Nga URIM ELEZI

Urim Elezi, lindur më 18.10.1941 në Floq të Korçës, hyn te të dënuarit dy herë nga regjimi komunist me shumë vite vuajtjeje. Ai u burgos më 26.10.1963 dhe doli që andej më 10.2.1989. hyri në 22 vjeç dhe doli 48 vjeç, madje i verbuar. Në moshën 18-vjeçare kreu shkollën e Instruksionit në Gjirokastër, ku gradohet nënoficer.

Në dënimin e parë ishte ushtar në Repartin Nr.9357 Gjirokastër. Herën e parë u akuzua në bazë të nenit 64, në kombinim me nenet 10 e 14 të Kodit Penal. Ishte me shërbim ushtarak, së bashku me shokun e tij Hekuran Shyti, në Gjirokastër.

Sipas gjykatës, i kish propozuar Hekuranit të arratiseshin sepse bëhej jetë e mirë në vendet kapitaliste e sidomos në SHBA. Hekurani lirohet më parë nga ushtria dhe gjatë kësaj kohe gjen personat e tjerë, me të cilët do kryenin arratisjen. Hekurani i nis një telegram Urimit në Gjirokastër, me kërkesën që të të niset se nëna ishte sëmurë.

Kësisoj Urimi bashkohet me shokët e tij, Hekuran Shyti, Durim Shyti dhe Robert Morava. Të pa orientuar mirë, të spiunuar nga një banori i zonës, ata u kapën nga forcat e kufirit në postën kufitare të Nikolicës në rrethin e Korçës. Gjykata Ushtarake Tiranë me vendimin nr.21, datë 27.2.1964, e deklaroi fajtor dhe e dënoi me 18 vjet heqje lirie, konfiskim të pasurisë, heqjen e të drejtës zgjedhore për 4 vjet dhe të gradës së rreshterit.

U la në fuqi me vendimin nr.23, datë 31.3.1964 të Kolegjit Ushtarak të Gjykatës së Lartë. Për herë të dytë u arrestua më 19.2.1980. U akuzua në bazë të nenit 55/1 të Kodit Penal me artikulime shumë rënduese. Dega e Punëve të Brendshme Fier, me shkresën nr.112, datë 15.1.1980, i kërkoi Drejtorisë së Hetuesisë miratimin e arrestimeve për tre shtetas, midis të cilët edhe i përmenduri Urim Elezi. Ishte marrë në përpunim aktiv më 17.5.1979 se zhvillonte propagandë në radhët e të dënuarve.

Raportonin për të “I penduari” dhe “Tekniku”. Për të thuhej të ishte shprehur: “Sigurimi i ka lyer duart me gjakun e këtij populli. Kanë bërë krimet më të shëmtuara që mund të ketë në histori, Sigurimi është sjellë me popullin dhe me njerëzit, më keq se ç’janë sjellë fashistët dhe nazistët..! Nuk ka më të poshtër se komunistët. Unë quaj komunistë të gjithë ata që kanë yllin në ballë si një domate, pavarësisht nëse besojnë mjekrën e Marksit apo mustaqet e Stalinit…! Krimet më monstruoze në Shqipëri, janë bërë në kohën kur kanë ardhur në fuqi komunistët! Jeta te ne është burg”.

Gjykata e Rrethit Fier e drejtuar nga Sokrat Dautaj, me pjesëmarrjen e prokurorit Kiço Koçi, me vendimin nr.94, datë 18.4.1980, e deklaroi fajtor dhe e dënoi me 10 vjet heqje lirie, si dhe heqjen e të drejtës zgjedhore për 5 vjet. I bindur në kotësinë e vendimeve komuniste, Urim Elezi nuk e ankimoi vendimin. Pasi i kishte dërguar një letër Enver Hoxhës, ku e cilësonte “përbindësh të pangjyrë, të sëmurë me mani persekutimi”, më 6.12.1981, u rrah nga policët e Burgut të Burrelit, deri sa u verbua. U lirua më 10.2.1989, nga Reparti nr.305 Përparim, i rrethit të Sarandës.

 – “Unë nuk jam spiun. Nga e dini ju që unë jam spiun”?! – “Po ti po na provokon përditë o zagar i keq, që ne të të hyjmë në dru dhe pastaj ata padronët e tu, të na ngordhin në dru”. – “Jo, unë s’ju kam provokuar kurrë”! – “Ne të kemi parë që takohesh me Esatin. Ti sa herë kur takohesh me atë, vjen me vrap drejt nesh e na shikon vetëm ne të dyve në sy”.

– “Mbylle gojën se do të futemi e do të të bëjmë të vdekur”. Në këtë kohë pasi e ka dëgjuar bisedën pas derës, xhahil Nikolla-polic, hap derën dhe i thotë Ademit: – “Hajde jashtë ti Adem, bashkë me Ruzhdiun në birucë”! – “Nuk vij, përse të vij”! – “Nuk vjen the”?! – “Jo, përse të vij”?

Mbyll derën Nikolla. (Ora më mbeti në kujtesë, madje dhe ditën e dija deri para pak kohësh: ora 16.00, nëntor, viti 1968.) Në orën 1900 u bë apeli si gjithmonë, ndërsa në orën 20.00, vijnë dy policë, Asllan Uka dhe Ahmet Palamani.

– “Adem Allçi, Ruzhdi Kraja” – përjashta!

– “Përse të vijmë”?! – i thotë Ademi.

– “Atë e dimë ne, s’të japim llogari ty” – ia kthen Asllani. Me inat, duke parë reagimin e tyre dhe të rreth 35-40 vetave që ndodheshin në dhomë, policët mbyllin derën e dhomës nr. 8, Burrel. Që të gjithë ishin në ankth, sepse e dinin mirë se çdo të ndodhte. Pa kaluar gjysëm ore, korridori ofshëtinte nga bisedat që xhahilët bënin me njëri-tjetrin. Hapet dera përsëri dhe hyn komandati i burgut Nazar Demiraj.

– “Të gjithë përjashta”, – na thotë. Dolëm të gjithë ne edhe Ruzhdiu, vetëm Adem Allçi nuk doli. Sa dolëm përjashta, dëgjojmë britma të tmerrshme, ulërima të mëdha që dilni nga Ademi. Nuk e di ç’tortura i bënë dhe me çfarë i binin, po thirrjet e Ademit qenë therje, s’i kam dëgjuar nga asnjë bashkëvuajtës më parë. I binin me dru, hekura e lloj lloj formash të tjera, me pak fjalë gjithë format e torturës që të rinjtë i shikojnë në filmat e sotëm…!

Heqin Ademin i cili qe bërë lakër fare e vijnë marrin Ruzhdiun. E futin në birucë dhe i bëjnë të 99-tat. Nuk di nga t’ia nis për torturat: dru në gjithë trupin, përplasje pas muri, thyerje kockash, dhëmbësh e shumë të tjera, aq sa Ruzhdiu nuk dallohej fare…! Nuk kishin kaluar as pesë minuta, kur hapet dera ngjitur e dhomës nr. 9, ku kam qenë dhe vetë. Aty gjendej vëllai i Ademit, Elez Allçit.

– “Elez Allçi, përjashta” , – i thotë Nazar Demiraj.

– “S’kam ba gja! Ç’keni me mu”, – ia kthen Elezi.

– “Do dalësh apo jo”?! Sa del në korridor Elezi,i hidhen mbi trup një mori policësh dhe e tërheqin zvarrë.

Pas kësaj, komandanti i burgut, Nazar Demiraj, 63 vjet burrë, flitej që kishte dalë në pension dhe aty gjendej me dëshirën e tij, – thërret emrin tim, Urim Elezi! Sa dola në korridor, sesa oficerë të Degës m’u hodhën sipër, se di, madje as çfarë goditje më dhanë. Punë minutash, përmendem dhe shikoj veten në birucë. Dera e birucës qe e hapur. Aty shoh një spurdhjak, që i fliste një trup madhi, të dy këta ushtarë:

– “Po ti, pse nuk e godite fort Ademin, siç e godite këtë, apo atë e ke tropojan”?! – “Jo more, çfarë thua, shiko si jam unë i lyer në gjak nga Ademi”. – “Mirë, mirë pa ta rregulloj unë në mbledhjen e rinisë”. Mbas disa ditësh në birucë, plus të tjerëve qenë futur nëpër biruca: Kujtim Luzaj, Lek Beja, Enver Shaqiri etj., plot tridhjetë ditë. (Mua më morën, për arsye se e ndava Elezin, para disa muajsh, kur ai gjatë ajrosjes godet provokatorin e të vëllait dhe Ruzhdiut).

Të gjithë bëmë tridhjetë e dy ditë në qeli, ndërsa Ademin dhe Ruzhdiun edhe pse ishin më të rraskapiturit, i torturuan përsëri në mënyrën më të llahtarshme, më shumë se të gjithë ne. Puna arriti deri aty, saqë që të dy të lidhur këmbë e duar me zinxhirë, Ademi godet kryetarin e Degës, Flamur Sinoimerin, nga torturat dhe dhimbjet. Në këtë moment Kamber Ligeshari, palo infermier, i thotë: – “O shoku kryetar, t’i fut ampulë si Avdyl Krujës, se ndryshe nuk ngordh ky m… kurrë”.

– “Jo bre shoku Kamber, se na hapet punë. (Avdyl Kruja, i cili në kohën e Mbretit Zog ka qenë Prefekt në Shkodër… mësova se ishte i ati i Petrit Krujës, shoku i ngushtë i Ruzhdi Krajës dhe shoku im).

Tortura – WC

Në një rast, kur dalim në ajrosje shoh në karrige ulur, aty në dera e hekurt, para se të zbrisje shkallët, operativ- kriminel Esatin. – “Urim Elezi, ndalu çik ti! – Çfarë ke shkruar në këtë letër”? (Kishim të drejtë që të dërgonim një letër në muaj, letra të ishte një faqe dhe fjalët të ishin të qarta, jo të dyshimta dhe me dy kuptime, si p.sh: të bëje kërkesë për ushqime, por jo të vije në dyshim se aty vuaje urie). – “Vëlla, po munde më dërgo një bukë, prije riska-riska, thaji mirë dhe m’i dërgo, 4-5 kg.”!- kaq i kam thënë. – “Çdo të thuash me këtë ti?! Që vuan nga uria”?!

– “Po ç’hyn uria këtu? Unë e kam zënë gjë në letër se kam uri apo po vdes urie”?! Urdhëron dy policët që të më fusin në birucë. Prapë tridhjetë ditë birucë. Gjatë këtyre ditëve, kur na nxirrnin në banjë, na nxirrnin vetëm tre herë në 9 orë. E kur hynim në banjë, sa uleshim për të kryer nevojat, direkt na çonin. Kujtoj këtu Ramadan Kurtin, egjiptian, i cili qe shumë burracak e provokator. Në një situatë, atakohemi keq me të. Ai i bie telefonit, vijnë 5-6 policë, që më sulen. Kur përmendem shikoj që isha i lidhur këmbë e dorë në banjë, me kokën brenda në WC dhe me fytyrë të lyer me m…!

Torturë e tmerrshme ishin dhe dy qypat që kishim në dhomë ku  kryenim nevojat personale, një qyp për ujin e hollë e një për  ujin e trashë, që nuk ishin më tepër se 2 -3 litra, pra qenë kot dhe shpeshherë sipas radhës çdo i burgosur “dilte jashtë” e mblidhte me dorë, e hidhte në qyp dhe e çon në tre vrimkat e WC-së. Si mund të dilnin gjatë 50-60 minuta ajrosje, 150-160 veta?! Qypat u hoqën në vitin 1971 dhe i hoqi ish-komandat Hajri Leskaj nga Vlora, me shumë mundim.

Tortura e dollapit

Gjatë hetuesisë, kujtoj me shumë tmerr dollapin në kat të parë, pranë arkës ku linin plehrat të burgosurit. Më torturonin, për të nxjerrë që për t’u arratisur, u kisha thënë e dy vëllezërve të mi të tjerë, Bilbilit dhe Festimit. Hekurani, vëllai im, shoku im edhe pse ishte torturuar në mënyrë çnjerëzore, nuk kishte treguar që kishte folur me Bilbilin para arratisjes. Ata duke ditur relatat e mia me dy vëllezërit, kërkonin t’i fusnin dhe ata në valle. Më godasin për një kohë të gjatë, në çdo pjesë të trupit, ndërkohë që “i madhi” priste të pohoja me gojën time që u kisha thënë edhe vëllezërve të mi.

Të gjitha këto, bëheshin për të shtuar dozën e kënaqësisë së arrestimeve. Pasi panë që me tortura nuk nxorën gjë, më marrin dy veta e më lidhin këmbët dhe duart me zinxhirë. S’po kuptoja ç’po ndodhte. Dalim nga dera dhe më futin në dollapin, i cili kishte përmasa të tilla, sa unë rrija i palosur. Koka më zinte barkun dhe këmbët zinin derën.

Plot gjashtë orë më lenë aty…! Siç duket, këtë torturë e kishin menduar më parë! E mora vesh që aty kisha qëndruar gjashtë orë, kur dëgjoja që xhahilët Petro Tasellari dhe Ago Sina, folën me njëri-tjetrin: – “si mo, ‘ariu i Bozdovecit’ rezistoi gjashtë) orë pa i rënë të fikët…”?!

Tortura e radhës

Pas thyerjes së burgut në gusht të ’67-ës  nga Adem Allçi, Dhori Gërnjoti dhe Sazan Hadëri, unë bashkë me disa shokë, si Elez Allçi, Enver Shaqiri, Lek Beja dhe Kujtim Luzajn, na futin në birucë dhe na nxjerrin në 2 janar të ‘68-ës. Bëmë gjithsej birucë, plot 1 muaj e 7 ditë. Ishte dita kur kishte shërbimin Qemal Laze.

Hapi sportelin e më shikon mua në këmishë dhe në mbathje e më fyen nga familja. – “Gjynah të jesh ti pjesë e një familje veterane dhe komunisti”! – më thotë. – “Çfarë flet ti mo? Ke pirë? Babai im nuk qe komunist, por bektashi”, – ia kthej unë. – “Unë jam i biri i babait, jo i biri i vëllait” – i them. – – “Pse, si janë komunistët”? – “Përse më pyet ti për një gjë që e di”?! – ja ktheva unë me një zemëratë të brendshme.

Debatojmë keq me njëri-tjetrin dhe në këtë moment vjen polici tjetër, Shaban Selami nga Burreli. Deshën të më lidhnin me zinxhirë, këmbë e duar. E nëse të lidhin me zinxhirë këmbë e duar, ishte e sigurt që një javë do të rrije ashtu, ndaj unë nuk pranova të lidhesha. Njëri prej tyre, raporton me telefon në zyrën e firaunit. Prej andej sjellin në birucë një mori policësh si ata të Degës dhe të Burrelit. Më përlanë si “ujqërit dhinë”. Kur përmendem, shoh veten të lidhur këmbë e duar, në ganxhën që ndodhej në mur.

Qemal Laze e Shaban Selami, herë më vinin më ofendonin dhe herë më godisnin me shkelma në bark e në kokë. Shaban Selami qe polic tejet ordiner. Ai pasi më fyeu disa herë, më vë një dru në gojë dhe ma lidh me lidhësen e këpucëve të tij. Druri më theu protezën e dhëmbëve, që ashtu të thyera i mbaja bashkë me drurin në gojë.

Në repartin Nr.303 Spaç, në vitet 1969-1970

Në Spaç qëndrova në periudhën; 26 tetor 1969 – prill 1970. Doja të hidhesha në humnerë, duke marrë me vete një polic…! (kështu do të bënin edhe Kadri Thaçi nga Kukësi, Xhemal Spata nga Dibra dhe Çaush Çoku nga Lushnja).

Po ta dija se 17 vitet e para     të burgut, do i kaloja vetëm me shpresë dhe vuajtje, do t’ju thoja me ngashërim bashkëvuajtësve të mi dhe trashëgimtarëve të tyre, se euforia për liri e një 19 vjeçari, në fund të 16 viteve të burgut, do shndërrohej në dëshirën më të madhe, për të cilën gjaku ishte harxhuar, për “Demokraci”.

Është kaq e vështirë për mua të dashur lexues, që të mbaj mend në këtë moshë që jam dhe me shëndetin tim, çfarë më kanë bërë e çfarë ka hequr shpirti im dhe i bashkëvuajtësve të mi. Edhe nëse ju tregoj çdo torturë, më besoni që i kam aq të thella plagët saqë, më duket sikur ende më dhemb trupi dhe më thërret mendja.

Ju bashkëvuajtës të mi dhe të gjithë ju trashëgimtarë dhe lexues të nderuar, i dini fort mirë torturat e një sistemi diktatorial, sepse keni të dashurit tuaj me plot plagë shpirtërore dhe fizike. E këto plagët tona edhe juve ju kanë shkaktuar plagë. Aq sa kam mundur të tregoj ma bëni hallall. Kaq kujtoj e kaq mundem.

“Shtatëmbëdhjetë vitet e burgut komunist i përngjajnë ferrit që ju shikoni në ato filma fantashkencë që besoni se janë jo realë”, – ne i kemi hequr vërtetë. Më besoni!

– GODITJE ME SHKELMA E GRUSHTE

– PËRPLASJE TË KOKËS E GJITHË TRUPIT NË MURE

– THYERJE DHËMBËSH, GISHTASH, BRINJË E SHTYLLË KURRIZORE

– SHKULJE VESHËSH

– DUAR DHE KËMBË TË LIDHURA  ME ZINXHIRË

– QËNDRIME ME DITË NË BIRUCA TË MBUSHURA ME UJË

– PROVOKIME

– PRIVIM USHQIMESH DHE AJROSJEJE E SHUMË TORTURA TË TJERA TË LIDHUR ME PISLLËQE…!

Më e tmerrshmja torturë ishte kur “ata të Partisë, ndërkohë që burrat / baballarët apo vëllezërit vuanin dënimin në burg, shkonin nëpër shtëpitë e të burgosurve dhe bënin skena imorale me femrat e shtëpisë. Nevzat Haznedari ishte një prej atyre që kishte shkuar në shtëpinë e një prej të burgosurve, kishte realizuar aty një akt imoral me gruan e të burgosurit dhe këtë ja kishte treguar më pas të burgosurit, i cili që në takimin e parë që pati me gruan, u nda…!

Dita e lirisë, që më çoi në burg

Edhe pse isha dënuar 20 vite burg, sistemi diktatorial komunist qe aq gënjeshtar, saqë dhe në vendimet e veta, bënte tjetër gjë! Ashtu siç potencova dhe më parë, nga listat që nxirrnin për lirim, vjen dita e madhe kur shoh emrin tim, Urim Elezi dhe ditën e lirimit. Sa më afër vinin ato ditë, aq më shumë ndjeja erën e lirisë, por nga ana tjetër isha më tepër se i sigurt që nuk do ja hidhja aq paq. E them këtë, sepse ashtu siç kishin bërë me të tjerët para meje në prag të lirimit, ashtu bënë edhe me mua.

