Hysen Ibrahimi

Vargu poetik i poetit Zeqir Kurti, përveç atij letrar e poetik, është shndërruar edhe si varg historik në vlerat që sot edhe në të ardhmën do t’i bëjnë ballë kohës.
…shkruan ndër të tjera në recensën e tij z. Hysen Ibrahimi.

Sot mora librin me postë (nga autori) i titulluar ”QËNDRO KOSOVË QËNDRO”, me autor Zeqir Kurti, titull ky i cili është bazuar në monodramën ”QËNDRIO KOSOVË QËNDRO”, autor Zeqir Kurti. Kjo monodramë është realizuar disa herë gjatë festave kombëtare në Suedi (1996-1998) në praninë e qindra bashkatdhetarëve duke përfshi edhe shumë suedezë, duke lënë gjurmë në mendjet e të gjithë atyre që e kanë ndjekur.

Në këtë monodramë kanë luajtur kryesisht fëmijët (nxënësit e Zeqir Kurtit) e përkaditur po ashtu nga Zeqir Kurti. Përveç mërgimtarëve shqiptarë që e kanë ndjekur këtë monodramë, pjesëmarrës ka pasur edhe shumë miqë tanë suedezë, si një dëshmi e luftës në Kosovës dhe sakrifica e popullatës shqiptare në veçanti e Familjes së Shaban, Hamzë e Adem Jashari. Kjo monodramë është vlerësuar lartë nga të gjithë ata që e kanë ndjekur duke u njoftuar me realitetin i cili ishte në Kosovë si një luftë e pabarabart me okupatorin serbosllav.

Libri i autorit Zeqir Kurti, që përfshinë kryesisht poezi, prozë dhe monodramë, marrë në përgjithësi bën prezentimin e poezive të tij shkruar shumë kohë më heret, kemi parasysh faktin se libri në fjalë arrin mjaft mirë t’i përfaqsojë rezultatet poetike të autorit Zeqir Kurti, madje madje mund të themi se mundëson të ruhet pasqyra e një krijuesi në kohë duke u ballfaquar me realitetin si një mërgimtar intelektual. Me këtë rast mund të them se autori përmes poezisë, prozës dhe monodramës ka senisiblizuar çështjen reale të luftës në Kosovë para opinionit suedez dhe atij shqiptar në mërgim me mesazhin se kërkohet për një angazhim të përgjithshëm për shpëtimin e popullatës shqiptare nga një regjim kriminal i Serbisë.
Nëse e marrim parasysh krijimtarinë e poetit Zeqir Kurti, na del se janë të pashmangshme poezia, monodrama, proza për të komunikuar me popullatën suedeze si një zë i arsyes, i cili ka arritur në organet më të larta shtetërore të Suedisë, që kërkon me çdo kusht për ndërhyrje për prandalimin e vrasjeve dhe spastrimeve etnike të popullatës shqiptare.

Libri fillon me recensen me një titull vërtet të qëlluar e Redaktorit të librit Prof. Zymer Mehani i cili recensën e tij me të drejtë e titullon, citat ”Poezitë e Zeqir Kurtit – trinom i dashurisë për familjen atdheun dhe kombin”, fund citati.
Jo rastësisht autori fillon me poezinë e titulluar ”AS NË VENDLINDJE, AS NË KURBET”, poezi kjo e cila shkruhet nga autori sipas logjikës reale, gjë që nxjerr në pah qëndrimin e tij personal, por që ngjanë me mërgatën shqiptare me pikëpamje kuptimore të vargut, lexo strofën e parë:
E pakuptimtë qenka kjo jetë
Jemi humbur e jemi tretë
Herë në mërgim e herë në atdhe
Nuk po dimë ku kemi fole.

Lexuesi do të bindet se çfarë e mundon poetin mërgimtar dhe se çfarë vargu poetik ka shkruar? Vargu poetik i poetit Zeqir Kurti, përveç atij letrar e poetik, është shndërruar edhe si varg historik në vlerat që edhe sot edhe në të ardhmën do t’i bëjnë ballë kohës. Sikundër mund të shohim se poeti Zeqir Kurti është i shfaqur me poezitë e tija të shkruara që nga fillimi i viteve të 90-ta e deri në ditët e sotme.
Në poezinë e dytë të librit autori shkruan për tre dëshmorët, poezi kjo e titulluar ”TRE DËSHMORËT” (Ranë për Lirinë brenda një jave), siç ishin Elfete Humolli, Selman Vojvoda e Abaz Ibrahimi. Poeti Kurti në këtë poezi shprehet me prirje në drejtim të lëvizjes, trajton edhe problemin që lidhet ngusht me situatën e viteve të 90-ta. Nga kjo poezi po shkëpusim disa vargje nga disa strofa:
Si në Llap dhe n’Mitrovicë
Tre dëshmorë humbën rininë
Në Llapin heroik, populli foli
Ra dëshmor Ylfete Humolli
Në demostrata shumë të forta
Ra dëshmor Selman Vojvoda
Kudo u përhap zjarri dhe tymi
Ra dëshmor Abaz Ibrahimi

Brenda vargjeve letrare e artistike të poetit Kurti, të cilat shkrihen në tërësi duke përdorë rimë poetike, dallohen për kah vlera artistike, nga shumë poezi tjera, dallim ky për nga koncepti ideor që ndryshon prej vjersha në vjershë, varësisht nga ngjarjet në vendlindje.
Duke e lexuar librin, lexuesi do të hasë në poezinë e titulluar TVP. Poeti shkruan citat: TVP (Kushtuar TVP-së Televizioni Prishtina, që regjimi serb e pat mbyllur në vitin 1990, sa isha në Kosovë), fund citati. Sigurisht se poeti Kurti këtë veprim kriminal të regjimit serbosllav e ka përjetuar shumë rëndë. Janë të rralla poezi të tilla sikurse poeti Kurti që shkruan për mediat a athershme në Kosovë, poezi të cilën e shndrron në monolog:
Lëshoj muzikën, s’më dëgjohet
Zemra thërret dhe më përvëlohet
Me vetveten njeriu hidhërohet
Vallë, kështu a mund të jetohet!?
(Poezia vazhdon ka gjithsej tetë strofë, e shkruar në Mitrovicë më 1990)

Duke u nusur nga këto vargje që dëshmojnë për një krim mediatik nga pushtuesi serb, poezia merr funksionin e dialogut historik, po ashtu edhe të monologut letrar që don t’i tregojë botës se me çfarë po ballafaqohet populli shqiptar.

Pra, pjesa dërmuese e teksteve të poezisë së autorit Kurti, kanë një mënyrë se si janë ideuar dhe si janë të lidhura në mes tyre. Janë vargje me ide të ngjarjeve që e kanë lëndruar poetin dhe që i ka përjetuar shumë rëndë. E gjithë kjo gjendje e vështirë, poeti duke qenë edhe punëtor arsimi, e ka bartur nga vendlindja e ka sensibilizuar opinionin suedez përmes vargut poetik, monodramës dhe manifestimeve kulturore shqiptare të mbajtuar për nder të festave kombëtare shqiptare në Suedi.

Natyrisht se krijimtaria poetike e pasur poetit Kurti, i ka shërbyer çështjes kombëtare duke shfaqur qëndrim atdhetar, ke realizuar shumë veprimtari kulturore kombëtare.
Në në këtë libër të titulluar ”QËNDRO KOSOVË QËNDRO”, të autorit Zeqir Kurti, në një kohë kur poeti është në thellësi të preokupimit të fatit njerëzor dhe me të cilin ai arrin që të ç’liron shpirtin e tij sado pak nga obligimi që duhet të kryejë në ndajnë ndaj vendit ku ai ka ardhur.
Gjë që edhe ia ka arritur me plot botëkuptimin e fjalës. Si? Dy janë format më kryesore të poetit për realizimin e sensibilizimit të Kosovës te shoqëria suedeze dhe puna me nxënësit shqiptarë nga autori:
⦁ identifikmi i popullit shqiptar përmes organizimeve kulturore shqiptare me poezi, dramë, prozë, valle dhe me veshën kombëtare shqiptare, për të dalluar popullin shqiptar nga ai sllav;

⦁ identifikimi i frymës historike me organizimin nëpër shumë vende të Suedisë për sensibilizimin e gjendjes së Kosovës, me figura kombëtare si Gjergj Kastrioti Skenderbeu, Ismail Qemalin, Luigj Gurakuqin, Nënën Terezë, Familje e Adem Jasharit, Dr.Ibrahim Rugovën etj.
Poeti, me punën e tij atdhetare, poetike, kulturore e arsimore, është shndërruar në unifikime nëpër të gjitha ato vende ku ai ka banuar apo ka marrë pjesë në menifestime kulturore shqiptare si në vendlindje po ashtu dhe Suedi.

Në krijimtarinë e tij, padyshim se donimon fiksimi i tij i qartë vendeve historike, figurave kombëtare dhe dëshmorëve të çështjeve kombëtare.

Po kush është Zeqir Kurti? Zeqir Sinan Kurti u lind më 05. 05.1951, në fshatin Vllahi të Mitrovicës. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, shkollën normale, “Hasan Prishtina”, në Mitrovicë e Akademinë Pedagogjike në Prishtinë. Punoi si mësimdhënës në Bukosh të Suharekës, në vitin shkollor 1973/1974, pastaj edhe në vendlindje.

Gjithashtu ka punuar edhe në KK të Mitrovicës 11 vjet. Në vitin 1991, pas largimit nga puna, Zeqir Kurti mori rrugën e mërgimit për në Suedi. Me të arritur atje, në qytetin e Kalmarit, organizoi mësimin e nxënësve shqiptarë në gjuhën amtare. Në fillim kishte 70 nxënës. Në atë kohë mësimin e mbante vullnetarisht, pa pagesë, meqë nuk kish lejeqëndrim të rregulluar. U zgjodh kryetar i komisionit për 3% dhe këtë punë e kreu me sukses, për çka dëshmojnë materialet që disponon. Organizoi shumë programe muzikore për familjarë dhe për shkollat suedeze, me kërkesë të këtyre të fundit. Pastaj shpërngulet në komunën e Alvestes, ku edhe aty organizoi mësimin plotësues në gjuhën shqipe. Në këtë komunë ishte kryetar i komisionit të 3%, pastaj formoi Shoqatën Kulturore Artistike “Skënderbeu”, ku pati shumë sukses. Thuaja për çdo festë kombëtare mbaheshin programe festive, me programe muzikore, recitime dhe drama të shkruara kryesisht nga ai vetë. Në vitin 1997, festa qëndrore për krejt Suedinë u mbajt në Alvesta. Gjatë luftës u formua dhe këshilli organizativ për percjelljen e gjendjes në Kosovë. U bënë ndihma për Kosovë si: Për shkolla; 3%; Vendlindja Thërret”, Drenicë, UÇK, për minatorët, për të sëmurët, për studentë, të cilët vinin nga Kosova për të studiuar këtu në Växjö etj. Këtu në Växjö dhe në komunën e Rydit punoi si mësimëdhënës i gjuhës shqipe, asistent i nxënësve të tjerë. Edhe këtu përgatiti shumë programe muzikore, recitale etj. Gjithsej në Suedi si mësimdhënës punoi mbi 26 vjet. Është anëtar i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptarë, “Papa Klementi XI Albani” në Suedi. Ka në dorëshkrim edhe disa vepra të tjera.

