Me të dëgjuar e kam, pa se është a se nuk është e vërtetë s’mund të them, s’e vë dot dorën në zjarr. Veç di si një e një që bëjnë dy, se kështu ka ardhur gjer te ne, gojë më gojë nga kohërat e shkuara. Që një baba na kishte një djalë. Që ky djali na qenkësh e ç’na qenkësh! I mirë e i mirë, sa nuk i gjendej shok. Mor po, sikur edhe botën të tërë të bridhje me pëllëmbë! Në do për punë, në do për mend, në do për trimëri…
I thotë një ditë babai:
– M’u bëre burrë, or bir. Qysh sot do të hap fjalë se dua të të martoj.
Dhe ashtu bën.
E na u përhap fjala si erë shtatë male kaptuar.
Nuk ishte zakon të kërkoje burrë për vajzën, po për të bërë dhëndër një djalë si ai, kush pyeste për zakone!
Na shkulen njerëzit nga ana e anës.
Lëshohen drejt shtëpisë së tij e të na trokasin te porta:
Dang – dang! Sa njëri, sa tjetri!
Dang – dang, nga mëngjesi gjer në drekë!
Nga dreka në darkë!
Dang – dang gjer në mesnatë, gjer në të gdhirë…
Babait i qesh buza. E kupton ç’janë dhe del e pyet rëndë – rëndë:
– Kush është?
– Jam unë… E do për nuse vajzën e filanit? Fshatar si ti ai, punëtor dhe bujar, i ndershëm dhe i besës. Dhe bija – bletëz e sherbelës dhe e trëndelinës. Apo e bukur! Si hënëz! Apo e paqme! Si rrezja e diellit! E me zemrën të bardhë si dëbora e malit. Do t’jua mbushë shtëpinë me gëzim e dritë. Hë, e do për djalën?
Dëgjon djali, i afrohet të atit ngadalë, e zë lehtë nga krahu dhe i pëshpërit:
– Qenka e mirë, baba! Thuaji po!
– Ti hesht! – ia kthen babai. – Turp për ty t’i japësh mend tyt eti!
Dhe i përgjigjet atij tjetrit:
– Jo, jo, nuk e dua nuse për djalën, se po të na bëjë mot i thatë e të mos na rriten të mbjellat, e të na mbeten hambarët bosh, s’na e mban dot shpirtin gjallë me shkathtësinë e bukurinë që paska, e as me bardhësinë e zemrës.
– E po, mos u bëfsh pishman!
Dang – dang prapë.
– Kush është?
– Jam unë, unë… E do për nuse bijën e filanit? Vërtet jetime dhe e vuajtur, por lum kush e fut në shtëpi! E ka rrahur era e breshëri, ka pirë ujin e bjeshkës. E hijshme dhe e bëshme si pisha e shkëmbit. E mençur dhe duarartë. Tamam për tët bir. Do t’jua mbushë shtëpinë me një mëhallë fëmijë të shëndetshëm. Hë, e do?
Dëgjon djali, zë lehtë të atin nga krahu dhe i pëshpërit:
– Qenka e mirë, baba! Thuaji po!
– Ti mos fol! – ia kthen babai. – Turp për ty t’i japësh mend tyt eti!
Dhe i përgjigjet atij tjetrit:
– Jo, jo, nuk e dua nuse për djalën. Se po të na bjerë vrugu në të lashtat, e të mos korrim dot një kallëz, s’na nxjerr dot nga moti i keq, edhe pse qenka e argasur me vuajtje e halle.
– E po, të daltë mbarë!
Dang – dang për të dhjetën herë, për të njëmbëdhjetën…
– Kush është? – thërret babai dhe i afrohet portës. Dhe na sheh në prag një goxha burrë me një okë mustaqe e me bellus në kokë, e me qostek të artë sahati mbi bark.
– E do çupën e filanit nuse për djalën, or plak? E bukur si zambak i bardhë ajo dhe e kamur. Ju sjell plaçkë sa s’kanë dy fshatra bashkë. Dhjetë ara nën ujë do të ketë për pajë, pesë pendë qe, një mulli, tre vreshta, dyqind rrënjë ullinj, qilima e sixhadera sa t’i vishni konakët me to jashtë e brenda, kazanë bakri për të zjerë rakinë të ardhur nga Stambolli, enë të arta e farfurie…
– Mirë, mirë, mos është e kaluar në moshë? – ia merr fjalën nga goja plaku, se djalën e kam lastar unë. S’më hyn në sy malli e gjëja, në s’është nusja siç e ka hak.
– Jo, për atë Zot!
– Mirë, mirë, po se mos ka ndonjë cen? Se djalën e kam si ylli i mëngjesit unë. Botën të më falësh, s’ia jap nusen derr në thes.
– Jo, jo! Veç është një çikëz e përkëdhelur, me ndonjë naze të vogël e ku di unë!
– Sa për aq s’na prishet puna neve. E re, aguridhe, doemos. Do piqet. Tjetër gjë ke të më thuash?
– Ç’të të them! Të gjitha të mirat i ka! Fol tani, e do nuse për djalën?
– Dëgjon djali, e tund të atin nga krahu dhe s’i pëshpërit, po i flet shkoqur:
– Larg e tutje, baba! Kush ka nge të shkojë pas përkëdhelive të nuses e të durojë nazet e saj! Thuaj jo dhe përcille!
Nxehet babai dhe ia kthen të birit:
– Të na vijë e mira në derë dhe t’i vëmë shqelmin thua?! Thirri, or, mendjes dhe qepe! Ajo është për shtëpinë tonë! Kur të bëjë mot me thatësirë e të mos na rriten të mbjellat, e të na mbeten hambarët bosh, do mos t’ia kemi për gale. Kur të na bjerë vrugu në të lashtat e të mos korrim dot një kallëz, as që do të na lëvizë qerpiku. Se do t’i kemi thënë fukarallëkut def. Do ta blejmë bereqetin tek të jetë më i miri. Ku do të vejë më!
Pastaj i përgjigjet atij tjetrit:
– E dua, qysh s’e dua! Shkurt muhabeti! Ajo të bëhet gruaja e tim biri! Hajt, të na trashëgohen!
– Rrofsh! Se edhe i ati i çupës e ka me shpirt të të bëjë mik.
Dhe të na vjen ora e mirë e të na e bëjnë djalin dhëndër!
Dhe na fillon dasma.
Dasmë, jo shaka!
Veç, dhëndëri – ca si i hutuar e pa ndonjë gëzim kushedi se çfarë!
Pa kur të na arrin karvani i gjatë me pajën!
Hajde pajë, hajde!
Pa kur të na sjellin nusen!
Majë kalit të bardhë e me duvak të kuq mbuluar fytyrën.
Me njëqind krushq para e dyqind prapa…
Mblidhen graria rrotull nuses përmes ahengut e të na e vënë në krye të konakut me një varg këngësh të ëmbla.
Eh, ç’të nusëruar që bën nusja!
Kokulur nga turpi.
S’pipëtin.
E urtëz – manare.
Dhe e nisur, e stolisur.
Gishtat e duarve – me unaza të trasha floriri.
Veshët – me vathë që vetëtijnë.
Gushën – me tre gjerdanë të artë…
I hedh vështrimin nuses babai.
“Thëllënxë mali qenka!” – thotë me vete.
I hedh vështrimin pajës dhe sa s’fluturon me krahë!
“Ç’fat që patëm! Na u mbush shtëpia. Rrofsh, moj nuse, rrofsh! – mërmëron pareshtur.
Theren radhas dele e desh.
Shkohen në hell dhe piqen me merak.
Rakia derdhet lumë dhe kofshët e mishrave të pjekur shqyhen me duf.
Qentë turren pas kockave dhe vërtiten më të majtë e më të djathtë të sheshit nën rap.
Daullja tund dheun.
Gërneta qan.
Cyrlja e fyelli ndjellin zogjtë e çaireve.
Vallja dhe kënga s’reshtin një çast.
Gëzimi bën të ri edhe më plakun.
Çunat këmbejnë shenja me çupat fshehurazi dhe ëndërrojnë dasmat e tyre.
Fëmijët – si keca. Ngjishen me të ngrëna dhe kërcejnë pupthi e kollotumba nëpër bar. Gjumi është arratisur… E ku dëftehen të gjitha!
Pa pastaj nata thyhet.
Nuse e dhëndër mbyllen në gjerdek…
Këndojnë kaponjtë e parë, të dytët, të tretët…
Dasmorët nisin e largohen.
Burrat – marramendshëm e tërë qejf nga pija.
Gratë – duke u argalisur pas tyre.
Dhe, dalëngadalë, gjithçka shuhet e tretet.
Veç bukuria e asaj nate mbetet në çdo mendje.

Kalojnë pak ditë.
Zgjohet nusja mëngjeseve me përtim, sypërgjumur e buzëvarur. Tund kokën e supet andej – këndej e më t’i kthehet plakut:
– Dua të fle në dyshek me pupla! Nuk dua të fle në dyshek me lesh!
Çakërrit sytë plaku e sa s’i bie pika.
“Nuk është parë e dëgjuar t’i ndihet zëri i gojës nuses që sefte! Pa le, edhe të hedhë vickla te vjehrri për kësisoj gjërash!” – mendon. Po, prapëseprapë, e mban veten e i flet butë – butë:
– Nga ta gjejmë, moj bijë! Të rrjepësh tërë pulat e fshatit, s’i nxjerr dot puplat për të mbushur dyshekun tënd.
Nusja thartohet, tund rishtas kokën e supet andej – këndej dhe përplas këmbët:
– Dua, dua dyshek me pupla!
E dëgjon djali dhe habitet. I afrohet të atit dhe i flet ngadalë në vesh:
-Të thashë, baba, do të na plasë buzën kjo! Ta kthejmë tek i ati sa s’është vonë!
– Mos ma thuaj atë fjalë! – e qorton babai. – S’ia heq zakoni derës sonë të përzëjë gratë. Kjo është shtëpia e saj tani, për jetë e mot! Këtu do të plaket e trashëgohet!