Ato ditët e fundit, që mendoheshin të ishin të fundit për mua në burg e që në fakt nuk ishin, “bijtë e Nënës Parti”, nuk kishte ditë që kalonte që emrin tim mos e futnin për të njollosur emrin e shokëve të mi të burgut, qoftë për t’u dalë dëshmitarë në gjyq, qoftë për t’u bërë ndonjë nga ato të tyret. E dija që do ta paguaja dhe fati im qe që të zgjidhja çmimin më të lartë, sepse nuk merrja dot frymë në liri, nëse shokët e mi do vuanin brenda në burg nga liria ime. / Memorie.al

Pasi u njoh me raportin e Nikita Hrushovit në Kongresin e 20 të partisë bolshevike dhe sapo nisi “grindjet” me “sovjetikët e rinj”, Enver Hoxha në panik ia mbathi për në Pekin. Sebepi, pjesëmarrja në Kongresin e 8 të Partisë Komuniste kineze. Por e vërteta e shkuarjes në Kinë ishte se Enver Hoxha e ndjeu ashiqare kërcënimin e “sovjetikëve të rinj” për largim e tij nga pushteti. Mirëpo në ai në atë situatë kishte parë në “fundin e tunelit” pak dritë nga kinezët, të cilët kishin shfaqur ca divergjenca oshilacionuese ndaj sovjetikëve dhe si djallëzor që ishte, këto mendoi Enver Hoxha, duhet t’i shfrytëzonte në interesin e mbrojtjes së pushtetit të tij. Të kujtojmë se ishte fillimviti 1956. Situata politike në kampin komunist të lindjes nuk ishte e kthjelltë. Nikita Hrushovi sapo e kishte dënuar hapur “kultin e individit” të Stalinit, me të gjithë veprimtarinë e tij partiake e shtetërore. Një vit më parë, ai ishte pajtuar me Jugosllavinë dhe kërkonte rimiqësimin e Enver Hoxhës me të, gjë që Enver Hoxha nuk e bënte se do dilte zbuluar për veprimtarinë e tij armiqësore me regjimin e Titor. Të vetmin shpëtim e shikon nga Pekini, ndryshe do kishte mbaruar që atëherë. Në këtë situatë Enver Hoxha shkon në Kinë. Vizita e tij në Pekin, në fakt është lënë për dhjetëra vjet disi në hije. Arsyet, asnjëherë nuk janë komentuar e publikuar. Edhe foto e Enver Hoxhës me Mao Ce Dunin është botuar aq pak e rrallë sa ka lënë ndjesinë që të bësh pyetjen: A ka qenë ndonjëherë Enver Hoxha në Kinë dhe a është takuar ai me Mao Ce Dunin?!

STREHA E FUNDIT E ENVERIT

Ishte koha kur erërat nga Moska frynin të ftohta për Enver Hoxhën. Megjithatë, ai vetëm atë “vrime” kishte. “A vërtet do funksiononte, a vërtet do qëndronin kinezët përballë sovjetikëve, apo çdo gjë do të ishte një flluskë e madhe” propagandistike?! Enver Hoxhës i interesonte qëndrimi kinez, që edhe ai të qëndronte… Në Kinë, përveçse në Kongres, ai bëri vizita intensive nëpër qytete e provinca dhe kudo “peshonte” situatën. Se çfarë ishte politika e sovjetikëve të rinj, “ai” e kishte nuhatur, por se çdo të bënin kinezët, këtë duhet ta gjykonte mirë e mirë, ndaj çdo gjë varej nga kinezët, pasi Enver Hoxha nuk kishte këllqe. I kërcënuar nga presioni për ndryshime rrënjësore në politikë e në vijën e partisë, veçanërisht në drejtim të demokratizimit nën frymën e Kongresit të 20- të, Enver Hoxha u detyrua e u pozicionua menjëherë pro udhëheqësve komunistë të Kinës. Me vizitën në Kinë, e qarjen e halleve kokë më kokë me Mao Ce Dunin e Çu En Lain, problemi kryesor i Enver Hoxhës, mbajtja e pushtetit dhe mbrojtja e tij me çdo kusht e me çdo mjet, duket se mori një garanci. Në këto situata, kur sovjetikët jo vetëm nuk e mbronin pushtetin e tij, por sapo nisën edhe kërcënimet, ai e pa të udhës që paralelisht, hë për hë pa u prishur me BS, të ngrinte e të ndërtonte edhe një aleancë të re. Natyrisht, aleanca Tiranë-Pekin, nuk u realizua menjëherë, për pasojë edhe ndërprerja e marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik nuk ndodhi menjëherë, ndaj u konkludua se Enver Hoxha i dribloi situatat për pushtetin personal. Disa muaj më vonë, pas Kongresit të 20-të, pas vizitës në Kinë e marrëveshjeve të rëndësishme me Mao Ce Dunin, e pas Konferencës së Tiranës, më 22 tetor të vitit 1956, Enver Hoxha, thirri një plenum. Objeksioni ishte situata politike e brendshme dhe e jashtme dhe kryesisht vizita e fundit e tij jashtë shtetit, veçanërisht ajo në Kinë. Pasi foli tepër gjatë lidhur për marrëdhëniet me Jugosllavinë, Enver Hoxha në Plenum u ndal tek vizita disaditore që zhvilloi në Republikën Popullore të Kinës. Interesant ishte fakti se në takimin me Mao Ce Dunin, Enver Hoxhës i u desh t’i përshtatej në maksimumin e mundshëm përshtypjes së Maos për prishjen e marrëdhënieve me Jugosllavinë dhe për figurën e Stalinit. Lidhur me Jugosllavinë, – siç shkruhet në procesverbalin e takimit, – Mao Ce Duni i tha Enver Hoxhës se “fajin për këtë e kishte Informbyroja”. Pas prishjes që dukej sheshit se mund të vinte me Bashkimin Sovjetik, Enver Hoxhës i duhej me domosdo një tjetër “strehë”, e cila të siguronte vijimësinë e pushtetit. Në takim Enver Hoxha nuk hezitoi ta fal¸nderonte Mao Ce Dunin për ndihmat që Republika Popullore e Kinës kishte filluar të sillte në Shqipëri. Pas takimit e bisedave private me Maon, Enver Hoxha dhe delegacioni që ai drejtonte, patën një takim edhe me Kryeministrin e Kinës, Çu En Lai. Enver Hoxha, në fjalën e tij në plenum, e falënderoi Kryeministrin e Kinës si njeri jashtëzakonisht të thjeshtë dhe që kishte shprehur dëshirën e plotë për të vijuar e shtuar ndihmat ndaj Republikës Popullore të Shqipërisë, madje edhe për të zhvilluar një vizitë në Shqipëri. Çu En Lai, siç u tha Enver Hoxha anëtarëve të Komitetit Qendror, i kishte thënë se për çfarë ishte i interesuar dhe se si Kina mund ta ndihmonte më shumë Shqipërinë. Dhe Enver Hoxha i ishte përgjigjur se “për momentin heqja e triskëtimit ishte emergjente në Shqipëri”. Duke e mbyllur fjalimin e tij në mbledhjen e plenumit, Enver Hoxha u tha anëtarëve të Komitetit Qendror se “e falëndervova Kryeministrin kinez, ndërsa ai më ndërhyri menjëherë – dhe më tha se – nuk ishte nevoja ta falënderonim, pikë së pari sepse ndihma që iu kemi dhënë është një gjë fare e vogël”. Dhe vërtet ashtu rezultoi deklarimi i Çu En Lait, pasi pas vitit 1956, Enver Hoxhës me Kinën “i ndriti ylli” dhe për Shqipërinë vërshuan ndihmat kineze, kur normalisht nuk ishin ndërprerë edhe ato sovjetike.

PLANI PËR PUSHTIMIN E SHQIPËRISË

Sipas planit që kishin hartuar sovjetikët dhe që në vitet e fundit është bërë publik nga studiuesit e Arkivave Ruse, lidhej siç e kemi cilësuar më sipër, me planin e ofensivës ushtarake. Mirëpo situata për “sovjetikët e rinj” u bë e pa favorshme sepse konflikti me amerikanët, që ishte në kulmin e vet për shkak të Kubës, i ndryshoi përfundimisht prioritetet gjeopolitike. Për këtë dhe për frikën sovjetike lidhur me reperkusionin e daljes në publik të atyre planeve, ka folur e deduksionuar edhe publicisti gjerman Harry Hamm.

Është fakt se pas vitit 1956 lidhjet midis Tiranës dhe Moskës nisën dobësimin. Nuk pati më vizita të nivelit të lartë, vetëm ajo e vitit 1959 e Nikita Hrushovi, që erdhi në Shqipëri “për ta arrestuar” Enver Hoxhën. E kemi shpjeguar më sipër qëllimin kryesor të vizitës së tejzgjatur të Nikita Hrushovit në Shqipëri, por mbetet edhe ushtarakja. Gjithsesi, kjo periudhë kaloi shpejt. Enver Hoxha për interesat e veta, sepse “kursi i ri” i Nikita Hrushovit kërkonte “likuidimin” e tij, shtoi flirtin me kinezët, duke e ndierë se me ndërrimin e partnerit, do të kishte më tepër përfitim. Nga ana tjetër, nuk vonoi edhe “ndëshkimi” sovjetik. Mallrat nga Bashkimi Sovjetik nisën të vinin me vonesë dhe jo të plota si dhe u refuzuan kërkesat e reja shqiptare. Në fakt, Shqipëria me Bashkimin Sovjetik, kishte prekur mirësira jo të pakta, veçanërisht në arsimimin e specialistëve të niveleve të larta. Kishin ardhur ndihma dhe ishin lëshuar shumë kredi. Paketa më e madhe e marrëveshjeve tregtare dhe ekonomike mes Bashkimit Sovjetik dhe Shqipërisë, nënshkruhet në prill të vitit 1957. E ndërsa hidhet ky karrem i majme mosmarrëveshjet e Enver Hoxhës që i cenonin atij pushtetin personal, që gradualisht u rritën ndaj Hrushovit dhe që çuan që pas Mbledhjes së Moskës, udhëheqja sovjetike i kaloi mosmarrëveshjet politike në sferën e marrëdhënieve ndërshtetërore dhe u shkua deri në zgjidhjen edhe të lidhjeve ushtarake. Në librin e tij “Shqipëria dhe prishja sovjeto – kineze” Uilliam Griffith hedh tezën se vizita e Hrushovit në Tiranë në 1959-ën ishte edhe një tentativë finale, por e pasuksesshme për të paralajmëruar e penguar Enver Hoxhën për aleancën e tij me Mao Ce Dunin kundër Bashkimit Sovjetik.

Aq përmasa morën mosmarrëveshjet e Enver Hoxhës me Nikita Hrushovin sa në mars të vitit 1961, Presidiumi i KQ të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik vendosi likuidimin e Bazës së Vlorës. Paralelisht me këto brutalitete, megjithatë kemi ende përpjekjet e Hrushovit për t’i zgjidhur mosmarrëveshjet me dialog, por ky rezultoi i pasuksesshëm me Enver Hoxhën dhe ua la vendin përsëri kërcënimeve e shantazhit. Në mesin e vitit 1961, në Moskë u përpunua edhe plani i zgjedhjes forcërisht të “problemit shqiptar”, që parashikonte përmbysjen e Enver Hoxhës. Kjo përmbysje siç thonë dokumentet ruse do të bëhej jo vetëm nga jashtë, por edhe me ndihmën e komunistëve shqiptarë “besnikë të idealeve socialiste dhe drejtimit të tyre nga Bashkimi Sovjetik e vendet pjesëmarrëse në Traktatin e Varshavës”. Sipas dr. Okorokovit, “çlirimi i Shqipërisë” ishte planifikuar të realizohej jo më vonë se 1 shtatori i vitit 1962, por acarimi i marrëdhënieve sovjeto-amerikane për shkak të Kubës (Kriza e Karaibeve) nuk lejoi realizimin e planit. Duke përfituar nga kjo, Enver Hoxha mori masa parandaluese. 7) Kur Shqipëria ishte rreshtuar plotësisht krah Kinës komuniste, Hrushovi kishte mbetur i habitur dhe i revoltuar me veten se përse e kishte toleruar aq gjatë Enver Hoxhën, pasi sipas tij ai e kishte në dorë që ta eliminonte atë që në vitin 1957.

NDIHMAT KINEZE

Pranvera e vitit 1962 ishte tepër rezultative për Enver Hoxhën lidhur me ndihmat kineze. Pas disa takimeve u arrit marrëveshja me Kinën për ndihmë të gjithanshme ndaj Shqipërisë. Ishte një akordim, që kishte filluar që në kohën e Bashkimit Sovjetik, por me që ky ndërpreu çdo gjë, atëherë Kina ndërhyri me akordime të fuqishme. Vërshuan këshilltarë ushtarakë kinezë, armatimet e municionet dhe shumë ndihma ekonomike. Në një kohë të shkurtër nisën të ndërtoheshin në Shqipëri, uzina e kombinate dhe vepra të mëdha ushtarake deri edhe vendstrehime nëntokësore e mbitokësore aq sa në vitin 1968 ato u bënë mbisunduese dhe përfshinë gjithë territorin shqiptar. Këto ishin kryesisht në planin ekonomik e ushtarak, ndërsa në planin politik e partiak vetë Enver Hoxha direkt nisi dhe bëri spastrime të mëdha në radhët e partisë, e në të njëjtën kohë edhe në aparatin shtetëror, njëlloj si në kohën e prishjes së largët me jugosllavët. Si rezultat i këtyre, në vitet 1960-1962 ai rinovoi, e 70 për qind të gjithë përbërjen e Komitetit Qendror si dhe shumë ministrive e drejtorive qendrore. Këto masa “kuruese” e parandaluese, Enver Hoxha sipas mendjes së tij i bëri për “shëndoshjen” e partisë dhe të shtetit nga “infeksioni” sovjetik. Edhe sovjetikët ndonëse tashmë të divorcuar me Enver Hoxhën, nuk hiqnin që nuk hiqnin dorë nga synimi për Shqipërinë, për pozicionin e saj strategjik në Adriatik e Mesdhe, ndaj në verën e vitit 1962 ata iu rikthyen edhe një herë “çështjes shqiptare” për destabilizim, tashmë jo direkt, por indirekt edhe me rolin kryesor të planit për “destabilizimin” e vendit, të cilin ia dhanë liderit jugosllav Josif Broz Tito. Në Moskë bënin llogari se aleanca shqiptaro-kineze dhe politika antijugosllave e propaganda e Tiranës, do ta vinin Beogradin në aleancë të ngushtë me Bashkimin Sovjetik me synimin për destabilizimin e regjimit të Enver Hoxhës, gjithnjë sipas planit që kishin hartuar sovjetikët dhe që në vitet e fundit është bërë publik nga studiuesit e arkivave të sotme ruse. Ishte vizita e parë dhe e fundit e Enver Hoxhës në Kinë, ajo që i dha, falë Mao Ce Dunit, ndihma të konsiderueshme ekomomike e ushtarake, me të cilat Enver Hoxha për të keqen e Shqipërisë, shpëtoi veten dhe pushtetin.

Autori, Drejtor Ekzekutiv Instituti i Sigurisë dhe Mbrojtjes

/Gazeta Panorama

Nga URIM ELEZI

Urim Elezi, lindur më 18.10.1941 në Floq të Korçës, hyn te të dënuarit dy herë nga regjimi komunist me shumë vite vuajtjeje. Ai u burgos më 26.10.1963 dhe doli që andej më 10.2.1989. hyri në 22 vjeç dhe doli 48 vjeç, madje i verbuar. Në moshën 18-vjeçare kreu shkollën e Instruksionit në Gjirokastër, ku gradohet nënoficer. Në dënimin e parë ishte ushtar në Repartin Nr.9357 Gjirokastër. Herën e parë u akuzua në bazë të nenit 64, në kombinim me nenet 10 e 14 të Kodit Penal. Ishte me shërbim ushtarak, së bashku me shokun e tij Hekuran Shyti, në Gjirokastër. Sipas gjykatës, i kish propozuar Hekuranit të arratiseshin sepse bëhej jetë e mirë në vendet kapitaliste e sidomos në SHBA. Hekurani lirohet më parë nga ushtria dhe gjatë kësaj kohe gjen personat e tjerë, me të cilët do kryenin arratisjen. Hekurani i nis një telegram Urimit në Gjirokastër, me kërkesën që të të niset se nëna ishte sëmurë.

Kësisoj Urimi bashkohet me shokët e tij, Hekuran Shyti, Durim Shyti dhe Robert Morava. Të pa orientuar mirë, të spiunuar nga një banori i zonës, ata u kapën nga forcat e kufirit në postën kufitare të Nikolicës në rrethin e Korçës. Gjykata Ushtarake Tiranë me vendimin nr.21, datë 27.2.1964, e deklaroi fajtor dhe e dënoi me 18 vjet heqje lirie, konfiskim të pasurisë, heqjen e të drejtës zgjedhore për 4 vjet dhe të gradës së rreshterit.

U la në fuqi me vendimin nr.23, datë 31.3.1964 të Kolegjit Ushtarak të Gjykatës së Lartë. Për herë të dytë u arrestua më 19.2.1980. U akuzua në bazë të nenit 55/1 të Kodit Penal me artikulime shumë rënduese. Dega e Punëve të Brendshme Fier, me shkresën nr.112, datë 15.1.1980, i kërkoi Drejtorisë së Hetuesisë miratimin e arrestimeve për tre shtetas, midis të cilët edhe i përmenduri Urim Elezi. Ishte marrë në përpunim aktiv më 17.5.1979 se zhvillonte propagandë në radhët e të dënuarve.

Raportonin për të “I penduari” dhe “Tekniku”. Për të thuhej të ishte shprehur: “Sigurimi i ka lyer duart me gjakun e këtij populli. Kanë bërë krimet më të shëmtuara që mund të ketë në histori, Sigurimi është sjellë me popullin dhe me njerëzit, më keq se ç’janë sjellë fashistët dhe nazistët..! Nuk ka më të poshtër se komunistët. Unë quaj komunistë të gjithë ata që kanë yllin në ballë si një domate, pavarësisht nëse besojnë mjekrën e Marksit apo mustaqet e Stalinit…! Krimet më monstruoze në Shqipëri, janë bërë në kohën kur kanë ardhur në fuqi komunistët…Jeta te ne është burg”.

Gjykata e Rrethit Fier e drejtuar nga Sokrat Dautaj, me pjesëmarrjen e prokurorit Kiço Koçi, me vendimin nr.94, datë 18.4.1980, e deklaroi fajtor dhe e dënoi me 10 vjet heqje lirie, si dhe heqjen e të drejtës zgjedhore për 5 vjet. I bindur në kotësinë e vendimeve komuniste, Urim Elezi nuk e ankimoi vendimin. Pasi i kishte dërguar një letër Enver Hoxhës, ku e cilësonte “përbindësh të pangjyrë, të sëmurë me mani persekutimi”, më 6.12.1981, u rrah nga policët e Burgut të Burrelit, deri sa u verbua. U lirua më 10.2.1989, nga Reparti nr.305 Përparim i rrethit të Sarandës.

Vijon nga numri i kaluar

Nuk di si ta shpjegoj si jam ndjerë pasi dëgjova këtë fjalë të Rizait. Truri im i kalonte torturat më shpejt sesa shiriti i filmave dhe me zhurmë si karrocat me kuaj…!

Sërish në Degën Punëve të Brendshme Korçë

Ashtu si më pat lajmëruar Rizai, ditën e nesërme, për sa më kujtohet 3-4 janar 1964, më thërret koloneli, kryetari i Degës, Jani Naska.

-“Do të vijnë nga Tirana, ndaj hiq dorë nga ato që ke thënë për udhëheqësin…! Thuaj që kur i kam thënë ato fjalë më përpara, nuk kam qenë i vetëdijshëm”. Vijnë nga mezi i asaj dite, dy të dërguar të Partisë, të cilët i shoqëronte Petro Tasellari. Të dërguarit e Partisë, pasi nisin bisedën me fjalë të bukura të tipit; “ti i vlen Partisë, je familje e nderuar veterane, etj.” përfundojnë me një ofertë të qelbur.