24.04.2025

(Tahir Bezhani: “Pikla nga qielli”, poezi, 2025)

Në letërsi është i njohur fakti për një dorë autorësh që, përpos krijimit poetik, kanë edhe prirje të tjera shkrimore. Kështu, edhe Tahit-r Bezhani shfaq disa prirje të tilla që nga paslufta e këndej: në botimin e librave poetikë dhe në atë të literaturës dokumentare, të monografive e të kritikës letrare. Sado që janë disa qasje të ndryshme për t’i shprehur dhe përpunuar mendimet dhe përjetimet, këto forma, megjithatë, bashkëjetojnë në veprat e këtij autori. Nëse librat poetikë janë krijime që zakonisht përmbajnë poezi me vlera e kuptime shumëdimensionale që transmetojnë ndjesi, ide, përjeitme dhe mendime të brendshme, përmes përdorimit të imazheve dhe figurës poetike a shtjellimit të përvojave njerëzore; nëse monografitë dokumentare (si “Rapsodët e Rekës së Keqe”,monografi,2005, “Shkollat shqipe në Rekë të Keqe”,monografi,2006, “Smolica bastion I lirisë”,monografi,2007 etj.) vijnë si punë përkushtuese kërkimore dhe mbështeten në fakte dhe burime të jashtme; nëse tregimi letrar (vepra “Vite tronditëse”) narracioni, përshkrimi emocional dhe introspektiv thellohet në ndjenjat dhe përvojat e brendshme të personazheve; nëse tek reportazhet ka një prirje të dukshme për të krijuar imazhe të fuqishme dhe për të përshkruar atmosferën dhe emocionet në mënyrë shumë të detajuar (libri “Madhështitë e atdheut”), dhe, më në fund, nëse te vështrimet e kritikat letrare shqipton njohuri mbi letërsinë me anë analizash e vlerësimesh të veprave letrare; atëherë të gjitha këto forma shkrimi sitnetizohen ndryshe te vargu poetik.

1. Poezia “Pikla nga qielli”, një lexim letrar

Poeti Tahur Bezhani parapëlqen që librin e tij më të ri poetik ta quajë “Pikla nga qielli”. Përse pikël qielli? Ç ‘është kjo pikël? Sipas Fjalorit të shqipes, fjala pikël ka kuptimin e një pike të vogël (uji, pikla ulliri , pikla dardhe etj.) a një “kokërr që bie nga një pemë (kur piqet shumë ose kur krimbet), pike: pikla ulliri (dardhe); atëherë te ky vëllim merr
një kuptim të pasur figurativ:

Në planetin tokë dridhet frika
Pikla nga qielli vijnë, re të zeza…

Metafora dhe simbolika e piklës në poezinë “Pikla nga qielli” është një nga shënjuesit kryesorë që e përplotëson këtë poezi me një kuptim të përthelluar dhe shumëdimensional. Pikla përdoret për të simbolizuar disa aspekte të jetës njerëzore, si ndjesitë e trishtimit, dhimbjes dhe pasigurisë, por gjithashtu ndërlidhet me përsiatje dhe me mundësinë e rigjenerimit, ringjalljes, spastrimit të njohur aristotelian.
Në këtë poezi, pikla kuptohet si element që bie nga qielli, një shenjë poetike që ka lidhje me diçka të jashtme që ndikon tek njeriu. Pikla merret si simbol për dhimbjen e thellë ose humbjen, duke u shfaqur si diçka që bie nga qielli (nga një hapësirë e pafund dhe e largët) dhe që paraqet një trajtë përjetimi të papritur, një ngjarje që bie mbi individin nga një vend i panjohur ose i jashtëm. Ky element i të papriturës, i dhimbjes ose trishtimit është i ngjashëm me një fenomen të natyrshëm, si një shi i rrallë që bie nga qielli i errët. Në një kuptim tjetër, pikla simbolizon pasigurinë e jetës, sugjeron se trishtimi dhe pasiguria janë të pandashme nga ekzistenca. Është një simbol për sfidat e përditshme me të cilat ndeshet njeriu, duke iu nënshtruar rreziqeve dhe faktorëve të jashtëm që nuk janë të kontrollueshëm. Përdorimi i piklës si një shenjë që bie nga qielli, përfaqëson gjithashtu pasojat e veprimeve të kaluara, të cilat mund të rikthehen papritur dhe të ndikojnë në jetën e njeriut. Ajo dëfton një gjendje të pashprehur që lë gjurmë në jetën e njeriut, si një kujtesë e së kaluarës, duke rikthyer dhimbjet ose humbjet që nuk janë shëruar.
Në fakt, poezia “Pikla nga qielli,” rrezaton përjetime të ndjeshme mbi natyrën, frikën dhe udhëtimet kozmike që i kalon qenia njerëzore brenda dhe jashtë vetes. Poezia përdor gjuhë figurative që krijon ndjesi të mistershme dhe tragjike të ndërveprimit mes njeriut, natyrës dhe universit. Struktura e saj ndahet në dy pjesë kryesore, ku secila pjesë paraqet një element të ndryshëm të realitetit dhe ekzistencës. Poezia nis me një metaforë përmbajtjesore: “Një re e zezë n ‘hapësirë” që krijon ndjesinë e trishtimit dhe misterit. Reja e zezë simbolizon kaosin, pasigurinë ose anë të panjohura të ekzistencës, të cilat ndodhin në hapësirën e pafund, nën ndikimin e galaktikës dhe asteroideve. mundësisht humbjen e shpresës dhe të optimizmit që ndodhin në jetën e përditshme.
Në poezi, megjithatë, ka një moment ndriçimi, si “rrezet e diellit” që ndriçojnë ëndrrat. Ky çast shënjon mundësinë e shërimit, ri ngjalljes ose rikthimit të shpresës pas një periudhe të pasigurt dhe trishtimit. Përsëritja e vargut “Pikla nga qielli vij”, krijon një ritëm dhe ndjesi ciklesh… “Frika humb rrugën meridianëve”: frika është një forcë që ndodhet në çdo cep të jetës. Kur thotë “Frika humb rrugën meridianëve”, kuptohet si humbje e drejtimit ose pasiguri që shoqëron jetën e njeriut. Kah fundi i poezisë përmendet rikthimi i një buzëqeshjeje pas dhimbjes: “Ripërtërihet buzëqeshja e vrarë”. Ndonëse “buzëqeshja e vrarë” kumton një dhimbje të kaluar, ajo dëfton mundësinë për ringjallje të gëzimit dhe pozitives në gjirin e krizave të jetës.

2. Çastet festive dhe kontradiktat e jetës

Le të zbresim pak te poezitë tjera të librit. Që në poezitë e para ndeshemi me përsiatje mbi ekzistencën dhe me prirjet stilistike dhe filozofike që lidhet me shkrimin dhe mendimin, ku theksi bie në reflektimin e brendshëm të njeriut, në përjetimet, mendimet dhe përvojat personale. Kjo prirje është shumë e pranishme në poezi dhe letërsi, fokusohet në përsiatjet filozofike mbi jetën, ekzistencën dhe ndjenjat. Poeti përdor ligjërimin figurativ dhe imagjinatën për t’i shprehur ndjenjat dhe mendimet që lidhen me identitetin, pasigurinë, pasionin ose me përpjekjet për ta kuptuar botën e brendshme dhe të jashtme. Kështu, te poezia “Frymëzim nate me hënë” i referohet çasteve të qeta dhe të kundrimeve të brendshme të një nate migjeniane të pa gjumë. Drita e hënës luan rolin kryesor të figurës letrare, me krijimin e një atmosferë surrealiste dhe melankolike. Poeti është i zënë midis ngushëllimit dhe agonisë së pritjes, reflekton mbi përvojat e kaluara dhe mbi natyrën e ëmbël dhe të hidhur të kohës. Ekziston një tension mes dëshirës për largim dhe të qenët i magjepsur nga momenti, si në vargun “Do vargje të urta përkundin ëndrrat e fjetura”. Një tjetër përjetim na dhuron poezia “Sikur të isha” që ka një përmasë përsiatjesh ekzistenciale. Poeti pyet nëse dhimbja e tij mund të shërbejë për një qëllim më të madh, nëse vuajtja që ai përjeton do të sjellë ngushëllim ose kuptim për të tjerët. Sinqeriteti në vargjet “A do u mjaftonte dhimbja ime të uriturve” e fton lexuesin të mendojë për peshën e dhimbjes personale dhe vendin e saj në botë.

Më tutje hasim një intensitet emocional dhe reflektime mbi jetën, dhimbjen dhe mënyrën se si kalohen momentet festive. Çdo poezi e trajton ndryshe përvojën e festave; lirikat e tilla janë të përplotësuara me gërshetime ndjenjash, me kontradikta dhe reflektime mbi kuptimin e festimeve dhe vetmisë. Një tension midis gëzimit që sjell festa dhe vuajtjes që ndjen poeti( poezia “Vargje festive”); një përsiatje mbi festat dhe gjurmët e tyre në shoqëri., ku ato janë të lidhura me krismat dhe fishekzjarret, por që shpërndajnë “vjellje helmuese” krijojnë një atmosferë të një natë të paplotësuar dhe të mbushur me një dhimbje që është e papërballueshme (poezia “Dyzen krismash festimeve); një vuajtje të vazhdueshme, një dhimbje që nuk ndalet, një luftë e brendshme që vazhdon për gjithë natën (poezia “Krismë që nuk ndalet”), – përplotësojnë gamën e gjerë të motiveve dhe ideve të këtij vëllimi poetik.
Këto poezi shqyrtojnë kontradiktat e jetës dhe festave, si dhe ndeshjen me realitetin e hidhur të festimeve që jo rrallë janë të mbushura me vuajtje dhe vetmi. Poeti krijon një imazh shumëdimensional të realitetit, duke përdorur festat si një pikënisje për të reflektuar mbi më të thellat emocione dhe përvojash njerëzore.

3. Pasiguria ekzistenciale e dhimbja

Në disa poezi të tjera prekin tema e motive të tilla si vetmia, dhimbja e thellë, kujtimet dhe pritja, me përdorimin e një gjuhë të pasur figurative dhe pamje lirike që ngjallin përjetime. Këto lirika paraqesin një akt të vazhdueshëm të pritjes dhe tensionin që vjen me këtë pritje, me një ndjenjë nostalgjie dhe mungese, duke e portretizuar pritjen si akt që përfshin karakterin kalimtar të kohës me kujtimet e humbura. Poeti qëmton ndjesitë e brendshme të ngushëllimit dhe mbijetesës përmes kujtimeve. Kur poeti thotë “Më djegin përqafimet / E lagen parmakët e heshtur,” ai paraqet mallëngjimin dhe dëshirën për t’u lidhur me të kaluarën, por gjithashtu një dhimbje që vjen me këtë lidhje. Kur ndalon te paraqitja e dhimbjes së brendshme që e përjeton poeti, atëherë ajo është një dhimbje e pandalshme, e lidhur me ndarjen e një personi të dashur (poezia “E tash, çfarë bëj”).
Pasiguria ekzistenciale e dhimbja këndohen tutje nëpër poezi tjera. Kur përsiat mbi natyrën e kujtimeve dhe mbresat e tyre në jetën e qenies njerëzore, atëherë ato paraqiten me vargun e tillë si: “memece rrapëllojnë heshtjes”. Ndërkaq, kur poeti zhytet në meditime mbi procesin shpirtëror të ndeshjes me dhimbjen dhe shërimin, atëherë është loti ai që paraqitet si një shënjues që ka një cikël të vetin: “Loti buron nga pellg shpirti / Ushqehet me dhimbjen e zemrës”. Këtë shikim ai e zbret më tutje në thellësi (poezia “Shikim në thellësi”), ku e përfytyron protagonistin lirik në një udhëtim mendimesh dhe kujtimesh, i ngarkuar me dhimbje dhe mall. Këto kujtime, ofshamë, vuajtje e humbje, sintetizohen te metafora “shami e përshëndetëse”, e cila “valëvitet / Në vallen e flakës së mbrëmjeve”. Dy protagonistë dashurie që i takojnë së kaluarës, i takojnë poezisë “Mbrëmë të shikova gjatë”, ku jepet momenti i ndarjes dhe i shikimit të thellë të qenies së dashur që e ka humbur folësi lirik. Ujëvara shërben si metaforë për lumturinë dhe dhimbjen që janë të përjetshme dhe që vazhdojnë të rrjedhin:

Ndala mu aty
Përballë saj ngulita shikimin në kohë

Poeti bën një përpjekje që ta kuptojë, përballojë të kaluarën. Kujtimet shuhen e shuhen, ndërsa ujëvara “shushuriste vajtueshëm”. Në fund, poeti shfaq një pyetje naive dhe të heshtur: “Vallë a i lan hëna sytë natën në këtë ujëvarë”, që ka të bëjë me pastrimin dhe lehtësimin e dhimbjes përmes kohës.
Të tjera poezi mbushullojnë motivet e mjedisit dhe kohës, përsiatjeve mbi jetën dhe shpirtin. Kontrastet midis bukurisë natyrore dhe një qetësie që bëhet e dhimbshme dhe e frikshme për shpirtin (“Qetësi që të ther”), edhe njëherë shfaq reminishencat për të kaluarën. Kjo qetësi romantike jep peizazhin malor, aty ku “sytë shëtisin shpateve” dhe ku “shpirti dehet n’ bukuri lulnajash. E, megjithatë, ndodhin humbjet e tingujve dhe ndjenjave të dikurshme: “Nuk di ku mbeti melodia e fyellit/ As kënga e vashave”. Kjo qetësi bëhet një “burgu shpirtëror” që “ta ther palcën”. Mandej poeti ndalet në një natë të errët (poezia “Terrinë”), parqet gjendjen e tij shpirtërore. Poeti pyet: “A frymon gjallesë mbi këtë tokë?” shfaq pasiguri dhe një kërkim të kuptimit të ekzistencës në një botë të errët, të humbur dhe të pasigurt

4. Rrugëtimi shpirtëror përmes vargut poetik

Poeti i ka çastet e veta të frymëzimit, kur i shqipton lidhjet e thella midis folësit lirik dhe botës natyrore. Natyra shihet si qenësi që përkujdeset për shpirtin dhe mendimet e tij, siç është poezia “Frymëzim çasti”, kurse te tjetra, “Meditim malor”, ky rrugëtim shpirtëror dhe mjedisor, shkrihen në meditimet e tij: “Këmbët humbën kahun e rrugëtimit / Mes malit shtatlartë dëfrehet shpirti”. Poeti e admiron tej mase qetësinë, të kënduar te shumë poezi. Në këtë qetësi ku shpirti “pushon i pa lënduar” e përfundon me një dëshirë për paqe dhe për largim nga përvojat e hidhura që ndodhin nga njeriu dhe shoqëria.
Le ta shohim edhe poezinë “Aty te blini” që ka një emblemë këndimi të veçantë: mikun e tij krijues Sejdi Berishën. Në një vend simbolik në Pejë, “Blini i Poetit”, është vendi ku poeti dhe miqtë e tij gjejnë ngushëllim dhe lidhje shpirtërore. Motivi i miqësisë së thellë, përkushtimi ndaj jetës dhe artit të poezisë, si dhe pasioni për natyrën dhe jetën, nënvizojnë rëndësinë e fjalëve dhe vargut për t’i shprehur të vërtetat dhe emocionet më të thella. Vargu “Shikojeni këtë stilolaps” simbolizon artin dhe poezinë që, si një hieroglif, bart kujtimet dhe ndjenjat e poetit. Në poezinë “Përplasje me vargun”
Tahir Bezhani shqipton ndjesinë e mprehtë të grindjes dhe përplasjeve me mendimet dhe botën e brendshme. Vargu është metaforë për tensionet që krijohen mes poetit dhe shprehjes së tij, një luftë për ta kapur dhe shprehur atë që është mbyllur brenda shpirtit. Poezia shprehet për mundësinë e një “klithje spontane” si një shteg për të shpëtuar nga një ngërç shpirtëror. Vjen një thirrje e humbur: “Khajam! Khajam i mjerë” – vjen si një gjëmim i vetmisë, duke shprehur përjetime të shpërthimit të pasigurisë dhe dëshpërimit.
Gjithnjë në këto shtigje këndimi, poeti edhe te “Kitara ime e vjetër” tregon një lidhje të ngushtë mes mallit dhe përjetimit të kohës që kalon. “Kitarën e vjetër” e lidhur me kujtimet, është një simbol i pasionit të kaluar dhe dhimbjes që mbetet, kur koha e ndarjes ka kaluar. Tela të shkatërruar dhe ndryshku i kohës janë imazhe që paraqesin se sa shumë janë zbehur ndjenjat dhe kujtimet, dhe si ato mbeten të ngulitura në mendje, duke i dhënë shpirtit një barre të përhershme. Kitarës i është dhënë një kuptim i thellë emocional: ajo është e lidhur me shprehjen e shpirtit dhe dhimbjes, por gjithashtu edhe me një përpjekje për të gjetur një çlirim nga malli dhe vuajtja. Në “Dialog me vargun”
Tahir Bezhani krijon një dialog me vargun, e që është një metaforë për luftën e brendshme dhe tensionin që ndjen ai për ta shprehur veten. “Ti, vargu im idhnak” është tensioni dhe mosmarrëveshja me fjalët dhe shprehjet që përdor. “Rrugës së dashurisë e të dhimbjes” mësyn poeti, për ta shprehur kontrastin mes aspekteve të jetës që janë të lidhura me pasion dhe vuajtjen.

5. Lirika e humbjeve dhe dhimbjes, kujtimit dhe mallit

Assesi të reshtet së kënduari poezi për mallin dhe mallëngjimin. E, mall e mallëngjim ka gjithnjë kur diçka ka ikur, ka kaluar, nuk është më me ne, si te poezia “Lot malli për gurin”, e cila parqet dhimbjen dhe humbjen, ndjenjën e boshllëkut që vjen nga ndarja me vendin e dashur dhe të shtrenjtë. Guri, si një simbol i qëndresës dhe historisë, është ngulitur thellë në shpirtin e poetit. Është lidhja e thellë me trashëgiminë dhe kujtimet që mbeten të gdhendura në zemër, pavarësisht dhimbjes dhe kalimit të kohës. E kësaj fryme është edhe poezia “Përkujtim apo përmendore përjetësie, ti o miku im i shpirtit”, një homazh për Zeqir Lushaj, që paraqet dhimbjen që vjen nga humbja e mikut të shtrenjtë. Poezia tregon për kujtimet e ndara, momentet e lumtura të kaluara bashkë dhe qëndrimin e mikut për të ruajtur miqësinë dhe dashurinë për atdheun. Pavarësisht se mikut i është dhënë një fund, kujtimet e tij do të mbesin të përjetshme në memorien e poetit Bezhani.
Kjo periudhë e kujtimeve të shkuarës i zë momentet që janë të shenjta për poetin, si kohë që ka kaluar me dashuri dhe ndjenja të forta, të vendlindjes së poetit. Poezitë e tilla rëndom shprehin përjetime të forta malli për vendet, njerëzit dhe momentet e kaluara, si dhe për ato lidhje shpirtërore të thella që kanë lënë gjurmë në jetën e tij. Malli për të kaluarën është i dukshëm, veçanërisht në poezi si “Lot malli për gurin” dhe “Shprushje kohe”, “Imazh në dy kohë”, “Përkujtim apo përmendore përjetësie”, “Kujtesë e vrarë malli”, “Ngarendje festive”, “Vuajtja e ka heshtjen e gjatë” etj. Poezitë shprehin një përkushtim të thellë ndaj trashëgimisë, traditave kulturore dhe shpirtërore. Njerëzit dhe vendet që kanë luajtur një rol të rëndësishëm në jetën e tij, mbeten të gjalla përmes kujtimeve dhe poezisë. Miqësia është një temë e shpeshtë te këto poezi, ku poetët dhe miqtë e tij përjetojnë një ndjenjë të thellë përkrahjeje dhe ndihme shpirtërore. Miqësia dhe lidhjet e thella përshkruhen si formë e përjetshme e mbështetjes dhe dashurisë. një mall të thellë dhe një kujtim të vrarë, që na dërgon në një vend të largët, që është shenjë e një periudhe që ka kaluar, por që ende ngjall emocione të forta. Shprehet një ndjenjë të thellë të vetmisë dhe zhgënjimit për një botë që nuk e ka mbajtur premtimin e gëzimit dhe shpresës.

Poezia “Vaj i ndryshkur moteve” është një këndim elegjiak për humbjen e nënës dhe mbajtjen e saj të gjallë në kujtime. Ky refleksion është i kapluar nga dhimbja dhe malli, Poeti rrëfen për një intervistë televizive, tregon për brishtësinë e jetës dhe humbjen e nënës pa mundur ta shprehë përmes vargjeve, duke nënkuptuar që dhimbja është aq e thellë sa fjalët nuk mund ta përshkruajnë. Ky mall dhe kujtim i nënës mbeten si “lapidar kujtimi,” dhe, ndërkohë që flaka mund të shuhet, ajo do të rilindë gjithmonë, si shkëndijë, duke u mbajtur gjallë në shpirtin e autorit. Ndërsa te poezia “Përfytyrim në dhomën e burgut” është një dëftim i kujtimeve të dhimbshme të kaluara në burg dhe në robëri. Dhomat e burgut kanë pamje të errëta dhe të trishta. Te “Numërim i gabuar” përsëri na vjen ndjesia e humbjes dhe e karakterit kalimtar të kohës, ku folësi lirik ndeshet me ndryshimet e jetës dhe të vetvetes përmes një simbolizmi të thellë të numërimit. Dje, ai e numëronte kohën si një proces linear dhe të kuptueshëm, por sot, ai përjeton një humbje të kuptimit të saj. Ky numërim i gabuar i jetës është i kapluar me pasiguri, me ndjesinë se koha ka humbur qëllimin e saj, se numëratorja e jetës ka ndryshuar. Autori pyet veten nëse ka gabuar dhe ku ka humbur sensin e drejtimit të jetës. Shtegtimet nëpër kujtimet e kaluara dhe përpjekja për t’i përballuar ndryshimet dhe humbjet që ka sjellë koha, vijnë edhe te poezia “Isha dje aty”. Poeti përshkruan ndjesinë e të qenit aty, duke puthur gurët dhe tjegullat, që përfaqësojnë lidhjen e tij me të kaluarën.
“Zemër e Tallahisur” është një metaforë për ndjeshmërinë dhe për shpirtin që është bërë i rrahur dhe i lodhur nga vuajtjet e shumta. Ky shkrim është një refuzim i plotë i natyrës dhe e realitetit, duke përshkruar një zemër që ka pësuar, një trup që ka kaluar përmes periudhave të vështira dhe një mendje që vazhdon të përballet me të kaluarën e saj.
Poezitë e Tahir Bezhanit i përshkojnë përjetimet e thella ekzistenciale, përmes të cilave autori reflekton mbi karakterin kalimtar të kohës, mbi dhimbjet e brendshme dhe ndryshimet e jetës. Ai dëshiron ta shqiptojë një lloj distancimi nga e kaluara dhe një ndjenjë të thellë të humbjes dhe mosrealizimit të mundësive të jetës. Kjo tematikë shpreh një proces të brendshëm të vetëreflektimit dhe të përpjekjeve për ta kuptuar jetën në një realitet që është në vazhdimësi e ndryshuar.

E veçantë mbetet poezia “Përshëndetje mes lotësh (Kryqëzoreve të Jetës)”, ku shfaqen e shprehen dhimbja e pafund dhe humbja e shpirtit përmes shtigjeve të jetës. Lotët janë simbol i vuajtjes dhe pasojave që lënë mbrapa kujtimet e humbura dhe ndarjet e dhimbshme. Gjithashtu, kujtimet, të shënjuara nga “xixëllonjat e verës”, mbeten si një dritë e ftohtë dhe e largët, duke pasqyruar gjithçka që është kaluar dhe që ka humbur, si një kujtim i vetëm që mbetet “përmendore” në bebëza të syve. Te poezia “Shëtitje” ka një reflektim mbi rikthimin në kujtimet e fëmijërisë dhe të fshatit. Vargu “Eci ngadalë rrugëve të qytetit” shfaq një gjendje të brendshme refleksive, ku qyteti është i mbuluar me gjurmët e kaluara dhe ku shpirti përpiqet të gjejë një ndjesi të paqes dhe të qetësisë përmes një shëtitjeje të ngadaltë. Ndonjëherë shpëtimi kërkohet te “Një gotë verë”, në të vilën poezi flet për vetminë dhe pasigurinë që e ndjekin njeriun, kur kalon kohë të vështira. Poezia shënjon shenjat e harresës për të kaluarën, kjo humbje për kujtimet dhe miqtë e humbur që tashmë janë të larguar.