Nusja tundet e shkundet.
– Dua përshesh me qumësht dallëndysheje!
– Nga të ta gjemë, moj bijë! As që e dimë në fshatin tonë se ç’është ky lloj qumështi!
Rrudh hundën ajo, tund kokën e supet sa andej – këndej dhe prapë përplas këmbët.
– Dua, dua!
I afrohet djali të atit e i thotë në vesh:
– Baba, ta kthejmë!
– Jo, këtu do të lëshojë rrënjë!

Nuses i kërcejnë kacabunjtë keq. Gërthet:
– Dua të ha me lugë floriri!
– Nga të ta gjejmë, bija e babait! As që dimë se u ngrënka edhe me asisoj luge!
– Dua, dua lugë floriri!
Plakun e mbulojnë djersët.
Prapë i thotë i biri në vesh:
– U pa kjo punë, baba! Ta kthejmë!
– Në gur e në dru fjala që thua! – i përgjigjet babai. – Këtu ku futi këmbët, do t’i bien dhëmbët!
– Po qenka piperkë që djeg, or baba! Qenka si mushkë e pashtruar!
– Ashtu, or bir, po s’ka sëmundje pa ilaç!
Dhe vrasin mendjen të dy të gjejnë ilaçin, por s’i bien në të.
Prapë vrasin mendjen.
Më në fund, vendosin:
Të shkojë djali të gjejë plakën njëmijëvjeçare, që mban në kokë mençurinë e botës! Ajo i di të gjitha.
Del djali në oborr, shalon kalin, ia hipën e bëhet erë.
Nuk bredh kali, po fluturon.
Fluturo ditë e fluturo natë, kapërce një kodër e mal këtu, kapërce një kodër e mal atje!… Përshko një fushë e pyll këtu, përshko një fushë e pyll atje!… Arrin buzë një lumi të thellë e të gjerë gjithë shkumë e valë. Sheh përtej lumit, ulur mbi një kërçep të thatë, në mes të shkurreve e rrapishteve një plakë gërmuqe që qan me lot.
I vjen keq djalit për plakën e i qaset shpejt. Zbret nga kali, bie në gjunjë para plakës dhe e pyet me dhimbshuri:
– Po ç’ke kështu, moj nënë?! Pse më qenke kaq e hidhëruar?!
– E ç’të mos jem, të marrsha të keqen! Kam dhjetë vjet këtu, në këto shkurre e rrapishte, që rripem e ndukem dimër e behar të hidhem matanë dhe s›mund.
– Ashtu! – habitet djali dhe, hop, e ngre në krahë, e vë përpara mbi shalën e kalit dhe çan përmes valëve. Me një dorë mban plakën të mos troshitet e me tjetrën tërheq frerin.
Hë e hë, hë e hë, e nxjerr në zall shëndosh e mirë.
Kënaqet plaka.
– Gëzofsh! – i thotë. – Ma paske zemrën qelibar! Thuamë ç’do nga unë si shpërblim?
-Të më dëftesh ku ta gjej plakën njëmijëvjeçare, që mban në kokë mençurinë e botës.
Ajo buzëqesh.
– Gjetur e ke! Unë jam, t’u bëfsha! Po nuk t’u hapa, se s’të njihja. Tani që të provova, të njoh. Je xhevair. Thuamë pa druajtje ç’do nga unë, or bir?
– Qyyysh! – hap sytë djali dhe i tregon hallin një për një.
Merr frymë thellë plaka, mendohet ca e ia kthen:
– Do të të ndih, doemos. Si mos të të ndih ty! Mbamë vesh tani! Nazet që bën nusja jote e kemi në dorë t’ia largojmë fët – fët. Hiç mos u merakos! Dhe me atë do të plakesh e do të trashëgohesh, siç do edhe yt atë!
Fut dorën në një trastë lëkure varur në qafë ajo dhe nxjerr tri pendëza zogu fluturak: një të zezë, një të bardhë, një të verdhë. Dhe e mëson:
– Fryji së zezës, kur të duash, dhe do të kesh përpara, sa hap e mbyll sytë, dyshekun me pupla për nusen! Me pupla e lëre se çë! Fryji së bardhës, kur të duash, dhe do të kesh përpara, sa hap e mbyll sytë, një tas plot përshesh me qumësht dallëndysheje. Me qumësht dallëndysheje e lëre se çë! Fryji së verdhës, kur të duash, dhe do të kesh përpara, sa hap e mbyll sytë, lugën e florinjtë për nusen! Të florinjtë e lëre se çë! Po e teproi edhe më shumë nusja, thuaj tri herë: “Qejfi në qejf, haka në hakë!” Kaq!
– Të faleminderit shumë! Të paçim sa Tomori! – e uron ai. Merr puplat, i puth dorën plakës, i kërcen kalit sipër me një hov dhe largohet vetëtimë.
…Pas pesë ditësh, ndaj të ngrysur, sos në fshat.
Lidh kalin në oborr dhe i fryn pendës së zezë.
Frap i shfaqet dysheku me pupla. E hedh mbi sup, hyn brenda e ia lëshon nuses te këmbët.
– Ta solla!
Gëzohet ajo e gëzohet, los e qesh dhe e rrëmben sakaq. E shtron duke kënduar dhe bie të flejë.
“O-o-oooz!, – ia bën nga kënaqësia, – o-o-oooz!” dhe pulit qepallat me qejf të madh.
Por, aty nga mesi i natës se përse përpëlitet! Pa edhe nis e kruhet me thonj, gërr – gërr, sa gjakos lëkurën!
Pas ca, zgjohet e llahtarisur, flak tej jorganin, vërtitet në dysheme dhe bërtet në kupë të qiellit:
– E mjera, ç’më gjeti! Obobo! Hiqmani dyshekun me pupla! Obobo! Nuk dua dyshek me pupla! Hiqmani! Obobo!
Çohet i shoqi e i thotë:
– Po ti vetë e kërkove!
I afrohet vjehrri dhe i thotë:
– Po ti vetë e kërkove!
– Jo, jo, nuk e dua, nuku!
Heq dyshekun me pupla nusja dhe merr përsëri dyshekun me lesh.
Fle sa ngopet dhe në mëngjes kërkon përshesh me qumështin e dallëndyshes.
Del djali – dhëndër jashtë, i fryn pendës së bardhë dhe, frap, i shfaqet përpara tasi plot me përshesh me qumështin e dallëndyshes! E merr dhe ia jep nuses.
Gëzohet e gëzohet ajo, los e qesh dhe kërkon lugën e florinjtë!
I fryn pendës së verdhë djali – dhëndër dhe, frap, i shfaqet në dorë luga e florinjtë! Ia jep nuses i qeshur. Gëzohet e gëzohet ajo, los e qesh, dhe fillon të hajë. Ha e ha, kur, pakujtuar, flak syshqyer tasin në dysheme, flak edhe lugën e florinjtë dhe bërtet gjer në kupë të qiellit:
– Nuk dua përshesh me qumësht dallëndysheje, nuk dua nuku, se ma bëri gojën flluga-flluga! Nuk e dua lugën e florinjtë, nuk e dua, nuku, se më shqeu buzët!
I afrohet i shoqi:
– Po ti vetë i kërkove!
I afrohet vjehrri:
– Po ti vetë i kërkove!
– Jo, jo, nuk i dua, nuku!
Pastaj bërtet, se nuk do të pastrojë dyshemenë, se nuk do të lajë enët, se nuk do t’u shkojë fshesën konakëve e shkallëve…
– Ju të pastroni, ju të fshini! – thotë. – Mua më prishen duart!
I shoqi e vjehrri shihen sy në sy, i hedhin nuses një vështrim të habitur dhe s’lëvizin vendit.
I prishet qejfi asaj që s’i shkon fjala.
– Oiii, ç’më gjeti, oiii! Këtu s’më do asnjë, oiii!
Thotë tri herë me vete djali – dhëndër:
“Qejfi në qejf dhe haka në hakë!”
Pa kur na shfaqet në ajër një thupër e thantë e çfarë thupre!
Dhe na sulet mbi nusen: Fshap e fshap – nga kërcinjtë!
Bën çudi i shoqi:
“Ç’është kjo!”- thotë.
Bën çudi plaku:
“Ç’është kjo!”- thotë.
Ulërin nusja në kupë të qiellit, hap derën rrëmbimthi, rrëshqet tatëpjetë shkallëve në oborr…
Po hajt ta ndalje thuprën!
Fshap e fshap – në të ndenjurat, fshap e fshap – mbi shpinë!…
Bridh nusja andej, thupra ndiq andej!..
Bridh nusja këndej, thupra ndiq këndej!..
Kthehet e gjora nuse prapa, ngjitet këmbadoras nëpër shkallë dhe futet brenda, të mos e shohin bota.
Thupra përsëri ndiq dhe fshap!
– Aman, aman! – lutet nusja me lot në sy. – Nuk them më ashtu, nuk them më, nuku! Mos, moj thupër, mos! Do ta pastroj dyshemenë! Do t’i laj vetë enët! Do t’ua shkoj vetë fshesën konakëve! Mos, moj thupër, mos! Nuk them më ashtu, nuku!
– Mos! – thotë dhe babai. – Është bija e shtëpisë!
– Mos! -thotë dhe djali – dhëndër. Është nusja e shtëpisë!
Dhe thupra ndalet. Rrokulliset në një cep dhe nuk lëviz. S’është më e gjallë.
E ngrata nuse! Dridhet gjithë frikë dhe vështron herë të shoqin, herë të vjehrrin, mbështetur e këputur pas murit. Sytë e tyre sikur flasin:
“Nuk je më e vogël e tek jot’ ëmë, por nikoqire në shtëpinë tënde!”
Çikë e nga një çikë, mbushet me frymë ajo, e mbledh veten.
Shkundet, vë futën në mes dhe nis e bën punët.
Veç, duket ca e plogët, se nuk është mësuar.
Të nesërmen rrëshqet më shkathët nëpër punë.
Të pasnesërmen është vërtet e shkathët.
Pa na vjen një ditë, që bëhet flutur dhe e qeshur si trëndafil i çelur.
Pa na vjen një ditë, që i shoqi mendon:
“E ç’na duhen neve thupra e thantë, pupla e zezë, e bardhë, e verdhë!”
Dhe i vërvit në zjarr.
Prej atëherë jeta e tyre rrjedh e lumtur. Po edhe për plakun. Se mbushet shtëpia me një tufë nipër e mbesa si lule, si mollë të arrira, si sorkadhe mali, të mençur e zemërbardhë.