Ashtu siç vërtet ata e realizojnë mirë…të fusja në kurth Hysen Mullajn, për të cilin ata nuk e di mbi ç’baza pretendonin që e kisha dajo, por, në të vërtetë, unë kam dajo Alizot Zyfer Floqi. Adresa në Usa: PO. BOT 375 MASLOW, OHIO, USA, (aty ku doja të shkoja)”.

Në këtë moment ata të Tiranës, shihen ndër sy me Petro Tasellarin e vazhdojnë bisedën e tyre: -“ne të falëm jetën. Ti s’ke deponuar kështu. Ke thënë që do vije tek dajo Hysen Mullaj”. Kjo ishte një lojë e radhës së tyre, sepse unë këtë gjë nuk e kisha thënë, për vetë faktin se në të vërtetë unë atë se kisha dajo. Petro Tasellari hap çantën e më nxjerr para syve disa karta. Më pyet:- “është firma tënde kjo”? “Po-i them, pasi e shikoj. Firma ime është”. – “E mban mend çfarë ke deponuar këtu”?

– “Po, kanë kaluar dy muaj e pak, nuk e di unë çfarë kam firmosur”. (Shihen përsëri në sy)- “Ke firmosur që Hysen Mullaj është dajoja tënd dhe se ti do të shkoje tek ai”!

– “Jo, unë do vija tek dajoja im, Alizoti, këtë nuk e njoh”. (Dëgjoj që mërmëritën me njëri-tjetrin. bisedën nuk e dëgjova tamam, por dy emra i dëgjova të qartë, Ago Sinën dhe një tjetër Jani, jo Jani Naska, sepse thane kapiten (Jani, Jani Naska qe kolonel). Duke mburrur prindërit e mi dhe dy vëllezërit e mi, Avdylin dhe Myzaferrin, për të shpresuar për ndonjë rezultat tjetër, thërrasin Hodon, oficerin e rojës për të më marrë. Që prej asaj dite nuk torturohesha si herët e tjera dhe për të më shoqëruar diku, më merrte vetëm kapiten Riza Shehu.

Veç kësaj, as batanije apo kapot, nuk më hidhnin gjatë rrugës. Të nesërmen në mëngjes vjen vetë Rizai, deri tek shkallët e Hetuesisë e më çon në kat të dytë, të një prej pallacinave të Hetuesisë. Diku nga mesi i shkallëve, më kap fort përkrahu dhe më pëshpërit afër fare veshit: -“Hëmo Urim, jepi tani ec, se ta shpëtuam kokën”… Unë, fare i këputur…!

Aty, më fut në zyrën e tij dhe sa hyra aty, ajri qe shumë i rëndë, pasi zjarri bubullinte me të madhe. Rizai më ul në një karrige prej druri, jo prej hekuri siç më ulnin zakonisht. I gjendur mes nxehtësisë së dhomës, fillova të lëvizja sa andej këtej në karrige, sepse nuk po duroja dot më.

–“Hë mo Urim ç’ke që lëviz, se mos bësh ndonjë marrëzi? Të thashë, s’do bëjmë raketa jo”.– “Kam shumë vapë, plasa”, – i them. Siç isha në karrige, më largon nga pori e më afron pranë derës. Gjithashtu le dhe pak derën hapur. – “Mirë je tani Urim”?

– “Eee, mirë jam” – ia kthej unë. Hoqi këpucët dhe po i ngrohte këmbët. Thembra e çorapit të njërës këmbë i kishte dalë fare.

– “Hë mo Urim, pse nuk more me vete e disa të tjerë, të ma mbushje b***n mirë. Pesëdhjetë mijë mora nga ty. Myqka po më sjell çfarë dua edhe nga Shkodra”… etj etj (fjalë aventureske). “Rri ti tani këtu! Plak do të dalësh që këtu”! (kur më tha kështu, ashtu ulur në karrige, lotët më ranë nga fytyra në prehër e, sytë menjëherë më vajtën tek thembra që i kishte dalë).

– “Ti, jo 40-50 mijë të marrësh, po botën e tërë të kesh (ja tregoj me gisht), thembra e këmbës ka për të të dalë si patate Devolli…”! (Iu drodh mjekra dhe u zverdh në fytyrë; hapën sirtarin e tavolinës së tij të punës, aty kishte të mbështjellë në një gazetë pak bukë, djathë dhe ullinj).

– “Haji këto”, – thotë Rizai. – “Jo – i them unë. Po do vërtet që unë t’i ha këto, m’i jep siç më dhe pllakën e bukës e marmelatën. Këtu nuk e ha”.

– “Haje, se nuk të helmojmë. Tani do të të lejojmë dhe ushqimet. Kemi lajmëruar familjen që të të dërgojë rroba dhe ushqime”. Thërret oficerin e rojës: – “Hajde merre këtë, e sill 15-tën”! Më çon oficeri i rojës në qeli. (Pas vendimit të gjyqit, kur u takuam në burg, mora vesh që 15-ta qe Hekurani. Aty, Rizai i paskësh thënë Hekuranit, duke i treguar thembrën: – “Si të duket kjo”?

– “Po ja, është e grisur”, – ia kishte kthyer ai. Ai ngrihet i tërbuar, shkon mbrapa dosjeve, nxjerr shkopin prej thane dhe i hyn në dru. – “Nuk duket si patate Devolli”? e pyet Rizai përsëri. – “Jo”, – përgjigjet Hekurani.

– “Vërtet? Se kështu më tha ai shoku yt, Urimi”. (Hekuranit, Rizai i paskësh thënë, që ç’të bënte se kishte urdhër, pa do të na vriste të dyve me duart e tij). Prej asaj dite, nuk më fyen më! Brenda javës, më vijnë rrobat e fjetjes dhe ushqimet. Ama, polici nuk më lejonte ta haja në birucë të gjithë pllakën e bukës. Nuk lejohej më tepër se 2-3 kg ushqime në pesëmbëdhjetë ditë.

Dalja në gjyq, dënimi

Në datën 26 shkurt 1964, lajmërohemi që do të dalim në gjyq. Ato ditë edhe pse nuk kishim mjekër se ishim çunakë, na ruanin njëherë në javë. Mëngjesin e 26 shkurtit, vjen Demka (egjiptian), përgjegjës i birucave. (Demka, së bashku me policinë birucave, Halitin e Sanijes, i thoshin, ishin njerëzit më të këqij, më xhahilët, më të pashpirtët, më provokatorët).

Hapet dera, unë si gjithmonë ngrihem në këmbë, se ashtu duhej e Demka shpirt katrani, me hekurat që i vërtiste nëpër duar, më thotë me një tallje të paparë ndonjëherë: – “Hajde, hajde këtu e ktheji duart mbrapa, se do rruheeesh”!

Mbështetur në mur, pasi vë dorën në mjekër, ia kthej:- “po unë s’kam mjekër”! – “Hajde, hajde, se na ndot litarkën. Duhet të jesh i rrojtur kur të të vemë litarkën në fyt”. (Shtanga i brengosur, mbahem fort pas murit; sesi nuk më pushoi zemra se di. Se kuptoja ç’po ndodhte sepse kishte dy muaj që Rizai më pohonte vazhdimisht, që ma kishin shpëtuar kokën dhe se më tepër se 20 vjet, nuk do dënohesha.

– “Ke provim sottttt”!!!: tha xhahil Demka, duke qeshur! Në këtë kohë vjen Haliti, roja i birucave, i cili fliste me hundë: – “Pse nuk vjen 20-ta”?! – “Është mbështetur në mur e s’po ndihet, se u tremb nga litarka që do i vihet në fyt”, -thotë Demka. –“Hajde, hajde”, – më thotë Haliti. Dal pa vetëdije deri tek dera e birucës.

Më urdhërojnë t’i kthej duart mbrapa. Gjithmonë i kisha kthyer duart mbrapa, por atë ditë ngriva. Të dy m’i marrin duart me forcë e mi kthejnë mbrapa. Duke më shtyrë më çojnë tek berberi. Hodoja që rrinte gjithmonë në karrike me libër në dorë, aty ku rruheshim u bërtet; “ç’po bëni”?!

Haliti i thotë duke u zgërdhirë: – “Ja, i mbushi brekët ky, se ka hall që unë do rri të pastroj kallashin që do më ndotë”! Hodoja në këtë moment më kap mua përkrahu e urdhëron Halitin: -“Shpejt, ikë më prit ne kryetari”. Pasi u rrojta më futin përsëri në birucë. Pas 10-15 minutash Hodoja urdhëron:- “Shpejt, nxirreni 20-tën”. Në shkallët, më merr përkrahu me një tjetër, një që quhej Rexhep e, të dy më çojnë tek makina e madhe që më priste në sheshin e Degës. Vë këmbën në karrigen pranë derës së makinës e, të dy këta më shtyjnë për të hyrë brenda.

Kur hyj brenda në makinë, shikoj Halitin e Sanijes me një pushkë/automatik në dorë krekosur. Ngjitur me Halitin, përtokë shoh Durimin. Klith Durimi me të madhe: – “ç’je bërë kështu more”?! –“Nuk të pushkatojnë o jo”!

Në atë çast Haliti i Sanijes, i matet me qytë për t’i rënë. – “Durim, të lutem mos fol, se do të të bjerë”!- i them unë. – “Nuk më bie o Urim, jo. Le ta provojë të më godasë. Atë dua unë. Do dalim në gjyq e, s’na prek njeri sot”. – “Ëëëë, e ditke ti. E paske dhënë provimin njëherë”! – “E kam dhënë, ndaj bjer ti”!

Durimi, fill pasi më lëshojnë dhe mua përtokë, sjellin Hekuranin e Robertin. Rrugës për në gjyq, që të katërve na vendosën në pozicione të tilla, që të mos shikonim njëri-tjetrin. Përpara me një tjetër, qe hetuesi Riza Shehu, ndërsa me ne ishin 10-12 policë në këmbë, dikush me pushkë e dikush me automatik.

Mbërrijmë në Gjykatë, në të cilën hyjmë nga dalja para Gjykatës Ushtarake, në Korçë. Shoqërohej çdonjëri prej nesh nga dy policë. I pari zbres unë e mbas meje Durimi. Sa hyn pas meje Durimi, në sallën që ishte bosh, bërtet një grua me duar të vendosura poshtë gjoksit, e cila i drejtohet gruas tjetër: -“Bobo, sa të rinj që qenkan të shkretët, ashtu siç më the ti”!

Në sallë ndodheshin vetëm tre gra, nëpunëse të Gjykatës Ushtarake Tiranë, ku njëra prej tyre rrinte kokulur. Qe e shoqja e Kolonel Mit‟hat Goskovës, kryetar i Gjykatës Ushtarake Tiranë, që kishte të bënte me Hekuranin dhe Durimin: e mora vesh këtë gjë, pasi ma tha Hekurani në burg. Ora ishte rreth 9.00-10.00. Në sallën e gjyqit hyjnë familjarët tanë.

Nga ana ime ishte Hilmi Elezi, kushëriri im i dytë, i cili pas dënimit erdhi na takoi në burg dhe na solli nga një llokume për secilin që u arratis. Ai sot gjendet në Amerikë. Nga ana ime, ishte dhe Petrit Cangonji, burri i çupës së hallos. Nga ana e Hekuranit, Robertit dhe Durimit, erdhën familjet e tyre.

Hyn trupi gjykues në sallë, me kolonel Mit’hat Goskovën kryetar i Gjykatës Ushtarake Tiranë, anëtar major Nasi Joga. Prokuror ishte nënkolonel Anastas Koroveshi. Gjoja avokat i imi dhe Hekuranit, ishte Andon Napuçe. Nga mëngjesi deri në darkë në orën 8, u bënë dy ditë gjyq.

AKT-AKUZA: krim dhe tradhti e lartë ndaj Atdheut, duke tentuar të arratisen për në Greqi, krim i parashikuar në nenin 64-10-13 të Kodit Penal; (deri në 4-janar 1964 përfshinte 4 nene me vdekje: Neni 1; dezertim nga ushtria; Neni 2; shkelje e betimit të shkollës së Zbulim-Kundërzbulimit; Neni 3; tradhti e lartë ndaj Atdheut dhe nxjerrje sekreti; Neni 4; kryetar grupi. Pas datës 4 janar u vendos përsëri neni 64, i shoqëruar me nene zbutëse dhe u la vetëm tradhti e lartë ndaj Atdheut).

Megjithëse, në gjyqet në grup të diktaturës, të akuzuarit “thirreshin” me njëri-tjetrin, me ne lavdi Zotit, ishte një gjyq krejt i veçantë, sidomos deponimet e mia dhe të Hekuranit, që ishin në mbrojtje të njëri-tjetrit!

Dëshmitari i parë:

… Komandanti i postës që na arrestoi bashkë me ushtarët, për çudi në sallën e gjyqit, herë na shikonte ne dhe herë trupin gjykues. Kjo e hutoi gjatë, saqë na ra në sy të gjithëve, aq sa kryetari i trupit gjykues i tërheq vëmendje dhe i thotë: – “Mos u kthe me kurriz nga ne ti, kthehu me fytyrë nga ne, jo nga të pandehurit”. Me një keqardhje të madhe që shprehej si në mimikë ashtu dhe në veprimet e tij, dëshmon para trupit gjykues të vërtetën që ndodhi atë natë.

Dëshmitari i dytë:

Esat firauni u paraqit në sallën e gjyqit si hero. Fliste paditur seç theshte, duke shprehur ligësi: -“porsa i pashë, vigjilova, vigjilova, vigjilova pas tyre dhe me vrap ika në Postë i denoncova”. Pa e pyetur kryetari i trupit gjykues, ai po vazhdonte pa pushim: “vigjilova, vigjilova” dhe tregon me gisht nga Roberti: -“ky, më kapi torbën e deshte të më merrte bukën me zor. Unë ju mata me sëpatë dhe e urdhërova ta lëshonte, ndaj ky e lëshoi torbën e bukës”! Në këtë moment Roberti ngrihet pa marrë leje nga trupi gjykues:

– “Çfarë thotë ky?! Njëqind si ky dhe i ati, nuk kanë se çfarë të më bëjnë mua”!

– “Ulu e mos fol pa leje”, – i bërtet Robertit kryetari.

Dëshmitari i tretë:

I ati i Esatit, Shabani me një dorë e një këmbë sakat dhe me një fytyrë të llahtarshme. Në ato ç’ka theshte, dukej që e kishte mësuar ai Esatin. Në datën 27 shkurt 1964, rreth orës 20 merret vendimi. Urim Elezi, dënohet me 20 vite burg, Hekuran Shyti, dënohet me 15 vite burg; Robert Morava, dënohet me 15 vite burg; Durim Shyti, dënohet me 13 vite burg.

…Pasi merret vendimi, të katërt rrimë në burgun e vjetër të Korçës, (sot, materniteti i qytetit) për gati një muaj. Detyrimisht, në qeli të ndara. Gjatë qëndrimit në këtë burg, u njoha me një grup tjetër, me moshë më të re se ne, nga fshati Mborje i Korçës dhe po këta ishin dënuar për tentativë-arratisje: Nevrus Golka, Vasil dhe Janaq Tarusha (këta dy të fundit kushërinj të parë me njëri-tjetrin). Në burgun e Korçës ishin rreth tridhjetë veta të tjerë, disa të dënuar për agjitacion e propagandë e, të tjerë për tentativë-arratisje.

Pas disa ditësh që u vendosa në burgun e Korçës, një polic i pashpirt, kriminel, që vidhte dominotë dhe ushqimet e të burgosurve, i quajtur Fuat, na fut në birucë mua dhe Vasil Tarushën, pa asnjë arsye. Biruca qe me kalldrëm të zi dhe kishte një vrimë lart, për të marrë ajër. Aty qëndrova… s’e di për sa kohë, se më kishte rënë të fikët. Pas rreth një muaj, rreth 17-18 veta, të gjithë të rinj nga burgu i Korçës, na çojnë në kampin e Uzinës së Superfosfatit Laç, për të punuar, mund të them tamam si skllevër.

Aty qëndruam rreth 1 vit e gjysëm. Me thënë të vërtetën, ishte i vetmi kamp pune që ishte ndryshe nga çdo kamp pune, si në ushqime ashtu edhe në sjellje, pavarësisht se unë, Hekurani, Petrit Kruja nga Shkodra, Zijadin Ftera nga Delvina e shumë të tjerë bëmë disa herë dënime në biruca. Këtu, në biruca të lidhnin me hekura dhe dru, por ishte më lehtë se në kampet e tjerë. / Memorie.al

Historia shqiptare e shekullit XX është e mbushur me figura të ndritura që u shuan dhunshëm, jo për faj, por për mendim. Një ndër këto figura tragjike është Riza Dani, intelektual shkodran, jurist, publicist dhe patriot, i cili u pushkatua nga regjimi komunist më 1948. Jeta dhe vepra e tij përfaqësojnë dramën e inteligjencës shqiptare që u përpoq të mbrojë ligjin, lirinë dhe dinjitetin njerëzor në një kohë kur dhuna ideologjike po shndërrohej në normë shtetërore. Riza Dani lindi në Shkodër, qytet me traditë të thellë kulturore dhe qytetare. I formuar në një mjedis ku fjala e lirë, debati dhe kultura juridike kishin rrënjë të hershme, ai u edukua me parime europiane të drejtësisë dhe shtetit ligjor. Studimet e tij në fushën e juridikut dhe përgatitja intelektuale e bënë shpejt pjesë të elitës mendore të kohës.

Dani ishte nga ata njerëz që e shihnin shtetin jo si mjet force, por si kontratë morale mes pushtetit dhe qytetarit. Në shkrimet dhe qëndrimet e tij publike, ai shfaqej si mbrojtës i ligjit, i pronës dhe i lirive themelore, duke besuar se Shqipëria mund të ndërtohej vetëm mbi bazën e drejtësisë dhe respektit për individin. Pas Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria hyri në një periudhë dramatike transformimi politik. Regjimi komunist, i dalë fitues nga lufta, nisi menjëherë instalimin e një pushteti totalitar. Në këtë klimë frike dhe dhune, Riza Dani nuk heshti. Ai nuk ishte politikan partiak në kuptimin klasik, por një qytetar i angazhuar, që e konsideronte heshtjen si bashkëfajësi. Ai kundërshtoi hapur shkeljen e ligjit, konfiskimin arbitrar të pronës, gjyqet politike dhe eliminimin e kundërshtarëve. Në një kohë kur shumica u detyruan të përshtaten ose të heshtin për të mbijetuar, Riza Dani zgjodhi të fliste. Kjo zgjedhje do t’i kushtonte jetën.

ÇËSHTJA KOMBËTARE

Së bashku me Luigj Gurakuqin, Hilë Mosin, Mati Logorecin, vëllezërit Kraja, Riza Dani ishte ndër 166 pjesëtarët e klubit “Gjuha shqipe” themeluar prej Kel Marubbit. Qe shumë aktiv për ngritjen e flamurit më 1913 në Shkodër së bashku me të vëllanë, Dan Hasanin. Malazezët u përpoqën ta arrestonin më 1914, por iku në Mirditë. Ishte ndër organizatorët e lëvizjes kundër austro-hungarezëve që u mbajt tek “Xhamia Plakë” po në Shkodër, ku më pas mori pjesë në administratën austro-hungareze në Drejtorinë e Përgjithshme të Drejtësisë. Qe pjesë e organizatës revolucionare “Krahu Kombëtar” dhe qe ndër këshilltarët e Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”, të cilin e përfaqësoi në Kongresin e Durrësit. Në vjeshtën e vitit 1919 pasi Komiteti Qendror i organizatës “Krahu Kombëtar” nuk e pranoi në radhët e veta, doli nga kjo organizatë. U zgjodh deputet i parlamentit të parë shqiptar (1921-1923), i cilësuar “ex-Nëkryetari” i klubit “Bashkim” dhe i shoqërisë “Vaso Pasha”, duke bashkëpunuar ngushtë me Gurakuqin dhe bëri pjesë në grupin e 12 deputetëve shkodranë. Fillimisht qe pjesë e shkaktarëve të krizës së dhjetorit 1921, më pas vetëm ka përkrahur opozitën ku figura kryesore ishin Gurakuqi dhe Noli. Mbështeti Lëvizjen e qershorit më 1924 dhe u caktua prefekt i Durrësit përgjatë qeverisë së Nolit.

