VOAL

VOAL

Shqipëria e parë me sytë e Fred C. Abrahams Nga Gjergj Erebara

March 11, 2016

Komentet

NJË JETË NË BETEJË ME ARMËN E FJALËS: GOFFREDO FOFI. AI FOLI DHE PËR SHQIPTARËT… Nga Eda Zhiti

Kritik i fuqishëm, i moshuar, me flokë të bardha, me bastun në dorë, që e ngre lart si metafore të fjalës së tij, aty është mbështetur, por dhe ka goditur me të, i buzëqeshur, i zemëruar, dashamirës, pasionant, i mençur: Goffredo Fofi
Zë i fuqishëm i kritikës italiane është shuar në moshën 88 vjeçare, – lajmërojnë mediat. Të gjitha gazetat e mëdha italiane sot, “Correire della Sera”, “La Repubblica”, “Il giornale”, “Il fatto quatidiano” etj, kanë shkrime për atë…
“E gjithë jeta e Fofi-t ka qenë një betejë e palodhur, – shkrunte “Corriere della Sera”, – e udhëhequr me pavarësi absolute nga grupime dhe parti, për ta bërë artin dhe letërsinë, që i donte thellësisht, mjete të emancipimit.[…]. Ajo që e çonte vërtet në tërbim ishte zvogëlimi i kulturës në një spektakël të çastit, në një llafosje të pafrytshme, në një eksibicionizëm të thatë…
Është e vështirë të gjesh në peizazhin intelektual italian një figurë më pak të përshtatshme për t’u unifikuar sesa Goffredo Fofi. Edukator, eseist, kritik letrar dhe sidomos kritik kinematografik, nismëtar i revistave të rëndësishme si «Quaderni piacentini», «La Terra vista dalla Luna», «Ombre Rosse», «Linea d’Ombra», «Lo Straniero», «Gli Asini». Gjithmonë jashtë korit, larg zyrtarizmave, akademisë dhe strukturave të organizuara… ai ishte kundërshtar i individualizmit, preferonte punën në grup dhe ndërhyrjen konkrete në shoqëri, mes njerëzve.”
Dhe vazhdojnë titujt sentencialë nga gazeta në gazetë:
Një jetë në betejë… Fofi, mësuesi që kërkonte “m” të vogël”… Militant, anarkik, i lirë, Fofi, i pabinduri i kuq… Intelektual “total”, shumë i zoti dhe shumë ideologjik, themeloi revista, zbuloi talente, ishte gjithmonë me të fundit… Nderim Goffredo-s. Kalorësi i madh i kauzave të humbura… Intelektuali ngurrues… Me atë mbyllet një epokë: donte konfrontimin, durueshëm deri në konflikt, gjithmonë i ndershëm… Sulmues, por pa ligësi. Një kritik gjithpërfshirës dhe nxitës… intelektuali organik…
Mes shumë fotove nëpër gazteta, parapëlqehet ajo me bastunin metaforik.

*   *   *

Ai ka folur dhe për shqiptarët, ka shkruar për librat tanë dhe na jep të drejtë, sidomos zërit që vjen nga vuajtja, nga errësira e burgjeve të diktaturës.
Ja, ç’shkruante në revistën “Internazionale” në 16 janar 2015, në fq. 108 për romanin “Perëndia mbrapsht dhe e dashura” të Visar Zhitit:

GOFREDO GOFFI
ARSYEJA E SHQIPTARËVE

Visar Zhiti, “Vegimtari me flatra dhe gruaja e ndaluar”
Rubbettino. 356 faqe, 16 euro.
Përkthyer nga Elio Miracco.

Romani evokon periudhën e tranzicionit të turbullt nga diktatura në demokraci që përjetoi Shqipëria. Pika e vështrimit është ajo e një shkrimtari që ka kaluar dhjetë vjet në burg dhe në punë të detyruar dhe që zgjedh si çelës të rrëfimit figurën e Emës, një të reje opozitare, të vrarë nga kriminelët e regjimit të Hoxhës, dashurinë për të dhe përpjekjet e tij për të nxitur një hetim europian mbi gjendjen çnjerëzore të grave në burgjet e diktaturës.
Stili është shpeshherë ekspresionist i shfrenuar, mimetik; autori synon një roman sintetik mbi një epokë të turbullt dhe të mprehtë, që Italia e ka përjetuar vetëm si jehonë dhe me shumë hipokrizi.
Ndërmjet Tiranës, Shkodrës, Romës, Parisit, Vjenës, në një Europë që ka qenë (dhe është ende) e dyfishtë, shpërthen një vullnet drejtësie që e drejton kujtesën dhe vuajtjen e rrëfyesit.
Dhe Ema bëhet personazh simbolik si në romanet e paharruar të burgut nga Yacine (Nedjma) apo Bufalino.
Vuajtja me të cilën Zhiti rrëfen dhe rrëfehet është herë pas here therëse, në refuzimin për të bërë, siç bëjnë shumë shkrimtarë, “plagët e të përndjekurve si tatuazhe të rinj mbi trupin e tyre”.
Ndoshta pamundësia për të mbajtur një distancë dhe kërkimi i së tepẽrmes përbëjnë kufijtë e këtij romani të ashpër, elozhet e ankthit dhe mospajtimi.
Por është e pamundur të mos i kuptosh arsyet e tij dhe të mos i miratosh.

*   *   *

Sa shumë ka për të mësuar kritika letrare shqiptare sot. Si të nderojë fjalën dhe njerëzit e saj. Të paktën të mos jenë ende me ata që përndjekin fjalën e lirë, por me të përndjekurit, me ata që luftojnë për fjalën e lire dhe të bukur. Kjo është dhe arsyeja e shqiptarëve…

Faqe kulturore nga shtypi Italian

Camaj – Onufri, një histori 30-vjeçare- Nga Bujar Hudhri

ExLibris

Nëse botimi i letërsisë shqipe më çoi natyrshëm drejt veprës së Kadaresë, ishte pikërisht kjo letërsi e Kadaresë që shumë vite më vonë do të më shpinte te vepra e Camajt.