(…vallë, kemi arsye të “dyshojmë” në vërtetësinë e gjykimeve shkencore, apo s’kemi si ta dimë – si për ironi, as vetë shkencëtarët s’e dinë, janë të “përçarë” madje dhe sot e kësaj dite, edhe 100 vjet pas Ajnshtajnit…)

***
Debatet rreth realizmit shkencor kanë të bëjnë me çështjen sa ka të drejtë njerëzimi të shpresojë ose të besojë se shkenca do ta “ngopë” realisht kureshtjen e njeriut lidhur me ç’është bota në të vërtetë?. Shkencëtarët realistë (në të cilën grupnajë bënte pjesë dhe Ajnshtajni) pohojnë se njerëzimi ka arsye të mira për t’besuar në parimet e shkencës. Sipas “realistëve” bota jonë është e saktë dhe e vërtetë, pikërisht siç na e “sqaron” shkenca. S’kemi ndonjë arsye të “dyshojmë” në vërtetësinë e gjykimeve shkencore.

Realistët shkencor priren të jenë optimistë – kuptohet, anti-realistët priren dhe bazohen në skepticizmin. Realistët thonë se duke patur parasysh parashikimet spektakolare, inxhinierike dhe sukseset “teorike” të teorive më të mira shkencore, do ishte pothuaj e “pakuptimtë” nëse ato t’mos ishin përafërsisht të sakta (të vërteta).
Mirëpo (shtrohet pyetja) si ta dimë realisht se vërtet është ashtu?

Gjithsesi, një shekull më herët Ajnshtajni dhe Realistët paten “humbur”. Fitimtarë do ishin Niels Bohr dhe Instrumentalistët e “filozofisë” shkencore. Që nga ajo kohë Instrumentalizmi është parë si normë, anise debati është vazhduar në mënyrë aktive për t’mos u ndalur as sot e kësaj dite.

***
Disa nga idetë intelektuale më sfiduese dhe njëkohësisht më të “avancuara” të fizikës moderne padyshim janë të ashtuquajturat “Materia + Energjia e Errët”, “Probabiliteti Kuantik”, “Dualiteti i Valë-Grimcave”, “Vetëdija Kuantike”, “Shpërthimi i Madh (Big Bang)”, “Parimi i Pasigurisë (së Heisenbergut)”, “Teoria e Unifikuar (e Fushave)”, “Gërshetimi Kuantik dhe Jo-lokaliteti”, “Teoria e Relativitetit”, “Vrimat e Zeza”, “Principet Antropike”, e edhe ndonjë diç tjetër e ngjashme.

Gjithsesi, duke ditur se shumçka e shkencës janë teorizime marramendëse, pastaj siç pohojnë Realistët (e filozofisë shkencore), duke u bazuar në sukseset “teorike” (më të mira) të teorive shkencore, atëherë si të orientohemi kur aq shumë gjëra nga materia e shkencës s’dihet nëse janë “teori të suksesshme” apo (herdokur) do të braktisen?!

Bie fjala si ta vërtetojmë “String-teorinë” ndonjëherë, si t’i vërtetojmë panumër dimensionet e saj (anise, nga 20 e kusur… string-istët tashmë i kanë reduktuar dimensionet në 10-11 sosh – por athua vallë pse i reduktuan!). Në çfarë të bazohemi se teorizimet e Hawking për të ashtuquajturat “vrimat e zeza” do jenë sukses i palëkundshëm? Ose përgjithësisht, vallë si ta dimë se do jenë të suksesshme grumbulli sa marramendja i “teorive” të shkencës moderne?

Në fakt, bota shkencore është ndarë në “dysh” si asnjëherë gjatë historisë, ka me dhjetra nobelistë që i mundon e njëjta skepsë. Sëfundi dhe vetë Dr. Stringu (Michio Kaku, njëri nga themeluesit dhe forca shtytëse prapa “String-Teorisë”) në librin me titull “Ekuacioni i Zotit” e pati shpalosur dhimbjen e vet.

Edhe në media e pati pranuar se e kanë një “armatë kritikësh”, se një LHC (Large Hadron Collider) më i madh nuk ofron asnjë garanci për të “dëshmuar” gjë (dmth. tani meqë shpenzimi i miliardave për LHC-n aktual, nuk doli i “mjaftueshëm”. Psh. Sabine Hossenfelder shumçka të teorive i pati hedhur posht, me “supersymmetry”, me “multiverse” e me “string”… varg e varg i pati quajtur “useless” (teorizime kot).

E prapë, megjithatë qarqet e caktuara të fizikës “teorike” kërkojnë të shpenzohen dhjetra e dhjetra miliarda të tjerë për një super-LHC, ndoshta 100km në diametër. Ai aktual (Cern) me diametër prej 30 km ishte pak, për dy dekada miliardat e taksapaguesve u dogjën në erë, për ta “zbuluar” një bozon hipotetik, një “grimcë” të pasigurisë… apo çfarë, pse na duhet tani një tjetër me 100km-diametër!

***
Në filozofinë e shkencës “Realizmi” është pikëpamja se vlera e koncepteve dhe e teorive shkencore nuk përcaktohet nëse ato janë fjalë për fjalë të vërteta, ose nëse në njëfarë kuptimi korrespondojnë me realitetin. Por vlera varet nga shkalla sa ndihmojnë ato për t’bërë parashikime të sakta empirike, ose për të zgjidhur probleme konceptuale.

Me fjalë të tjera, realizmi shkencor është pikëpamja që teoritë shkencore të konfirmuara janë afërsisht të vërteta. Shkencëtarët realistë pohojnë se ne kemi arsye të mira për t’besuar në parimet e tyre. Nëse bazohemi në parashikimet spektakolare dhe në sukseset “teorike” të teorive shkencore, do t’ishte pothuaj e “pakuptimtë” që ato t’mos ishin përafërsisht të sakta (te verteta).

Kjo linjë e natyrshme e mendimit e ka një bazë të respektuar në familjen mbarëbotërore të shkencëtarëve, megjithatë ka qenë subjekt i mosmarrëveshjes filozofike që nga fillimi i shkencës moderne.

Sipas Michael Liston (Univ. i Wisconsin-Milwaukee, ShBA), në vitet ’70 (dmth. të shek. që lamë pas) një formë veçanërisht e fortë e realizmit shkencor u mbrojt nga Putnam, Boyd dhe të tjerët. Sipas Liston “realizmi shkencor” i kësaj periudhe karakterizohet nga këto angazhime si vijon:

1. Shkenca synon të japë një llogari të vërtetë për botën
2. Ta pranosh një teori është të besosh se ajo është (afërsisht) e vërtetë
3. Ekziston një botë e caktuar e pavarur nga “mendorja” dhe një botë tjetër e pavarur nga “gjuhësorja”
4. Teoritë janë vërtet të vërteta (kur ato janë të vërteta), pjesërisht sepse konceptet e tyre “mbyllen” ose korrespondojnë me pronat e vërteta që mbështesin rrjedhshëm përdorimin e suksesshëm të koncepteve
5. Progresi i shkencës konvertohet asimptotikisht në një llogari të vërtetë.

***
Që nga v. 1912 çdo tre vite mblidhen fizikantët dhe kimistët më të shquar nga mbarë bota, dhe sipas agjendës aktuale-konferenciale diskutojnë për arritjet dhe problematikat e Fizikës dhe Kimisë, dy fusha këto jashtëzakonisht të gjera shkencore.

Rreth tubimeve për Fizikën, gjatë gjithë historisë ndoshta më interesantja ishte Konferenca e 5-të, me temën Elektronet dhe Fotonet, në Tetor të 1927. Fizikantët më të shquar të botës qenë takuar për të diskutuar rreth Teorisë Kuantike atëbotë të sapoformuluar. Figurat kryesore ishin Albert Einstein dhe Niels Bohr.

Atëbotë, shkencëtarët i mundonte misteri nëse elektronet, fotonet dhe entitete të ngjashme na ishin valë apo grimca. Në disa eksperimente silleshin si valë (fotoni psh.), në tjerash eksperimente… na “shtireshin” si grimca. Niels Bohr do propozonte se “valët” janë entitete thërmijore joekzistente, përveç nëse të tentohej “vëzhgimi” i tyre. Sipas Bohr, akti i vëzhgimit e “shkaktonte” ekzistencën e tyre. Përndryshe të tilla entitete s’kishin realitet të pavarur në kuptimin e zakonshëm fizik.

Mirëpo sipas Ajnshtajnit elektroni ishte elektron, tani vetëm për shkak të “mosvëzhgimit” si të shpjegohej që elektroni sakaq na bëhet “joekzistent”! Për rreth 3 dekada tutje Bohr dhe ai do debatonin pa e lëshuar “perin”, në fakt, deri në vdekjen e Ajnshtajnit. Bohr e kishte vulosur sigurinë, “është e gabuar të mendosh se detyra e fizikës është zbulimi i ‘natyrës’ së vetë natyrës”! Ajnshtajni nuk pajtohej, sipas tij “qëllimi i vetëm i asaj që e quajmë shkencë është përcaktimi se ç’është natyra”!

Më vonë “pikëpamja” e Bohr do bëhej e njohur si “interpretimi i Kopenhagës” – ironikisht, sot pikëpamja më e “pranuar” e shkencës kuantike.

Dihet se Ajnshtajni kishte probleme me “Kuantikat”, sipas tij qasja kuantike ishte diç si “kundërshti fondamentale për shkencën moderne”. Në v. 1938 në një letër pati shkruar se (Teoria Kuantike) “në fushën inorganike tashmë veç është si qasje mashtruese. Në njëfarë mase është parim i dyfishtë, i cili më shumë i ngjanë shpjegimit sipërfaqësor primitiv dhe rrënjësisht i kundërvihet shkencës moderne”.

Pra kjo konferencë sikur do ishte kulmi i “luftës debatuese” mes Ajnshtajnit (së bashku me “realistët” e vet, të cilët i përkrahnin rregullat strikte të metodës shkencore të parashtruara nga Charles Peirce dhe Karl Popper), kundrejt Bohrit dhe “instrumentalistëve”, të cilët kërkonin rregulla më “elastike”, sipas tyre konkluzat duhej mbështetur në bazë të rezultateve.