Ai shpesh kthehet te kujtimet dhe përbërësit e mjedisit, vendlindjes, lisit, pishës a burgut etj. që janë të lidhura me identitetin e tij, duke theksuar lidhjet që nuk mund të thyhen, por as nuk mund të shmangen. Paraqitet një shqetësim i thellë për kalimin e kohës dhe pasojat e saj. Nga ana tjetër, këto poezi janë të përplotësuara me pasione të thella, me përsiatje ekzistenciale, si dhe me një ndjesi të fortë të dhimbjes dhe nostalgjisë për humbjen e dashurisë dhe kohëve të kaluara. Këto lirika shpërfaqin një shqetësim të ndjerë për jetën, dashurinë dhe dhimbjen që shfaqen përmes natyrës dhe kujtimeve të humbura. Dashuria dhe vuajtja janë tema të përhershme, dhe përmes metaforave të natyrës, ai shpërfaq një botë të brendshme që është e ngarkuar me pasion dhe dhimbje.

Poezitë e këtij vëllimi zotërohen nga një tension i vazhdueshëm i përplasjeve mes të kaluarës dhe të tashmes, mes mallit dhe vetmisë, mes shpresës dhe dëshpërimit. Secila poezi ndihmon në krijimin e një imazhi të pasur dhe të ngushtë të përjetimeve të jetës, duke shprehur përjetime të vrullshme dhe perceptim të përthelluar të ekzistencës.

6. Toni reflektues dhe i vetëvlerësimit

Poezitë e Tahir Bezhanit janë të mbushura me një ton të thellë reflektimi, emocionalizmi dhe vlerësimi të brendshëm, më saktësisht të një vetëvlerësimi (a introspeksioni). Shkrimet e tij lirike shprehin përjetime të forta, ku trishtimi dhe kërkimi i kuptimit të jetës janë temat kryesore. Bezhani këndon natyrën, vargun dhe skalit imazhet për paraqitjen e përvojave të brendshme dhe për t’i shprehur tensionet shpirtërore të protagonistit lirik përballë realitetit të ashpër të jetës. Kështu, në poezinë “Hapat që nuk lëvizin…” poeti përshkruan një ditë me shi dhe erë, ku natyra shfaqet si pasqyrë e gjendjes shpirtërore të poetit. Vargjet “Ditë me shi, e ftohtë, mërdhin” dhe “Sytë e stepur vitrinave përplot” përçojnë një ndjesi të ftohtë dhe të paqëndrueshme, ndërsa poetit i duhet të ndeshet me realitetin e hidhur të jetës urbane, me dhimbjen e realitetit që nuk mund të shmanget, ku edhe një akt i vogël i bamirësisë, siç është dhënia e kapelës për një fëmijë të varfër, sjell një shpresë të vakët: “Vogëlushi zbathur buzë rruge më shikonte”. Çaste vetëreflektimi hasim te poezia “Para pasqyrës në dhomën time”, ku autori ballafaqohet me lodhjen e jetës dhe pasqyrën e tij shpirtërore: “Lodhja mban peshën mbi kurriz”. Rrëfehet poetikisht angështia e jetës së përditshme dhe pesha e mërzisë. Pasqyra, si simbol i vetëdijes, është thyer në copëza, një imazh që nënkupton copëzimin e identitetit dhe konfuzionin që lind nga ballafaqimi me vetveten: “Nuk e njoha vetveten”. Më tutje, poeti parapëlqen çaste ëndërrimi dhe pasioni, duke krijuar një kontrast të thellë mes jetës reale dhe pasioneve që lindin në ëndërr *(poezia “Ëndërr e bukur…”). e citon Octavio Paz dhe ligjëron: “Bota e gjitha është një natë dhe jeta është vetëtimë”. Poeti shpreh pasigurinë ekzistenciale dhe atë të paqes, kurse vetë poezia është një përshkrim i kontradiktave të jetës, ku ëndrrat dhe realiteti janë të ngatërruara, dhe vetëm përmes këtij ngatërrimi poetik mund të gjendet kuptimi i jetës.
“Lëreni njeriun të qajë!” përgjërohet poeti. Ai kërkon një hapësirë për dhimbjen dhe shpërthimin e saj: “Lëreni të çajë me lotin që shpërthen zemrës”. Është thirrje për ta pranuar dhe lejuar shprehjen e dhimbjes përmes lotëve, si proces shpërblyes dhe pastrues për shpirtin. Kjo poezi është kërkesë për empati dhe mirëkuptim për ata që kalojnë përmes dhimbjeve të thella emocionale dhe ekzistenciale:

Dhimbja për njeriun të jep nder
Të bën krenar

Një meditim mbi vdekjen dhe përballjen me të (poezia “Kur të vdes…”) percepton një përfytyrim të vdekjes si ngjarje që nuk është e frikshme, por është një kalim në një tjetër realitet, një përfytyrim idilik dhe paqësor i vdekjes:

Kur të vdes
Do jetë ditë me diell,
Me lule maji e aromë

Ai dëshiron që të kujtohet ashtu siç ishte, i vërtetë dhe i sinqertë. Në vargjet si “Rrugëtimi im i gjatë / Emër i fshehur n’guaska” apo “Dhimbje e pashkruar kurrë” e përshkruan jetën si një udhëtim i brendshëm i kapluar me dhimbje të panjohura dhe të pazbuluara nga të tjerët, me një jetesë të brendshme e panjohur për botën e jashtme. Aty na vjen edhe poezia “Rruga ime…”, në tjetër përsiatje mbi jetën dhe tjetër përpjekje e poetit për ta gjetur kuptimin e ekzistencës:

Mbaj mend saktë rrugën e gjatë
E di se ecja ngadalë e herë edhe me vrap

Miqtë dhe njerëzit që e rrethojnë poetin, janë dëshmitarë të një procesi që duket si një ndryshim i thellë shpirtëror.
Poezitë e këtij motivi shfaqin një qasje të hapur dhe të sinqertë për përjetimin e jetës, me reflektime filozofike për të paraqitur brendinë e shpirtit të poetit. Krijimet e vetëreflektimit janë një përpjekje për ta kuptuar vetveten dhe për ta përballuar realitetin e vështirë të jetës, ku kontradiktat e brendshme, si dashuria dhe dhimbja, janë të lidhura ngushtësisht.

Tahir Bezhani është poet që shpreh nëpërmjet vargjeve të tij dhimbjen, pasigurinë, dhe kompleksitetin e jetë. Poezitë e tij janë të përforcuara me një emocionalitet të fortë, janë në përsiatje mbi marrëdhëniet njerëzore, jetën, vdekjen dhe përjetimet e brendshme të njeriut. Këto poezi trajtojnë motive të shumta, si humbja, malli, kujtimet, pasiguritë dhe përpjekjet për ta kuptuar ekzistencën dhe mbylljen e cikleve jetësore.
Një nga temat më të rëndësishme është humbja e mikut dhe ndarja përfundimtare nga ata që kanë pasur një ndikim të madh në jetën e poetit. Malli dhe kujtimet, po ashtu janë një tjetër gamë këndimesh që lidhet ngushtë me refleksionet e poetit.
Këto poezi shpesh prekin marrëdhëniet njerëzore, si ato me miqtë dhe të dashurit, që janë të përshkruara si lidhje të forta, por që në fund mund të shkërmoqen nga ndarja ose largimi i papritur. Në shumë poezi, poeti bëhet refleksiv dhe kërkon kuptimin e ekzistencës. Ndërsa kalon përmes momenteve të vështira dhe përjeton humbje të mëdha, poeti reflekton mbi kuptimin e jetës dhe mënyrën se si njeriu mund t’i përballojë vuajtjen dhe sfidat. Mbi të gjitha, ka një kërkesë për t’i kuptuar dhe për të shprehur ato që janë të fshehura në shpirt, duke pranuar se dhimbja është një pjesë natyrale e jetës.

7. Poetika, një kërkim për liri

Tahir Bezhani është një poet që, përmes vargjeve të tij, shpreh thellësinë e brendshme të shpirtit dhe natyrën e jetës, vdekjes dhe dhimbjes. Poezitë e tij janë një qëmtim dhe kërkim emocional dhe filozofik i kuptimit dhe ndihmës për t’i përballuar ndarjet dhe humbjet që ndodhin gjatë jetës.
Poetika e Tahir Bezhanit është gjithashtu një kërkim për liri, në përpjekje për të shpëtuar nga ngarkesat e brendshme dhe nga jeta e mbyllur në dhimbje dhe përbuzje (si në poezinë “Rruga ime…”). Ka një tip rebelimi të heshtur në vargjet e tij, ku përpjekja për ta shfrytëzuar çdo mundësi për liri dhe shpëtim, është një nga motivet kryesore. Ky koncept i lirisë, megjithatë, është i lidhur ngushtë me vetëdijen për kufizimet dhe pasojat e jetës që i japin formë dhe thellësi përjetimeve të tij.
Struktura e poezisë së Bezhanit është e lirë dhe e papërmbajtur nga rregullat e zakonshme poetike. Kjo liri e formës është e lidhur me natyrën spontane dhe emocionalisht të ngarkuar të poezisë së tij. Ai përdor vargje të gjata dhe shpeshherë ndërron ritmin dhe metrikën, për t’i shprehur ndjenjat dhe pasionet që shprehen në mënyrë të pakufizuar. Ky lirim i formës është në harmoni me përjetimet e përsiatjet e tij.

Mars 2025

Aristotel Mici u lind më 5 qershor, 1935, në fshatin Shën-Pjetër, që ndodhet pranë qytetit antik të Apolonisë të rrethit të Fierit. Shkollen e mesmr e bëri në qytetin e Shkodres, më 1954. Vitet e para punoi si mësues në Shën-Pjetër, në Seman dhe në Fermën “Çlirimi”. Pasi mbaroi Universitetin e Tiranes, pa shkëputje nga puna, më 1860, u transferua në gjimnazin e parë të Fierit, duke qenë ashtu midis mësuesve të parë, që themeluan atë institucion.  Ndër kohë, qysh atëherë, ai ishte marrë edhe me krijimtari lerare. Më 1968, kur në Fier u hap filiali i Universitetit të Tiranës, Aristoteli u emrua atje pedagog i letërsisë. Ndër kaq, në këto vjetë, ai do të botonte disa librat të tij si : Anës detit, Kërrabat me bilbil, Gjoli i rosave, Kopshti i lepurushve, Elektricistja e betonierës, Lulet e pyllt, Blerina në malësi, Lulet e pyllit, Drizana ,Vera midis nesh, Legjenda e zogut Gjon(me titull Gjini, Gjoni dhe Motra), Kur këndojnë gjinkallat,  Ariu i pyllit të madh; vëllimi me fabula “Gardalina në fole” po atëherë ai kishte përkthyer librin “Kalimero në plazh” si edhe një libër me tregime mitike nga antikiteti me titull ”Tezeu dhe Minotauri”. 

Në vitin 1981 Aristotel Mici do te dekorohej nga Kryesia e Kuvendit Popullor me me Urdherin Naim Frashëri.                                                                                      

Në vitet ’80 dhe ’90 të shekullit të kaluar A.Mici do të punonte në Shtëpinë Botuese Naim Frashëri, ku do të merrej me redaktimin dhe përgatitjen për botim të veprave seriale të autorëvve të traditës si ishin veprat e Naim Frashërit në shtatë vëllime, te Pashko Vasës, të Foqion Postolit, Lasgush Poradecit, Faik Konicës, Migjenit, Mitrush Kutelit e të tjerë.