Ka qenë viti 1996 kur për herë të parë kam prekur librat e Martin Camajt. M’i dhuroi këto libra me një paraqitje tipografike të mrekullueshme zonja e tij, Erika, kur erdhi për vizitë në Elbasan, ku atëherë ishte selia e Onufrit.

Si çdo lexues shqiptar në atë kohë, vetëm sa kisha dëgjuar për Martinin, asgjë më shumë. Dhe për këtë i shpreha keqardhjen e thellë zonjës Erika. Nuk ndihmoi dhe përmbledhja e veprave e sapobotuar në Tiranë. Ka qenë një mbështetje financiare e ministrisë së kulturës që kishte bërë të mundur, që për herë të parë në Tiranë të botohej Camaj. E kujtoj me trishtim këtë kolanë, e cila u realizua nga një shtëpi  botuese e vogël në Tiranë, që merrej vetëm me letërsi të huaj (kryesisht botonte librat e përkthyer vetë) dhe ministri i besoi një aksion të tillë kaq të rëndësishëm. Latinët thonë se për ata që nuk jetojnë duhet thënë vetëm e vërteta. Dhe e vërteta është se kjo kolanë u botua me tirazh modest, aqsa për ditën e promovimit.

Si duket, ende vazhdonte keqkuptimi me vendin e tij, mungesa e kontaktit gati gjysmëshekullor me lexuesit e gjuhës së tij. Përveç kësaj, vepra e Camajt, sado e paktë në tirazh, erdhi në kohën më të vështirë që mund ta mendoje. Për Camajn, mund të themi se kishte pasur një vetmi të dyfishtë: si krijues i kishte munguar lexuesi i gjuhës së tij dhe për fatin e keq të letërsisë së tij, po i mungonte, edhe pse vepra e tij u botua në Shqipëri. Në vitet e para të pas ’90, krejt vëmendja e lexuesit shqiptar ishte përqendruar te letërsia e huaj. Vetëm letërsi e huaj. Si botues që jam marrë pikërisht me letërsinë shqipe, e mbaj mend mirë këtë indiferentizëm të lexuesit dhe kjo ishte (dhe vijon të mbetet) shumë e trishtueshme.

Ajo që mbaj mend nga gjithë këto vite, për t’u habitur dhe për të ardhur keq, ishte edhe qasja e mjaft nga dashamirësve të Camajt (lexues, krijues, studiues etj.), të cilët, mendonin se pengesë për përhapjen dhe leximin e veprës së Camajt, ishte emri i Kadaresë. U shkruan të pavërteta, u sajuan shumë thashetheme që të dëshmonin me çdo kusht që Kadare, ashtu sikundër pengonte Fishtën, Trebeshinën, po ashtu pengonte edhe Camajn. Kjo zhurmë vazhdoi për një kohë të gjatë. Sa herë takohesha me një mikun tim shkrimtar, që mbështeste këtë konspiracion letrar, i thosha: po mirë, pse nuk e botoni veprën e Camajt? Tani ka me dhjetëra shtëpi botuese dhe askush nuk mund të të pengojë. Miku im përgjigjej: pa zhgulë njëri (Kadare) nuk mund të ngulet tjetri (Camaj).

Pikërisht në këtë kohë, më vjen një letër nga profesor Bardhyl Demiraj, i cili drejtonte katedrën që dikur kishte në krye vetë Martin Camajn në Universitetin e Mynihut. Letra e tij kishte titullin “Lutje”. Ai më lutej nëse do të kisha dëshirën ta botoja veprën e plotë të Camajt, me rastin e 85-vjetorit të lindjes. I ktheva përgjigjen se fjalën “Lutje”, unë e lexoj “Nder’. Ishte nder për mua që pasi kisha botuar veprën në 20 volume të Kadaresë, të botoja veprën e plotë të Camajt.

Për ironi të mikut tim dhe për fatin e mirë të veprës së Camajt, krejt vepra e plotë letrare e Camajt, në dhjetë volume, botim special, e përshirë në një kuti si versionet më të mira botërore, e bëri pikërisht, shtëpia botuese që boton Kadarenë. Dhe qershia mbi tortë, siç do të thuhej në këto raste, me një parathënie brilante nga vetë Kadare që mbyllet me radhët si një himn: “Siç është thënë dikur, De Rada i paharrueshëm, në një përshkrim të natës së pashkëve, ka rrëfyer për ‘engjëjt që e bëjnë veç gostinë e tyre’. Në tryezën e epërme, ku kanë zënë vend krenajat e letërsisë, nuk ngjiten zhurmat e vogla e as afrohen profilet e rëndomta. Atje ka përherë mirëkuptim e harmoni, ndaj e kremtja vazhdon përherë dhe ndriçimi i shandanëve nuk sos.”

Një studim venedikas për Kanunin e shqiptarëve përpara 4 shekujve*- Nga MOIKOM ZEQO

•151 vjetori i lindjes së At Shtjefën Gjeçovit

“Shqyptarë vëlla, duaje gjuhën t’ande me nji dashni t’përflakshme, jeto për të e vdis për të! Nji qi nuk don gjuhën e vet, as kombin e vet s’e don. Gjuha jonë edhe dija janë shumë t’nevojshme për ne, moskenja e gjuhës edhe padija e kanë lanë Shqyptarin mrapa… Prej sa âsht xanë Shqyptaria, bashkë me të âsht xanë edhe gjuha shqipe. – O vlla
Shqyptarë, kur ke me ardhë n’vedi? A jena verbue sysh, a shka t’zit kena qi nuk shofim se sa na ka mbulue shnierzimi e korija?
Gjuhëve t’huaja u ka dhânë kryet e vennit nër msojtore, e gjuha shqype? Ka metë jashtë, ka metë si mos ma keq! E shamun, e përbuzun!… Pa dalë faret kombi jonë s’ka si del faret gjuha.
Rreku, pra, o Shqyptarë vëlla me xee zëmrën t’ane n’dashni t’gjuhës s’ate! – Mundin dhe djersën e ballit derdhi pa dhimë për lulëzim t’gjuhës Shqype…
__________________________________________________