***
Fotoja ngjitur – Pjesëmarrësit e Konferencës së Pestë të Solvay, 1927 – 29 pjesëmarrës, 17 prej të cilëve ishin ose u bënë fitues të Çmimit Nobel, përfshirë laureaten e dyfishtë Marie Curie, si e vetmja mes tyre që ka fituar Çmimet Nobel në dy disiplina të veçanta shkencore.

Auguste Piccard (1884-1962), Émile Henriot (1885-1961), Paul Ehrenfest (1880-1933), Édouard Herzen (1877-1936), Théophile de Donder (1872-1957), Erwin Schrödinger (1887-1961) [ Nobel, 1933 ], Jules-Émile Verschaffelt (1870-1955), Wolfgang Pauli (1900-1958) [ Nobel, 1945 ], Werner Heisenberg (1901-1976) [ Nobel, 1932 ], Ralph Fowler (1889-1944), Léon Brillouin (1889-1969), Peter Debye (1884-1966), Martin Knudsen (1871-1949), William Bragg (1890-1971) [ Nobel, 1915 ], Hendrik Kramers (1894-1952), Paul Dirac (1902-1984) [ Nobel, 1933 ], Arthur Compton (1892-1962) [ Nobel, 1927 ], Louis de Broglie (1892-1987) [ Nobel, 1929 ], Max Born (1882-1970) [ Nobel, 1954 ], Niels Bohr (1885-1962) [ Nobel, 1922 ], Irving Langmuir (1881-1957), Max Planck (1858-1947) [ Nobel, 1918 ], Marie Curie (1867-1934) [ Nobel, 1903, 1911 ], Hendrik Lorentz (1853-1928) [ Nobel, 1902 ], Albert Einstein (1879-1955) [ Nobel, 1921 ], Paul Langevin (1872-1946), Charles-Eugène Guye (1866-1942), Charles Wilson (1868-1959) [ Nobel, 1927 ], Owen Richardson (1879-1959) [ Nobel, 1928 ]

Miro ishte e dashuruar kur doli partizane. Madje, edhe e fejuar. Dhe këtë e dinin të gjithë.

Delo Bora, djali që donte, tani, ishte gjithashtu në të njejtin formacion luftarak. Në një prej brigadave të krijuar në jug të vendit në vitin e fundit të Luftës.

Më parë, që të dy dinin pak për luftën dhe, kur Delo, tregoi një ditë se do të dilte në mal partizan, ajo u pezmatua. Në fytyrën e bukur, iu nder një pikëllim i beftë. Kështu e mbajke fjalën ti, Delo?!- tha trishtueshëm.

– Po ne, i dhamë fjalën njeri-tjetrit që nuk do të ndaheshim kurrë deri në fund të jetës…Apo, i mori era bashkë me lulet e kulumbrive!..Sa jeta e lulekulumbrive. Më the që do bënim edhe një dasëm si në kohëra lufte. Kështu i thamë shoshoqit!…’Më gënjeve me gënjeshtra/Më the sa të vinte vjeshta…”-mërmëriti vargjet e një poeti të njohur asokohe dhe sytë e mëdhenj, I rëshqitën sumbullat e lotëve të hidhur prej dënesës së mbytur.

Nëpër faqet paparunde tani, i breshëruan lotët…

I zënë ne befasi Delo, kapi me duar fort lëkurën e tëmthave nga të dyja anët, sa dukej se do t’i shkulte e t’i flakte në arishten aty, ndanë fshatit.

-Oooo Zot!-vikasi me një pasthirrmë duke parë nga lugjet e fshatit dhe manastiri i Shën Marinës që dukej si i ngulur prej qiellit në majën e kodrinës pranë shtëpive.

-O Zoot i madh!-u dëgjua sërish, më tepër së brendshmi sesa, për vajzën që kish lidhur fjal’ e besë për ta kaluar bashkë jetën deri ne fund, siç i pat premtuar.

-Miro, zemëroo! Mendova më të keqen…Që ty, të të ruaja. Ndaj…Do që të vemi tok? Do? Tok do të vemi në mal! Dhe e përqafoi në shtegun e shtëpisë së saj atë mbrëmje të parafundit të qëndrimit në fshat.

***
Partizanët atë buzëmbrëmje ishin shpërndare në një lirishte, në lëndinat e Loficës.

-Shikoji luleshqerat Miro, janë prush dhe po të presin me aromëm e tyre. Shihi manushaqet edhe veshlepujt, Ejani!-sikur thonë…dhe I vuri mbi kapelën e partizanes një kurorë të punuar me gjethe të njoma dafine dhe dy kurora me luledele.

– Thonë se këto ditë po presim kolonat e fundit të gjermanëve që po tërhiqen drejt veriut dhe Tiranës, Edhe pak. Edhe pak dhe ne, do të jetojmë bëshkë, siç e kemi bërë me fjalë e betim te lëndina e Tisies te Buza e Bredhit..Miroja ime, lulja ime.. . Arom’ e luleve të malit. E moskovolisura ime…!

Ajo qeshte si e hutuar nga një ndjesi gëzimi që I kish pushtuar krahërorin.

Delo ishte bërë i njohur ndër shokët edhe për pushkë si nishanxhiu numër edhe për zemrën e fortë, po edhe për shakatë e humorin lab që i buronin natyrshëm.

Të nesërmen formaconi luftarak i tyre ,‘Maro Konda’ kish marrë urdhër t’i zinte pritë një autokolone gjermane që vinte nga Greqia.

Vendi i caktuar i pritës, diku në jug, iste një kthesë e dyfishtë e xhades që gjarpëronte përmes kanionit gëlqeror të përroit të Bujanës. Duket si një grackë e ngritur enkas për pusi.

Batalioni kishte objektiv pikërisht goditjen në urën e Bujanës. Aty besohej se kolona armike do të hynte dhe do të mbyllej si në çark poshtë shkëmbinjve të thiktë mbi kurriz të xhades dhe mbi urën e ngushtë. Piërisht përrth kësja gracke natyrore veshur me hilqe e përrall, ishte pozicionuar batalioni. Humbjet ishin shënur nga të dyja palët.

Por në përfundim të pritës pasi Delo si mitralier, kishte mbuluar me zjarr sulmin e shokëve, tani nuk dukeshin më shenja jete.

Një grantë fatalë e hedhur në pozicionin e tij, kish bërë të heshtëte mitrolozi përgjithmonë i tij.

***
Lajmi për rënien e Delos, djaloshit mitralier ,vetëm një muaj para çlirimit të vendit, u përhap menjëherë. Dhe mori dhënë.

Miro sa e mori vesh u shugulluan veshët sikur një gjyle topi t’i kish rënë aty para këmbeve dhe u plandos nga të fikëtit.

Pas varrimit të mitralierit me të shtëna nderimi. Në ditën e mandatës për të, ishte dhënë porosi që dy vajza partizane t’i rrinin sa më pranë në pikëllimin e madh dhe ajo, të mos merrte pjesë në pritën e radhës në aksin nacional përgjatë rrugës nacionale që zgjatej në drejtim të kufirit me Greqinë nga ku riteshin të tjera autokolona armike.

Por Miro nuk dëgjoi askënd. Dëgjoi kokën e saj.

Ishin muajt e fundit të luftës.

-Më lini pak vetëm,-u tha shoqeve Miro.

Ato hezituan dhe panë njera-tjetrën.

-Më lini vetëm! Dua të flas me Delon dhe me lulet-tha ajo e përhumbur.

Shoqet panë sërish njera-tjetrën me keqardhje për gjëndjen shpirtërore të Miros. Pas pak, u ngritën duke marrë edhe armën e saj e duke shkuar te hija e një dushku aty pranë. E shihnin me bisht të syrit me keqardhje nga frika mos bente ndonjë të pabërë prej hidhërimit të madh.

Miro e vetmuar, e hoqi kapelën dhe i prishi flokët e prerë me krehërin e gishtave.

“Delo drita ime…Pse ma bëre këtë, o ylli i jetës sime?! Ne u betuam shoshoqit… harrove?….Më bëre edhe kurorë me fletë dafine dhe ma vure në kokë”…

Futi dorën në xhepin e bredshëm të palltos së madhe dhe nxori fletët e dafinës që I patën mbetur nga duart e tij.

-O Zot, Përse?

Kaq tha dhe iu përhit fytyra e qeshur e njeriut të dashur në çastet e fundit të jetës. Në vesh I kumbonte ende çdo ditë zëri I bukur i tij kur I fliste për të nesërmen e luftës.

Tani, çdo gjë nuk ishte si më parë. Tani, çdo gjë, ishte pa kuptim për Miron dikur të dashuruar.

Çe donte më jetën pa të? Ç’e donte më ?

Më të moshuarit i jepnin kurajo. Ti duhet të luftosh t’ia marrësh hakun Delos. Haku? Hakmarrje….Gjakun nuk duhej t’ia falte kurrë!.Gjaku, me gjak!

***
Pas dy ditësh në skuadrën e saj erdhi një nga korrierët e komandës së batalionit.

-Të kërkojnë në komandë. Miro, eja tani me mua. Ata të presin,

– Çfarë kanë me mua? Mos ka ardhr mëma nga fshati? Mos…-Po asgjë nuk kishte të qartë.

Pas pak u gjendën në komandë. Ishte një banese gjysmë të rënuar në periferi të një fshati.

-Eja Miro! Eja -tha njeri nga ata të komandës.

Pastaj iu drejtua dy të rinjve të veshur me uniform që bënin roje te porta kryesore:

-Bëni gati të dy robërit gjermanë.

Pas pak, në kopshtin pranë shtëpisë gjysmërënuar sollën të lidhur dy njerëz me uniformë gjermane. Dukej që ishin të rinj, me shtat të lartë dhe me uniforma të ushtrisë së tyre me spaleta të shqyera. Ishin pa kapele dhe të lidhur duarsh të dy bashkë.

-Mbaji aty qenërit! Te muri!-urdhëroi dikush nga komanda.