Ndërsa në vitin 1998 ai do të emigronte në Amerikë dhe do të vendosej në shtetin dhe qytetin, ku kish pas punuar si immigrant ekonomik i ati para Luftës së Dytë Botërore. Atje, në emigracion, ai rinisi mësuesinë në disa shkolla, ku vazhdoi të punonte me zell dhe përkushtim sidomos me fëmijët emigrantë, që fillimisht kishin vështirësi për arsye të gjuhës. Dhe atëherë, për punën e tij me cilësi (Highly Quality) në procesin mësimor – edukativ, Aristoteli do të nderohej me çertifikat nderi, dokument ky i firmosur nga kryetari (Major City) i baskisë së Worcesterit, Timothy Murray, si edhe Superintendenti (Shefi) i shkollave James Caradonio. Po ndër këto kohë ai vazhdoi edhe studimet për zgjerimin e njohurive të tij. Në fillim ndoqi Kolegjin Quinsigamond në degën e gjuhës angleze për të huaj. Pastaj përfundoi studimet në Worcester State University (Major Program) në departamentin e historisë. Më vonë u gradua “Master in History” po në Worcester State Uiversity.

Ndër kohë që vazhdonte studimet, ai gjente rast për të folur dhe propaganduar në auditoret e Universitetit traditat tona kombëtare e patriotike siç duhet përmdndur eseja e tij “Skenderbeu në poezinë e Longfellout” – (Scanderbeg in the poetry of Longfellow) e edituar nga Prof D. Hochstettler. Me anë të këtij studimi autori përpiqet të theksoi vlerat e poemës së Longfellout për Heroin tone kombëtar, po edhe të sqarojë për audiencën e pranishme në sallë, rrugët e shtigjet, që mund ta kenë shpurë Longfelluan drejt gjetjes së subjektit të Skënderbeut, 160 vjet më pare, kur nuk kishte as telefon dhe as mjete të tjera komunikimi, poemë e rëndësishme kjo, që e ka përkthyer mjeshtërisht Noli i Madh.

Kurse studentja për Master në Boston University, Krisela Karaj, do të perfundonte përkthimin në anglisht të monografisë së Aristotel Micit “Origjina e emrit etnik shqiptar” (The Albanian Ethnonym Shqiptar) botuar në disa gazeta elektronike si edhe në “Amazon”.

Gjatë gjithë viteve të jetës në Amerikë, A. Mici do ta ndjente veten të angazhuar me aktivitetet kulturore dhe patriotike të diasporës. Kështu, kur shoqata “Kombi” organizoi një tubim me shqiptaro-amerikanët e qytetit Worcesterit, ku qe i ftuar ish kongresmeni me origjinë arbëreshe Joseph Dio Guardi, ai mbajti kumtesën e titulluar “Shtegëtimi i armëve të Skënderbeut”, ligjërimi i tij u prit me shumë interes. Vetë ish Kongresmani e përgëzoi.

Në kuadrin e 550 vjetorit të Heroit Kombëtar, Skënderbeut, Aristoteli shkroi esenë “Mesazhi i Memories së Gjon Muzakës për Skënderbeun”, që do të botohej në “Dielli”, në “Milosao”, në Gazetën Shqiptare dhe në disa gazeta elektronike. Në këtë studim, përveç ideve që dalin nga analiza e veprës së Gjon Muzakës, autori mban qendrim kritik kundër historianit Oliver J. Schmitt, i cili synon në mënyrë tendencioze të denigrojë dhe deformojë të vertetat për heroin tonë kombëtar. Ndër kohë ai ka realizuar disa lloj studimesh të publikuara në organe të ndryshme shtypi si në Shqipëri dhe jashtë, po edhe në botimet elektronike:

            Midis këtyre botimeve bën pjesë monografia “Zanafilla e romanit ‘Lumi i Vdekur”. Disa nga këto shkrime të shkruara në Amerikë do të ishin pjesë perbërëse e librave të tij me motive historike dhe gjuhësore, siç mund të përmendim novelen “Karvani i Pavaresise”, qe evokon udhëtimin historik të Ismail Qemalit, kur u ngrit flamuri ne Vlorë me 28 Nentor,1912. Një pjesë e subjektit të kësaj novele pasqyron pritjen e Ismail Qemalit nga populli i Libofshës si edhe përcjrcjelljen e shpurës së tij me lundrën “Gjemi” në fshatin Petovë.

Në këtë periudhë të jetës në emigracion, A.Mici do të botonte edhe librat:

“Prejardhja e emrit shqiptar”, Himni i Flamurit simbol mbarëkombëtar”, “Meditime letrare”, “Apolonia dhe hinterlandi i saj”.  Me rëndësi është të përmendim veprën “Presidentët Amerikanë në Memorialin e Malit Rushmore”, e cila vepër përfshin katër portrete historike, Gj. Washington, Th. Xheferson, A. Linkoln, Th. Rusvelt, që evokojnë katër presidentët më të famshëm të Amerikës, të cilët janë përjetësuar në një vepër arti, që është skulptura më e lartë në botë në Malin Rushmore në shtetin e Sauth Dakota.

        Në vitin 2020, Aristoteli botoi edhe librin – monografi, titulluar “Pellazgët në Optikën e Herodotit” qe trajton çështje të etnogjenezës të kombit tone sipas Herodotit.

            Ai sapo ka përfunduar gjithashtu dhe një përmbledhje me motive nga antikiteti, siç janë shkrime tashmë të botuara në Dielli dhe në Milosao: Orakulli i Apolonisë dhe Frakulla sot, Akili i falej Zeusit të Dodonës Pellazgjike, Kënga “O e bukura More”, Kulti i Aleksandrit të Madh në trevat Iliro-Arbërore, Spinarica si Port i Apolonisë” e të tjera.

Dhe tani në vazhdim të shkrimit tonë rreth personalitetit të Aristotel Micit, arrijmë në idenë se gjithë veprimtaria e tij intelektuale si pedagog dhe shkrimtar është një eksperiencë, që duhet njohur dhe studjuar nga ana didaktike dhe letrare. Le të kujtojmë se për shtatë dekada ai, duke dhënë mësim, ka praktikuar gjithë programet mësimore të shkollës sonë, nisur që nga programet e shkollës fillore, nëntëvjeçare, shkollës së mesme(gjimnazit), si edhe programet e lëndëve të fakultetit, pra të universitetit.

Po për veprimtarinë letrare dhe pedagogjike Aristotel Micin e ka vleresuar edhe kryetari i Bashkisë së Fierit, i cili e ka ndeuar atë në tetor të vitit 2022 me Çerifikatë Mirënjohjeje për kontributin e tij në fushat e arsimit, letërsisë dhe publicistikës. Edhe shoqata kulturore “Myzeqeja” e ka vlerësuar atë, duke i dhënë Çerifikatë Nderi.

Ndërkaq është mirë të theksojmë se reporteri bibliografik i Aristotel Micit ka mbi 100 materiale të publikuara në gazeta dhe revista të ndryshme, disa lloj studimesh si monogafi, kumtesa, ese, trajtesa, kritika letrare të botuara brenda dhe jashtë Shqipërisë.

Si konkluzion, tërë përvoja e tij është një traditë me vlerë që e vendos atë midis studiuseve pasionantë të arsimit dhe të kulturës sonë.

Që nga viti 1998 Aristotel Mici jeton familjarisht në qytetin Natick, të Bostonit, ku është anëtar i shoqatës panshqiptare Vatra dhe ku herë pas here aktivizohet në jetën patriotike dhe kulturore të komunitetit shqiptaro-amerikan.

Duke përkujtuar 23 prillin, Ditën Botërore të Librit1)

Paskam trokitur në portën e Olimpit!2)

Shkrimtari i ri trokiti në derën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve.
-Urdhëroni zotëri, cilin kërkoni? – e pyeti portieri, që po hante një copë bukë me djathë e domate.
-Dua të takoj kryetarin.
-Nuk është, – i tha portieri dhe bëri t`i mbyllte derën.
-Atëherë, nënkryetarin, të lutem!
-Edhe ai nuk është.
-Po, sekretari, ai besoj se është?
-Më vjen keq zotëri, por edhe ai nuk është.
-U pa puna, do të takoj atë që merret me botimet, – tha pa e fshehur nervozizmin shkrimtari i ri.
-Nuk është zotëri, as ai nuk është, – i tha portieri, teksa gëlltiti të gjithë copën e bukës, të djathit dhe të domates së mbetur.
Shkrimtari u shfaq krejt i habitur dhe foli me zë të ulët, si të fliste me vete:
-More, po ç ‘ është kështu, këta, “qoftë larg!”, sikur paskan vdekur të gjithë!
-E ke shumë gabim zotëri, shkrimtarët janë hyjnorë, janë të pavdekshëm. – i tha portieri, kësaj here duke fshirë me mëngën e xhaketës thërrimet e bukës dhe djathit që i kishin mbetur në buzë.
-Ah, – tha me ironi shkrimtari i ri, – pse s`thua që unë paskam trokitur në portën e Olimpit!

Ju lutem, m`i thoni edhe një herë ato fjalë!

-Urime, – i tha zyrtari i lartë, duke i shtrënguar dorën autorit për librin e ri që porsa kishte botuar. -Ke shkruar një roman vërtet të rrallë, madje të mrekullueshëm, nuk e teproj po të thosha se me këtë roman do të jesh njëri nga pretendentët për çmim!
Autorit të librit i ndriti fytyra dhe, duke parë andej – këndej, i tha:
-Ju falënderoj shumë, zotëri, nuk mund ta merrni me mend sesa më gëzuat, por, ju lutem, ju lutem shumë, m`i thoni edhe një herë tjetër këto fjalë kur të jem mes kolegëve shkrimtarë! Ja, disa prej tyre po afrohen…

Vërejtjet pas krahëve na shijojnë më shumë!

Kur përurimi i librit përfundoi dhe të gjithë nisën të shkojnë në punët e tyre, njëri nga shkrimtarët pjesëmarrës në përurim iu afrua studiuesit që mbajti referatin kryesor dhe i tha:
-Fole mirë, por të kishe bërë edhe ndonjë vërejtje! Ti e di që, vërejtjet me vend janë si kripa e gjellës, si piperi dhe speci djegës, si xhenxhefili, si salcat pikante…
Studiuesi e ndërpreu dhe i tha:
-Meqenëse përmende kripën, piperin, specin djegës, xhenxhefilin dhe salcat pikante, shkojmë ku ato kanë vendin, ja, tek ai restoranti i fshehur mes pemëve. Atje, bashkë me mishin e pjekur e me shije pikante, edhe vërejtjet pas krahëve të autorit, do të na shijojnë më shumë!

Mund “të shkurtoj” majën Everest,
por jo romanin tim!