Kanuni i shqiptarëve është një kryemonument juridik zakonor i kombit tonë në Mesjetë. Ky korpus rregullash dhe ligjesh të plotfuqishme janë një botë e gjallë dhe njëkohësisht e fosilizuare mendësisë popullore, e mençurisë së zgjidhjes se problemeve të mprehta dhe e një vetëadministrimi të problemeve shoqërore. Kanuni i shqiptarëve i njohur në Veri edhe me emrin konvencional si ̈Kanuni i Lekë Dukagjinit” , është mbledhur nga At Shtjefën Gjeçovi ̧ dhe është botuar jo vetëm në shqip por në disa gjuhë kryesore të botës. Studiuesit e së drejtës kanë bërë shumë analiza për tekstin fragmentar dhe jo të plotë të kanunit. I mbledhur vonë dhe i kompozuar në mënyrë subjektive sipas mbledhësve kanuni nuk na paraqitet plotësisht dhe në mënyrë të pacënuar siç ka qenë para shumë shekujve. Ky kanun është një nga kryeveprat mendore të kombit shqiptar në të gjitha kohërat. Me të drejtë kanuni i Lekë Dukagjinit është një monument i traditës, i ndërlidhur ngushtë Eposin e Kreshnikëve të Veriut si dhe konstelacionin e mrekullueshëm dhe të pashembullt të proverbave shqiptare. Gjithashtu ky kanun nuk mund të kuptohet pa gjenezën e kodeve juridike të perandorit ilir të Bizantit, Justinianit të Madh. Pra, nisma e Kanunit është fundi i Antikitetit të Vonë dhe plotfuqishmëria e Kanunit është periudha e Mesjetës së hershme etj.etj. kanuni i Lekë Dukagjinit është kodi konceptual vetëqeverisës i shqiptarëve në atë që quhet epoka parashtetërore. Vetvetiu struktura e një shteti është diçka krejt tjetër dhe do të krijojë kështu një paradoks dhe kundërvënie e juridicitetit parashtetëror me juridicitetin shtetëror. Kjo formulë e thënë nga studjuesit nuk është e saktë në mënyrë absolute. Shumë elementë përbërës të kodit juridik parashtetëror të shqiptarëve reflektojnë qenësinë e një autonomie shtetërore ndoshta fjala vjen e shtetit të Parë të Arbërit ose dhe e principatave shqiptare të Veriut. Duke respektuar deri në fund Gjeçovin e madh ne duhet t’i shtrijmë hulumtimet tona në shekujt e mëparshëm. Ka qenë një befasi e madhe kur duke shfletuar disa libra botuar nga Instituti i Studimeve Shqiptare, me titull: “Studime dhe tekste”, botuar më 1944 unë gjeta një studim relativisht të gjate botuar në italishten venedikase. Ky studim nuk ka emrat e autorëve. I takon si kohë shekullit të XVII. Për herë të parë është transkiptuar në gjuhën shqipe nga miku im mesjetarologu i shquar, i ndjeri Injac Zamputi. Pikërisht ky studim hap një faqe të re krejtësisht origjinale për studimet mbi Kanunin. Duke lexuar këtë studim habitesh jo vetëm me arsyetimin e lartë juridik të përpiluesve me sa duket venedikas, ka mundësi edhe shqiptarë që shërbenin në Venedik, mbi Kanunin Shqiptar. Studimi i drejtohet Republikës së Venedikut dhe quhet “Informacion mbi origjinen dhe metodën e arbitrazhit në çështjet e marrjes së gjakut në Shqipëri”. Arsyeja bare e studimit është që të bëhet harmonizimi midis ligjeve të Kanunit Shqiptar dhe ligjeve shtetërore të Venedikut. Pikërisht në tokat shqiptare nga Kotorri e deri në Shkodër që ishin në zotërim të Venedikut. Ky material analizues e i pashembullt i para 4 shekujve na lejon të kuptojmë forcën por dhe dobësinë e kanunit shqiptar edhe në ditët e sotme. Si arsyetohet dhe si bëhet argumentimi i këtij studimi?

Që në fillim theksohet se grindjet ndërmjet privatëve gjykohën në dy mënyra, ose duke ju drejtuar autoritetit të ligjshëm të popullsisë, ose duke ja lënë në dorë drejtësisë së të Urtëve, që vullnetarisht dhe me marrëveshje zgjidhen nga të dyja palët. Kjo bëhet sepse e kërkon Kanuni kur ka grindje: jo e imja, jo e jotja ndërmjet personave të fisit. Kur larja e fajeve i lihet në dorë për zbatim gjykimit privat, ahere del në pah prishja e popullsisë dhe dobësia e qeverisë. Kushdo e sheh qartë se krimi dëmton po aq personin privat sa edhe e shrregullon shoqërinë sepse ja dhunon ligjet, kështu që nëqoftëse shteti për interesin e veçantë të të cilit është fjala nuk ndërhyn në gjykim, arbitrari është i pavlefshëm. Kështu përpiluesit e studimit duan të paraqesin origjinën e këtij abuzimi në Shqipëri me qëllim që të shmangin pasionin dhe interesat njerëzore me të cilët ngjyroset dhe shtrembërohet e vërteta.