Vajza e sapothirrur qëndrote të oborri i shtëpisë së komandës dhe ndiqte gjithë sye veshë skenën.

***
Dikush doli nga bendia e katit te dyte në krye të shkallëve të jashtme të banesës së gurtë.

-Miro!-iu drejtua prerë njeriu që mesa duket ishte I komandës.-Tani, e ke rastin të hakmerresh për vrasjen e Delos!…Ja, armiqtë!.-Qëlloi me armën time-dhe i zgjati një automatik gjerman. Menjëherë prnë tij u arfuan edhe tre burra të tjerë me uniformë.

-Merre!-thirri njeriu I komandës duke I zgjatur një automatik gjerman.

Miro hezitoi. Hodhi sytë e egërsuar nga dy të rinjtë gjermnaë që kishin moshën e Delos..

Pastaj shtrëngoi dhëmbët dhe grushtat.

-Merre! Apo të vjen keq? Në mos këta, shokët e tyre kanë qëlluar mbi Delon!

-Merre automatikun!-sokëlliti si i ndërkryer tjetri.

Maro në fillim hezitoi. Pastaj, zgjati dorën dhe e rrëmbeu armën duke parë nga dy robërit. Njeri prej tyre që dukej si më i vogël dhe me flokë të verdha, dridhej dhe qante. Diçka thoshte në gjuhën e nënës.

Të dy e kuptuan atë që do të ndodhte dhe të tmerruar u mbështetën tek njeri-tjetri me duart e lidhura bashkë. Shikonin me llahtarë nga vajza që mori automatikun pothuaj dhjetë hapa larg tyre.

-Jepi tani! Zjarr!-komandoi njeriu që i kish dhënë armën.

Por Miro hezitonte sërish. Ja i vrava..i tha vetes. Ma kthejnë dot njeriun tim? -Ma kthejne dot njeriun tim?-bërtiti ajo aqsa, njeriu i komandës u tremb.

Pastaj, ajo e drejtoi fillimisht armën mbi dy të robërit e tmerruar.

-Qëlloi!-u dëgjua sërish komanda.-Qëlloi qenërit! Tai! Për gjakun e Delos!

Pas një grime të rëndë kohe ajo, e ngriti armën lart dhe qëlloi në ajër.

Tjetri e pa tmeruar dhe i inatosur njëherësh.

-Përse nuk shtie mbi ta? Ke frikë? Eee!?Ke frikë?

Ajo e pa e egërsuar me armën që mbante në dorë.

-Nuk kam frikë! Jo! Edhe dora nuk më dridhet!. Jo! Por, edhe po t’i vrisja, njeri, nuk ma sjell dot Delon.-tha ajo dhe u kthye e u nis për tek shoqet e skuadrës .

Pas këtij çasti, mbi murin, kopshtin dhe rrethinat ku i çuan të dy robërit e huaj, u nder një heshtje e rëndë prej varri.

Por krisma nuk u dëgjuan.

***
Pas tre ditëve kur batalioni u nis për rrugën e fundit në atë luftë. Miro u shtang dhe mbajti këmbët një grimë teksa dëgjoi një këngë labe në fushimin e brigadës së 40 S:

“Një mjegull e zezë ra/ Që në Kuç’ e Llogora/ Thonë e vra Deloja/ Deloja që bën shaka…”

Asaj ane, thonë se Miro nuk u martua kurrë më. As pas luftës. As kur bora e moshes nisi te binte mbi krye duke zbardhur vit pas viti, krejt.

Jetoi me kujtimin e Delos deri në fund të jetës dhe, me nipërit e mbesat e saj.

KATËR SHURDHË

– indiane –

Në të dalë të fshatit, bariu po ruante dhentë. Ato kullosnin qetësisht te një livadh me bar të dendur. Kur dielli u ngrit lart sa një hosten, bariun e gjorë e griu uria. Në mëngjes, ndërsa po dilte prej shtëpisë, e kishte porositur gruan t’i sillte drekën në kullotë. Mirëpo, megjithëse kaloi një kohë e gjatë, ajo nuk po dukej.
U mendua bariu i gjorë. Po sikur të shkonte në shtëpi? Po dhentë kujt t’ia linte? Hodhi sytë përqark dhe pa bekçiun e fshatit. Shkoi pranë tij e i tha:
– Më bëj një nder, mik i dashur! Shikoma pak tufën e dhenve se mos shpërndahet dhe humbet, sa të vete për drekë në shtëpi! Do të kthehem pa vonesë dhe për shërbimin tënd do të të shpërblej!
Bariu qe i sjellshëm dhe bujar, por kishte një të metë. Ishte aq shurdh sa, sikur të kriste pushka atje pranë, nuk e dëgjonte e nuk e kthente kokën, si t’i kishte të vulosur të dy veshët. Por, e keqja më e madhe ishte se nuk e dinte që po fliste me një shurdh!
Bekçiut as që i hyri gjë në vesh nga tërë ç’i tha bariu. Pandehu se ai donte t’i merrte barin e lopëve. Ia ktheu me zemërim:
– Kush e ka kositur këtë bar, unë, apo ti? Thirri mendjes, mos m’u lut dhe zhdukmu nga sytë! Kaq ta bësh dhëmbin, nuk ta jap! Dashke të m’i ngordhësh lopët nga uria, kurse bagëtinë tënde ta ngopësh për shtatë palë qejfe, hë!? Jo, more! Hajt, shporru, të thashë!
Në fjalë e sipër, bekçiu e shtyu me dorë bariun, por ai kujtoi se i dha fjalën që do të kujdesej për dhentë, ndaj u nis i lehtësuar drejt shtëpisë. Tek ecte me nxitim, e ndau mendjen t’i jepte gruas një mësim të mirë, që të mos harronte më t’ia sillte drekën.
Mbërriti kështu në shtëpi, por ç’të shihte! Gruaja e rrëzuar në prag të derës, qante dhe ankohej. Ajo pati ngrënë natën bezele të paziera. Por ato, edhe pse nga shija në gojë ia kalojnë mjaltit, në bark janë më të rënda se plumbi.
Bariu ynë i mirë e ngriti gruan, e shtriu në shtrat dhe u përpoq t’ia pushonte dhimbjet. Gjeti ilaçet që pati marrë nga xherahu i fshatit dhe ia dha. Ajo u bë më mirë dhe, më në fund, u çua në këmbë. Pas kësaj, bariu u ul të hante. Por koha kaloi. Atij iu kujtua bagëtia dhe u shqetësua. Ç’bëhej me to, vallë? Mos u kishte ndodhur ndonjë gjë? Tha kështu me mend dhe shpejtoi të kthehej. Po, kur arriti, u gëzua sa s’ka, se i pa dhentë, tek kullosnin qetësisht në livadh. Si njeri i kujdesshëm që ishte, i numëroi kokë për kokë. Asnjë nuk mungonte. I lehtësuar pëshpëriti: “Bekçiu qenka burrë i ndershëm! Duhet shpërblyer se s’bën!”
Në tufën e dhenve ai kishte një sheleg, që edhe pse çalonte pak, qe i shëndoshë. E hodhi në sup e iu afrua bekçiut.
– Faleminderit, i nderuar bekçi, për kujdesin tënd! – i tha. – Merre këtë sheleg! E ke hak nga unë, se u shërbeve dhenve të mia si t’i kishe të tuat!
Bekçiu, si shurdh që ishte, nuk dëgjoi asnjë nga fjalët e tij.
– Ç’faj kam, bre, pse çalon shelegu yt!? – ia ktheu.
Bariu, duke mos dëgjuar se ç’i tha, iu përgjigj:
– E, ashtu vërtet, çalon pak, por, sidoqoftë, është sheleg i mirë. Merre, piqe! Haje me miqtë dhe ngrini dolli për shëndetin tim!
– A do të shporresh me të mirë? – bërtiti bekçiu. – Të thashë njëherë, por ti s’marrke vesh! Këmbën e shelegut s’e kam thyer unë! Në grigjën tënde jo vetëm s’kam qenë, por as sytë s’ia hodha, kupton?
Bariu, duke mos dëgjuar asgjë, mbante para bekçiut shelegun dhe e lëvdonte.
Bekçiu e humbi durimin e iu hakërrua me grushte.
Edhe bariu i lodhur nga lutjet, u nxeh, përveshi mëngët e i tregoi grushtet e tij. Për pak do të përlesheshin, por në atë çast atypari kaloi një kalorës. Ata e prenë zënkën, u sulën e i dolën përpara. Duhet t’ju rrëfej, se indianët kur zihen e kanë zakon t’i luten dikujt për të gjykuar.
Kundërshtarët tanë kapën frerin e kalit të kalorësit për ta ndalur, njëri djathtas e tjetri majtas.
– Na bëj një të mirë! – iu lut atij bariu. – Ndalo pak çaste dhe gjyko se cili prej nesh e ka fajin! Këtij njeriu unë po i fal shelegun më të mirë të kopesë, kurse ky kërkon të më qëllojë me grusht.
– Ndalu pak, or kalorës! – tha bekçiu. – Për të gjykuar se kush nga ne ka të drejtë, më dëgjo mua më parë! Ky bari i keq s’po më ndahet! Thotë se shelegun e tij e bëra unë sakat! Çudi e madhe!
Mjerisht, gjyqtari i zgjedhur prej tyre ishte më shurdh se ata! Ai u bëri shenjë me dorë ta dëgjonin dhe foli si i zënë në faj:
– E pranoj se ky kalë që i kam hipur nuk është imi! E gjeta para pragut të shtëpisë sime dhe meqenëse kisha një hall të madh, ia hipa, i graha shpejt dhe u nisa për qytet. Nëse kali është juaji, jua kthej në vend! Merreni! Por, nëse nuk e doni, më lini të shkoj e të mbaroj hallin, se s’mund të qëndroj më gjatë me ju! Koha nuk më pret!
Bariu dhe bekçiu, si shurdhë që ishin, as që morën vesh se ç’u tha! Veç menduan se kalorësi nuk po vendoste të shpallte fajtorin. Ndaj të dy e ngritën zërin dhe e shanë me turlilloj fjalësh!
Në ato çaste panë duke kaluar përbri tyre kryeplakun, brahmanin. Të tre vrapuan pranë tij dhe nisën t’i qanin hallin.
– Ju kuptoj! Ju kuptoj! – iu përgjigj brahamani. – Patjetër ju ka dërguar gruaja ime, që të më të ktheni në shtëpi. Por, jeni lodhur kot! Qysh kur u martova me të, ajo më detyroi të bëja aq mëkate, sa as lumi i shenjtë Gang, s’i lan dot. Më mirë ta kaloj jetën, duke lypur në vende të huaja, se sa të rroj me të! E kam vendosur! Pra, askush nga ju s’arrin të ma ndërrojë mendjen për të jetuar edhe më tej me atë grua të ligë!
U bë sakaq rrëmujë e madhe. Të gjithë ata thërrisnin së bashku me tërë fuqinë, duke mos kuptuar se ç’thoshte njëri e tjetri. Ndërkaq, ai që kishte kalin, pa në largësi disa njerëz tek vraponin. Pandehu se ishin të zotët e kalit, ndaj me shkathtësi kërceu mbi të e ia mbathi me të katra drejt qytetit.
Bariu vuri re se po ngrysej. Tufa qe shpërndarë, ndaj vrapoi të mblidhte dhentë e t’i vinte përpara për në fshat, duke u ankuar se në këtë botë s’ka drejtësi. Atij iu kujtua se në mëngjes, sapo kishte dalë nga shtëpia, i pati prerë rrugën një gjarpër i madh, gjë që, sipas paragjykimit indian, ishte shenjë jo e mirë për atë ditë të prapë.
Bekçiu u kthye në kasollen e barit, pa atje shelegun e pafajshëm, që kishte lënë bariu. Dhe, duke menduar se po hakmerrej ndaj tij, pa e zgjatur, e hodhi mbi sup dhe e çoi në shtëpinë e vet. Kurse brahmani plak u kthye në fshatin e parë që i doli përpara, për të kaluar natën. Uria dhe lodhja ia kishin ulur paksa zemërimin.
Të nesërmen erdhën miq e të afërm dhe e bindën brahmanin e mjerë, të kthehej në shtëpi, duke i premtuar ta qërtonin të shoqen e tij grindavece, që të sillej mirë e të mos e mërziste.