LARGIMI NË ITALI

Me Triumfin e Legalitetit dhe ardhjes edhe njëherë në pushtet të Ahmet Zogut, u largua drejt Italisë me bashkëpunëtorët e lëvizjes nga Vlora më 24 dhjetor 1924. Po hante darkë me Gurakuqin në restorantin e hotel “Cavour” në Bari, para se miku i tij të vritej. Më 21 tetor të 1925 u lëshua një letërqarkore nga Prefektura Shkodër, ku Dani figuron në listën e emrave që ishin të lirë të ktheheshin në atdhe, por nuk u kthye. Dani ishte ndër anëtarët e opozitës së vjetër që mori pjesë në “Konare”, u vendos në Zara dhe si anëtarët e tjerë të Konares, kishte kontakte me jugosllavët. Shtatorin e 1927 u largua nga Konareja, pasi Kominterni kërkoi riorganizim ideologjik të Komitetit drejt së majtës. Pas kësaj mbështeti qëndrimet e Mustafa Krujës, të dy të ndihmuar nga Italia; më pas me Krujën pati një thyerje në relata. Pas atentatit ndaj Zogut në Vjenë më 1931, autoritetet austriake e larguan dhe Dani u zhvendos në Fiume.

KTHIMI NË ATDHE

Riza Dani u kthye në atdhe më 5 qershor 1939 pas pushtimit italian, më 10 tetor 1940 anëtar i Këshillit të Shtetit (deri më 1943) kërkoi vjetërsi/pension shërbimi për kohën e emigracionit bashkë me disa dhjetëra antizogistë të tjerë. Më 18 prill 1940 vizitoi Vlorën me rastin e mitingut të njëvjetorit të “bashkimit personal” me Italinë, si figurë e lartë e kohës. Qe gjithashtu anëtar i Komisionit për përcaktimin e rrogave jetike për meritat e atdheut. Pas kapitullimit të Italisë më 1943, anoi nga Lëvizja Nacional-Çlirimtare, kryetar i Këshillit Antifashist të qytetit dhe pas Kongresit të Përmetit më 24 maj zgjidhet anëtar i Këshillit Antifashist Nacionalçlirimtar. Megjithatë, për shkak se bënte pjesë në partinë nacionalçlirimtare, qeveria ‘Mitrovica’ e pushon nga puna si anëtar i Këshillit të Shtetit më 29 prill 1944 duke filluar zbatimi financiar nga 3 dhjetori 1943. Pas ardhjes në fuqi të komunistëve, qe kryetar i Komitetit Ekzekutiv i Prefekturës Shkodër 1944-1945 dhe pas janarit 1945 anëtar i Komisionit për asistencën sociale për ndihmë të të dëmtuarve nga Lufta, formuar nga Këshilli Nacionalçlirimtar në Shkodër. Kandidoi dhe u zgjodh deputet nga lista e kandidatëve të Frontit Nacionalçlirimtar në zgjedhjet e 2 dhjetorit 1945.

KUNDËRSHTITË NË PARLAMENT

Në parlamentin e ri, Riza Dani ishte një nga drejtuesit e opozitës. Më 12 janar 1946, kur po mbahej mbledhja e katërt e kësaj Asambleje, që si pikë të dytë të rendit të ditës kish zgjedhjen e Presidiumit të Asamblesë, Riza Dani e kundërshtoi listën e propozuar në emër të pesë deputetëve të Beratit nga Kahreman Ylli. Mbas shumë debatesh fitoi të drejtën për të paraqitur edhe ai një listë të re, ku përfshiu Sheh Ibrahim Karbunarën, Aleksandër Xhuvanin, Kolë Kuqalin etj., por jo Enver Hoxha. Më 21 janar 1946, kur po diskutohej projektrregullorja e Asamblesë, Dani replikoi me guxim me Koçi Xoxen dhe Enver Hoxhën. Ai kërkoi që procesverbalet e plota të botoheshin në Gazetën Zyrtare. Për këtë arsye Dani u vu në qendër të kritikave dhe të goditjeve. Më 23 dhjetor 1946, atij dhe tre të tjerëve, iu hoq mandati i deputetit.

ARRESTIMI I DEPUTETIT

Në vitin 1947–1948, vala e arrestimeve kundër intelektualëve të pavarur, klerikëve, juristëve dhe nacionalistëve u intensifikua. Riza Dani u arrestua dhe u përball me një gjyq farsë, ku vendimi ishte marrë paraprakisht. Akuzat ishin tipike për kohën: “armik i popullit”, “sabotator”, “kundër pushtetit popullor”. Më 14 maj 1947, mbërriti vendimi i Byrosë Politike, firmosur nga Enver Hoxha, Nako Spiru, Hysni Kapo dhe Shefqet Peçi, ku urdhërohej arrestimi i dhjetë deputetëve dhe dënimi i tyre me vdekje. Akuzave të tjera, iu shtua edhe ajo e organizatorit të Lëvizjes së Postribës. Dhe më 22 janar 1948, Këshilli i Gjykatës së Lartë Ushtarake e dënoi me vdekje, i indinjuar Dani i përgjigjet akuzës në gjyq: “Me 9 shtator më ka vdekë vajza, fëmija i vetëm, e ju mendoni se tue pasë kyt rast në shpi do merresha me Lëvizjen? Paçi hijen tuej!”. Në hetuesi dhe në gjyq mbajti qëndrim të pathyer dhe nuk pranoi asnjë nga akuzat, ndonëse u torturua çnjerëzisht. U ekzekutua më 7 shkurt të po atij viti në një varr kolektiv me deputetët e tjerë, ende deri më sot të pagjetur.

Asnjë provë reale, asnjë proces i drejtë. Vetë fakti që ishte jurist dhe njihte ligjin e bënte të rrezikshëm për një regjim që sundonte përmes terrorit. Në sallën e gjyqit, Riza Dani ruajti dinjitetin e intelektualit, duke mos kërkuar falje për bindjet e tij dhe duke mos u nënshtruar ndaj poshtërimit. Më 1948, Riza Dani u pushkatua. Me vdekjen e tij, regjimi synoi të dërgonte një mesazh të qartë: mendimi i lirë dënohet me vdekje. Pushkatimi i tij nuk ishte vetëm eliminim fizik, por një akt simbolik kundër inteligjencës shqiptare. Familja e tij u persekutua, emri i tij u ndalua të përmendej, dhe për dekada të tëra Riza Dani u la në harresë të detyruar. Librat e historisë nuk e përmendën, arkivat u mbyllën, dhe kujtesa kolektive u deformua. Në mesin e shtatorit të 1946 u arrestuan të gjithë meshkujt e familjes Dani, dënohen 3 veta prej tyre me 26 vite burg së bashku dhe iu sekuestruan shtëpitë dhe fabrikat.

GJYQI KUNDËR TIJ

Riza Dani arrestohet dhe nga 11 tetori i 1946-ës torturohet nga ‘hienat’ komuniste antinjerëzore deri në 23 dhjetor 1946, dita kur i hiqet “imuniteti”. Ja si e tregon një pjesë të vuajtjeve të deputetëve të Shkodrës, Kol Prela e Riza Dani, bashkëvuajtësi i qelive e burgjeve, Sami Rrepishti: “Kol Prela më tregoi se në nevojtoren ‘qeli’ pranë ishte Riza Dani, deputeti i Shkodrës, që herë pas here shpërthente me thirrje të nalta e shamje, që shuheshin menjëherë nga rojet e kuqe e shkopi i tyre mbi kurrizin e shtatëdhjetëvjeçarit demokrat”. Më 11 tetor 1946 merret në pyetjeje Riza Dani nga hetuesi i Sigurimit të ushtrisë, Stavri Xhara para majorëve Vaskë Koleci e Zoi Themeli. Kjo ndodh mbasi ai kishte kaluar tortura antinjerëzore, që vetëm ai ka ditur t’i përballojë. Mandati i hiqet në 23 dhjetor 1946, pra një deputet me mandat u nënshtrohet hetimeve me metoda sllavo-mesjetare e qëndron me dinjitet e forcë morale lartë, duke kundërshtuar me guxim të pavërtetat.

Hetuesia e përcjell me shënimin: “Qëndrimi i tij para hetuesisë ka qenë armiqësor, nuk ka pranuar të firmosë asgjë”. Me qëndrim krenar e stoik e me ndjenjë të lartë përgjegjësie, deputeti Riza Dani deklaron: “Jam i ndërgjegjshëm për çka kam thanë e çka kam ba e veprue. Paçi hijen tuaj”. Gjyqi u bë me dyer të mbyllura, pa avokat. Nuk ka firmosë e nuk ka kërkue falje. Shpifja është argument i atij që s’ka arsye. 31 dhjetori 1947 si një re e zezë paralajmëron se është mbledhur Këshilli i Gjykatës së Lartë Ushtarake, i mbledhur për të gjykuar 19 të pandehurit. Në ato orë të vona të asaj nate të errët, komunikohet vetëm vendimi ogurzi: 7 pushkatim, 6 burgosje përjetë, të tjerët 20 e 15 vjet burgim. E gjithë kjo bëhet mbi bazën e një “Promemorie përcjellëse” që vinte nga hetuesia e mbushur me shpifje.

AMANETI I DEPUTETIT

Riza Dani la dëshmi konkrete të shkruara nga dora e tij në rripa letre cigareje, ia pat dhënë mbesës së vet, zonjës Fetie. “Çështja është tepër serioze, gjyqi me dyer të mbyllura, pa avokat e publik. Prokurori më akuzon si organizator i organizatës së deputetëve, kam marrë pjesë në mbledhjet e saj, kam ba mbledhje me të arratisur. Janë gënjeshtra të turpshme të formulueme me magji të një sistemi mesjetar torturash, sistem që asht aplikue edhe në mue. Sidoqoftë, moralisht jam i fortë e i kam mohuar të gjitha në gjyq. Ç’vendim jep ky, nuk e di. Rizai”, shënohet në një letër tjetër. Më pas ka shkruar: “Me shpresë në Zotin do të vdes si burrë. I falem nderit Fetit për kujdesin e për gjellët që më ka sjellë. Bulen (gruan) amanet nipave. Këto Feti ia jep doktor Omerit. Kopjen e ruan për histori”. Një tjetër ditë ka shkruar: “Tashti që po të shkruaj kam vuajtë shumë, 3 ditë pa bukë e ujë, 20 ditë çimento, shtrojë e mbulojë. Feti thuaj doktor Omerit këto që po të shkruaj: Akuzat i kam refuzue të gjitha si shpifje të turpshme. Në rast hallallëku, dua të varrosem pranë Agimes (vajzës)”. Deputeti i Shkodrës, Riza Dani, ekzekutohet në 7 shkurt 1948 e bie me të tjerët në një varr të përbashkët. Familja Dani nuk i ka gjetur akoma kockat e tij dhe duam vetëm të dimë ku prehet.

RIZA DANI SI SIMBOL

Sot, Riza Dani përfaqëson më shumë se një individ. Ai është simbol i juristit që mbrojti ligjin kur ligji u shkel, i intelektualit që nuk e shiti mendimin për sigurinë personale, i qytetarit që besoi se Shqipëria duhej të ishte shtet i së drejtës dhe jo i frikës. Figura e tij radhitet përkrah intelektualëve të tjerë të pushkatuar ose të shkatërruar nga diktatura, duke dëshmuar se humbja më e madhe e Shqipërisë nuk ishte vetëm ekonomike apo politike, por shkatërrimi i elitës mendore. Në një shoqëri demokratike, kujtimi i figurave si Riza Dani nuk është thjesht akt nderimi, por detyrim moral dhe qytetar. Pa ballafaqim me të shkuarën, pa emra dhe pa histori konkrete, drejtësia mbetet e cunguar dhe demokracia e brishtë. Riza Dani nuk kërkoi të ishte hero. Ai kërkoi vetëm të ishte i ndershëm me ndërgjegjen e tij. Për këtë arsye u pushkatua. Sot, emri i tij duhet të rikthehet në vendin që i takon: në historinë e vërtetë të Shqipërisë, si shembull i intelektualit që nuk u përkul. Sepse kombet nuk maten vetëm me fitoret e tyre, por edhe me mënyrën se si i kujtojnë ata që u flijuan për të vërtetën.

/Gazeta Panorama

XHEZAIR ZAGANJORI

PJESA E DYTË

Gjatë gjithë kësaj periudhe intensive, diplomacia naziste po vepronte me shpejtësi edhe në Shqipëri. Burimi kryesor i informacionit e bashkëpunimit të tyre për krijimin e Qeverisë së re shqiptare ishin kontaktet që kishin në këtë kohë veçanërisht me Xhafer Devën, që vinte nga një familje patriote prej Mitrovicës së Kosovës, i cili kishte studiuar në Kolegjin Amerikan të Stambollit, si dhe me Vehbi Frashërin, djalin e patriotit e nacionalistit të njohur shqiptar Mehdi Frashëri. Sipas disa autorëve gjermanë, që të dy (Deva dhe V.Frashëri), prej kohësh kishin kontakte me autoritetet naziste, ndaj kishin fituar edhe statusin “V-Person” (Vertrauensperson), që do të thotë ishin të besuar për shërbimin informativ të Rajhut gjerman.

Në këtë drejtim duhet të ketë luajtur rol të rëndësishëm edhe punonjësi i Konsullatës gjermane në Tiranë Franz von Scheiger, përmendur më sipër. Pikërisht këta persona duhet t’u kenë propozuar autoriteteve naziste të vënë në “krye të punëve në Shqipëri” Mehdi Frashërin, që megjithëse në këtë kohë ishte 71 vjeç, dallohej si jurist i shquar (delegati shqiptar në Lidhjen e Kombeve dhe Konferencën e Ambasadorëve të vitit 1921, ku u riafirmuan pavarësia e shtetit shqiptar dhe kufijtë e përcaktuara në Londër më 1913), e person me integritet, që sipas Neubacherit, “në qëndrimet e tij nuk ishte tërhequr apo ndikuar as nga ofiqet, as nga paraja dhe as nga kërcënimet e italianëve”. Ai kishte bërë thirrje për rezistencë të armatosur ndaj pushtimit italian dhe kishte kundërshtuar në vazhdimësi sundimin e tyre në Shqipëri. Ai mendonte se shqiptarët duhej të vepronin shpejt, pasi me rrëmbimin e sovranitetit nga Italia Fashiste, pas Luftës, territoret shqiptare do të shërbenin si plaçkë tregu për vendet fqinje. Për këto arsye, Qeveria e Musolinit e kishte marrë Frashërin në Itali dhe e mbante nën mbikëqyrje (lëvizje të kufizuara) në hotelin “Viktoria” të Romës. Mehdiun e shoqëronte aty vajza e tij, Mediha Frashëri. Këto ide përcillen qartë në telegramin e Karl Ritterit në Berlin më 11 shtatorit 1943, për ambasadorin gjerman në Romë, ku thuhet: “1)Personaliteti politik shqiptar Mehdi Frashëri është parashikuar të luajë rol të rëndësishëm në Qeverinë e Re shqiptare. Para disa kohësh është marrë nga italianët jashtë Shqipërisë dhe mbahet nën mbikëqyrje në Romë, në hotelin ‘Viktoria’. Nuk e dimë nëse vazhdon të jetë aty. Duhet ta gjeni sa më shpejt dhe ta dërgoni me avion në Tiranë. Për efekt sigurie të shoqërohet nga një person. Në Tiranë ta dorëzoni z. Frashëri tek i Dërguari i Posaçëm Hermann Neubacher, tek Konsulli i Përgjithshëm Martin Schliep, ose tek Majori Franz von Scheiger. 2)Për qëllime politike e ushtarake, në Shqipëri na duhen shuma të mëdha parash në monedhë shqiptare. Ndaj përpiquni të merrni sa më shumë kartëmonedha shqiptare që ndodhen në Banka di Roma, për t’i dërguar ato sa më shpejt me avion në Tiranë. Nëse është e mundur, të dërgohen me të njëjtin avion me të cilin do të fluturojë Mehdi Frashëri, por megjithatë, ai nuk duhet të ketë fare dijeni për dërgesën e këtyre parave…”

Berlini një telegram të dytë drejtuar Ambasadës në Romë, ku kërkon “të bëhet ç’është e mundur për të marrë sa më shumë banknota shqiptare për t’i dërguar në Tiranë, …dhe për të siguruar sa më mirë në Banka di Roma makinerinë që prodhon kartëmonedhat shqiptare, në mënyrë që të kemi mundësinë ta përdorim sa më parë. Nëse këtë makineri do të duhet ta përdorim më vonë në Tiranë, varet nga zhvillimet në Shqipëri…”.

Në vijim të dy telegrameve të mësipërme, më 16 shtator 1943 afër mesnatës, Ambasada gjermane në Romë vë në dijeni ambasadorin Ritter se:” 1)…nesër paradreke më 17 shtator, nën shoqërimin e një oficeri gjerman dhe një punonjësi të ambasadës sonë, Mehdi Frashëri do niset me avion për në Tiranë. Atje do ta dërgojmë menjëherë tek i dërguari i Posaçëm Neubacher, ose konsulli Schliep…, 2) Marrja e arit dhe banknotave u realizua sot me sukses përmes një aksioni të befasishëm nga një Komando SS, në praninë edhe të një zyrtari nazist të shërbimit me jashtë. Nga ky aksion u morën këto vlera: a)Banknota shqiptare në prerje të ndryshme në vlerë prej 120.513.902 Franga Ari; b)Monedha ari në 23 thasë të vegjël, në vlerë monetare prej 435.070 Franga Ari; c)Lingota Ari në 49 arka (losen Barren) dhe 29 kuti më të vogla (Kistchen Barren) që sipas dokumenteve italiane, kanë një vlerë prej rreth 7.627.756.90 Franga Ari…”.

Siç dihet, banknotat u dërguan që të nesërmen me avion në Tiranë, së bashku me Mehdi Frashërin. Ari u dërgua në Berlin. Ai u gjet nga Aleatet në Kriporet e Merkersit/Berlin në maj 1945.

SHPALLJA E PAVARËSISË

Duke u kthyer sërish në angazhimet e Neubacherit si i Dërguar i Veçantë i Rajhut për Europën Juglindore, rikujtojmë se me këtë cilësi ai mbërriti në kryeqytetin jugosllav më 8 shtator 1943, ditën kur Eisenhoëer dhe Badoglio bënë të njohur Armëpushimin e Cassibiles. Një ditë më vonë, më 9 shtator 1943, Neubacher informonte Ambasadorin Ritter në Shtabin Qendror nazist se në Shqipëri do të shkonte të nesërmen më 10 shtator, i gatshëm për të zbatuar planin për shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë dhe bashkimin e saj me trojet e tjera shqiptare, përpunuar nga Shtabi Qendror në Berlin me vullnetin dhe dijeninë e Hitlerit dhe Gëbelsit (biseda e tyre mbi këtë temë ndodhet e zbardhur si dokument në Keesigs Archiv der Gegenwart). Në fakt, për arsye teknike, fluturimi u shty për datën 11 shtator. Në këtë ditë, shoqëruar nga Majori Franz von Scheiger, Neubacher u nis me avionin Heinkel III nga Beogradi, për të shkuar për herë të parë në Shqipëri (Tiranë). Avioni shoqërohej edhe nga tre avionë të tjerë gjermanë JU52, në të cilët ishin të gatshëm 60 ushtarakë të Divizionit Brandenburg.