Shqipëria Venedike (trojet etnike shqiptare të administruara nga Venediku) është një vend në kufirin bregdetar me Sulltanin. Në të dy këto hapësira popujt nuk kanë një gjykatës të përbashkët, prandaj për arsye të qetësisë është i nevojshëm arbitrazhi, seps emungon autoriteti për një ligjshmëri të pakundërshtueshme. Kjo gjë në të vërtetë nuk është aspak kundër arsyes, por nga ana tjetër, fakti që krimet e shtetasve të mos i nënshtrohen gjykimit të gjykatës ëhstë drejtëpërdrejtë në kundërshtim me arsyen e shtetit dhe me natyrën e nënshtetësisë. Kështu përpiluesit e studimit justifikojnë ekzistencën e një grupi të veçantë për të kryer gjykime në formën e institucionit të arbitrazhit. Në bashkësinë e komuniteteve njerëzorë padyshim që janë institucion zyrtare venedikase por siç ka ndodhur në Rizon të Kotorit, që u pajis me titullin e bashkësisë me Kapedan dhe Zëvendës dhe Gjykatës, për shkak të traditës vendase doli se banorët e Rizonit në rrugë të veçantë dhe unike ja dolën të merrnin në dorë jo vetëm gjykatën civile por edhe atë penale. Kështu intitucionet juridike venedikase u formalizuan. Autoriteti gjyqësor enedikas nuk funksionon. Çfarë duhej bërë? U vendos një kompromis, të krijohej një institucion hibrid, ai i arbitrazhit, por me lejen e zyrtareve shtetërore venedikas.

Shqiptarët e kuptuan fuqinë e këtij parimi të ndërmjetëm. Kështu u krijua një realitet i ri gjyqësor që nga forma ishte venedikase por nga përmbajtja ishte tipik kanunor dhe shqiptar. Ahere u përcaktuan dhe rregullat përkatëse të funksionimit të arbitrazhit. Kështu në bashkësinë e vendeve që nuk kanë pjesë në grindje zgjidhen 12 veta prej fajtorit (që ka bërë fajin ose krimin) dhe ata dërgohen te shtëpia e atyre që kanë pësuar fyerje, për të kërkuar prej tyre pezullimin e inateve, pezullim që quhet premtim apo besë. Këta 12 të dërguar paraqesin disa dhurata të vogla si fjongo, gjilpëra, shami, për të treguar dëshirën që ka fajtori për një pajtim të sinqertë dhe të qëndrueshëm. Dy herë ata kthehen mbrapsh pa e marrë fjalën e besës, hera e tretë është vendimtare. Nëse pranohen herën e tretë ndërmjetësit është simboli që të fyerit janë agtipër kompromis. Ata kthehen te shtëpia e fajtorit, i cilipër të bërë ne fundit të seriozitetit merr 12 djepe dhe ja dërgon të fyerit së bashku me ndërmjetësit, të 12 djepet janë të mbuluara me mahrama, mbulesa më qëndisje të proven dendur që përdoren nga shqiptarët, dhe në sejcilin djep është vendosur një monedhë e quajtur real prej floriri. Kur hiqen mahramt nga djepet shihen edhe monedhat. Kur ndërmjetësit arrijnë te porta e të fyerit u bëhet pyetja se cilët janë. Ata duke ju shmangur përgjijges që do të mnd të ringjallte kujtimin e fyerjes i përgjigjen: “Hape derën kumbarë që të pranosh Zotin dhe Shën Gjonin.” Kështu pasi porta nuk hapet as të parën dhe as të dytën herë ja nisin per herë të tretë: “Hape derën kumbarë, që të pranosh Zotin dhe Shën Gjonin, mos na kthe mprapa, për fatin tënd, për fëmijët e tu, për mbarësinë e punëve të tua, për rritjen e konakut tënd”. Si hapet porta e shtëpisë dhe pronohen dhuratat nis e shtrohet biseda për caktimin e besës dhe caktohet afati brenda të cilit, sa të rregulloren punët e nevojshme për gjykimin duhet të mos pësojnë dëm njerëzit e njerës palë dhe tjetrës dhe numërohet si turpi më i madh sikur besa të thuhej dhe të zezohej me mashtrim. Numri i gjykatësve rregullohet sipas rëndësisë së krimit : nëse është fjala për vdekje duhet të ketë 24 vetë, për plagosje 12 vetë. Për vjedhjet, grabitjet dhe mashtrimet 6 ose 4 vetë. Për shpifjet veprohet me kumbari dhe vëllamëri. Kështu dëmshpërblimi jepet me coha në ngjyrë të kuqe ose me mbulesa të qëndisura mahrame ose paguhej me reale. Shpifja dëmshpërblehet në këtë mënyrë vetëm kur nuk ka cënuar nderin dhe jetën, sepse fyrjet e tjera zënkat e përditëshme nuk merren fare parasysh. Për plagosje dëmshpërblimi ka vlerë 10 realë ose 10 zenikë. Kësaj i shtohet dhe shuma që ka shpenzuar i plagosuri për kirurgjinë. Jeta e një burri vlerësohet e barabartë me 12 gjaqe ose me 12 zekinë të plotë. Gruaja e vrarë çmohet vetëm me gjysmën e kësaj shume. Nëse vrasja ka ndodhur gjatë kohës së besës ahere vrasësi gjykohet pavarësisht nga e drejta e tij e mëparëshme. Zyrtarë venedikas mbas dhënies së dënimit nga arbitrazhi i skruajnë vendimet gjyqësore. Meqenëse shqiptarët nuk kanë vulë për ta bërë autenik dhe të vlefshëm dokumentin bëjnë dy kopje në të cilat ngjisin një grosh raguzian dhe e ndajnë në mes. Ata e çmojnë kaq shumë të nevojshëm këtë ngjitje, saqë e quajnë të pavlefshëm vendimin gjyqësor nëse ky do të ishte pa këtë kërkesë. Si të lexohet vendimi gjykatësit ngirhen në këmbë dhe qëndrojnë ndërmjet dy palëve të cilët cihen rrjesht dhe ahere paraqitet vrasësi duke mbajtur të varur në qafë armën me të cilët ka vrarë, dhe duke ecur në gjunjë zvarritet tek përfaqësuesi i familjes së të vrarit per t’i kërkuar falje. I dëmtuari ja heq armën që ka vrasësi dhe e përqafon atë pasi e ka lënë t’i lutet tre herë. Po kështu veprojën të dy palë pastaj përqafohen dhe kuptohet se vendimi është pranuar. Përpiluesit anonimë të studimit për Kanunin shprehin habi se si vallë një popull i varfër si shqiptarët mundet të verpojnë me një urtësi të tillë. Por në fund të studimit ata nuk ngurrojnë të shtojnë se ky arbitrazh është i papranueshëm për noramt juridike zyrtare venedikase dhe është “një abuzim i së drejtës sovrane në ushtrimin gjyqësor”. Pra ligjet zyrtare t Venedikut janë ato që bëjnë një kompromis me ligjet shqiptare të kanunit.