A e dini se ç’do t’ju bjerë ndër mend, pasi të lëçisni këtë përrallë? Ja, se çfarë: në botë ka njerëz të mëdhenj e të vegjël, që megjithëse nuk janë të shurdhër, sado t’u flasësh nuk të dëgjojnë e as të kuptojnë. Dy vetë, sapo takohen, në mes tyre kërcet sherri, pa u marrë vesh pse! Fyejnë ata pa të drejtë njëri – tjetrin. Pastaj ankohen se janë fatkeq, duke e gjetur shkakun te kripa e derdhur përtokë, apo te pasqyra e thyer! Për shembëll, një miku im në shkollë, ulur në bankë si shurdh i vërtetë, nuk dëgjonte se çfarë thoshte mësuesi.
Ç’ndodhi më pas? Kur ai u rrit, ia kaloi edhe budallait. Njerëzit e zgjuar mundohen të dëgjojnë, për të mësuar gjithçka, kurse ai ankohej, se gjoja pati lindur fakeq. Bëhuni të mirë, o miq, e jo shurdhë! Veshët i kemi për të dëgjuar. Një i urtë ka thënë se njeriu ka dy veshë dhe një gjuhë. Pra, është e udhës që më shumë të dëgjojmë sesa të flasim!

TRIMËRIA E LEPURIT VESHGJATË
– Samuil Marshak

Në një pyll të dendur me lisa e shkurre lindi një lepurush veshgjatë, syshtrembër e bishtshkurtër. Sapo doli nga strofkulla për herë të parë, në ato orë mëngjesi, e gjer në mbrëmje, ai u tremb e u tremb sa gjaku desh i ngriu. Kështu një ditë, dy, një javë, dymbëdhjetë muaj… I gjori lepurush! Dhe e gjithë kjo ndodhi, nga tërë ç’pa e dëgjoi përqark. Nga gurët përtokë e nga drurët, që ngriheshin përpjetë. Kërciste një degëz e thatë, fërfërinin gjethet nga era, brofte lart në majën e lisit një zog, binte një top bore përdhe, zemra e lepurushit në gji dridhej e përpëlitej!
Hë, hë, lepurushi u rrit e, së fundi, u mërzit aq fort nga ajo gjendje, sa befas nuk pati më frikë nga asgjë dhe nga askush.
– S’ia kam frikën kujt! – thërriste nëpër pyll. – Ta dini mirë, se asgjë s’më tremb! Asnjë s’ma del për guxim e trimëri!
Me të dëgjuar ato thirrje lepujt e moshuar, të rinj e të reja dhe plot nëna me lepurushët, u mblodhën te sheshi në mes të pyllit. U habitën e nuk po u zinin besë veshëve nga ato që thoshte lepuri syshtrëmbër e bishtshkurtër. Deri atëherë s’ishte parë e as dëgjuar që një lepur të mos trembej nga askush.
– Hej, Veshgjatë, as nga ujku nuk ke frikë ti?
– Jo! As nga dhelpra, nga ariu e nga kushdo qoftë!
Me ato fjalë të gjithë sa qenë, i madh e i vogël, u zbavitën si asnjëherë tjetër. Të rejat kukurisën, duke e mbyllur gojën me putrat e para. Gratë e mira qeshën me gjithë shpirt. Madje, edhe pleqtë, që kishin shpëtuar për një qime nga kthetrat e dhëmbët e ujkut, vunë buzën në gaz.
“Sa lepur qesharak!” – dëgjoheshin zëra nëpër sheshin me hije.
Të gjithë u pushtuan nga një gazmend i papritur. S’mbeti asnjë nga lepujt pa u gajasur. Filluan të luanin laradasha, të hidheshin përpjetë, të bridhnin e të ndiqnin njëri – tjetrin si të marrë.
– Ç’ta zgjas me ju! – bërtiti lepuri i trimëruar. – Dëgjoni, pra! Po më ra ujku në putra, pa një pa dy, do ta shqyej në vend!
Plasi gazi përsëri.
– Ha, ha, ha! Çfarë karagjozi! Pa shih, ç’budalla! – thërrisnin lepujt me sa u hante fyti.
Ndërkaq, ujku i uritur sillej nëpër pyll. Ec e ec dhe mendonte:
“Ah, sikur të kapja dot qoftë edhe një lepur sot! Do ta gëlltisja në çast gjithë lezet!”
Kur, befas, diku pranë dëgjoi se një tufë e tërë lepujsh bërtisnin dhe qeshnin me të madhe. Ndaloi, nuhati ajrin, eci vjedhurazi ngadalë – ngadalë përmes shkurreve dhe mbërriti fare afër sheshit, ku lepujt vazhdonin të luanin, të qeshnin e të talleshin me mburravecin veshgjatë e syshtrembër, që thërriste më fort se ata.
“Eh, vëllaçko, prit edhe pak, se në dhëmbët e mia do ta mbyllësh atë gojë llafazane!” – mendoi ujku dhe hodhi sytë të shihte, teksa tërë ajo zhurmë gazmore u ndërpre, kur mburraveci i ngritur mbi këmbët e mbrapme, thirri:
– Dëgjoni, o frikacakë! Tani do t’ju tregoj diçka për të qeshur! Unë… Unë…Unë… Në atë çast gjuha i ngriu. Kishte pikasur me dridhmë sytë e ujkut, që e vështronin drejt dhe s’po mbushej dot me frymë.
Pas pak, ndodhi diçka e papritur. Lepuri mburravec kërceu lart dhe ra si top mbi ballin e gjerë të ujkut. U rrokullis mbi shpinën e tij, u rrotullua rreth vetes në ajër, mandej u përplas në tokë. U ngrit dhe ia dha vrapit me sa mundi. Vrapo e vrapo! Të gjorit lepur i dukej se ujku po e ndiqte këmba – këmbës, për ta kapur me dhëmbët e mprehtë. Së fundi, i lodhur tek s’mban më, iu prenë gjunjët, mbylli sytë dhe u rrëzua pa ndjenja te një gropë nën shkurre. Kurse ujku në atë kohë po vraponte në drejtim të kundërt. Në çastet kur lepuri i pati rënë përsipër, ai kishte pandehur se dikush e qëlloi fort. Ndaj, i tmerruar, ia mbathi nga sytë – këmbët. Pasi u largua shumë, u ndal e i zemërruar siç qe, tha me vete të shkonte nëpër pyje të tjerë, me shpresë se mund të gjente lepuj, ndryshe nga ato soje shtazësh të çuditshme, që luanin, qeshnin dhe qëllonin me gurë, apo plumba!
…U desh një kohë e gjatë që lepujt të mblidhnin veten. Disa qenë fshehur brenda zgavrave të drurëve, disa nën shkurre, të tjerët në hendeqe mbuluar me bar. Më në fund, u mërzitën tek rrinin të fshehur dhe filluan një nga një të nxirrnin veshët jashtë e të përgjonin me kujdes. Pastaj dolën dhe kërkuan njëri – tjetrin.
– A pa, pa, sa u trembëm! E patë si ia punoi ujkut lepuri ynë guximtar? – tha më i zgjuari. – Po të mos qe ai, asnjë nga ne s’do të mbetej gjallë!
Lepujt në shenjë miratimi tundën veshët.
– Po tani ku është ai? – pyeti një lepur i moshuar. – Mos vallë e ka ngrënë ndonjë ujk tjetër?
– Ç’thua ashtu, xhaxha!? – thirrën shumë të tjerë dhe nisën ta kërkonin nëpër pyll. Ec e ec! S’ka! Ec e ec! S’ka!
– Ja, ja, tek po fle! – bërtitën tre lepuj të rinj.
Pas atij tmerri, lepuri i patrembur ishte zhdukur nëpër shkurre dhe qe shtrirë pa frymë te një gropë. Dukej sikur flinte. Teksa qëndronte pa lëvizur, dëgjoi tek i thoshnin:
– Të lumtë! Çohu, o shpëtimtari ynë!
Lepuri kapsallti sytë, u ngrit, u shtriq disa herë dhe doli nga gropa.
– Faleminderit, vëlla! – brohoritën lepujt rreth tij.
– Ah, frikacakë! Pse, ç’ menduat ju!? Ende s’e ditkeni, se kush jam!? – ua ktheu lepuri me mburrje.
Më i zgjuari e mori fjalën pësëri:
– Me shkathtësinë dhe guximin tënd, o trim, e tmerrove ujkun e lig!
Qysh nga ajo ditë, edhe Veshgjati syshtrembër e bishtshkurtër, nisi të besonte vërtet, se nuk i trembej kujt dhe se ishte bash ai, që e kishte tmerruar ujkun e uritur!