-Romani im tregon për aventurat e një grupi alpinistësh, që ngjiten në majën më të lartë të botës, në Everest, – i tha shkrimtari i ri botuesi të njohur. -Shpresoj se do të ma botosh?3)
-Tema më duket interesante, – i tha botuesi, – Por do ta lexoj romanin dhe do të të kthej përgjigje.
Kaluan disa javë dhe, ngaqë s`po merrte përgjigje, shkrimtari i telefonoi botuesit dhe e pyeti nëse ai e kishte lexuar romanin.
-Më vjen keq që s`po e lexoj dot më shpejt, – iu përgjigj botuesi, – prisja tjetër gjë nga ti, romani po më duket i lodhshëm në lexim, madje edhe më i lodhshëm sesa t`i ngjitesha dhe vetë Everestit. Ke shkruar për aventura shpesh herë të pabesueshme, rrëfen se si në lartësinë 8 mijë metra alpinistët heqin maskat e oksigjenit, shtrohen këmbëkryq duke ngrënë ushqime të llojllojshme dhe duke pirë verë e shampanjë, madje ata këndojnë e kërcejnë, ndërkohë që dikush shkruan në ditar përshtypjet e tij, një tjetër pikturon peizazhet mbresëlënëse, disa luajnë me topa dëbore, një djalosh i bie kitarës dhe këndon këngë dashurie, një tjetër mbledh lule (?!) dhe ia dhuron vajzës alpiniste që dashuron…Pastaj, befas, personazhet humbasin nëpër shtigje mali, përpihen nga humnerat e rrëpirat, rrëshqasin në akullnajë qindra metra poshtë, zhduken dhe rrëmbehen nga ortekë të fuqishëm dhe, pas disa orësh, shfaqen papritmas si me magji, madje ndihen mjaft mirë me shëndet, me humor dhe krejt të freskët!! Ndërkaq, personazhet i mbajnë fjalime dhe i thurin vargje poetike njëri-tjetrit, qeshin me hare e bëjnë humor edhe kur zvarriten nëpër shkëmbinj të rrëshqitshëm e të thepisur, apo dhe kur kalojnë buzë humnerave e akullnajave…Të them të drejtën, po dyshoj dhe s`jam i sigurt, nëse unë si lexues do të kem guximin “të ngjitem” së bashku me personazhet e tu alpinistë deri në majën Everest, në lartësinë 8.849 metra…!
Botuesi heshti një çast dhe vijoi:
-Zotëri! Ngjitja në Everest s’është si të bësh një ekskursion turistik në malin e Dajtit. Si fillim mendoj që ti duhet të studiosh mirë dhe me kujdes faktet shkencore dhe përvojat e atyre që janë ngjitur deri atje lart. Duket që nuk e di se në Everest temperatura shkon -40 gradë apo dhe -60 gradë celsius, maskat e oksigjenit s`mund të hiqen e të vihen si të ishin syze dielli. Duhet të dish se vetëm disa persona mund të qëndrojnë në majë, qëndrimi atje s`duhet t`i kalojë 10 apo 20 minuta, ndryshe, sidomos pa maskë rrezikon seriozisht jetën për shkak të mungesës së pamjaftueshme të oksigjenit, për shkak të stresit dhe të lodhjes, por dhe për shkak të ndonjë stuhie të fuqishme që vjen papritmas…Duhet të dish gjithashtu se në lartësinë mbi 8 mijë metra mbi nivelin e detit nuk rriten bimë apo lule. Kjo zonë quhet “zona e vdekjes”, sepse aty ka shumë pak oksigjen, ka kushte ekstreme të motit, temperatura të ulëta dhe erëra të forta…Të këshillojë t`i bësh përmirësime dhe shkurtime të thella romanit, sidomos të mënjanosh fantazitë boshe dhe teprimet që bien ndesh me faktet shkencore…Mos harro këshillën, që u jep Çehovi shkrimtarëve të rinj:” Shkruaj dhe shkurto. Shkruaj dhe shkurto!”
Shkrimtari i ri dëgjonte me nervozizëm, ndizej përbrenda nga zemërimi dhe mezi priste të shpërthente. Ai i tha botuesit:
-Kuptohet qartazi, zotëri, ju s`doni që ta botoni romanin tim! E po, mbase s`keni faj, sepse ju s`e keni nivelin e duhur të kuptoni imagjinatën time dhe vlerat e rralla të këtij romani! Ndonjë fakt shkencor, mund ta verifikoj, por që ta rishkruaj dhe të shkurtoj pjesë të tëra të romanit, këtë harroje, kjo s`ka për të ndodhur kurrë! Madje, në mënyrë figurative do të thosha që, unë mund “të shkurtoj” edhe majën Everest, por jo romanin tim! Eh, pse po vazhdoj të merrem ende me ty, kur ka plot botues të tjerë që do të ma rrëmbenin këtë roman magjepsës, siç rrëmben peshkun delfini akrobatik dhe do të ma botonin në dhjetëra mijëra kopje. Unë, “drëng!” paratë në dorë dhe…

Romani i “përmbytur”

-Lutem, hidhi një vështrim romanit tim dhe më ndihmo me ndonjë sugjerim, – i tha shkrimtari i ri një botuesi.
-Për çfarë flet romani yt ?
-Për vërshimet e lumenjve dhe përmbytjet… Personazhi im kryesor është një specialist që manovron disa motopompa të fuqishme, të cilat shërbejnë për largimin e ujërave nga tokat e përmbytura dhe kthimin e tyre në toka buke…
Pasi e lexoi romanin, botuesi i tha:
-Ideja dhe qëllimi i romanit është interesant, por, romani yt është “përmbytur me ujë” më shumë se tokat e përmbytura, madje aty, ka kaq shumë “ujë”, saqë as motopompat e tua të fuqishme, nuk e largojnë dot..!

Si bleta nektarin!

Në përfundim, në këtë Ditë të Shënuar të Librit, po përshëndes me disa vargje të krijuar enkas të gjitha shkrimtarët, që përkushtohen dhe vënë shpirtin dhe zemrën në çdo krijim të tyre:

“Ty të “urdhëron” shpirti dhe mendja,
Ndaj pareshtur s`e ndal të shkruarin,
Vargjet poetike që të dalin nga zemra,
Lexuesit i kërkojnë si bleta nektarin!”
……………………
Shënime shpjeguese:
1.Ideja e përkujtimit të Ditës Botërore të librit e ka origjinën e vet në Spanjë, në zonën e Katalonjës, ku atij që blinte një libër i dhurohej edhe një trëndafil. 23 prilli është shpallur si Dita Botërore e Librit më 15 nëntor 1995, me një rezolutë të UNESCO-s. Më 23 prill të vitit 1616 u nda nga jeta Servantesi, Shekspiri, dhe Garcilaso de la Vega. 23 prilli shënon edhe lindjen ose vdekjen e disa shkrimtarëve të tjerë…
2.Olimpi është i njohur në mitologjinë e lashtë greke si shtëpia e perëndive greke, në majën Mytikas 2918 metra lartësi.
Në mitologjinë shqiptare “mal i perëndive” konsiderohet mali i Tomorit, me majën më të lartë 2416 metra, i quajtur ndryshe “Baba Tomori” – babai i perëndive dhe i njerëzve. Ai kishte bashkëshorte të Bukurën e Dheut. Edhe mali i Pashtrikut (pjesë e maleve të Hasit), mes kufirit imagjinar Shqipëri-Kosovë, konsiderohet “Baba Pashtriku”, mali i perëndive, figurave mitologjike. Kuptimi etimologjik i Pashtrikut: “pa shtriga”).
3.Më 27 maji të vitit 1953, dy alpinistë: Sër Edmund Hillari (nga Zelanda e Re) dhe Tenzing Norgei (nga Nepali) arritën të ngjiten në majën më të lartë të botës, në Everest. Pas asaj ngjitjeje, janë edhe qindra të tjerë që kanë mundur të kapin majën, mes tyre, në vitin 1912 edhe gjashtë alpinistë shqiptarë.

(24 Prill 1951 – Dita e Aviacionit Shqiptar)

PILOTËT

Më të kaltrit në ëndrra,
Më të pastërit në zemra,
Mbi retë e rënda.

Më të mirët e botës,
Më trimat, m’ të zotët,
Më atdhetarët – pilotët.

AVIATORI DHE VENDLINDJA

Sa herë shqiponjat shoh mbi mal të Çikës
Kujtoj vitet, kur për aviator isha student,
Kur në praktikë fluturimi, në sy të dritës
Shkoja drejt diellit pranveror, tek çaja retë.

Relievin krenarisht të ashpër, (ç’bukuri e derdhur!)
E merrja në gji me krahët e aeroplanit,
Një zjarr i ngrohtë, butësisht qe ndezur
Tek shikoja vendlindjen nga majat e malit.

Fëmijërinë me cicërima, konkurset, festivalet
M’u kujtuan gjatë lavdisë qiellore, sinqerisht,
Në çast – pikiatë malli luginës, i flaka tej malet
Ç’ mallëngjim mistik më bëri trim të brishtë?!…

Me shpejtësinë e zërit u ngrita mbi pishat e pyllit
Turbulluar, e lashë luginën, mora prapë lartësi,
Me shkëlqim të çiltër në shkrepëtimë të yllit
Nga qielli i lartë ndjeva për Tërbaçin mijëra dashuri…

E mbështolla Misterin e mallit me kapotën e trishtimit
Në hapësirën ëndërrimtare, të kaltër, të pastër,
Më thërriste detyra në Shenjtërinë e Betimit
Gjerdani i Florinjtë i Lirisë e zjarrit në Vatër…

Vlorë, 22.04.2025

KUR SHQIPONJAT MARRIN FLUTURIME

Shkruajnë poetët vargje me frymëzim
Për ata që fluturojnë tok me shqiponja,
Për ata njerëz që kanë aq shumë guxim
Për ata trima të hapësirave tona.

Për ata që diellin e kanë aq pranë
Për ata që jetën gjer tek yjet e çojnë,
Për ata që këngën e zogjve në sy kanë
Për ata që jetën me jetë na e mbrojnë.

Mundohem të lidh dy vargje bukur dhe unë
Siç shkruajnë poetët edhe unë dua,
Sot me pilotët lartësi pushtova shumë
Dhe ajri m’u duk dy herë më i kaltër mua.

Gëzimi më rrëmben si deti kur ka dallgë
Kur në qiell shqiponjat marrin fluturime,
E kë fluturimi i tyre s’gëzon vallë
E kush nuk shpërthen me këngë si zemra ime?!

Ja, shikojini vëllezër, aviatorët
Sulen rrufe në ballë gjithë stuhive,
Ata dashuritë e dhembjet kanë në tokë
Të madhen, të shenjtën detyrë – kaltërsive.

Vlorë, 24 Prill 1980

PËLCET DIGA E ZEMRËS

godasin vërshime në kokë
mizoria vërdallë nervat t`i kallë
koka vibron e toka disi mëshiruaka
vijave të gurrave zmadhoi derdhjen menyja
lumenjtë e kuq fryjnë shtratin
marshojnë digës së zemrës me shushurima

shiu i ngrohtë i shton njelmësinë menysë
në tru shpërthejnë gejzerë të nxehtë të lakmisë

si nuk u sprovove nëpër shkrola stinësh
ylli ndjek ritmet me përmasa të plota
shpirt lakmitar që dridhet tetësheve aritmie
lakmia mendjen shndërruaka në kokrra
sa më shumë shujta të bardha
gjasa ngjitje galdimesh më në maja
ajo hiperbolë të shkëputi nga trualli
doemos të shpie në polen lëbyrjeje

mëtimet u shqyen të derdhura gjithandej
Zot o Zot
instinkt i fortë
sorrat e zeza nuk i pritka dot
qindra s’osh tok mëtuakan t`i vjelkan
vërdallë kokrrat e syve si kokrra qershie
ato nuk pinë mend pa përmbajtje
sqepat i ngulin në sytë e çatalluar leucemie

dhe më e bardha e majës
vjen si hije që zvogëlohet në një pikë gjilpëre e zezë

Gjilan, mars 2025

PORTRET

Sytë
brenda syve deti
fytyra
në të dy anët e fytyrës pemë dhe vërshëllimë e frymës
hunda
një hinkë e kullimit të erërave
faqet
ngjyra të pjeshkës
buzët
në buzë gacat e qershisë
lotët
rrjedhës lotëve verdhësi e vjeshtës

VRASJA E NJERËZORES

mëtoje të ngjiteshe deri te maja e Tij
lakmia kishte pjerrtësi lakadredhash pa një vijë

nën peshën tënde kaba lakoheshin shkallaret metalike
Ai nuk mund të kishte lartësi kilometrike

Ligjërimi yt përgjatë një vete djerrinë e mjerë
e piketoje peshën e Tij specifike si një therë

në cilindo trung qershie të lartë
mbi një karrige litarin ia ngrehje në qafë

hapave të Tij lëndinës
ia kurdisje shtrëngatën e breshërimës

Ai kurdoherë shihte tej ngushticës krejt i çliruar nga ti
dhe i rrekeshe t`ia verboje njërin sy

larg-vajtjen e mendjes s`ke se si ia këqyrë
kufijtë e saj nuk ia arrin me tejqyrë

Atij buzëqeshjet i rrjedhin sikur një ujëvarë
a mund ta sjellësh Polin të Ngrirë për t`ia tharë

kënga e Tij të zgjonte nga letargjia
ç`deshe morinë e trumbetave t`ia ngufaste kakofonia

duke e parë vetën në pasqyrë
përse po e thyeje pasqyrën copë e grimë

vapës së mendimit Ai i bënte hije dhe e shtronte flladin
përse nuk i afroje ujë të ftohtë dhe shtambën

si nuk e ndieke se për çdo të bardhën ditë
nga smira po shndërrohesh në letër-lakmues anemik

asnjë kopertine të Tij nuk i buzëqeshje
gjithnjë ia përimtoje me helmatisjen e një heshtje

farë çiltërsie nuk mbolle në zemër
si ndodh të mos rrah ajo dhe për një tjetër

kot po e mbyllë derën e hapur kaherë për djajtë
nuk i prisje seancat e gjykimit tënd: për çdo bëmë për secilin mëkat

shikoju në copëza të pasqyrës së thyer secilën herë
çfarë mund t`i shpëtosh barokes tënde nga dimri në verë

Më tregonte xhaxhai im, Reshat Këlliçi një ditë vere t ë vitit 1963, kur shkruante librin “Me djemtë e”Bashkimit” , që u botua një vit më vonë:

“Atë të diel të 20 prillit të vitit 1924, diku aty ku sot ngrihet përmendorja e “Partizanitit”, u takova me Avni Rustemin, shokun tim të studimeve në një kolegj italo-arbëresh pranë Kozencës dhe tashmë deputet i Asablesë Kushtetuese, dhe së bashku me të dhe një shok tjetër që e takuam pas pak, u nisëm për në shtëpinë ku banonte Fahri Rashidi, në lindje të malit të ”Dajtit”, për ta uruar se ishte emëruar ministër i Arsimit në qeverinë e Fan Nolit.