Sipas Neubacherit, me një avion tjetër gjerman, Storch, kishte mbërritur po atë ditë në Tiranë nga Mitrovica edhe Xhafer Deva. Detyrat imediate të Neubacherit në Shqipëri do të ishin krijimi i një Komiteti Kombëtar me cilësinë e Qeverisë së Përkohshme, e cila duhej të shpallte sa më shpejt pavarësinë e Shqipërisë së Re. Pas këtij hapi, Komiteti Kombëtar duhej të mblidhte Asamblenë Kombëtare të shtetit shqiptar. Me të mbërritur në Tiranë, Neubacher mori menjëherë informacion mbi çështjen e krijimit të Komitetit Kombëtar. Sipas këtij informacioni, mbi këtë çështje paraqiteshin dy grupime kryesore, njëri i përfaqësuar nga Ibrahim Bej Biçaku, i cili kishte studiuar në Vjenë (ishte djali i patriotit të madh shqiptar Aqif Pasha i Elbasanit), ndërsa grupin tjetër e përfaqësonte Xhafer Deva. Mes tyre kishte mosmarrëveshje të shumta lidhur me funksionimin e këtij mekanizmi. Pas shumë diskutimeve, më 14 shtator, dy grupimet ranë dakord që Komiteti Kombëtar të përbëhej nga “20 figura të njohura politike të respektuara në popull” dhe se në krye të këtij Komiteti të vihej Ibrahim Bej Biçaku, i cili do të ishte kështu njëkohësisht edhe Kryeministër i kësaj Qeverie Provizore. Ministër i Brendshëm do të ishte Xhafer Deva. Po në këtë ditë, pra më 14 shtator 1943, Komiteti Kombëtar, përmes një deklarate të shkruar nga Neubacher e të miratuar edhe në Shtabin Qendror në Berlin, shpalli pavarësinë e Shqipërisë së Re, e cila do të përfshinte në territorin e saj edhe Kosovën, trojet shqiptare në Serbi e Maqedoni, si dhe Çamërinë. Në darkë, një delegacion i këtij Komiteti u prit nga Neubacher në Konsullatën gjermane në Tiranë, i cili i paraqiti atij lutjen që Shqipëria e Re të njihej sa më parë nga Rajhu. Neubacher kujton se ai u premtoi ta bënte shpejt këtë, gjë që shkaktoi “…entuziazëm tek delegacioni shqiptar”. Por ai kujton gjithashtu me cinizëm se “…kjo lumturi për këtë ditë historike u ndërpre kur bashkëshortja e Konsullit të Përgjithshëm, si mikpritëse, hapi dy shishe shampanjë, të cilat u pritën me padurim nga baballarët e etur të kombit shqiptar….”. Të nesërmen me 15 shtator Neubacher do të nisej për në Beograd dhe pasi përgatiti raportin për zhvillimet në Shqipëri, më 16 shtator u nis për në Shtabin Qendror në Berlin. Sipas tij, Hitleri u kënaq shumë për këto zhvillime pozitive në “..cepin e fundit romantik të Europës…”. Nga Berlini, Neubacher do të kthehej shpejt në Beograd dhe prej aty, me datë 20 shtator 1943 do t’i dërgonte Ribbentropit këtë telegram: “…Sapo mbërrita në Beograd, u informova nga bashkëpunëtorët e mi në Tiranë se këto ditë ka arritur kulmin propaganda komuniste dhe ajo angleze kundër Komitetit Kombëtar. Javën që kaloi, në Shqipërinë e Mesme janë hedhur me parashutë disa oficerë britanikë. Konstatohet gjithashtu një rritje e dukshme e simpatizantëve anglofile në qytetet shqiptare. Në këto rrethana, Qeveria e Re shqiptare ka shumë nevojë për mbështetjen tonë…”.

KOMITETI KOMBËTAR

Më pas, Neubacher do të nisej në Shqipëri dhe informacioni i mësipërm do të plotësohej më tej 5 ditë më vonë, pra më 25 shtator 1943, përmes një telegrami relativisht të gjatë, që ai i nis nga Tirana ambasadorit Ritter në Berlin. Aty thuhet:”1)Për shkak të humbjeve në fronte të ndryshme në Europë, në Shqipërinë e Vjetër, veçanërisht në qytete, mbisundojnë aktualisht vlerësimet jo të mira për trupat gjermane. Shumica e tyre shpresojnë për një zbarkim të shpejtë të Trupave Aleate në Shqipëri. Për këto arsye ne na kanë dalë shumë vështirësi në komunikim, biles edhe me simpatizantët tanë të shtresës së lartë të popullsisë, të cilët, për shkak të emrit të familjes dhe të pronave që kanë, ndikojnë shumë në mbështetjen sa më të gjerë që i duhet dhënë Komitetit Kombëtar… Sot kisha një bisedë të gjatë mbi këtë temë me Mehdi Frashërin, i cili më paraqiti të njëjtat shqetësime… Mehdi Frashëri ka ardhur nga Roma me besimin që së bashku me miqtë e tij me influencë në Shqipëri, të krijojë një qeveri kombëtare, por kohët e fundit është tërhequr pak, sepse ndjehet i zhgënjyer nga situata e përgjithshme e luftës në Europë. Në këtë çështje mund të ketë megjithatë njëfarë lehtësimi, pasi ekziston mendimi se zbarkimi i mundshëm i Trupave Aleate në Shqipëri nuk mund të bëhet të paktën deri në fund të këtij viti (1943).

2)Situata e brendshme në Shqipëri është përkeqësuar ditët e fundit edhe për shkak të shpërbërjes anarkike të divizioneve italiane. Një bandë komuniste sulmoi pak ditë më parë në afërsi të Krujës trupat gjermane. Prandaj e udhëzova edhe një herë zotin von Scheiger të angazhohet me të gjitha forcat për të përgatitur mbajtjen e Asamblesë Kombëtare që është parashikuar të organizohet më 4 tetor 1943. Nëse do të ketë pengesa për këtë qëllim nga armiqtë tanë, do të detyrohemi ta shtyjmë atë për më vonë…”. Po më 25 shtator 1943, Neubacher do të niste nga Tirana për Ambasadorin Ritter edhe një telegram tjetër, në të cilin thekson se “… Së bashku me Gjeneralin Geib dhe Konsullin e Përgjithshëm Schliep takuam mbrëmë me 24 shtator ora 21.00 Presidentin e Komitetit Kombëtar Shqiptar, i cili drejton Qeverinë Provizore. Atij i dorëzova deklaratën me shkrim të Qeverisë së Rajhut në mbështetje të Komitetit Kombëtar. Kryeministri Biçaku e pranoi me kënaqësi deklaratën, duke vënë në dukje simpatinë e shqiptarëve ndaj Gjermanisë së Re dhe Fyhrerit të saj…”. Telegrami është i shkurtër e tepër formal, por Neubacher vë në dukje manipulimin dhe situatën qesharake rreth paraqitjes së tij “dinjitarëve shqiptarë”. Sipas tij, në procesin e paraqitjes së dokumenteve të tillë ka formalitete që vlerësohen shumë më tepër në vendet e Lindjes se sa në Perëndim. Ndaj ky telegram duhej rishtypur, duhej qepur me spango në një dosje serioze dhe duhej vulosur. Zonjusha Lützen në Konsullatë u përpoq të sajonte diçka, por pa sukses. Megjithatë, u gjet një “zgjidhje”. Në fund të deklaratës u shënua se kopja origjinale e këtij dokumenti do të ruhej në arkivën e Konsullatës gjermane në Tiranë. Ky argument iu përcoll me gojë edhe palës shqiptare dhe… çështja u mbyll. Megjithatë, risqarojmë se deklarata e mësipërme nuk shoqërohej me njohjen zyrtare dhe vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Shqipërinë e Re. Ky veprim do të bëhej vetëm më 12 korrik 1944.

ASAMBLEJA KOMBËTARE

Siç kishte parashikuar edhe Neubacher në telegramin e tij të dt.25 shtator dërguar në Berlin, punimet e Asamblesë Kombëtare nuk filluan me 4 tetor por u shtynë për më vonë. Praktikisht punimet e saj u zhvilluan nga 16 deri më 23 tetor 1943, në Pallatin e Mbretëror (sot Pallati i Brigadave). Asambleja kishte rreth 250 delegatë të ardhur nga të gjitha trojet shqiptare. Neubacher përshkruan me hollësi punimet e Asamblesë, duke vënë në dukje ndër të tjera se që në fillim, si kryetar të saj zgjodhi studiuesin e shquar elbasanas dhe patriotin shqiptar, Lef Nosi, firmëtar i Deklaratës së Pavarësisë më 28 Nëntor 1912. Më pas, Asambleja deklaroi mbështetjen për Fuqitë e Boshtit si dhe anuloi të gjitha aktet ligjore të miratuara gjatë pushtimit italian, që vinin në kundërshtim me interesat e vendit. Me detyrën e Kryetarit të Shtetit u zgjodh Këshilli i Lartë i Regjencës me 4 persona, të cilët duhet të përfaqësonin 4 besimet kryesore në Shqipëri. Konkretisht, si Kryetar i Parë u zgjodh Mehdi Frashëri i besimit bektashi, i cili pavarësisht hezitimeve për pranimin e kësaj detyre, i “mallëngjyer” u detyrua të dorëzohej nga “thirrjet e zjarrta” të pjesëmarrësve në Asamble. Tre të tjerët ishin Lef Nosi i besimit ortodoks, Pater Anton Harapi i besimit kristian dhe patrioti dibran Fuat Dibra i besimit mysliman. Kryetari i Regjencës parashikohej të ishte me rrotacion njëvjeçar, por praktikisht në këtë funksion qëndroi vetëm Mehdi Frashëri, pasi Lef Nosi dhe Fuat Dibra ishin shumë të sëmurë (Fuat Dibra do të ndërronte jetë në fund të shkurtit 1944), ndërsa dijetari i shquar e atdhetari Pater Anton Harapi fillimisht nuk mori pjesë për arsye se priste pëlqimin e Vatikanit për këtë detyrë, gjë që iu dha më 13 janar 1944. Megjithatë, ai do të deklaronte sërish se nuk do ta ushtronte në asnjë rrethanë detyrën e Kryetarit të Regjencës, pasi në këtë funksion do t’i duhej të konfirmonte përfundimisht rastet e dënimit me vdekje nga gjykatat e vendit, gjë që binte në kundërshtim me besimin kristian.

Më pas, Asambleja Kombëtare zgjodhi Qeverinë e Re që do të zëvendësonte Komitetin Ekzekutiv të Përkohshëm. Kryeministër do të ishte patrioti Rexhep Mitrovica, ndërsa Xhafer Deva mbetej ministër i Brendshëm. Ministër i Ekonomisë u zgjodh Ago Agaj, ministër i Jashtëm Bahri Omari, Sekretar Shteti Vehbi Frashëri. Në fund u ra dakord që Asambleja Kombëtare të kthehej në Kuvend Kombëtar. Meqë Lef Nosi u caktua në Regjencë, Kryetar i Kuvendit u zgjodh patrioti korçar Idhomene Kosturi, i cili shumë shpejt, më 5 nëntor 1943, do të vritej në rrugë nga një i ri, i cili, sipas procesit gjyqësor, e kishte marrë këtë “detyrë” prej njësitit gueril të qytetit të Durrësit. Neubacher vë në dukje se punimet e Asamblesë ishin të suksesshme dhe u zhvilluan në një atmosferë të qetë, me përjashtim të një incidenti të dt.18 tetor, që shkaktoi një konfuzion të shkurtër. Ai sqaron se bëhet fjalë për një grup partizanësh që nga distanca qëlluan me një top italian në drejtim të Pallatit Mbretëror ku ishte Asambleja. Megjithatë, sipas tij, “…shpejt ndërhynë ushtarët gjermanë, të cilët rikthyen menjëherë rendin e qetësinë”. Duke pasur parasysh këto zhvillime, më 30 nëntor 1943, Viktor Emanueli do të hiqte vetë dorë nga titulli Mbret i Shqipërisë.

/Gazeta Panorama

At gjergj fishta ofm

                                             (Grafikë nga F.Radovani 1991).

”DORA E AT GJERGJ FISHTES SIPER ALFABETIT GJUHES SHQIPE, SOLLI PERJETSINë E TIJ N’ ZEMREN DHE MENDJEN E POPULLIT SHQIPTAR !”

MUEJ  DHETOR  I  PERKET  KUJTIMEVE  T’ AT FISHTES!  E PA AT GJERGJIN S’KA AS SHQIPNI !

SHQYPNIS

T’ falem , Shqypni, ti i shpirtit t’em dishiri!

            I lum njimend jam un n’ gji t’ and tue rrnue,

            Tue gzue t’ pamt t’ and, tue t’ hjekë atë ajr t’ kullue,

            Si Leka i Madhi e Skanderbegu i biri.

Kjé i Lumi vetë, qi mue m’ dergoi ksi hiri

            Per nen qiellë t’ande t’ kthielltë un me u perftue,

            Malet e hjedhta e t’ blerta me shikjue,

            Ku Shqypja e Burrit s’ dron se i qaset niri.

Ktu trima léjn gjithmonë, pse ti jé nana

            E armvet n’ zâ, qi shndrisin duerët e t’ lumit,

            Kah des per ty i rrebtë e trim si Zana.

Eden n’ Balkan ti jé; ti prej t’ Amshu’mit

            N’ Balkan jé shkrue Mbretneshë mbi fiset t’ tana:

            Hyp fronin, pra, e sundo, Shqypni, m’ t’ liru’mit.

___________________________________________________________________

1. Ti i shpirtit t’em dishiri!: Dishir me të vertetë i shpirtit të Poetit, i cilli i kushton jeten deri në ditë të vdekjes idealit kombtar. Vështirë se mund të na permendë historija e leteraturës botnore ndonji emen

qi t’ia ketë kushtue krejt veprimin  e vet letrar perlimit t’idesë kombtare si Fishta. Frymzue prej këtij ideali, Zana e tij këndon trimninë, besen, burrninë e nderen shqyptare me Lahutë; frushkulloi me fishkull djegëse veset e kombit e të Shtetit parasit me satirë; zgjoi, trandi, ngjalli me lirikë e melodrame atdhetare ndiesinë kombtare. – Tue hjekë…, tue thithë ajrin….

2.Leka i Madhi: Leka i Madh (356-323 para Krishtit). Mbret i Maqedonisë, i biri i Filipit Maqedonas, i cili shtroi Gadishullin e Ballkanit, Azinë e Vogel, Afriken Veriore e u shty ngadhnjyes deri në Hindi. Maqedonasit kjenë nji vllazni me Ilirë e Epirotas. Dihet me siguri se ata flitshin nji gjuhë krejt ndryshej prej greqishtes. Skanderbegu i biri, perdorë për trashigimtar gjaku e trimnije.

2. dergoi ksi hiri, nji dhanti këso dore, nji nderë kaq të madhe, – me u perftue: me u xanë, me lindë.

Malet e hjedhta e t’blerta: qi ngrihen madhnueshem, e të veshuna me landë e blerime.

– Ku Shqypja e Burrit: Shqypja, – personifikimi i Lirisë – e Burrit, e Pirros, mbretit t’Epiriotvet, nji fisi me Ilirët, ndej e lirë, megjthse e strukun nder male, edhe gjatë shekujve të robnisë; qaset – afrohet, nuk ka frigë se i qaset njeri (niri).

3. qi shndrisin duerët e t’lumit; qi flakrojnë në dorë të luftarit shqyptar të lumnueshem. – i rrebtë, pa iu tutë syni përballë anmikut, i vendosun, trim me zemer të fortë. Eden n’Ballkan: antonomazi, Parriz toke, vendi ma i bukri ne Ballkan. – Hyp fronin, hyp në fron!

– m’t’ liru’mit: – mbi bijt tu të liruem prej robnijet.  (Prej At Viktor VOLAJ OFM. 1941)

Shenim F.RADOVANI: Mbyllim Vitin 2025 me poezinë “SHQYPNIS”. Me shumë respekt.

Urimet ma të mira per Festat e fundit vitit 2025 ! Autori.

Melbourne, 18 Dhetor 2025.

Urim Elezi, lindur më 18.10.1941 në Floq të Korçës, hyn te të dënuarit dy herë nga regjimi komunist me shumë vite vuajtjeje. Ai u burgos më 26.10.1963 dhe doli që andej më 10.2.1989. hyri në 22 vjeç dhe doli 48 vjeç, madje i verbuar. Në moshën 18-vjeçare kreu shkollën e Instruksionit në Gjirokastër, ku gradohet nënoficer. Në dënimin e parë ishte ushtar në Repartin Nr.9357 Gjirokastër. Herën e parë u akuzua në bazë të nenit 64, në kombinim me nenet 10 e 14 të Kodit Penal. Ishte me shërbim ushtarak, së bashku me shokun e tij Hekuran Shyti, në Gjirokastër. Sipas gjykatës, i kish propozuar Hekuranit të arratiseshin sepse bëhej jetë e mirë në vendet kapitaliste e sidomos në SHBA. Hekurani lirohet më parë nga ushtria dhe gjatë kësaj kohe gjen personat e tjerë, me të cilët do kryenin arratisjen. Hekurani i nis një telegram Urimit në Gjirokastër, me kërkesën që të të niset se nëna ishte sëmurë.

Kësisoj Urimi bashkohet me shokët e tij, Hekuran Shyti, Durim Shyti dhe Robert Morava. Të pa orientuar mirë, të spiunuar nga një banori i zonës, ata u kapën nga forcat e kufirit në postën kufitare të Nikolicës në rrethin e Korçës. Gjykata Ushtarake Tiranë me vendimin nr.21, datë 27.2.1964, e deklaroi fajtor dhe e dënoi me 18 vjet heqje lirie, konfiskim të pasurisë, heqjen e të drejtës zgjedhore për 4 vjet dhe të gradës së rreshterit. U la në fuqi me vendimin nr.23, datë 31.3.1964 të Kolegjit Ushtarak të Gjykatës së Lartë. Për herë të dytë u arrestua më 19.2.1980. U akuzua në bazë të nenit 55/1 të Kodit Penal me artikulime shumë rënduese. Dega e Punëve të Brendshme Fier, me shkresën nr.112, datë 15.1.1980, i kërkoi Drejtorisë së Hetuesisë miratimin e arrestimeve për tre shtetas, midis të cilët edhe i përmenduri Urim Elezi. Ishte marrë në përpunim aktiv më 17.5.1979 se zhvillonte propagandë në radhët e të dënuarve.