Libri titullohet “Ce n’est pas un rêve” dhe botohet nga Le Lys Bleu Èditions

Një tjetër sukses për krijimtarinë e poetes shqiptare Irma Kurti.

Pas botimeve të fundit në Kanada, Kamerun, Filipine e Prishtinë poezia e saj “udhëton” në Francë.

Libri titullohet “Ce n’est pas un rêve” (Nuk është një ëndërr) dhe botohet nga Le Lys Bleu Èditions. Ai përmban vargje te poetes të shkruara ndër vite. Përkthyes i poezive nga anglishtja në frëngjisht është Gaya Esau.

Poetja shqiptare e komenton kështu lajmin e botimit të librit: “Kjo përmbledhje e merr titullin nga një poezi, por për mua ai ka kuptim simbolik. Botimi në Francë ka qenë ëndrra ime e hershme dhe jam e lumtur që tashmë është një realitet i prekshëm.”

Në parathënien e librit citohet gazetarja italiane Grazia Pia Licheri e cila shkruan për krijimtarinë e poetes: “Me një gjuhë të thjeshtë e të drejtpërdrejtë, poetja Irma Kurti na ofron edhe një herë një shumëllojshmëri ndjesish, një lloj ditari në vargje që hap dyert e reflektimit ndaj temave intime dhe ekzistenciale.

Irma Kurti arrin drejt e në zemrën e lexuesit, duke hedhur poshtë si gjithmonë idenë se poezia është një mjet i zgjedhur për disa, sepse format narrative të mbushura me zbukurime dhe shtojca letrare nuk i përkasin aspak stilit të saj. Atëherë është emocioni vetë që e merr fjalën përmes një kujtimi, një imazhi, një mendimi, të përshkruara në mënyrë kaq të saktë saqë ta lejojë lexuesin të hyjë në majë të gishtave në jetën e autores, duke ruajtur ndërkohë identitetin e tij.”

Irma Kurti ka botuar 26 libra në gjuhën shqipe, 17 në italisht, 9 në anglisht dhe 2 në frëngjisht. Ka përkthyer 11 libra të autorëve të ndryshëm, si dhe të gjitha veprat e saj në italisht dhe anglisht.

Librat e saj, përveçse në Shqipëri, janë botuar edhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Kanada, Francë, Itali, Rumani, Kosovë, Filipine dhe Kamerun.

“Gjysh, eja të luajmë, bashkë të rrimë,
në bregun me rërë, në detin me dallgë,
gjyshi Bashkimi harroi pleqërinë,
luajti me mbesën në shkumën e bardhë”.

“Një buqetë me poezi”, vëllimi i parë poetik i Bashkim Saliasit, përmban brenda tij poezi realiste dhe të shkruara me shumë dashuri. Ndonëse i fushës së biologjisë, autori e përpunon artistikisht mendimin poetik, duke treguar merak e kujdes, ashtu siç bën bujku kur i shërben bimës, kur e plehëron, e ujit, e krasit, i pastron barërat e këqia, gjithnjë me qëllim që prodhimet të dalin sa më të shëndetshme.

Nis ky vëllim me poezinë “Ne të dy”, e cila ka si lajtmotiv shprehjen e ndjenjave të bukura të dashurisë dhe krijimin e një familjeje të shëndoshë. Vargjet stolisen me një figuracion të freskët poetik, që na emocionon, na mbetet në mendje dhe na shoqëron gjatë leximit të poezisë: “Dikur në rini,/në dy sytë e tu të bukur,/ pashë pranverat që do të vinin,/të ndoqa si lulen një flutur”. Po ndalem edhe te strofa e tretë: “Të bëra nënë, më bëre baba,/ jetës i dhamë e na dha gjithçka,/me cicërima fëmijësh na u mbush shtëpia,/thesaret që na fali jeta e dashuria”. Poezía e parë është edhe një “semafor” që hap rrugën për poezitë e tjera: “Urim për ditëlindjen”, ”Bora dhe unë”, ”Moment”, ”Ëndërr”, “Meli”: ”Meliani, djali im i parë,/ gëzon nënë, gëzon babë,/brenda tij dy emra rrinë,/si një urë lidh dashurinë”.

Duket se natyra i ka harmonizuar bukur gjërat, ajo i jep njeriut gëzime edhe në moshën e tretë, sepse atëherë në familje gjallërojnë mbesat dhe nipërit me zërat e tyre gazmorë dhe çapkënllëqet. Ata të hidhen në gjoks e të shtrëngojnë fort krahët rreth qafës, ndërsa gjyshërit ndjejnë se jeta vazhdon, nipërit dhe mbesat janë vijim i jetës, moment ky që të ngazëllen dhe të lumturon. Në këtë atmosferë rrjedh këndshëm poezia “Sila”, e cila i kushtohet mbesës, që gjyshërit e kanë pritur bashkë me dallëndyshet. Autori gjen rast të përshkruaj çaste dhe detaje shprehëse të gëzimit që shkakton ardhja e mbesës në shtëpi apo edhe boshllëkun që ajo krijon kur vonohet, teksa gjyshërit e malluar presin me padurim me sytë nga dera. Saliasi shkruan thjeshtë, bukur e me sinqeritet: “Pushteti i saj është absolut,/na ka bërë më paqësorë, më të butë,/në jetë s’kam ditur një sekret,/ nipërit dhe mbesat të bëjnë mbret!” Kështu vijon edhe poezía “Sila në plazh”, ku përshkrimet janë edhe më të spikatura e plot ngjyrime poetike. Mbesa luan me dallgët dhe e fton edhe gjyshin që t`i shkojë pranë e të luajnë të dy: “Gjysh, eja të luajmë, bashkë të rrimë,/ në bregun me rërë, në detin me dallgë./ Gjyshi Bashkimi harroi pleqërinë,/ luajti me mbesën në shkumën e bardhë”.

Veçanërisht në këto krijime, që kanë në qendër fëmijët dhe marrëdhëniet që ata krijojnë me gjyshërit, duket se Saliasi shfaq edhe një talent e prirje për të lëvruar poezinë për fëmijë, pasi duke qenë edhe mësues gjatë gjithë jetës, ai e ndjen veten shumë pranë vogëlushëve, njeh mirë botën dhe ndjenjat e tyre, fjalorin që ata përdorin, njeh mirë karakteret e pastra dhe të pafajshme fëmijërore. Mallin për fëmijët, si dhe nipërit e mbesat që i ka në mërgim, autori e shpreh te poezía: “Princi i gëzimit”: “Sa u hap porta, ndriti tërë shtëpia,/ erdhi im bir me nipin nga Greqia,/nga gëzimi iu përgjunjëm me mall e lot,/ çmimin, gjysh dhe gjyshe morëm sot!”.

Bashkim Saliasi e njeh mirë shtypin, pasi ai ka shkruar shumë në faqet e tij, por kushedi pse ai ndihet i shqetësuar. Në gjuhën e bukur shqipe hyjnë padrejtësisht huazime, fjalë të huaja të panevojshme, të cilat poeti i quan “tartabiqe”. Këtë shqetësim të drejtë, ai e shpreh te poezia “Fjala”: “Dridhet sot fjala shqipe,/ka humbur kuptim e vlerë,/fjalët e huaja si tartabiqe,/gjuhën po shkatërrojnë si asnjëherë”.

Përbëjnë një grup interesant poezitë që shprehin probleme të jetës sociale, si poezia “Padrejtësi”, ku autori shpreh keqardhjen për njerëzit e punës, të cilët punojnë e rropaten pareshtur, kurse frutet e mundit të tyre i përvetësojnë të tjerë, shfrytëzuesit dhe njerëzit e korruptuar: “Bujku mbjell, ha zengjini,/s`do t`ia dijë për fukaranë,/puntori ndërton, ju e dini,/vila për pushtetarët tanë”.
Disa nga poezitë e këtij libri janë të natyrës së epigrameve, ku me pak vargje autori kumton mesazhe dhe ide jetësore të rëndësishme. Të tilla janë poezitë: “Jeto”, “Ðikur nuse sot plakë”, “Zemërimi”, “Kritika”, “Kambanat”, “Llum”, “Dallaverexhiu”, etj. Po citoj pak vargje nga poezía “Mendimi”:“Është si dielli,/herë rrezaton,/herë mbulohet me re,/ shkreptin e bubullon…!”
Në vëllim rrezatojnë edhe poezi, ku autori tregon aftësitë e tij përshkruese të natyrës, të mjedisit, si dhe dukuri dhe fenomene natyrore, me të cilat ne kontaktojmë shpesh: “Përplasen valët në bregun e brishtë,/ me vete sjellin simfoni muzash”; “Lulëzojnë mimozat, /çelin karafilat, /gëzojnë manushaqet, /këndojnë bilbilat!”

Bashkimi është tip i njeriut social, ai ka shumë miq e shokë, ai di ta mbaj shoqërinë, madje ndihmon në harmoninë mes shokëve. Ndërkaq, ai edhe i portretizon poetikisht dhe me dashuri disa nga miqtë dhe shokët, duke vënë në dukje cilësitë e tyre më të mira. Po përmend poezinë kushtuar “Agron Bardhit”, apo poezínë “Si lule bore në saksi”: “U zbardhëm si dëbora,/ s’i harrojmë ato kohëra,/ floku yt i bardhë, fisnikëri,/si lule bore në saksi!”