Nuk bëmë veçse pak rrugë, kur na doli përara deputeti Hoxhë Kadria, (Kadri Prishtina). Dhe ndërsa nisëm të bisedonim me të, dëgjuam dy krisma revolveri që goditën Avniun, në shpinë dhe ndërkaq dikë që ia mbathi me të shpejtë dhe humbi nëpër një rrugicë ku sot shtrihet rruga Hoxha Tahsin. Avniu u lëkund, nxorin nga brezi revolverin e tij, mallkoi vrasësin shtjeu disa herë në drejtim të tij, por pa e goditur dhe ra për tokë. E morëm në krahë dhe e dërguam ashtu të plagosur rëndë vetëm nga një plumb dhe me nxitim e shpumë në Spitalin e Tiranës, që atëherë ndodhej afër Sahatit të Tiranës. I qëndrova për dy ditë të koka , por ai nuk u përmend kurrë, deri sa u shua dy ditë më vonë, më 22 prill”.

Në autopsinë e kryer me këtë rast mjekët që e kuruan Avniun, shkruan:

“Zoti Avni Rustemi asht plagos me revolver. Plumbi i ka hyrë nga prapa në brinjë dy gisht afer peshkut të kurrizit, tue shpue majën e mëlçisë, pankrerasin dhe duke shpuar stomakun plumbi ka mbetë nën lëkurë dhe rrjedhja e gjakut ka shkatue vdekjen”.(Roland Qafoku, “100 vrasjet më të bujshme në historinë e shteti tshqiptar”,(1912-2017)).

Më vonë u mor vesh se vrasësi I Rustemit ishte Isuf Reçi, më parë shërbëtor i famijles së Ahmt Zogut. Por ai ishte në të njejtën kohë edhe adhurues i Esat pashë Toptanit prej të cilit kishte marrë si dhuratë një mulli, mjet jetese për të. Kështu, me sa duket, indinjuar për vrasjen e të zotit të tij , ai merrte hak . Ndaj, ndonëse me kaq vite vonesë, i kishte rënë ato ditë Avniut nga pas, kishte pritur që ai të dilte nga hoteli “ Internacional”, që atëherë ndodhej a në afërsi të Muzeut Kombëtar, e kishte ndjekur dhe e kishte qëlluar për vdekje. Ky variant edhe mund të qëndrojë, por më i besueshmi, është se në vrasjen e Rustemit kishte më shumë dorë Ahmet Zogu.

Që të përjetësohej në shekuj të afërmit, miq të ngushtë të Avni Rustemit, vendosën që trupi i tij të balsamohej. Ky veprim u krye nga doktor Shazai #omo, që ishte dhe daja I Rustemit; u vendos gjithashtu të ruhej edhe zemra e tij, që u mbyll në një vazo të zhytur në një solucion dhe iu dorëzua farmacistit të Vlorës, Nasho Qirko. Për 39 vjet zemra u ekspozua në një farmaci për dy funksione: për të blerë ilaçe dhe si ekspozitë për ta parë atë. Pas vitit 1993 nuk ka asnjë të dhënë se ku prfundoi kjo zemër”, (Roland Qafoku, po ty).

Ceremonia e varrimit të Avni Rustemit qe madhështore , me pjesëmarrjen e një mase të jashtëzkonshme njerezish, të ardhur jo vetëm nga Tirana, por edhe nga vise të tjera të Shqipërisë. Ajo u bë me solemnitet të madh më 1 maj të vitit1924 në Vlorë , dhe jo në vendlindjen e tij në Libohovë, a në Tiranë, me dëshirën që ai kishte shprehur më parë, sepse me këtë qytet ishte lidhur pjesa me e madhe e veprimtarisë së tij atdhetare. Varri u ndërtua me dy të ndara nën tokë, si të ishte një dhomë. (Roland Qafoku, po në punimin e tij, citur më sipër). Më 8 tetor të vitit 1982 ky varr u zhvendos në një vend tjetër, mbi të cilin u ngrit edhe përmendorja e Avni Rustemit, vepër e skulptori të njohur Kristaq Rama.

Në radhën e parë të kësaj ceremonie binin në sy përfaqësues kryesorë të opozitës, Fan Noli, Luigj Gurakuqi, at Gjërgj Fishta, Stavro Vinjau, Veli Hashorva, dhe shumë të tjerë.

I pari që ligjëroi në këtë ceremoni të përmotshme, ishte Fan Noli.
“Aq sa jam helmuar për vrasjen e Avniut, – tha ai,- aq jam mallëngjyer të shikoj që Vlora pati idenë e bukur dhe delikate ta shtjerë trupin e tij pranë Ismail Qemalit. Që të dy kanë luftuar për flamurin e Shqipërisë, që të dy kanë patur si kundërshtar Esatin. Ismail Qemali u mund prej Esatit, por ky djalosh e shtriu Esatin përdhe! Vlora ka të drejtë ta mbajë Avninë në gjirin e saj, sepse kjo e kuptoi shumë bukur se ç’rëndësi të madh ka pasur gjesti i Avniut në Paris, një gjest i cili ndërroi faqen e historisë shqiptare. Vlora, kur u kthye Avniu, i bëri një pritje aq të madhe, sa është e shkëlqyer edhe nderimi i fundit, që po i bën sot. Vlora mori vesh kuptimin e tmerruar të vrasjes së Avniut në Tiranë dhe me klithmat e saj e zgjoi tërë Shqipërinë nga letargjia në të cilën ishte mbytur. Kjo vrasje s’është veç një incident i periudhës kritike, ku ndodhemi.

…Nuk duhet të flemë të qetë, gjersa të gjenden dhe të dënohen fajtorët e kësaj vrasjeje; duhet t’i ndjekim vrasësit nga shpella në shpellë, nga përroi në përrua, nga bregu në breg, gjersa t’i kapim; dhe atëherë t’i bërtasim këtij dëshmori:

“Avni, i zumë, fli i qetë, se tani Shqipëria nuk është më nën terrorin e bashibozukëve antikombëtarë, se tani Shqipëria është në udhë të mirë, në udhën e lirisë”. ( Nga burime të internetit, “Fjala e Fan Nolit para varrit të Avni Rustemit”).

E mori fjalën edhe at Gergj Fishta dhe ligjëroi me pasion si të ishte ishte duke recitur tërë zjarr e flakë vargje të “Lahutës… ‘ së tij të pavdekshme:
“Avni Rustemi kje burrë, kje trim, kje besnik , kje zemërbujar, e desh Shqipninë me gjithë fuqinë e shpirtit, prandej u la në gjak, prandej vdiq, shkoi, mbaroi.
Mbaroi thashë? …Më paska pasë rrshqitë goja pahiri, pse Avni Rustemi s’ka mbarue, jeton nder ne’ edhe ka për të jetue deri sa në ndoj skaj sado të vogël të Shqipnisë të ndihet tue kumbue e ambla gjuha jonë shqiptare…
O ju male të Shqipnis, lamtumirë, po ju thotë Avni Rustemi e nji amanet asht tue ju lanë: që edhe sot e mbrapa t’i rritni djelmt sokola, si dikur motit, me besë e burrni.
…O e bardhë shpresë e kombit, djelmëni shqiptare, lamtumirë po ju thotë Avni Rustemi dhe amanet asht tue të lanë: “Armët e mbushme mos me i dhanë,/ Shoq me shoq kurr mos me u zanë…”.
…Hajde, Avni pra, tash me u nda përgjithmonë. E sa për punët e Shqipnis, mos u ban merak; un, dhe ti e din se nuk gënjej, po ta jap fjalën këtu në grykë të vorrit tand se ideali yt kombtar do të triumfojë, se Shqipnia ka me përparue e lirë, e lulzueme…Ka me pasë Shqipni! Do të bahet Shqipnia. ( Cituar nga Frank Shkreli, sipas revistës “Afrimi”, viti II, maj 1924, Vlorë).

Tronditës ishte edhe ligjërimi i priftit katolik Lazër Shantoja, poet, prozator, intelektual i shquar, masakruar më1945 për vdekje ngaregjimikounist, kur bën krahasimin e Avni Rustemit me Bajram Currin:
“ E sot çka shef Avni Rustemi? Sot shef mbi vorrin e tij plakun e Kosovës, veteranin patriot, babën e e Shqiptarizmës, luftarin vigan,shkatrrojsin e esadizmës, sheh esksponentin ma të naltë e të pastër të racës sonë të vjetër. Sheh plakun qi tash tre vjet jeton në shoqni të bishave t’egra, mbi male e ndër shpella, i dënuem, i ndjekun porsi i rrezikshëm, porsi tradhëtor prej njerëzve, emnin e poshtër të të cilëve ia lidhë emnit të shejt t’atdheut vetëm intriga, tradhtia, despotima! Sot mbi vorrin e tij heroi djalosh shef heroin plak Bajram Currin. (Nga “Gazeta Shqiptare”,10 shkurt 2020).
është e çuditshme se si Eqrem Vlora, veptimtar politik, me kulturë të gjerë, që kishte shërbyer në poste më rëndësi në Perandorinë Osmane dhe më vonë ishte bashkuar me xhaxhanë e tij, Ismail Qemali në lëvizjen për pavarsinë e Shqipqrisë, i cili me shpalljen e saj ishtë e zgjedhur nënkryetar i Pleqësisë, që gjatë Luftës së Vlorës, (1920), ishte burgosur nga italianët pushtues të asaj periudhe, (sido që më pas ishte bërë nga përkrahësit kryesorë të mbështetjes së Italisë), që kishte qenë deputet i Vlorës në Asamblene Kushtetuese,(1924), që më pas kishte shërbyer ambasador i Shqipërisë në Londër dhe Athinë, sekretar në Ministrinë e Jashtme, deputet i Vlorës,(1937), por që kishte mbështetur pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste, që kishte qenë dhe ministër i Jashtëm në qeverinë e Fiqiri Dines, (1944) dhe më tutje kishte emigruar në Itali dhe pastaj në Austri, që kishte botuar në atë vend kujtime me interes për historinë e Shqipërisë, (FESH, vëllimi 3, faqe 2899), në vëllimin e tij të parë me kujtime të të cilit , botuar edhe në shqip, (2001), shkruante si më poshtë me kaq urrejtje dhe përçmim për ceremoninë e varrimit madhështor të Avni Rustemit:
“…Një komedi e ngjashme ishte dhe ceremonia e nderimit para arkivoli t të hapur të Avni Rustemit në Spitalin Tiranës.Të gjtha ata që e quanin veten ‘‘popull’’ ‘dhe “demokratë”, kaluan përa arkvolit të këtij karagjozi kriminel, të cilin me doemos, donin ta ngrinin në piedestalin e heroit kombëtar dhe të martirit. Gjithë kjo shfaqje ndiqte vetëm një qëllim: të ngrinte peshë zemrat e njerëzve dhe nga trazira e përgjithshme, të fitonte kapital politik”.