Raportonin për të “I penduari” dhe “Tekniku”. Për të thuhej të ishte shprehur: “Sigurimi i ka lyer duart me gjakun e këtij populli. Kanë bërë krimet më të shëmtuara që mund të ketë në histori, Sigurimi është sjellë me popullin dhe me njerëzit, më keq se ç’janë sjellë fashistët dhe nazistët..! Nuk ka më të poshtër se komunistët. Unë quaj komunistë të gjithë ata që kanë yllin në ballë si një domate, pavarësisht nëse besojnë mjekrën e Marksit apo mustaqet e Stalinit…! Krimet më monstruoze në Shqipëri, janë bërë në kohën kur kanë ardhur në fuqi komunistët…Jeta te ne është burg”. Gjykata e Rrethit Fier e drejtuar nga Sokrat Dautaj, me pjesëmarrjen e prokurorit Kiço Koçi, me vendimin nr.94, datë 18.4.1980, e deklaroi fajtor dhe e dënoi me 10 vjet heqje lirie, si dhe heqjen e të drejtës zgjedhore për 5 vjet. I bindur në kotësinë e vendimeve komuniste, Urim Elezi nuk e ankimoi vendimin. Pasi i kishte dërguar një letër Enver Hoxhës, ku e cilësonte “përbindësh të pangjyrë, të sëmurë me mani persekutimi”, më 6.12.1981, u rrah nga policët e Burgut të Burrelit, deri sa u verbua. U lirua më 10.2.1989, nga Reparti nr.305 Përparim i rrethit të Sarandës.

Në postën kufitare

Ai që kishte gishtin e prerë, i thotë tjetrit: “Shoku major, ta çojmë këtë tek ai tjetri? Kështu, ja japim kartën ta firmosë në sy të atij tjetrit, se ata dy qenët e tjerë e kanë firmosur. Firmose qen këtu”! – më thotë ushtaraku tjetër, e më godet me shkelma në kokë. “Jo, nuk e firmos pa prezencën e Hekuranit”, – ja kthej pa një, pa dy. Më ra fort me fshikull midis shpatullës e qafës për këtë që i thashë. Më dërguan tek Hekurani. Hekuranin e kishin lidhur me tel, i gjithi i ënjtur e i zhytur në gjak si unë. “Hekur, të lutem firmose, se më thanë që nuk do të na torturojnë më po e firmosëm”!

Hekuri nuk foli fare ose unë nuk e dëgjova se edhe veshët më buçisnin. Menjëherë më zgjidhën duart e më dhanë një letër, pa më lejuar ta lexoja (edhe sikur të më lejonin ta lexoja sytë s’mund të më shihnin nga gjaku, se nuk isha i vetëdijshëm) . Në momentin kur unë fillova të firmos, Hekuranin filluan ta zgjidhnin. Koloneli me gishtin mangët, u bërtet policëve me nervozizëm: – “Prisni, të lidhim njëherë këtë qenin, pastaj zgjidheni atë”! “Apapa, këtë qenin e paska ushqyer mirë Partia, e paska bërë nji kuintal”. Pasi firmosa, më lidhën mua dhe zgjidhën Hekuranin. Firmosi dhe ai…!

Na lidhën në një mënyrë të tillë, që edhe vetë ata do e kishin vështirë për të na zgjidhur duke na hedhur pallto mbi kokë. Para meje ishte komandanti i Postës, prapa meje ai personi që quhej Ibrahim e, prapa tij Hekurani. Pas Hekuranit qe një ushtar e pas tij Durimi me Robertin. (Këto i mësova pas dënimit në burgun e Korçës). Gjatë rrugës që nga Nikolica e deri në Dardhë, shkuam në këmbë. Herë pas herë rrëzoheshim, e çoheshim sa herë hanim ndonjë shkelm e grusht, përndryshe zvarrë na tërhiqnin. Pas mesnate arritëm në Dardhë. Sa mbërritëm aty na futën në një makinë të madhe ushtarake. Sesa veta ishim në makinë nuk e di, por zhurma lëngimesh dhe rënkimesh kishte pafund. Afrohet një ushtarak dhe pyet: -“Kush nga ju është ai nënoficeri”?

“Ky është” – i tha dikush për mua. Nga sponti ku ishte, më hipi sipër e filloi me sharjet nga më të rëndat, siç u ka hije vetëm atyre. – “Pse mo qen, ç’kërkoje ti, gjeneral doje të bëheshe”?! – shfryu ushtaraku. (Hekurani më tregon se kur ushtaraku, që nuk ja harroj kurrë fytyrën, më hipi sipër, telat e duarve time, kishin lënë shenja që i mbetën përjetë fyejve të këmbëve të Hekuranit). Humba ndjenjat për disa çaste. Shoqëruesi im ushtarak, hoqi xhahilin që më hipi sipër e i tha: – “Dale, prit sa të përmendet, se në qoftë se vdes, do të përgjigjesh ti” (e këto m’i thanë shokët). Kur vij në vete, dëgjoj zhurmë makine e asnjë zë njeriu… U tromaksa!

Mbërrijmë në Korçë, në Batalionin e Mbrojtjes. Aty mbështetur në mur, më vjen dikush me kokore policie: “Çfarë e ke Myzafer Elezin”? Unë s’i ktheva përgjigje. Siç ishte, më zë për mjekre e më përplas kokën në mur. “Vëlla e kam”, – iu përgjigja fort. “Ja zbardhe” -tha. “As ja zbardha, as ja nxiva”! (më shan nga nëna e më godet me grusht në gjoks). Në këtë situatë, një kolonel trupmadh, besoj komandanti i batalionit, e tërheq dhe i thotë me inat: -“Jam unë këtu! Merrini shpejt dhe çojini në degë”. Më marrin si leckë e më hedhin si qeskë çimentoje në makinë. Nisemi me nxitim të madh për në Degë.

Në Degën e Punëve të Brendshme

Gjatë rrugës për në Degë, shoqëruesit më urdhërojnë: – “lëshoje këmbën se ke karrige”! Disa më shtyjnë, disa më tërheqin dhe bie nga korrikja, bëhem më copë seç isha. Në Degë më futin në një dhomë plot me civilë, ushtarakë, policë dhe nga të gjithë këta mbaj mend dy persona: një civil e një ushtarak. Civili me kostum gri qe Petro Tasellari nga Korça, ndërsa ushtaraku qe major Ago Sina nga Vlora. Këta i njihja para se të arrestohesha. Petroja më mban nga krahu i majtë. Ago Sina më pyet: – “Ku do të vije”? “Nga Greqia do të shkoja në Amerikë” –i them me plot zë. – “Tek kush”? – vazhdon të pyesë. “Tek dajoja im” – i them. “Tek Hysen Mullaj”? -thotë Ago Sina. “Jo, tek Alizot Zyfer Floqi”!

Ago Sina më godet, e si të tjerët e llojit të vet shan me fyerjet më të rënda. Humbas ndjenjat, e kur përmendem shikoj që isha në qeli. Në qeli u përmenda vetëm pasi dëgjova që dikush me shkelma po godiste në derë: – “20-ta, 20-ta”????

Unë rënkova- “Ëëë….”- “Hë, gjallë qenke”, kaq deshëm!

Në hetuesi

Rreth 20 e pak ditë më bënë mjekime. As hetuesi, as pyetje e as asgjë. Mbaj mend dentistin. Dentist Fundo kishte një gjatësi të mesme, me syze dhe me një valixhkë të vogël, i cili sa më pa dhëmbët tha: “S’është për mua  ky jo. Duhet shtruar në spital”. Kjo vizitë u bë në shkallë, midis dy dyerve të hekurta. Natën, dy veta më morën me batanijen që më hodhën në kokë dhe më shoqëruan për krahu. Shkallët nuk i ngjisja dot dhe duart i kisha të lidhura me hekura mbrapa. Mezi flisja, mezi dëgjoja dhe mezi shikoja. Më çuan në një dhomë. Nga rreth 5-6 vetave që gjendeshin aty, vetëm 2 prej tyre njihja dhe këta ishin shefi i hetuesisë Petro Tasellari dhe major Ago Sina.

Pasi bën atë përshëndetjen e tij, konkretisht Ago Sina, që kishte sharje me fjalët më të ndyra më thotë: -“Ne do të të nxjerrim qumështin e nënës këtu, por na thuaj me sa vëllezër e shokë të tjerë ke biseduar për t’u arratisur? Me kë ke biseduar tjetër veç Hekuran Shytit, kur ishe ne repartin ushtarak të Gjirokastrës? Na thuaj edhe çfarë veprimtarie armiqësore ke dashur të kryesh aty? Po ta përsërit edhe një herë, mos na mundo kot”! Pasi durova shumë të shara, ja kthej në të njëjtën mënyrë ashtu siç do vepronte çdo njeri që i shahet nëna, motra e kunata. Që aty më marrin më çojnë në birucë. Më sjellin mjekët përsëri. Trupi im kundërmonte një erë të llahtarshme nga gjaku. Këtë gjë e kuptova pas 3-4 ditëve që më morën në hetuesi. Aty, ata thonë: -“Na qelbi qelbësira, ç’bie erë kështu, na mbyti qeni”.

Një nga policët i thotë: – “Shoku Ago, ky nuk është ndërruar që nga dita kur e kanë arrestuar, po bën gati muajin me të njëjtat rroba”! “Ndërrojeni qelbësirën, por ushqime nga familja mos i pranoni asnjë gjë, përveçse rrobave të trupit”, – ia kthen Ago. Pas 2-3 ditësh më vijnë rrobat. Rrobat mi jep përgjegjësi i birucave. Ai quhej Xhako e qe njeri shumë i mirë. Më thotë t’i ndërroj rrobat dhe t’i fus në qeskën që ma dha po ai. Më falni  për mënyrën e të shprehurit, por  më besoni se të brendshmet e mia, ishin plot me kore gjaku.

Pasi ndërrohem, vjen Xhakoja që hap sportelin e merr qesen me rroba. Më thotë me avash, në mënyrë që mos e dëgjonte roja i birucës: -“Kur të të marrë hetuesi, kërkoji të të lejojë ushqimet, se ta kanë hequr të drejtën e ushqimeve”. Ata natë më marrin dhe kujtoj që kur u ngjita në shkallë qe Ago Sina i veshur me kominoshe dhe një kapelë me strehë, e rrasur në kokë aq sa mezi ja shihja sytë. Më kap për krahu e më fut  në një dhomë. Aty na priste Petro Tasellari me një tjetër, të dy të veshur civilë, me kostume gri e pa kapela. Gjendej diku në anë të dhomës, një tavolinë e mbi të një peshqir disi i bardhë. Ulet Agoja në karrigen e vetme të tavolinës dhe pas pesë minutash çohet e me një si bisht sqepari ngjesh tallashin në shpor.

Petro Tasellari drejtohet nga tavolina, merr peshqirin e hap  e më thotë: – “Ishim në shtëpinë tënde. Këtë oshmare (lloj gatimi) na e dha nëna tënde veterane. Ke familje të mrekullueshme, me nënë dhe baba veteran. Nëna jote teksa qante më tregoi e për vëllezërit e tu. Avdyli vëllai i madh është komunist i vjetër, me pushkë e çifte. E shikon sa besim ka Partia tek familja juaj. Po Myzaferi, vëllai yt i tretë e di çfarë grade ka”? – U habita e ndaj nuk fola në moment, duke menduar me veten time se vëllai im Myzaferi është topograf, nuk ka lidhje me këta…! Më thotë tjetri: “Emo folë, ç’po pëshpërit nën buzë”. – “Vëllai im nuk është i veshur ushtarak, mos e ngatërroni me mua, por edhe unë kam qenë nënoficer”. – “Është kapiten”! – ma      ktheu Ago me një ton të rëndë. (S’më kujtohet kapiten i parë, apo i dytë). U shokova!

“E di ku ndodhesh këtu”? – pyet ai tjetri, fare i qetë me zë të butë, por e dallova qartë që në fytyrë ndryshoi. “Trego kujt i ke thënë nga vëllezërve dhe çfarë aktiviteti armiqësor do të kryeje në ushtri dhe me kë do ta kryeje”? Nuk dija ç’përgjigje t’i ktheja, sepse nuk po kuptoja asgjë nga ato pyetje famëkeqe. Në këtë kohë, ngrihet ai tjetri bashkë me Petro Tasellarin. Më ulin në karrige dhe më godasin që të dy me breshëri gjuajtjesh, me grushte e shkelma në çdo pjesë të trupit. Secili prej tyre më zë nga gishtat e mëdhenj të këmbëve dhe m’i thyejnë. (Edhe sot dëshmojnë gishtat e mëdhenj të thyer në trupin tim). Në atë kohë, kur isha fare i shtrirë përtokë, vjen xhahili Ago Sina me atë drurin si bisht sqepari e, u thotë atyre:

– “Lëreni, lëreni, se ju nuk e dini kush është ky. Është nipi i Hysen Mullaj dhe aty do të vinte (Hysen Mullaj, vetë i tretë vëlla nga fshati Floq, Korçë, kishte qenë në burg, e ditën  që  doli nga burgu u arratis). “Nuk i njihni juve floqarët cilët janë?! Ky ka kokën e Muharrem Dikollit. Ne i gjetëm Muharrem Dikollit armë dhe mitraloza në avllitë e shtëpisë, e Muharrem Dikolli nuk pranonte që i kishte ai, por theshte; m’i kanë futur të tjerët. Në bodrumin e shkollës tek Xhamia në Floq, kishte qypa balte. I mora e ja theva kokës, e zhvesha lakuriq dhe ja grisja lëkurën me copat e qypave të baltës, aq sa gjaku i tij ma nxori jashtë përdorimit kostumin tim më të mirë…fiks si ky qen bir qeni! Ndaj sot jam veshur me kominoshe! Unë o e bëj që të thotë fluturon gomari, o mos më thënçin Ago Sina”! Që atë ditë e deri tre muaj (nëntor, dhjetor, janar), që qëndrova aty, filluan torturat më çnjerëzore, që për mua nuk dihej se kurrë do të sosnin, pasi sapo kishin filluar…!

Tortura: goditje me kamxhik si ai i xhambazëve të kuajve e më kujtonin në çdo goditje që kamxhikun e quanin “rripi i kuq i Korçës”. Më e vështira për mua e që më detyroi të thesha “fluturon gomari”, ishte një si lava-pjatë, ku më zhytnin kokën dhe me dorë më shtrëngonin testikujt. Vreri më dilte jo vetëm  nga goja dhe hundët që më përvëlonin në birucë, por rrezik edhe  nga veshët! Shkurtimisht, në ato çaste mu duk vetja sikur i hipa një “Zil” ushtarak, tre-diferencialësh, që zakonisht nuk ikin shpejt, por ky ku kisha hipur unë jo vetëm që ecte shpejt, por prapa linte një tym mbytës, ngaqë shpirti po më dilte. I bie me grusht kabinës së shoferit:- “Mbaje eeejjjj”!

Mirëpo, makina nuk ndaloi. Zgjat kokën nga ana e shoferit, shoh brenda dhe nuk kishte njeri fare. Hip në spond të makinës dhe nuk shihja gjë tjetër veçse mjegullnajës së tymit nga dheu që ngrinte shpejtësia e makinës. Vendos dhe hidhem!!!! S’e harroj kurrëëëëë!!!!!! Ashtu shtrirë, në faqen e djathtë vërej një shputë këmbë të madhe. Dëgjoj një zë: – “Urim, Urim”.

“Ëëëëë”,- me një zë të mekur. “Fluturon gomari”? -thotë. “Pooo:i them”. – “Fluturon gomari”? – përsëri. – “Fluturoooon” – i them.

Në këtë kohë, shoh Ago Sinën me të tjerët që po kërcenin. Mbledh veten, kur vështroj drurin si bisht sqepari në dorën e Ago Sinës.

Ago Sina: – “Urim, do ta firmosësh që fluturon gomari”? – “Po” -i them. Ago Sina: “Shpejt hiqjani hekurat”! Më marrin për krahu e më ngrenë. Më japin një gazetë të fshij hundët, se më kishin dalë nga hunda sekrecione, që kur më futën kokën në ujë. Me zor i nxora duart para. Më japin një penë ngjyrë bari që të firmosja “fluturon gomari”. Kur u afrova në tavolinë se dallova dot  se ku dhe çfarë do shkruaja, pasi sytë  më  mbetën tek peshqiri dhe oshmarja që më kishte dërguar nëna ime, të cilën me siguri nuk do të ma jepnin për të ngrënë…! Sa mbarova së shkruari “fluturon gomari”, Ago Sina më thotë: -“Ejjjjjj, ne të bëjmë të firmosësh… me tët ëmë”!

Asgjë tjetër nuk mendova, sepse shpirti dhe mendja ime ishte tek nëna, motra dhe kunatat e mia. Se çfarë bëra në këtë moment, po ju pyes ju se çfarë do të bënit po të ishit në vendin tim! Për shkak të kushteve të mia shëndetësore: me tre unaza dhe hemorragji cerebrale të kaluar, nuk mund t’i tregoj të gjitha torturat dhe sa herë jam torturuar, sepse ato që kam kaluar unë janë të vrazhda dhe qofshin të panjohura për ju. Pas shumë kohësh (orë apo ditë), më sjellin në qeli, doktorin. Ai ishte me një shiringë në dorë. Qe po ky i njëjti doktor, që sa herë më merrnin dhe më torturonin në hetuesi, rrinte me aparat tensioni në dorë dhe me shiringë. Ago Sinën dhe Petro Tasellarin që prej asaj dite nuk i pashë më. Ama X-person (atë tjetrin që i shoqëronte këta) e shikoja bashkë me dy të tjerë në çdo torturë.

Po ky, u tregonte të tjerëve që këtu nuk duhej të merreshin më me mua. Nuk funksiononin më “pincat e Rako Qirjakos”, se po të ishin ato, do të më bënte ashtu si ja kishte bërë Hysni Hasankollit dhe Hamit Floqit, po këta nga fshati im. Vazhdoi më tej duke i urdhëruar ata që mua dhe Hekuranin të na çonin në repartin X në Tiranë, pasi sipas tij ne e kishim kryer krimin në repartin 9357 Gjirokastër. (Bincat e Rako Qirjakos, janë dhoma nëntokësore, pasi aty paskësh qenë Policia në fillim; këtë e kam mësuar në burg nga shokët që “kishin  kaluar” nëpër ato dhoma. Aty, jo vetëm këto tortura që kisha kaluar unë, por përveç atyre u hiqnin edhe thonjtë, ju futnin hallka pishe dhe u vinin zjarr; pale, u futnin edhe korrent me mënyra të ndryshme në trup). Në fund të dhjetorit, veç torturave rrija në ankth se kur do na çonin në Tiranë dhe çfarë do të na bënin atje.

Ushqimet vërtet s’mi lejuan as mua, e as Hekuranit! Shihja ëndërr, në gjumë apo me sy hapur, sikur me vinte babai (në atë kohë kishte ndërruar jetë, që para se unë të hyja brenda) dhe më sillte një çyrek të ngrohtë misri, që e haja me shumë uri. Më e çuditshmja qe, që e haja çyrekun pa pushim, por nuk ngopesha. Ankthi i torturave të Tiranës më ka ikur në datën 2 janar 1964, pas mesnate, kur vjen Hodo-ja, përgjegjësi i birucave (njeriu që kurrë s’i bërtiti me zë të lartë kujt, por sa vinte ulej në karrige dhe lexonte libër). Vetë Hodoja më mbante për krahu sikur të më kishte njeriun e tij të afërt, pa kriminelin-rojën e brendshme pa hekura në duar dhe pa kapot apo batanije në kokë, bashkë me Rizanë më ngjitin në kat të dytë e të tretë, një prej pallacinave të Hetuesisë.

Rizai-kapiteni i parë, kishte me vete një pllakë buke gruri, një peshqir e një copë marmelate mbi një kg. Ai ja jep Hodos në prezencën time dhe Hodoja vetë ja jep rojës poshtë:- “Është e 20-tës, – i thotë, por mos e lër ta hajë vetë, (kishte hall mos e haja të tërën dhe vdisja) jepjani ju aq sa duhet, porositi dhe të tjerët”! Në pallacinë Hodo-ja dhe Rizai, Riza Shehu, më ulin në karrige e flasin me njëri–tjetrin. Rizai: -“Ik Hodo, vazhdo ti, se do e sjell unë Urimin”. Hodoja largohet. Rizai heq këpucët dhe po ngrohej tek pori: “Dëgjo Urim, isha me Myqeremin, vëllain tënd. Atë bukë, ja kërkova unë atij për ty”. (Heshtje)

– “Si dukesh Urim? Folë”! Po shikoheshim me njëri-tjetrin…!

