Kur mbaroi listën, m’u drejtua mua.
-Ti, dil këtej!
Edhe pse nuk ma thirri emrin, dola dhe unë së bashku me të tjerët.
-Të tjerët nëpër kapanone, -thirri sërish.
Më pas sollën nga një kapanon tjetër edhe 17 të tjerë. Unë iu afrova dhe e pyeta:
-Ubit..?Doja t’i thoshja:-“Do të na pushkatoni”?
Ai më vërejti me inat. U kthye nga unë dhe më rrahu krahët. Për të më dhënë të kuptoja se emri im nuk ishte në atë listë dhe se ai e dinte vetë këtë punë.
Na hipën në dy kamiona dhe na nisën.Nuk dihej ku shkonim. “Do të jetë për mirë…” mendova, duke sjellur ndër mend shikimin e tij dashamirës.
Na çuan në një kapanon me të mirë, ku kishte edhe dushe për t’u larë. Na futën nëpër dushe. Kishim kaq kohë pa u larë. Rrobat tona i dezinfektuan. Na i sollën të thara. Atë natë fjetëm aty. Të nesërmen na hipën nëpër kamiona.Në krye të kolonës më zuri syri kolonelin dhe u gëzova.Në një stacion ndaluan karvanin.Erdhën ushtarë me qese në duar. Na dhanë të gjithëve qese me ushqime.Rruga e kthimit drejt Prizrenit do të bëhej me tren, shoqëruar me roje gjermane.Në një tunel qëndruam gjatë.
Treni ndaloi në tunel për shkak të bombardimeve të forcave aleate.
Në Prizren mbërritëm në mbrëmje vonë.Na zbritën nga treni dhe na futën në burgun e tyre.
Të nesërmen vinin në kapanon, thirrnin listën. I merrnin dhe i sillnin sërish. Askush nuk e kuptonte se çfarë kishin ndërmend të bënin. I thirrën të gjithë. Vetëm mua nuk më thirrën.Unë nuk isha në lista.
-Ka të tjerë?- pyeti oficeri.
-Është edhe një
-Silleni!
Më morën dhe më çuan para një oficeri që fliste shqip.
-Afrohu!
U afrova.
-Prej nga je ti?
-Prej Tirane, i thashë
-Aa! Ti je djali i Qazimit,- tha ai gjithë nervozizëm. -Ky është djali i korrierit të shtabit të Pezës, u tha të tjerëve.Ky ka luftuar kundër gjermanëve…
-Të kthehet pas!- thirri gjithë nervozizëm.
Ndërkohë në derë u shfaq koloneli. Sikur e solli zoti.
-Këtë e kam liruar unë,- i tha atij që më vonë do ta merrja vesh se ishte Xhafer Deva.Më tërhoqi për dore, më çoi gjer tek dera dhe më shtyu me forcë përjashta. Unë qëndrova pas derës. Dëgjoja se si ziheshin me njëri-tjetrin.Xhaferi me Kolonelin. Më pas doli koloneli. -Hip në makinën time!- më tha. Më çoi në një kapanon që ishte gjysmë ore larg burgut.Tre ditë më vonë na morën me makina, dhe na nisën për në Shkodër.Kur hyra në kufirin shqiptar, nisi të më hovte zemra nga gëzimi.Shpëtuam! Shpëtuam,gati sa s’thirra nga gëzimi. Ishte pikërisht ky koloneli nazist të cilit ia kam borxh jetën. E kam kujtuar gjithnjë.Kanë kaluar 71 vjet,e nuk më del nga mendja. Çudi! Si nuk munda të mësoj asgjë për të? S’ ia mësova dot as emrin!?
Terri shtrihet sa më dendur
Për t’ parë ne kacabujt
Dhe urrtjën e errët në sytë tonë.
Po kush e lë mollën n’ peshore
Dhe peshën e fajit në gotë.
Ai apo ajo që flasin rrafsh
Shtrihet pezhgve e madhe
Udha ka lehjet e rënda tejet te rënda
Te rralla tepër rralla që djegur sy e krah
Nga ujnajat mbesin thëngjijtë
Dhe furrat më bukën që nuk e kishin
E shtrihet i dendur ëmbël terri
Krahve var mallotën e kufomave
Ditën tjetër shtohen gropat
Me të fjeturit bezbardhë
Krejt si në kohë e shirave
Qe mykën ditët ….
DHUNTIA E DHUNËS…
Dhuntia dhunës kur i shtohet
Këlbaz e gjak rritet,
Faizet virtyti ,e dashuria
Gjithçka nga sofra e tutje
Përmbyset
Atëherë qipujt
Harlisën…
BREGUN TJETËR
Fletë ahu
Kam mysafir,
E koha aspiratore
Mastrubon
Mençurakve
U fishkët goja
Më gjasë bregun tjetër
Dikush po tëhollonë
Komentet