E gjithë kjo histori marramendëse është e para katër shekujve. Si vallë para katër shekujve shteti i Venedikut nuk qëndron indiferent për shtetasit shqiptarë? Shqipëria sot ka një kod juridik tepër të përparuar dhe bashkëkohor, të standarteve ndërkombëtare. Kanuni i Veriut është në një aktivitet të plotë. Normat parashtetërore nuk i përfillin ligjet shtetërore. Venedikasit shpikën institucionin e arbitrazhit, të organizuar nga shqiptarët por me lejën e tyre. Kjo tregonte interes dhe vemendje të venedikasve. Natyrisht që sot është marrëzi të operosh me kompromise të normave parashtetërore dhe ligjeve shtetërorë. Unë jam për plotfuqishmërinë juridike të shtetit dhe jo të Kanunit. Por nuk mund të kuptoj dot indiferencën e shtetit shqiptar. Shembulli i shtetit venedikas më ve në mendime. Venedikasit përpiluan dhe një studim të posaçëm për Kanunin Shqiptar. Po shtetartë shqiptarë çfarë bëjnë, heshtin, futin kokën në dhe si struci? .288 ( 1998)

Moikom Zeqo ~ (proza në muzg)

VIDEO- 40 vite krijimtari, poeti dhe gazetari i Radio Tiranës, Jaho Margjekaj në studion e RTSH 24

Me rastin e botimit të librit “Lutje në kohën e Sizifit”, poeti Jaho Margjeka ka qenë i ftuar në një intervistë të veçantë në televizionin publik RTSH 24, ku ndau me publikun reflektime të thella mbi poezinë, ekzistencën dhe sfidat e njeriut bashkëkohor.
Si botues i këtij vëllimi poetik, ndjej jo vetëm kënaqësinë profesionale të realizimit të një projekti të rëndësishëm letrar, por edhe mirënjohjen njerëzore për mundësinë e bashkëpunimit me një autor që e trajton poezinë si akt besimi dhe si një formë rezistence shpirtërore.
“Lutje në kohën e Sizifit” nuk është thjesht një libër poetik, por një udhëtim meditativ nëpër absurditetin e kohës moderne, i përshkuar nga një ndjeshmëri e lartë estetike dhe nga një përkushtim i rrallë ndaj gjuhës dhe mendimit.
Urime Jaho Margjeka për këtë arritje! Fjala jote është një pasuri që tejkalon kufijtë e kohës.
M. Buçpapaj