– “Folë o Urim folë, se nuk do të bëjmë raketa o jo! Nga Tirana  ju shpëtuam edhe ty edhe Hekuranin. Po tani duhet t’ju shpëtojmë kokën. Nesër, do të vijë shoku Jani, ndaj bëj kujdes që të të shpëtojmë jetën tani! Mos fol më për prishje të marrëdhënieve me Rusinë apo për udhëheqësin tonë. (Gjatë hetimit sa herë që thoja pse u prishëm me Rusin, pasi kjo është katastrofë, Xhakoja, Hodoja, Rizai dhe Jani e shfaqnin me mua mimikisht dhe me veprime, që ishin pro BRSS-së). Isha vërtet si në ëndërr; jeta qenka shumë e dhembshur, ama para torturave vdekja është shumë më e lehtë!!!/ Memorie.al

Në foto Ali Kaceli

Shkurt 2020

Përmbledh bisedën time personale me Buronin

“Vëllai parë ka qenë Ismaili, i cili ishte specializuar në Çeki tek firma “BATA”, e famshme për prodhime këpucësh. Realizoi një fabrikë lekurash për kepucë në Tiranë dhe ushtroi zanatin e këpucarit duke qenë këpucar për elitën e kohës. Fatkeqsi sepse ndërroi jetë shpejt në vitin 1932.

Aliu do të mbetej vëllai i madh. Në foto. Aliu ishte koka e drejtimit të aktiviteteve të familjes. Një fetar i devotshëm, burrë fisnik, i ndershëm e me mjaft sqimë e shije. Do të drejtonte firmën “Ali e Vllazën Kaceli” së bashku me dy vëllezërit Ramazanin dhe Jonuzin. Dyqani i parë, (egziston dhe një foto prej 1914), ia la vendin një dyqani të ri e modern dhe më pas, po aty, u ndërtu pallati me një dyqan shumë më të madh. Xhaj Aliu drejtonte firmen, xhaj Jonuzi qëndronte kryesisht në dyqan dhe xhaj Ramazani merrej me furnizime etj. Me një harmoni të plotë vëllazërore. Një dashuri për njëri-tjetrin dhe familjet që krijuan.

Përveç tregtisë firma Kaceli kishte dhe një shtypshkronjë ku janë printuar disa nga kartolinat e para shqiptare të Tiranës. Ishte nën kujdesin e xhaj Aliut. A e dini kartolinën e famshme të Tiranës para shpalljes Kryeqytet e ka printuar zotëria në foto?

Me ardhjen e pushtetarëve të kuq xhaj Aliu do të internohej në Berat. Martesa me Benen, nga familja e nderuar e Tiranës, siç është familja Fagu, do t’i jipte pesë fëmijë, tre vajza dhe dy djem. Njeri prej tyre Gëzimi, koreografi i shquar – Artist i Merituar.

Familja e ndihmoi jashtëzakonisht luftën çlirimtare, pa ditur se çfarë gatuanin komunistët mbrapa krahëve. Familja Kaceli i dhuronte materiale e ushqime. Sekretar i firmës Kaceli ishte Qemal Stafa, dhe kur italianët vinin për ta kapur xhaj Ramazani e xhaj Jonuzi e fshihnin në ambientet e shtypshkronjës apo magazinës dhe i dilnin përpara italianve duke i larguar. Ishin trima të fuqishëm. Kur ishte fjala për të dalë në qafë të Skuterrës, për të luftuar ushtrinë serbe, e cila kërkonte të hynte në Tironë, apo në shkalle të Tujanit, Ramazan Kaceli ishte i aty gjendur së bashku me tironsit e tjerë, të cilët mobilizoheshin menjëherë. Pasi mbarojë lufta Ramazanin e burgosën dhe beri 5 vjet burg në kënetën e Maliqit (1947-1952). E shoqja, Aishja, familje bejlerësh, i dha 4 vajza dhe 2 djem. Bënë një jetë të vështirë gjatë regjimit . Xhaj Romës iu desht të punojë këpucar mbas daljes nga burgu.

Xhaja tjeter, i mrekullueshmi xhaj Jonuzi, ishte i dhënë me të gjitha punët e tregtisë dhe i donte vëllezërit. Ishte shumë i dhënë mbas leximeve dhe gjuhëve të huaja. Të gjithë i priste me dashuri dhe respekt, e gjithë Tirona gëzonte respekt për Jonuzin. Aktiviteti ishte i madh dhe harmonia dhe mirkuptimi i të gjithëve siguronte suksesin. U martua me Meremen nga familja e nderuar tironse Tagani ku pati shtatë fëmijë, pese vajza dhe dy djem. Pas pushkatimit nga komunistët të xhaj Nuzit, Martir i Demokracisë, me preteksin e një bombe në ambasadën sovjetike. Familja e tij pati një kalvar të madh vuajtjesh nëpër Internime pafund në Skrapar. Me kthimin në Tiranë Meremja dhe fëmijët punuan për mbijetesë në ndërtim.

Sadiku, Nder i Kombit dhe Qytetarë Nderi i Tiranës, më i vogli, u ndihmua nga vëllezërit për arsimimin dhe zhvillimin e talentit të tij në fushën e arteve pamore. Studioi në Paris në Shkollën Superiore të Arteve të Bukura dhe me tu kthy në Shqipëri punoi si arsimtar në Gjimnazin e Shtetit si dhe ipte një kontribut të mundshëm në dyqanin me mjaft emër “Dyqani Kaceli”. Bëri dhe një vit specializim për pikturën e afreskut në Firence dhe me mbarimin e luftës do të ishte një ndër themeluesit e Liceut Artistik dhe Galerisë Kombëtare etj. Martesa me Safijen, nga familja e nderuar Basha, do t’i ipte katër fëmijë, dy djem dhe dy vajza. Artisti dhe Piktori i merituar Buron Kaceli ndoqi hapat e babait. Sadiku punojë gjithë jetën si arsimtarë si dhe zhvillojë një aktivitet të madh krijues.”

Historia e kësaj familje duhet marrë shembull jo vetëm për nga suksesi, por mbi të gjitha nga dashuria. Dashuri e pamasë dhe mbas vuajtieve ata i ndejtën besnikë genit qytetar fisnik.

Dhimitër Fallo ishte përkthyes, gazetar. Lindi në Voskopojë, më 1899. Ka jetuar për një periudhë në Bashkimin Sovjetik ku është shkolluar dhe ka rënë në kontakt me idetë e majta.

Emigroi nga Rusia në Stamboll në vitin 1921, ku zhvilloi aktivitet patriotik. Në Stamboll bëhet anëtar i shoqërisë së drejtuar nga Riza Drini, “Djemënia Shqiptare”, duke thyer konceptet regjionale të kolonive shqiptare. Kthehet në atdhe pas një viti. I njohur në Korçë si një nga intelektualët më të kultivuar të viteve ‘20-’30, kontribuon si përkthyes i veprave emancipuese perëndimore duke i dhënë tonin botimeve. Bashkëpunon me botuesit Dhori Koti, Petraq Peppo etj.. Boton shkrime në revistat letrare të kohës si “Minerva” dhe “Illyria”. Duke e njohur nga afër komunizmin vendosi aderimin në partinë Balli Kombëtar. Më 1943 zgjidhet anëtar i Komitetit Qarkor të Ballit në Korçë. Në vitin 1944 niset nga Tirana për në Korçë, nga do të nisej për në Selanik ku do të përfaqësonte Ballin Kombëtar, bashkë me Koço Kotën dhe kolonel Xhavit Leskovikun, në marrëveshjen me nacionalistët greko-shqiptarë. Kur mbërrin në Korçë, i zënë pritë pranë shtëpisë dhe e vrasin. Më 19 qershor 1993, komisioni i ngritur për vërtetimin e kohës së dënimit me heqje lirie, të faktit të faktit të vdekjes së personit pa qenë i dënuar dhe të pushkatuarve pa gjyq, vendosi njohjen e faktit të vrasjes pa gjyq të Dhimitër Fallos, për motive politike, më 26 korrik 1944 në Korçë.

DOKUMENTI

Historiani Kastriot Dervishi në një shkrim të para disa vitesh publikoi një dokument të vitit 1944, të Luftës së Dytë Botërore. Dervishi shkruante se ky dokument i është marrë pas vdekjes Dhimitër Fallos, letër e cila tregon se Balli Kombëtar kishte shkëmbyer informacione me qeverinë Greke. “Dokumenti që kihet parasysh, por nuk lexohet është ai që iu gjet Fallos pas vrasjes, i datës 10.5.1944. Po Mit’hat Frashëri ka lëshuar një autorizimit të posaçëm për Fallon të datës 11.5.1944, në të cilën thuhet se mund të nënshkruante në emër të Ballit Kombëtar në bashkëpunim me anëtarë të tjerë të delegacionit shqiptar. Në asnjë pikë të letrës drejtuar Fallos nuk del që Shqipëria të jetë trajtuar “provincë”, apo të humbë sovranitetin e saj. Në asnjë pikë nuk është hequr dorë nga Kosova, por është parashikuar që Greqia do merrte detyrimin për të mbështetur këto pretendime të Shqipërisë. Mit’hat Frashëri nuk ka qenë personi kryesor nga grupi që po bisedohej. Madje ai nuk ishte as në dijeni të faktit se Kostaq (Koço) Kotta nuk përfaqësonte asnjë palë në bisedime, por ishte si privat e dëgjues. Po ashtu është si përfaqësues i Kosovës, Selman Riza, Xhavit Leskoviku (personi kryesor i qeverisë shqiptare) dhe Koço Tasi (që do ishte delegati tjetër i Ballit Kombëtar). Kryenogociatori Xhavit Leskoviku e ka sqaruar mirë gjithë historinë e bisedimeve në gjyqin special në mënyrë publike (në vijim më shumë info për të)”, shkruan Dervishi. Sipas tij përveç idesë së konfederatës, qëllimi ishte që Greqia të njihte kufirin jugor të Shqipërisë, si dhe të kërkonte në konferencën e paqes që Kosova e viset e tjera në Jugosllavi të bashkoheshin me Shqipërinë. Pikërisht këtë të fundit, ata që e akuzojnë Mit’hat Frashërin për “shitje”, nuk e përmendin fare në sulmet e tyre. Përdorimi i veçantë i emrit të tij, nuk është bërë veçse me dashakeqësi. Njëri nga personat që ishin në bisedimet e Selanikut, ishte Dhimitër Fallo (1899-1944). Ai dërgoi dy raporte të datave 18 dhe 23 prill 1944. Fallo u vra nga komunistët më 31.7.1944 në Korçë, në kohën që bisedimet ishin ndërprerë e nuk po zhvilloheshin. Ka gjasa që kjo ndërprerje të ketë ardhur për shkak të masakrave në Çamëri. Dokumentet që iu zunë Dhimitër Fallos, u trumbetuan nga komunistët si akte të “tradhtisë kombëtare”.

BISEDIMET

Sipas studiuese Sonila Boci, nacionalistët shqiptarë ishin më të interesuar për një marrëveshje. Krijimi i një federate apo konfederate greko-turko-shqiptare, në këndvështrimin e tyre, do ta parandalonte rrezikun komunist apo pansllavizmin në Ballkan. Kjo vërtetohet dhe nga fakti që në të njëjtën kohë kur Dhimitër Fallo raportohet të ketë marrë kontaktet e para me personalitetet lokale greke, Rakip Frashëri, djali i Mehdi Frashërit, u dërgua në Turqi me një propozim të ngjashëm. Misioni i Dh. Fallos filloi në shkurt të vitit 1944. Sipas kujtimeve të Krisohut, menjëherë pas mbërritjes në Selanik, Dh. Fallo u takua me Aleksandër Orolloganë, një gazetar, i cili kishte pranuar të bëhej ndërmjetësi midis tij dhe Fallos. Në javën e parë të shkurtit të vitit 1944, u zhvillua takimi i parë jozyrtar mes Krisohut dhe Fallos. Falloja I paraqiti A. Krisohut një dokument të hartuar në shqip dhe të përkthyer në frëngjisht, sipas të cilit Dhimitër Falloja paraqitej si i dërguari zyrtar i qeverisë shqiptare. Ai e njoftoi, Krisohun se në Tiranë ishte krijuar tashmë një Shoqatë shqiptaro-greke, ku merrnin pjesë “shqiptarët më të njohur”, të cilët kishin pranuar idenë e një shteti dualist greko-shqiptar me të drejta të barabarta.

Arsyetimi i Fallos ishte se një federatë e tillë ishte e dobishme si për Shqipërinë, ashtu edhe për Greqinë. Shqipëria, në opinionin e Fallos, ishte një shtet i vogël dhe i paaftë të vetekzistonte pa ndihmën e një shteti tjetër. Në mënyrën se si po rridhnin punët, dukej se Fronti pansllav në Ballkan po rritej, i vetmi shpëtim ishte që Greqia, Shqipëria dhe Turqia si shtete josllave të Ballkanit, duhet të bashkoheshin. Projekti shqiptar pranonte si kufij jugorë ato të 1939-ës, ndërsa kërkonte mbështetjen greke për përfshirjen e Kosovës dhe tokave shqiptare në zonën e Dibrës në shtetin shqiptar të Pasluftës. Në lidhje me çështjen e minoriteteve në projekt parashikohej që ato të shiheshin “si mjet afrimi mes dy palëve dhe jo mjet largimi. Ta kini ndërmend se minoritetet duhen t’i këqyrin mirë të dyja palët dhe të kenë të drejtat e tyre”. Për Krisohun, pala shqiptare duhet të plotësonte dy kushte paraprake, në mënyrë që ai t’ia paraqiste këtë propozim qeverisë së tij. Kushti i parë ishte që propozimi i palës shqiptare të pranonte “dorëzimin e Vorio Epirit”.

Kushti i dytë lidhej me ndalimin, sipas Krisohut, të persekutimit të minoritetit grek. Për kushtin e parë, Falloja premtoi se do ta diskutonte çështjen me anëtarë të komitetit shqiptaro-grek dhe qeverinë shqiptare. Në lidhje me çështjen e persekutimit të minoritetit grek, Falloja sqaroi se minoriteti grek në Shqipëri nuk pësonte asnjë persekutim. Po sipas studiuese Boci, ai i sqaroi gjerë e gjatë Krisohut situatën politike në Shqipërinë e Jugut. Lufta civile midis komunistëve dhe nacionalistëve e kishte ndarë jugun e vendit dhe popullsia po pësonte dëme të shumta për shkak të saj.

Minoriteti grek ishte gjithashtu i ndarë mes komunistëve dhe nacionalistëve dhe po pësonte dëme si pasojë e përfshirjes në luftën civile shqiptare. Më 7 shkurt 1944, ish-kryeministri i Mbretërisë Shqiptare, Koço Kota, shkoi në Selanik nga Athina, ku ishte vendosur pas pushtimit italian të Shqipërisë. Sipas kujtimeve të Krisohut, ai ishte caktuar nga qeveria shqiptare si kryetar i komitetit greko-shqiptar dhe një nga negociuesit e bashkimit shqiptarogrek. Në deponimet e tij në gjyqin special, Koço Kota, nuk pranon të ketë qenë kryetar i delegacionit, por një pjesëmarrës në bisedime si person privat, madje ai ka mohuar të ketë përfaqësuar në bisedime Partinë e Legalitetit.

Më 8 shkurt 1944, Koço Kota, Dhimitër Fallo, Kostandin Godi, Selim Mborja u takuan në shtëpinë e këtij të fundit, me Krisohun dhe Aleksandër Orolloganë. Të nesërmen Athanasios Krisohu, përpiloi një raport të hollësishëm për bisedimet e zhvilluara dhe ia dërgoi atë qeverisë kuislinge greke të kryesuar nga Joan Ralisi. Ai njoftonte qeverinë e tij se kërkesat e përfaqësuesve shqiptarë ishin: “Kombi shqiptar mund të drejtohej drejt këtij bashkimi për sa kohë që dinjiteti dhe krenaria e tij nuk prekeshin. Në këtë mënyrë, dispozitat e mundshme për bashkimin ishin këto: a) Një komb i unifikuar me pavarësi lokale në lidhje me administratën, drejtësinë, edukimin dhe autoritetin politik. b) Politikë të jashtme të unifikuar me atë të Greqisë. c) Mbrojtje kombëtare të unifikuar me një ushtri nën Ministrinë e Luftës së Athinës. d) Një politikë ekonomike të unifikuar me atë të Greqisë dhe heqjen e tatimeve doganore midis dy vendeve”. Përfaqësia shqiptare kishte kujtuar gjithashtu se të dyja shtetet janë nën të njëjtin pushtim gjerman dhe që të ketë sukses bashkimi duhet të ndërmarrin aksione të përbashkëta kundër gjermanëve.

/Gazeta Panorama 

XHEZAIR ZAGANJORI

PJESA E PARË

Në artikujt e mëparshëm, bazuar kryesisht në dokumentacionin arkivor të Ministrisë së Jashtme gjermane (Auswärtiges Amt), dokumentacion që në atë kohë konsiderohej “tepër sekret”, kemi parë se në prill 1939, Rajhu gjerman ishte krejt indiferent ndaj pushtimit italian të Shqipërisë. Drejtori i përgjithshëm politik i kësaj ministrie, Ernst Woermann, që kishte pritur po atë ditë ambasadorin shqiptar në Berlin, diplomatin e shquar Rauf Fico, u shkruante më 5 prill 1939 shefave të tij se i thashë ambasadorit që “…ai duhej ta dinte se marrëdhëniet gjermano–italiane janë tepër të ngushta…” dhe se “Gjermania nuk ka interesa të drejtpërdrejta në Adriatik…”, pasi aty do të jetë prezente Italia… Po ashtu, ambasadori gjerman në Tiranë Pannwitz udhëzohej nga zëvendësministri i Jashtëm i tij, Ernst von Weizswcker që “… të mos bënte asnjë veprim që do të vinte në dyshim pëlqimin tonë të pakufizuar për veprimet e italianëve në Shqipëri…”. Jo vetëm kaq, por me 15 prill 1939, numri dy i Rajhut gjerman Hermann Göring, do t’i niste një telegram Musolinit në emër të Hitlerit, përmes të cilit i dërgonte “…. Urimet më të përzemërta për rregullimin e problemit shqiptar (albanische Angelegenheit)”.

Kjo indiferencë e Hitlerit në Ballkan do të ndryshonte rrënjësisht dy vjet më vonë. Nxitur fillimisht nga dështimet e operacionit ushtarak italian kundër Greqisë dhe më pas nga zhvillimet politike në Jugosllavi, ku më 27 mars 1941, ushtarakë jugosllave të mbështetur nga Britania detyruan Princin Regjent Pavël që kishte nënshkruar dy ditë më parë (25 mars) një Pakt Bashkëpunimi me Fuqitë e Boshtit, ta lëshonte Fronin Mbretëror jugosllav, për t’ia kaluar atë Princit Pjetri i II, me argumentin se tashmë ai kishte mbushur moshën madhore 18 vjeç. Natyrisht që Princi i ri ishte i orientuar nga bashkëpunimi me Forcat Aleate. Këtë veprim Hitleri e konsideroi si grusht shteti, ndaj duke shtyrë edhe sulmin kundër ish-Bashkimit Sovjetik, urdhëroi përgatitjen për të ndërmarrë pas rreth 10 ditësh, më 6 prill 1941, operacionin ushtarak Fushata Ballkanike (Balkanfelzug), përmes të cilit u pushtuan Jugosllavia dhe Greqia. Në këtë operacion, forcat gjermane u mbështetën edhe nga trupa të disa prej aleatëve të tjerë në koalicionin e Boshtit Qendror, konkretisht, Italia, Bullgaria e Hungaria.