Poeti ka aftësinë të shpreh bukur në vargjet poetike edhe gjuhën e ironisë apo ndonjëherë edhe të sarkazmës, kur satirizohen apo vihen në lojë zakone e dukuri negative, që shfaqen tek njerëz të veçantë. Te poezia “Mimoza”, poeti rrëfen thjeshtësisht bukurinë por dhe brishtësinë e lules “mimozë”, e cila u mashtrua nga lajkat e gjembit dhe e pësoi nga naiviteti i saj. Nëpërmjet vargjeve kritike e thumbuese poeti denoncon braktisjen e fshatit, vendit ku bleron natyra, ku prodhohet buka dhe ushqimi bazë për njeriun. Kjo dukuri shfaqet edhe te poezia “Shtegtarët emigrantë”, ku Saliasi shpreh dëshpërimin dhe vuajtjen shpirtërore për ikjet në emigrim, që lënë pas gjurmë dhembjeje e trishtimi: “Kanë mbetur varret, pleqtë e braktisur,/ që presin të kthehen të gjallët e ikur,/rrugicat kërkojnë zëra fëmijësh gazmorë,/ të mos harrojnë vendin ku janë rritur”.

Poeti ndihet krenar për vendlindjen, atje ka kujtime të fëmijërisë, të rinisë, di dhe shumë gjëra nga rrëfimet e prindërve e gjyshërve për fshatin e tij, Dobrushë, për Skraparin si qytet e rreth, për natyrën tepër interesante e tërheqëse të kësaj treve të begatë dhe me pasuri të shumta kulturore e shpirtërore.

Lexuesi i përjeton këto mesazhe, sidomos kur lexon poezinë kushtuar fshatit të lindjes, Dobrushës, e cila gjeografikisht ndodhet rrëzë malit të Tomorrit: “Pranverë është stina jote,/plotë me lule e freski,/zogjtë vijnë në ditë shqote,/dhe folenë e ngrenë tek ti./E kujtoj verën e thatë,/plotë me fruta begati,/burrat janë lisa të gjatë,/mendje hollë, zemër flori”. Sikurse, ndjenja të tilla të bukura shfaqen edhe te poezia “Tomori – mal i shenjtë”: “Në Tomor ku dielli zë e ulet,/ gjithë natyra ngado buzëqesh,/para tij Shpiragu me respekt përulet,/ Adriatiku me dallgë e përshëndet”. Shfaq emocion e ndjeshmëri poezía “Prindërit e mi”, ku biri-poet shpreh mallin dhe dashurinë për prindërit, të cilët bënë një jetë shumë të thjeshtë, por asnjëherë s`u ankuan. Ata jetuan kurdoherë me dinjitet, duke merituar respektin e fëmijëve të tyre, por edhe të fshatit e të krahinës: “Me punë, me mund e djersë rritën fëmijët,/ dhe jo pak, një buqet me trëndafila-tetë,/dera e shtëpisë mbeti e hapur për miqtë,/dhe kurrë s’u ankuan, jetuan me dinjitet”. Shpreh një motiv popullor interesant dhe origjinal poezía:”Qaj nëna ime, qaj sa jam gjallë”. Autorit nuk i hynë në sy asgjë tjetër përpara thesareve të vërteta të jetës që, për poetin është familja:”Ua kam falur botën, çdo pasuri,/asnjë pushtet s’më josh, s’më hynë në punë,/familja me nipër e mbesa dhe fëmijët,/ janë thesare të jetës, që vlejnë më shumë”.

Bashkim Saliasi ka punuar mësues në shumicën e jetës së tij aktive, kështu që ai s`mund të mos shkruante vargje poetike kushtuar shkollës dhe arsimimit të fëmijëve. Te ky vëllim, ai ka zgjedhur ta shpreh këtë ndjeshmëri me vargjet humoristike të poezisë “Humor shkollor”, që, për hirë të së vërtetës, është poezi me ritëm, e këndshme dhe tërheqëse; gjuha rrjedhë natyrshëm e pa sforco, në vargje ndihet gjallëria, ngjyrimet, figuracioni dhe dora e talentuar e poetit. Në përfundim, poeti shpreh një urim të sinqertë për shkollën, ku ai kreu detyrën e zëvendësdrejtorit, derisa doli në pension: “Në këtë 20 vjetor,/vijmë të gjithë me duar plotë,/shkolla jonë “Vëllazërimi”,/më e mira për nga mot!”.

Mendoj se poezía:”Tiranë, e bukura Tiranë” është ndër poezitë më të bukura të këtij vëllimi. Me një gjuhë të thjeshtë e të figurshme, por dhe me vargje të mbushur me ndjenjë dhe dashuri, poeti i këndon kryeqytetit të Shqipërisë sonë të dashur, Tiranës. Krijojnë emoción edhe të dyja poezitë në mbyllje të vëllimit, poezía”Lulja jonë plot mirësi”, kushtuar mbesës Aurës, e ku autori nuk i kursen ndjenjat dhe figurat e bukura letrare: “Je e vogël lozonjare,/gojëmbël dhe bujare,/mbesa ime zanë trime,/diamant me shkëlqime./Kur del në telefon,/zemra jonë na gufon,/je thesar, je flori,/mjalt i mjaltit, s’ka, si ti!”

“Qershia mbi tortë”: vëllimi mbyllet me poezinë “Dashuria jonë” të cilën autori ia kushton vajzës së tij me rastin e festimit të 42- vjetorit të lindjes. Një poezi e veçantë për nga bukuria artistike, e stolisur me figura tërheqës, me vargje që rimojnë ëmbëlsisht dhe me mesazhin e dashurisë së prindërve për bijën e tyre, që është e shoqëruar me urimet më të bukura të zemrave prindërore: “Dhe sot nga larg, ne ta festojmë,/Ditëlindjen tënde, o e jona bukuri,/Trokasim gotat dhe ty të urojmë,/Shëndet e jetë o e jona dashuri!”.

Në përfundim të këtyre radhëve dëshiroj të them se vëllimi poetik “Një buqetë me poezi”, i Bashkim Saliasit shfaqet si një pranverë e begatë, që paralajmëron krijime të tjera.
Në këtë përvojë të parë poetike, autori na prezantohet si një poet me aftësi krijuese, ai shfaqet me sinqeritet në gjithçka që shkruan, zotëron një gjuhë të thjeshtë, plot muzikalitet e tërheqëse, ndërsa mesazhet që përcjell te lexuesi janë mbresëlënëse.

Një foto e rinisë e poetit Agim Mato

Agim Mato jetonte buzë detit, por nuk e shihte detin, punonte por nuk e shijonte dobinë e kënaqësinë e punës, ishte i lirë brenda vetes në mendimet e dëshirat e tij, por nuk e gëzonte atë liri që i duhej për të realizuar veten. Fati i Agimit ka qenë i dhimbshëm. Atë vetë nuk e futën në burg si të atin, por e përjetoi në mënyrë të dyfishtë. Ishte kaq i zgjuar sa i shmangu hekurat në duar e në dritare. Por ai provoi burgun e të atit bashkë me nënën e vëllezërit ekonomikisht, shpirtërisht e potencialisht.

Poetit Agim Mato ia dhanë, ia hoqën dhe përsëri ia dhanë të drejtën e botimit, sipas valëve goditëse të luftës së klasave. Për paradoks, edhe  pas 20 vjetësh pas rënies së diktaturës, ai nuk botoi libër. E kisha pyetur disa herë: “Pse nuk i boton librat e tu? Çfarë pret?” Ai nënqeshte hidhur si një i  burgosur që i hapet porta e burgut, por ende ngurron, sikur nuk është i bindur që është i lirë. Po asesi kjo nuk do të thoshte se Agimi Mato nuk ishte  Agim Mato poet, se atij i ishte shuar në zemër e mendje zjarri i krijimit. Përkundrazi, ai shkruante, lexonte, rishkruante dhe si fara e ullirit priti  për të shpërthyer kapakun e heshtjes dhe për t’ia besuar lexuesve këngët e tij.

Libri “Jashtë eklipsit” i vitit 2012 mund të quhet një pranverë poetike e Agim Matos. Te ky lulëzim nuk mund të mos derdhej urrejtja e natyrshme për diktaturën, për plagët e kufizimet absurde që ajo i krijoi atij si individ, familjes së tij, popullit të tij. Ky libër është një lloj hakmarrje ndaj diktaturës.

Motivet e lëna përgjysmë (se edhe për dorëshkrimet “e gabuara, “armiqësore” dënoheshe) janë rishikuar, plotësuar e ripunuar, për të parë dritën e botimit pas 30 vjetësh. Pra, kemi një libër të shkruar në dy kohë të ndryshme, po duke parë thelbin perspektivë, kemi në dorë të njëjtin poet si stil, si koncepsion poetik dhe si ideal estetik.

Poezia e Agimit ka një harlisje të organizuar të figurave stilistike, të metrikës së lirë, të imazheve jetësore e fantastike që krijon gati në çdo varg, të shtresave e nënshtresave semantike e semiotike. Poezitë ai i strukturon të ngjashme me figuracionin e një peme që është vazhdimisht në lëvizje. Pra, lëvizja e karakterizon poezinë e tij, e cila rrjedh përherë e shqetësuar, e ngarkuar me kontradikta ndjesore dhe ekzistenciale, me shprehje të fshehta e të hapura të pakënaqësisë ndaj realitetit që poeti ka përjetuar, por pa e bjerr asnjëherë dashurinë për njeriun dhe vendin ku ka rrënjët e veta.

Edhe pse krijimtaria e tij poetike shtrihet me ndërprerje drastike në një periudhë kohe prej dyzet vjetësh, Agim Mato i mbeti besnik stilit të vet. Ky konstatim nuk nënkupton ngurtësimin në prirjet  e fillimeve (“Jug”, “Në prag të shtëpive tona”, “Buka e fjalëve”), kur ai shkroi e botoi në kushtet e kufizimeve të të ashtuquajturit realizëm socialist, por flet qartë për konsekuencën e vijimësinë e parimeve e kërkesave të tij cilësore, të cilat mishshërohen artistikisht në një nivel edhe më të lartë në saje edhe të lirisë, edhe të përvojës e kulturës së gjerë.

Them se ai e mbajti premtimin e tij:

“…Më është dashur… edhe be të rëndë kam bërë,
se rëndë më ka peshuar fjala e dhënë.
Dhe nëse do të vdes pa e mbajtur fjalën,
si në baladë do të shihni të ringjallem…”