E shoh krejt të tepërt dhe të panevojshme të komentoj këtë përcaktim absurd të Eqrem Libohovës, që e përfundoi jetën politike në shërbim të pushtuesit nazist,sepse këtë përcaktim e dërmojnë katërcipërisht vlerësimet e mësipërme të Fan Nolit, at Gjergj Fishtës, Lazër Shantojës, për Avni Rustemin, të cilët kishin po aq kulturë sa dhe ai, por kishin një gjë më të shtrenjtë se ai, atdhedashurinë dhe respektin për një veprimtar të shquar atdhetar si Avni Rustemi që, edhe ai, ndonëse kur u vra ishte vetëm 29 vjeç, nuk kishte kulturë të pakët…Kishte ndërprerë mësimet në Medresenë e Janinës, për t’u bashkur me çetën e #er#iz Topullit, më 1908, kur kishte qenë vetëm 13 vjeç, kishte ndjekur më pas Shkollën Normale të Elbasanit, (1909-1910), pastaj Kolegjin Francez të Lozanës, (1912-13), më 1914 kishte marrë pjesë në trupat vullnetare që kishin luftuar kundër andartëve grekë, kishte themeluar më vonë shoqërinë të rinjve vlonjatë ”Djalëria e Vlorës”, më 1918 kishte organizuar demonstratat e popullit t e Vlorës kundër pushtuesve italianë, kishte kryer kolegjin italo -arberësh të Shën Adrianit në Shën Mitër Koronë, (Itali), më 13 qershor të vitit 1920 kishte vrarë me atentat të bujshëm tradhtarin me damkë Esat Toptani, ishte deklaruar i pafajsëm nga gjykata franceze edhe nën trysninë e opinionit përparimtar franez dhe shqiptar, ishte liruar nga burgu, ishte kthyer në Shqipëri, ku kishte themeluar Federatën “Atdheu”, (Vlorë 1921), shoqërinë “Bashkimi”, (1922), kishte nisur studimet e larta për pedagogji në Universitetin e Romës dhe i kishte ndërprerë ato, sepse ishte zgjedhur, siç është përmendur më sipër ,deputet i I Asamblesë Kushtetuese i prefekturës së Kosovës, (krahina e Lumës dhe e Hasit), më 1923. (FESH, vëllimi 3, faqe 2269). Dhe nëse nuk kishte arritur të mbaronte studimet e larta, për arsyet e mësipërme, e kishte treguar kulturën e tij të gjerë me gjuhët e huaja që zotëronte, greqishten, turqishten, frengjishten dhe italishten, si dhe me shkrimet e botuara në ato vite në shtypin tonë. Ndaj epitetet tendencioze dhe dashakeqe të Eqrem Vlorës, që e cilëson Rustemin “karagjoz” dhe ”kriminel”, nuk e nderojnë aspak këtë figurë kontradiktore.

Por në faqet të disa mediave, në kryesisht në dhjetëvjeçarin e fundit, janë botuar shkrime, ku Avni Rustemi është cilësuar “vrasës me pagesë”. Dhe kjo, sepse pas atentatit vdekjeprurës kundër Esat pashës në Paris , autoritetet policore franceze i patën gjetur një shumë tepër e madhe parashë. Pra këto para, sipas artikullshkruesve, i ishin dhënë Rustemit si shpërblim i kryerjes me sukses të kësaj vrasjeje.

Ky hamendësim në shikimin e parë duket i logjikshëm, sepse shuma prej rreth 8000 frangave franceze që mbante me vete Rustemi, ishte tepër e madhe për një student, po të kemi parasysh se për të blerë një kostum të ri, sepse kostumi me të cilin kishte udhëtuar nga Shqipëria për në Paris, ishte i rëndomtë, atij iu desh të blente një kostum të ri ri që kushtonte 375 franga. Ndaj me të drejtë atij, qoftë në procesin hetimor ashtu dhe në atë gjyqsor, iu kërkua të shpjegonte nga ç’burim i kishin ardhur ato para. Dhe Avniu, i përgatitur për një pyetje të tillë, u kishte shpjeguar se, meqë po nisej për të vazhduar studimet në Itali dhe duke marrë parasysh vështirësitë e transportit dhe vonesat e postës, ai ka mundur të merrej vesh me qeverinë që bursa t’i jepej për gjashtë muaj menjëherë. Dhe kur edhe kjo nuk rezulton aq bindëse për organet hetimore, në një pyetje tjetër Avniu shton dhe një fakt që deri atëherë e kishte mbajtur në heshtje dhe të cilin askush në ato kushte nuk ishte në gjendje ta verifikonte: Pjesën tjetër të të hollave, -thotë Avniu, – e kam marrë nga i vëllai, Fejzoja, i cili qe kthyer nga Amerika në mars të vitit 1920. Avniu ka vajtur në Napoli për ta takuar, duke i kërkuar ta ndihmonte për udhëtimin e tij në Paris. Hetuesit francezë, të cilët shikonin edhe në shumën e mësipërme ‘një corpus deliicti ’, ishin shtrënguar të ngrinin supet”. ( Jusuf Alibali, ‘Avni Rustemi para organeve hetimore franceze ’, ‘Studime historike’, nr 2, 1964).

Por në një letër që Mustafa Kruja, veprimtar politik, studiues dhe gjatë viteve të pushtimit fashist kryeministër i Shqipërisë, i drejton At Paulin Markgjokajt në ato vite, (“Revista “Albanica”, Prishtinë, faqe 91,2010), shkruan:”Avniu donte me shkue në Paris,e kishte damë vet me veti. Por ishte i papapasun e s’kishte pare, as për shpenzime rruge a për banim etj., deri sa të vinte ora e gjestit që kishte damë me krye. I sillet një shoqi që shpresonte se mund ta ndihmonte. Por as ky s’paska pasun, a për nji arsye tjetër, s’e di, e paska vojt e ia ka kallzue punën mikut të vet politik në të kohë, ministrit të Mbrendshëm, Ahmet Zogut. Ky pa tjetër epka aty për aty 4000, s’dij, lira a franga franceze…”. Por kjo tezë nuk gjen afirmim. Dhe si pasojë mbetet të pranohet se shumën e parave ia ka dhënë Rustemit, qeveria e Tiranës. E porsadalë nga Kongresi i Lushnjës , (janar 1920) dhe kryesuar nga Sulejman Delvina, ashtu si opinioni publik shqiptar, ajo ishte e interesuar që Est Pashë Toptani, i cili në Konferencën e Paqes në Versajë e mbante veten si kryeministër i Shqipërisë, të eleminohej fizikisht.

Të vazhdojmë tani pësëri me tezen se Avni Rustemi ishte “vrasës me pagesë”.

Së pari, duhet shpjeguar se ai mund ta kryente atentatin edhe me ndihmën e ndonjë ose disa mërgimtarëve që jetonin dhe punonin në Francë. Nuk ishte e pamundur që të tillë mërgimtarë të gjenin një makinë, në të cilën pas atentatit, Avniu të futej në të e bashkë me ta të zhdukej e të humbte gjurmët në Parisin gjigand, ku atëherë jetonin rreth 5 milionë banorë. Mirëpo ai nuk pati në ndihmë askënd, qëlloi, vrau një tradhtar, i bindur se do të kallej në burg, por edhe do të dënohej me vdekje, sado që do të mbrohej me argumentin e vrasjes pa paramendim të një tradhtari shumë të rrezikshëm ndaj fateve të atdheut. Dhe kishte një arsye tepër objektive që veproi në këtë mënyrë, sepse plani që kiste ndërmarrë , ishte që pasi të vriste Est pashën, të qëndronte, të kapej nga policia, të hetohej dhe në procesin gjyqsor, siç ndodhi në fakt, të demaskonte figurën e urryer të Toptanit, duke pasur përballë, deri në çastin kur u lirua nga burgu, aktakuzën e vrasjes me paramendim dhe dënimin me vdekje, siç kam argumentuar edhe unë në romanin “ Atentat në Paris”, ( 1978, ribotim 2010) dhe siç dëshmohet dhe në dramën ‘Dy krisma në Paris’, të autorëve Sh. Mita dhe P.Kulla, bazuar në motivet e romanit të mësiprm.

Sikur ta kryente atentatin në bashkëpunim me shqiptarë të tjerë, kishte shumë gjasa të zbulohej, sepse kur një të fshehtë e dinë dy vetë, ajo nuk është më e fshehtë.

Një akt të tillë heroik, mund ta bëjë vetëm një njeri që nuk njeh vdekjen. E kanë bërë këtë akt me hara-kiri besnikët fanatikë të perandorit japonez gjatë Luftës së Dytë Botërore. E kanë bërë dhe e bëjnë sot edhe fondamentalistët islamikë, por për qëllime terroriste. Kurse Rustemi, e kreu atë për hir të atdheut.

Duke vazhduar gjithnjë me tezën e mësiprme, harrohet një element shumë i rëndësishëm.

Avniu, vërtet shkoi në Paris në fund të majit të vitit 1920, për të vrarë Esat pashën, por atij iu deshën dy javë që të gjente çastin e duhur për ta kryer këtë atentat shumë të guximshëm. Mirëpo në rrethana të tjera, atij ndoshta do t’i duhej edhe më shumë kohë, do t’i duhej të paguante shuma të tjera parash për hotelet, restorantet, pra ai nuk mund të dinte me saktësi çastin për të kryer atentatin.

Këtë element thelbësor e harrojnë ata që akuzojnë Rustemin “vrasës me pagesë”. Harrojnë dhe diçka tjetër, po aq thelbësore. Një vrasës me pagesë nuk do të bënte atë që bëri Rustemi në çastin që vrau Est pashën në mes të ditës, por si i tillë do ta bënte gjatë një mbrëmjeje ose gjatë natës, që të humbte gjurmët dhe pastaj të merrte shpërblimin për këtë vrasje, siç ndodh zakonisht në të tilla raste. Së fundi, të pranojmë se Rustemi është vrasës me pagesë. Por kut do t’i merrte paratë, kur në aktakuzë kërkohej “dënim me vdekje pë vrasje me paramendim”?

Për t’u bindur, le të krahasojmë atentatin e Avniut për vrasjen e Esat pashës, me vrasjen e tij nga Isuf Reçi. E përsëris, Avniu i del përballë atij, shtie vetëm dy herë në gjoksin e tij, sepse arma i ngec dhe nuk lëviz, qëndron në vend dhe pret të vijë policia dhe ta kallë në burg. Argumenton me qetësi dhe me një frengjishte të përkryer, që i habit gjykatësit, se ç’e shtyri të vriste Esat pashën – ishte dëshira e shqiptarëve që të zhdukte atë që kishte kryer kaq mizori në Shqipëri dhe që në Konferencën e Paqes, e cila në atë kohë po zhvillohej në Versajë, e hiqte veten si i pari i Shqipërisë dhe kurdiste plane me vendet fqinje për një copëtim tjetër të saj.

Isuf Reçi vepron ndryshe. Edhe ai gjurmon hap pas hapi Avniun, e ndjek, i afrohet, por nuk shtie përballë tij, se ka frikë, ndaj shtie në pabesi pas shpine, nuk qëndron në vend si Avniu, por ia mbath me të katra, nga sytë këmbët dhe humbet gjurmët. Pastaj, natyrish, ta pret mendja, shpërblehet nga ata që e kanë urdhëruar të bëjë këtë vrasje, sejmenët e Ahmet Zogut. Ja pra, ky është vrasës me pagesë, i cili gjatë Luftës Nac.#l. gjeti vdekjen nga plumbat partizanë, si hakmarrje e aktit të urryer ndaj Avni Rustemit.