Përveç sa më sipër, interesi gjerman në Ballkan, e veçanërisht ndaj Shqipërisë, do të shtohej dukshëm në periudhën në vijim. Faktor vendimtar ishte suksesi i Forcave Aleate në Afrikën e Veriut si dhe zbarkimi i forcave anglo – amerikane në Sicili (10 korrik – 17 gusht 1943) përmes Operacionit Husky. Në këtë situatë, Hitleri krijoi bindjen se pas kapitullimit të shpejtë të Italisë, duke shfrytëzuar pozicionin gjeografik të Shqipërisë pranë Kanalit të Otrantos, si dhe boshllëkun që do krijohej nga largimi trupave italiane, Forcat Aleate do të zbarkonin në bregdetin shqiptar për të ndërmarrë nga aty veprime ushtarake kundër Wehrmacht-it. Për këto arsye, Rajhu gjerman mendon të marrë masa urgjente për të vënë nën kontroll sa më të plotë vijën bregdetare shqiptare, në një kohë që situata në Shqipëri nuk njihej mire. Për arritjen e këtij qëllimi, në ndryshim nga Italia që në periudhën prill 1939-shtator 1943 e ktheu Shqipërinë thjeshtë në koloni, fillimisht nën petkun e protektoratit e më pas në atë të Bashkimit Personal nën Kurorën e Viktor Emanuelit III-të, Gjermania planifikoi e zbatonte një strategji të tillë që formalisht bazohej në rishpalljen, rikrijimin e garantimin e një shteti të pavarur shqiptar, i cili duhej të drejtohej nga një qeveri që do të ishte “bashkëpunuese e miqësore” me Rajhun, pra duhej të ishte një qeveri kukull apo kuislinge, ashtu siç ishte vepruar edhe në disa prej territoreve europiane të pushtuara nga Wehrmachti.

Sigurisht që qeveria hitleriane në asnjë rast nuk mund të bashkëvepronte për këtë qëllim me forcat komuniste, të cilat Hitleri i luftonte kudo pa hezitim, ndaj objektivi kryesor i “gjuetisë apo joshjes” së saj për bashkëpunim do të ishin kryesisht shtresat intelektuale e forcat nacionaliste, të cilat ishin të prirura apo më të ekspozuara të ëndërronin me idealizëm bashkimin kombëtar. Në këtë grup duhej të bënin pjesë veçanërisht intelektualët e nacionalistët e shumtë që kishin kundërshtuar me forcë që në fillim pushtimin italian, e që pikërisht për këtë arsye ishin lënë pa punë, përndjekur e internuar nga Qeveria e Musolinit. Nga ana tjetër, duket qartë se në rastin e Shqipërisë, përveç forcave nacionaliste brenda kufijve të përcaktuara nga Konferenca e Londrës me 1913 (Shqipëria e Vjetër), do të kërkohej bashkëpunim i veçantë sidomos me forcat nacionaliste të trojeve shqiptare të lëna jashtë shtetit amë nga kjo Konferencë, të cilat me ndihmën e Gjermanisë duhej t’i bashkoheshin Shqipërisë, duke krijuar kështu në vitin 1943, me emrin joshës, të ashtuquajturën Shqipëri e Re. Duhej “punuar” që banorët e këtyre trojeve t’i shihnin gjermanët si çlirimtarë të vërtetë. Vetëm në këtë mënyrë mund të tentohej të garantohej edhe besnikëria e shtresave intelektuale dhe forcave nacionaliste shqiptare brenda e jashtë vendit.

FUQITË ALEATE

Nxitimi i udhëheqjes naziste në këtë drejtim imponohej edhe nga rritja e vazhdueshme e simpatisë së shqiptarëve ndaj Forcave Aleate, të cilat sigurisht që kishin shumë interes të kishin një mbështetje sa më të gjerë morale e praktike në luftën kundër Boshtit Qendror. Kjo konstatohet edhe në deklaratat e rëndësishme që tri Fuqitë Aleate kryesore bënë për Shqipërinë në dhjetor 1942, kohë kur realisht, pas fitoreve në frontin sovjetik dhe zbarkimit të parë të suksesshëm anglo-amerikan në Afrikën e Veriut (8 nëntor 1942), fillon furishëm kundërofensiva e tyre ndaj Boshtit.

Kështu, më 10 dhjetor 1942, Sekretari amerikan i Shtetit Cordel Hull do të bënte një deklaratë, në të cilën thuhet se, “Qeveria e SHBA nuk është e pavëmendshme ndaj rezistencës së vazhdueshme të popullit shqiptar kundër pushtuesve italianë. Përpjekjet e forcave të ndryshme guerile që veprojnë ndaj armikut të përbashkët në Shqipëri janë për t’u admiruar e vlerësuar shumë. Qeveria dhe populli amerikan mezi presin të vijë dita që t’u japin ndihmë ushtarake efektive këtyre burrave trima, që duan ta përzënë pushtuesin nga vendi i tyre….”. Më 17 dhjetor, Sekretari i Shtetit të Britanisë, Anthony Iden, bëri gjithashtu një deklaratë të përafërt në Dhomën e Komuneve, duke theksuar se, “Qeveria e Madhërisë së Tij shpreh simpatinë e thellë për shqiptarët, një popull që ka qenë ndër viktimat e para të agresionit fashist. Prandaj ne dëshirojmë që Shqipëria të çlirohet nga zgjedha italiane dhe të rishpallë pavarësinë…”. Më 19 dhjetor 1942 bëri një deklaratë edhe Qeveria sovjetike, ku thuhej se “Bashkimi Sovjetik solidarizohet plotësisht me luftën kurajoze për liri të patriotëve shqiptarë kundër pushtuesve italianë dhe nuk njeh asnjë pretendim të imperialistëve italianë ndaj Shqipërisë… Qeveria Sovjetike është e sigurt se lufta për pavarësi e popullit shqiptar do të bashkohet me luftën e popujve të tjerë të Ballkanit ndaj pushtuesve italo–gjermanë”. Pavarësisht nuancave, duket qartë se në thelb, në të tria deklaratat e Fuqive Aleate synohet që edhe në Shqipëri të zgjerohej më tej simpatia e mbështetja sa më e gjerë popullore kundër Fuqive të Boshtit Qendror, e veçanërisht kundër Italisë Fashiste e Gjermanisë Naziste. Kjo vëmendje e shtuar e Forcave Aleate ndaj Shqipërisë do të kishte impakt edhe në territoret shqiptare. Jo me kot, Mëkëmbësi i Viktor Emanuelit në Shqipëri, Françesko Jakomoni, do t’i thoshte në fillim të shkurtit 1943 Konsullit gjerman në Tiranë se kohët e fundit është rritur së tepërmi “armiqësia e shqiptarëve kundër Italisë, sepse besimi i tyre në fitoren e Boshtit ka humbur gjithnjë e më shumë terren. Tashmë në Shqipëri në modë është dëgjimi i Radio Londrës…”.

Por siç theksuam, në korrik-gusht 1943, Hitleri ishte i detyruar të zbatonte strategjinë e re për Shqipërinë, me fokus kryesor ndalimin e zbarkimit të Forcave Aleate në bregdetin shqiptar. Në zbatim të këtyre ideve është edhe telegrami sekret që ministri i Jashtëm Joachim Ribbentrop, një prej bashkëpunëtorëve më të ngushtë të Hitlerit, i dërgon Ambasadës gjermane në Romë më 21 gusht 1943 (pra 4 ditë pas zbarkimit Aleat në Sicili), me porosinë që ai (telegrami) t’i jepej Konsullit të Përgjithshëm gjerman në Tiranë Martin Schliep. Ndër të tjera, Ribbentrop i kërkonte Konsullit Schliep t’i raportojë me hollësi lidhur me: a) Situatën politike në Shqipëri, duke dhënë mendim se kush mund ta drejtonte në një të ardhme të afërt qeverinë e re shqiptare, e cila “duhet të ketë objektiva të qarta”; b) Si paraqitet gjendja për realizimin e misionit kryesor të ardhjes së trupave gjermane, që është kontrolli dhe siguria e bregdetit shqiptar; c) Shqiptarët të qetësohen politikisht me argumentin se misioni i ushtarëve gjermanë është kalimtar; d) Të jepej mendimi se si do të organizohej deklarimi i pavarësisë së Shqipërisë së Re dhe i qeverisë së saj, e cila “duhet të ishte pozitive” ndaj Rajhut. Për këtë qëllim duhej gjetur ndonjë personalitet shqiptar, që me mbështetjen politike e ushtarake gjermane, të merrte në dorë drejtimin e vendit; e të tjerë.

“BASHKËPUNIMI AKTIV”

Dy ditë më vonë, në përgjigje të telegramit të mësipërm, konsulli Schliep do të shprehej skeptik lidhur me “bashkëpunimin aktiv” me shqiptarët në këtë fazë, ndaj propozon që fillimisht të dërgohej sa më shpejt për këtë qëllim në Kosovë bashkëpunëtori i tij në Konsullatë, Franz von Scheiger, i ardhur vetëm një muaj më parë në Tiranë. Ai shton se Scheiger e njihte mjaft mirë terrenin gjeografik dhe situatën politike e ekonomike në hapësirën shqiptare, veçanërisht në Kosovë. Kishte qenë në këto troje si oficer i ushtrisë austro–hungareze gjatë Luftës së Parë Botërore dhe kishte qëndruar aty edhe me mbarimin e kësaj lufte, duke u marrë me studimin e historisë, gjuhës e kulturës shqiptare. Fliste shumë mirë shqip dhe kishte kontakte me personalitete të jetës politike, shkencore e kulturore shqiptare. Në vitin 1923 kishte punuar edhe si atashe tregtar në ambasadën e parë gjermane në Tiranë. Mbi bazën e këtij propozimi, që në fund të gushtit 1943 Scheiger do të shkonte menjëherë me mision të veçantë në Kosovë, me detyrën që përmes premtimeve të ndihmës gjermane për realizimin e pavarësisë dhe bashkimit kombëtare, të rekrutonte sa më shumë figura të jetës politike e shoqërore të Shqipërisë së Re. Ai do të lëvizte kryesisht në këmbë, me uniformë ushtarake, aparat marrës– dhënës (Funkgerate) dhe sipas disa autorëve gjermanë, kishte me vete edhe rreth gjashtë kilogramë monedha ari.

ÇËSHTJA SHQIPTARE

Paralelisht me këto masa, në fund të gushtit 1943, në Shtabin Qendror të Hitlerit në Berlin do të bëheshin disa ndryshime mjaft të rëndësishme të karakterit organizativ. Ndër të tjera, ambasadori Karl Ritter, i afërt me Ribbentropin dhe drejtues i rëndësishëm i Ministrisë së Jashtme gjermane (kishte marrë pjesë në përgatitjen e Anschlussit me Austrinë në mars 1938; Marrëveshjen famëkeqe të Mynihut të 30 shtatorit 1938 për t’i dorëzuar Hitlerit krahinën e Sudeteve; Marrëveshjen Molotov – Ribbentrop të 24 gushtit 1939 për ndarjen e Polonisë dhe të territoreve të tjera në Europën Veriore, e të tjerë), duhej të ndiqte me përparësi çështjen shqiptare gjatë diskutimit të saj në Shtabin Qendror. Po kështu, në këtë Shtab do të paraqitej për çështjen shqiptare edhe diplomati e oficeri i lartë gjerman Franz von Sonnleithner (një vit më vonë, më 20 gusht 1944, ky oficer i lartë do të ishte i pranishëm, por pa u dëmtuar, në atentatin me shpërthimin e bombës me kurdisje që iu bë Hitlerit në Berlin, në një dhomë ku ai dhe disa anëtarë të Shtabit të tij po diskutonin planet e Wehrmachtit). Përveç sa më sipër, më 24 gusht 1943, Hitleri do të emëronte austriakun dhe diplomatin nazist Hermann Neubacher si të Dërguar të Veçantë të Rajhut për Europën Juglindore, me zyrë qendrore në Beograd, por që duhej të ndiqte me përparësi çështjen shqiptare.

Me këtë cilësi Neubacher do të mbërrinte në Beograd më 8 shtator 1943 dhe të nesërmen, më 9 shtator, do t’u përgjigjej me një telegram sekret disa çështjeve të ngritura një ditë më parë nga Ribbentrop, të cilat i ishin përcjellë nga Berlini, përmes ambasadorit Karl Ritter. Në këtë përgjigje, ndër të tjera Neubacher thekson: “1)Nesër do nisem nga Beogradi në Tiranë, pasi aeroporti është tashmë në dorën tonë, pavarësisht hezitimit të Kryekomandantit të trupave italiane për të dorëzuar armët. Megjithatë, për siguri ka shkuar aty sot edhe një kompani parashutistësh. Parashutistë të tjerë do të jenë aty nesër. Kam rënë dakord me Gjeneralin von Weich për të qenë në çdo moment i gatshëm për të na mbështetur në rast nevoje…. 2)Sot bisedova me disa shqiptarë të besueshëm mbi situatën politike në vend. Ata ishin entuziastë dhe e vlerësonin ardhjen tonë si moment historik për kombin e tyre. Gjithashtu mbështesnin… deklaratën time se suksesi i kombit shqiptar mund të garantohet vetëm përmes një bashkëpunimi të ngushtë e të sinqertë me NE …. 3)Për shkak të deklaratës së bërë nga Komandanti i Forcave gjermane në Ballkan që menjëherë pas pushtimi edhe në Shqipëri e Malin e Zi, i gjithë pushteti ekzekutiv të merret në dorë nga ushtria gjermane, pasi diskutova edhe me Gjeneralin von Weichs.., unë rekomandoj që këto dy raste duhen trajtuar në mënyra të ndryshme. Në Shqipëri duhet të heqim dorë nga krijimi i mjaft mekanizmave ushtarakë, duke ua lënë shumicën e tyre pushtetit vendas. Parulla politike ‘Shqipëria e Pavarur’ nuk duhet të cenohet nga skema politike e zakonshme e krijimit të administratës sonë ushtarake..”; 4)Për arsye politike jam kundër idesë që për sigurinë, trupat gjermane të bashkëpunojnë me forcat bullgare (bëhet fjalë për zonën e Mitrovicës e Podujevës – shënimi ynë). Kam vënë në dukje se ky bashkëpunim duhet të bëhet me forcat shqiptare… dhe 5) Von Scheiger ka mbërritur sot nga Kosova në Beograd. Nesër do më shoqërojë mua me avion për në Tiranë”.

Ndërkaq, në Itali ishin bërë mjaft ndryshime. Vetëm pas 5 ditëve nga fillimi i zbarkimit Aleat në Sicili, më 15 korrik 1943, Këshilli Fashist italian do të shkarkonte Musolinin, i cili do të izolohej (internohej) më pas me urdhër të Viktor Emanuelit. Kryeministër i Qeverisë Fashiste do të bëhej Marshalli Pietro Badoglio, i cili do të hynte menjëherë në bisedime për armëpushim me Forcat Aleate (anglo-amerikane), fillimisht në rrugë diplomatike në Lisbonë të Portugalisë e më pas në nivel ushtarak, në fshatin apo qytezën siciliane Cassibile, në jug të Sirakuzes. Në këtë qytezë do të nënshkruhej më 3 shtator 1943 edhe Marrëveshja e Armëpushimit e Cassibiles (Waffenstillstand von Cassibile). Fillimisht u vendos që kjo të mbahej e fshehtë. Megjithatë, ajo do bëhej e njohur zyrtarisht vetëm 5 ditë më vonë, më 8 shtator 1943, përmes një deklarate të bërë në orën 18.00 në Radio ‘Algier’ nga Kryekomandanti i Forcave Aleate, Gjenerali amerikan Dweit Eisenhower dhe pak më vonë, më 19:42, edhe nga Kryeministri Badoglio. Përveç armëpushimit, marrëveshja parashikonte edhe daljen e Italisë nga Koalicioni i Boshtit Qendror. Për këto arsye, shpesh 8 shtatori 1943 konsiderohet si dita e kapitullimit të Italisë Fashiste. Hitleri do të reagonte menjëherë. Pasi pushtoi që të nesërmen më 9 shtator Shqipërinë, një ditë më vonë, më 10 shtator 1943, me operacionin e koduar “Çështja e Boshtit” (Unternehmen Achse) pushtoi Romën dhe Italinë Veriore, nën drejtimin e Divizionit Elitë të Komanduar nga Gjenerali i njohur gjerman Erwin Rommel. Po ashtu, më 12 shtator 1943, ai urdhëroi zhvillimin e “Operacionit Eiche”, për të liruar nga izolimi Musolinin. Ai do të takonte menjëherë Hitlerin dhe nën “regjinë” e tij, më 23 shtator do të formonte qeverinë e re kukull, të “Republikës Sociale Italiane”. Kjo qeveri do të binte formalisht me 25 prill 1944. Tri ditë më vonë, më 28 prill, Musolini dhe e dashura e tij, Claretta Petacci, do të kapeshin të maskuar në afërsi të kufirit, duke ikur me kamion ushtarak drejt Gjermanisë. Të dy u ekzekutuan menjëherë nga partizanet italiane.

Ashtu si në Itali, edhe në Shqipëri situata ishte kaotike. Menjëherë pas kapitullimit të Italisë, që në darkën e 8 shtatorit, Shefi i Shtabit Koordinues të Wehrmachtit në Ballkan, Gjenerali Hans Bessek, nxitoi t’i kërkonte komandantit të trupave italiane në vendin tonë, Gjeneralit Ezio Rosi, dorëzimin dhe mbajtjen nën mbikëqyrje të të gjithë ushtarëve dhe oficerëve italianë që ndodheshin në Shqipëri. Gjenerali italian do të hezitonte në fillim, por më pas u detyrua të jepte pëlqimin dhe kështu, më 9 shtator 1943, trupa të shumtë gjermane nga Jugosllavia e Greqia marshuan drejtë Shqipërisë, duke vënë menjëherë nën kontroll të posaçëm bregdetin dhe aeroportet shqiptare. Fati i ushtarëve italianë do të ishte mjaft dëshpërues. Pjesa më e madhe e tyre do të dorëzonin armët dhe do të izoloheshin nga forcat gjermane. Një pjesë tjetër e konsiderueshme do t’i drejtohej Sarandës, me shpresën se do ta kishin më të lehtë për të kaluar në Itali. Shumica e tyre do të dorëzonin edhe armët te forcat partizane, me mendimin se do të ndihmoheshin prej tyre për të kaluar në anën tjetër të Otrantos. Me urdhër të Hitlerit u dha porosia që raste të tilla të identifikoheshin sa më shpejt dhe personat përgjegjës të pushkatoheshin. Kjo tragjedi e ushtarëve italianë do të përbënte më vonë edhe një prej akuzave me të cilat u ballafaquan në Procesin e Nyrenbergut disa nga drejtuesit nazistë (Procesi për masakrat në Europën Juglindore). Së fundi, një pjesë e vogël e trupave italiane do t’u bashkoheshin partizaneve, duke krijuar Batalion “Antonio Gramshi”.

*Autori, ish-ambasador i Shqipërisë në Gjermani

/Gazeta Panorama