Në vend të respektit merr lëndime- Esé nga FATBARDH AMURSI

I sugjerova një mikut tim, të lexonte dikë. U acarua dhe lëshoi sarkazmën, që në gojën e tij merr lezet: “S`kam ndërmend, këtë jetë që më ka mbetur, ta shpenzoj me një dava koti!” Edhe të tjerë të njëjtin mendim ndajnë, por lustrat nuk ia kursejnë tutkunit duke e veshur me ar. E mora dhe si një qortim për veten, që, s`prish qejf. Mjafton që tjetri shpenzon kohën e tij për ty, ia vlen respekti, pale kur ulet dhe shkruan për ta shoqëruar gëzimin e botimit. Për më tepër që sot lexuesi është bërë si mall me mik. Ajo që më shqetëson në këtë histori, nuk është çështje kohe, se s`kam hallet e botës mbi kurriz, por, si nderi të kthehet në qeder?! Në vend të respektit merr lëndime.
Miku im e zgjidh kollaj me një heqje vize, duke i futur dhe një të sharë nga pas. Mirë ta ka bërë, të ka gjetur kokën, do më thoshte një tjetër mik, kur i tregova rastin e pushimeve në Miami të Floridës, si një i njohuri ynë më kërkoi t`i lexoja një libër me poezi, të cilin ma nisi me email. Edhe pse i thashë që jam me pushime, ditën e dytë më shkroi: “Besoj se e ke filluar”, të pestën: “Shpresoj t`ju ketë pëlqyer.” Ngaqë pritja e tij po më vinte në pozitën e “njeriut të rëndësishëm”, vendosa t`i krijoja një surprizë, që ia kisha bërë dhe të tjerëve. Pas ca ditësh i dërgoj ballinën e gazetës, ku kisha shkrimin për të. Humbi si kripa në ujë. U ndjeva, po aq i përdorur, sa Demka i Driteroit. Pas ca kohësh, kur pashë që po i gëzohej shkrimit të një tjetri, me lëvdata, e mora për karshillëk, pasi më la të kuptoja se tani kishte rënë në usta. Kështu që fajin ia vura vetes, që s`kisha arritur të përmbushja pritshmëritë e të shquarit. Sapo isha kthyer nga një udhëtim në oqean për të parë spektaklin natyror të balenave dhe delfinëve, shoh ne celular, që filanja më kish nisur një librin e saj, ta lexoja. Porosia për të shkruar e nënkuptueshme. A i prishet qejfi një femre në mes të natës? Kur në faqen time hedh shkrimin për librin, e llastuara m`u kthye në një grifshë, duke më trajtuar si një keqbërës? Ngaqë e kishin pompuar shumë, ndonjëherë pjepri fryhet dhe nga vetëkënaqësia do thoshte Driteroi, prapë fajin ia vura vetes: do i jem dukur si një lloj kaceku, që s`e ndez furrën. Mbase kishte pritur lëpirsin tek unë?! Iku dhe kjo me shoqet.
Nuk t`i quajnë as leximet dhe as shkrimet, ngaqë u del nga pritshmëria për të qenë një klake apo lake, duke të të vënë në rolin e një mëzi, që e lidhin pas karrocës. Fundja, përse thirret gomari në dasëm? (Ata që të zemërohen se u ke prekur partinë apo liderin, edhe u falet, por të paktën të mos shajnë kolegët që shkruajtën poezi për partinë dhe shokun Enver?!) Në vend t`i shtosh vetes miq, ndihesh i padëshirueshëm?! Duke lexuar një cikël poezish të Agim Gjakovës të publikuar nga poetët Skënder dhe Elida Buçpapaj m`u duk sikur gjeta arsyen, pse nuk më kishte duk miqsia me disa, që kishin trokitur në portën time dhe u isha gjendur? Në vargun e poetit Agim Gjakova m`u duk sikur gjeta sekretin e vuajtjes sime: “parreshtur vijnë e më thonë fjalë të rrejshme pa ngjyrë”, të cilat ai i refuzon, por të tjerët ato i kanë ushqim të përditshëm. Pikërisht këto “fjalë të rrejshme pa ngjyrë” i gjen me shumicë në tregun hormonal të lajkave të ndërsjellta, ku butaforikët mbushin barkun e nginjur me falsitete. Janë të varur prej sterotipeve, këtij lloji silazhi, si prej një droge. I kam cituar dhe herë tjetër fjalët e Antigonës drejtuar mbretit të Tebës: “Me fjalë boshe do ta prish unë ty mendjen.” Ia prishi një mbreti e jo më një poeti! Të tillët Aristofani i përfytyronte të notonin mbi re. Nëse doni “fjalë të rrejshme pa ngjyrë”, mos trokisni në portën time se do u sillem si ai miku ime me një të sharë. Kur flasim për ngjyra nuk kam parasysh preferencat partiake, të cilat duhet pranuar se janë barikada të padukshme për të shkuar tek tjetri. Nëse nga ngjyra e kuqe tërbohej demi, mos nga bluja duhet të tërbohet toreadori? S`do ishte keq t`i përgjigjeshit ftesës së poeteshës Elida Buçpapajt:
ju ftoj le t’i heqim maskat
balloja me maska
mori fund
zgjati aq sa nuk duhej
por më në fund
e dha shpirtin hipokrizia tribale
e militantizmit
të tranzicionit
që shet e ble
njeriun
në tregun e skllevërve të
politikës së shëmtimit
kur për t’i folur një miku
duhet t’i marrësh leje
partisë.)
S`jam Don Kishot, që t`më faniten viganët, sikurse s`jam teveqel që të hiqem sikur s`i shoh majat, sikurse është rasti i gjeniut Kadare, ku ca syresh u rrenë mendja se janë barabitur me të në mos e kanë kapërcyer, por “fjalë të rrejshme pa ngjyrë” mos prisni prej meje, pasi shpirtin tim s`e gjeni asnjëherë bosh…
Fatbardh Amursi

Dashuri, pa ty jam hiç- Cikël me poezi nga Përparim Hysi

1.Dashuri, pa ty? Jam hiç…
Dashuri,pa ty? Jam hiç(nuk kam turp që ta pohoj)
Dhe në moshë të pleqërisë,ende unë dashuroj
Moralistët zënë mallkojnë:-Lëre,se ka lajthitur
Se nuk dinë të dashurojnë(pale hiqen “mendjendritur”?)

Moralistë janë dy e treta,zënë e hiqen puritanë
Ndryshe është e vërteta (hiqen engjëj,janë shejtanë)
Unë nuk fshihem,nuk vë maska(transparent jam si xham)
Sa me sy ma bën “adashja”(pas asaj bëhem kurban)

2.Mike,moj!
Hiqa kashtën”fiashkos”,mike!
Ta shoh verën si rubin
Mbushna gotat plot,moj shpirte!
Le të pijmë,mike! Të pijmë|

Le të pijmë sa të dehemi
Se sot celebrojmë dashurinë tonë
Të dehemi sa të”shkrehemi”
Bashkë qofshim përgjithmonë.

3.Sytë
Sytë ende s’më kanë”lënë”,se vërtet tani jam plak
Kot prapa s’të jam vënë(edhe hiqem si çunak)
Ti më qe si puhizë ere dhe u sula për të zënë
As që pyes në bëj”potere”,sikur mendja më ka lënë

Epo,hë:zihet puhiza?Po më shkon i kot mundimi
Si në sy m’u ngulën shtiza(mjegullon,Përparimi)
Sepse fajin ma kanë sytë,se ata ende “shikojnë”
Doli mendja nga burgjitë,o thinjosh që dashuron!

4.Pse mos jemi një çast vetëm?
Pse mos jemi një çast vetëm?
Çdo i tretë vetëm prish punë
Që të them krejt të vërtetën
Mua për ty,më zë me shkumë

Ja,e shohim njëri-tjetrin
Buzët shkojnë vesh më vesh
Vjen i”treti” dhe bën”dreqin”
Dhe buzëqeshja shkon për”lesh”

Kështu dje e kështu sot
Por dhe koha ka kufi
Sot m’u mbush mendja top
Jemi vetëm(s’ka njeri).

Sa mezi që erdhi çasti
Që të dy tash jemi vetëm
Puthja e ëmbël si mjalti
Na i ëmbëlsoj jetën..

5.Një kujtim
Hëna larë si me argjend
Përmbi kryet e mi
Një kujtim që është i shtrenjtë
Seç më vjen tani.

Më vjen mikja e njëherës
Si nën këtë hënë
Edhe ishte palcë e verës
Me të se çfarë bëmë.

Kjo ka ndodhur,ka qëkur
Pse më vjen tani?
E kujtoj dhe s’jam më burrë
Aq kam nostalgji.

O moj HËNË e argjendtë
Që qe dëshimtare
Pa ma gjej miken e shtrenjtë
Se jam mbushur malle.

Tiranë,12 korrik 2025

Skllevër që urrejnë Spartakun- Poezi nga FATBARDH AMURSI

E përdhosën, perversët,
Kohën që premtonte dinjitet,
Kush ndenji gatitur
Merr pamje muskëtjeri,
I përdorën të gjitha hilet
Si e si të fundosej fisniku
Dhe në skenë të dilte i dhjeri.
.
Skllevër që urryen Spartakun
Fatkeqë,
Që patën dhe gjynahe për të larë,
Që ulen në gostira me vrasës
Dhe ankohen për plagë
Që kurrë s`i kanë marrë?!
.
I strukuri urren ata të bejlegut,
Atë që sillet i lirë
Kur kërkohet bindja,
Kush lirinë personale e arriti me vuajtje në diktaturë,
I urrejnë skllevërit çlirimtarët
Dhe këdo që s`u përkul.
.
Ruhuni nga skllevërit në liri
Nga këta vrasës me tituj nderi,
Që shantazhohen nga dosjet,
E të dashurën e nxjerrin në semafor,
Eunukët urrejnë cilindo
Që rebelon…
Fatbardh Amursi

SHITJA E LARËS- Tregim nga SHKËLQIM HAJNO

Demo thithi edhe një herë thellë cigaren e bërë vetë nga kutia e alumintë që mbante në xhaketën prej shajaku të zi, si për ta çuar në palcën e shpirtit brengën që e mundonte.

-Ku është Bego?

-Jashtë, në kopsht,-tha gruaja që mbante në kokë një rizë prej fashoje të zezë dhe befas shtiu dorën në xhepin e libadesë si të kërkonte diçka që i mungonte.

Burri u ngrit nga minderi pranë oxhakut si ta kish pickuar ndonjë cfurk. Pa nga qelqet e ditares dhe u ul sakaq duke thithur me etje duhanin.

Dafina, e shoqja e lexoi menjëherë brengën në rudhat e ballit të të shoq që po vramendëte kaq shumë. Kishin një jetë të gjatë bashkë. Kishin ndarë pak gëzime, me lindjen e tre djemve dhe dy vajzave dhe shumë e shumë dhimbje e trishtime në këtë jetë.

Tani, ç’ishte kjo re e zezë që kish trokitur befas në shtëpinë e tyre. Nga vinte, mendonte Dafina apo Dafo si i thërriste i shoqi. Me luftë e dhimbje i kemi marrë ato pak gëzime kur fëmijët u rritën njeri pas tjetrit dhe tani na janë bërë si shokë të vegjël.

-Shko e foli Begos!-iu kthye gruas, duke hedhur vështrimin te retë e murme përmbi kurrizet e maleve që rrethonin fshatin.

Dafina la mënjanë furkën dhe boshtin që tirrte lesh dhe u ngrit vrik si një çupë e re.

Një grimë më pas në portë u shfaq Bego, djali i dytë i shtëpisë.

-Urdhëro, baba!

-Të bëhesh gati se nesër në mëngjes pa u zbardhur dita, aty nga ora katër, do të shkosh në këmbë qytet. Do marrësh me vete Larën. Do ia heqësh çokanen

-Përse do shkoj? -pyeti i trembur, Bego.

-Do ta shpiesh Larën në thertore! Këtë do bësh!. Do e shesim! Atje do të të japin faturë për peshën e gjallë të saj dhe lekët do i marrësh në ndërmarrjen e grumbullimit…

Kjo ishte si një bombë që plasi papritur që nga kërcunjtë e hedhur në oxhakun dimëror.

-Korba!-thirri Dafo.

-Pse ta therim, baba?- pyeti Bego dhe lotë të hidhur nisën t’i rrëshqasin mbi faqe.

Burri me ballin e grysur si para një rrebeshi, nuk foli. U ngrit në këmbë dhe ndezi i heshtuar cigaren e radhës.

-E ke menduar mirë këtë punë, o burrë?- tha gruaja që ndjeu në shpirt një lebeti.

-Lara na ka rritur fëmijët.me qumështin e saj dhe viçat që kemi shitur çdo mot. E kemi si pjesëtare të shtëpisë. Ku do të gjejmë një xhezve me qumësht po iku Lara? Në dyqan të kooperativës?!…

Demo përtypte duhanin farmak nga bishti i cigares.

-Po moj grua, po! Po urdhëri a direktiva e partisë ku di unë, është të tufëzohen lopët edhe në fshtrat tona. Tani, në buzë dimri nuk kanë asnjë dorë zahire* (bar) për lopët e shkreta në tufëzat që duan të bëjnë.Po ata në të tyren, si ngaherë. Kush e kush të jetë i pari nga partia dhe pushteti i zonës sa për të marrë flamurin. Prandaj i dhashë këtë udhë, hallit.

-Siç duken bathët, këtej pula do të hajë gjithmonë stërrall. Ta shesim Larën edhe ato lekë t’i vëmë mënjanë. Më pas, nuk dihet si rrokullisen gurët. Do zoti e na bëhet mbarë për një lopë tjetër.

-Nuk e di o burrë. I ke bërë mirë hesapet?

Burri përtypi sërish farmak duhani nga bishtin i cigares.

-Këta, që kemi në krye këtu, duket e kanë mallkim nga qoftëlargu. Edhe zahire dimri nuk kanë, asnjë demek jonxhë e bar, edhe të thonë bjere lopën siç thotë partia, ta tufëzojmë!.

Gruaja hoqi në shpirt dhe djali dëneste ende.

-Edhe unë e dua Larën. Sikur m’u shkul diçka këtu, kur u thash ato fjalë,-dhe i ra fort gjoksit me pëllëmbën e madhe.

-Bëje djalin gati për udhë! Të ketë edhe bukë me vete.

Pastaj u kthye nga i biri.

-Të marrësh llabanen* (veshje e sipërme e barinjve në jug që mbulon kokën e supet, punuar me lesh dhie, pa mëngë,). Edhe çizmet se koha vjen për llohë* (mot me shi )- dhe vështroi i përhumbur tej nga Përroi i Milloshit dhe vargmali i Drimoit.

-Po shkolla?-belbëzoi Bego që ndiqte të mesmen bujqësore të krahinës .

-Do flas unë me ata, bir. Mos u bëj merak.

Demo i gëzohej përparimit të fëmijëve në shkollë. Madje kjo, ishte tema e preferuar e tij me Dafinën kur mbeteshin vetëm dhe qanin hallet. Dikur, për një fije kishte shpëtuar nga shpallja kulak nga autoritetet e asaj ane. Në udhën e fatit, gjatë Luftës, tre muaj si djalë i ri u gjend në radhët e nje çete të Ballit Kombëtar, por ky fakt, megjithë përfshirjen më pas si partizan në radhët e një brigade çlirimtare që pati shkuar deri në viset jugosllave ku edhe u plagos nga gjermanët, nuk ia kishte që nuk ia kishte lehtësuar damkën për tërë jetën e pasluftës, njëjtë si ato damkat me djegie në lëkurë të kuajve apo qeve të parmendës. Ato tre muaj, ia kishin shkruar si në një pllakë guri nga ato antiket për të mos ia harruar kurrë. Ndaj, ishte gjithmonë në rrethin e biografikeqëve apo siç thoshin ata të pushtetit e partisë lokale, Demo ishte shumë punëtor por “i lavosur’ .
***
Bego e kishte lënë goxha pas fshatin, kur në qiellin ku ende nuk ishin vizatuar shenjat e agut të ditës së re, ia nisën bubullimat e para të dhjetorit.

” Ec edhe pak, o Larë, hë xhan, ec se do na shkojë vonë!-nisi t’i fliste bashkudhëtares.

Bego, herë pas here fshinte lotët me kurrizin e dorës dhe herë të hera e përkëdhelte Larën në qafe e shpinë.

Asnjë nga ne nuk donte të të largonte nga shtëpia, Larë xhani, se je barabar në shtëpi dhe ne të kemi dashur shumë dhe me shpirt. Me shpirt të do edhe mëma, edhe Lefteri, edhe Sorkadhi, edhe Zoga, edhe Alketa e vogël që vete në fillore. Të gjithë, o xhan…..

Befas nisën pikat e para të shiut dhe agu i turbullt i një dite të re po shpërfaqej ngadalë në horizontin e turbullt.

Edhe pak edhe do vemi atje ku tha babai, o xhan i Begos. E keqja e shtyti edhe babain që dha atë urdhër të zi për të të…..shitur….aahhh -dhe fjala për të therur në thertore, nuk i dilte dot nga goja në bisedën me Larën e shtrenjtë.

Pikat e shiut u shtuan dhe Bego e hoqi llabanen nga supet dhe ia hodhi Larës në kokë e qafë, ia lidhi te brirët për ta mbrojtuir nga shiu i ftohtë. Ishte shërbimi i fundit që do t’i bënte kafshës së dashur edhe pse ky udhëtim i dukej si një pabesi që po ia bënte Larës.

-Edhe pak edhe erdhëm te vendi, Larë xhani. Ja, godina me drita ku është. Ajo përtej urës mbi lumë. Afër depos së lëkurëve. Edhe pak.Hë, xhan i Begos.

Befas shiu pushoi dhe Bego ndjeu se lotët e reve reshtën. Drita e një mengjesi të ri ishte shfaqur përreth, mbi lumin e ftohtë fare pranë, mbi kodrat rreth e qark dhe përtej nga lugina që përshkoi me emrin Hija e Sterrës.

Ai kishte qenë edhe herë të tjera në godinën njëkatëshe të thertores rrethuar me rrepe e plepa të gjatë. Por asnjëherë vetëm.Gjithmonë me të atin që e ndihte kur sillnin këtu ndonjë cangadhe apo viç mashkull.

-Hohoooo!- dëgjoheshin thirjet e kasapëve dhe ndihmësve të tyre që brenda oborrit të thertores ku një grusht me bagëti të imta ishin strukur në një qoshe mbuluar me llamarina të ndryshkuara tok me disa viça që po përtypeshin.

Kur njeri nga të thertores i bëri shenjë ta afronte lopën te peshorja e madhe, Begos iu mblodh një lëmsh i ri në gjoks.

-Qase edhe pak. Aty!-bëri njeriu i peshores që mbante në vesh një laps të gjatë kopjativ lidhur s’dihet pse edhe me një fije spangoje që i binte mbi kombinoshet.

Lara shikonte me sytë si filxhan nga djaloshi. Ai diçka i pëshpëriti duke ia përqafuar kokën. Sytë e mëdhenj të Larës iu duk se kërkonin ndihmë.

Njeriu me lapsin kopjativ shkroi diçka në një format blloku poshtë së cilës vendosi një fije karboni.

-Merre djalo! Është i dhimbsur malli i gjallë.Vetëm gojë nuk ka që të flasë.

Bego palosi faturën, e vendosi në xhep dhe u nis në qytet të merrte vlerën e saj.
***
Mesdita e gjeti në pragun e shtëpisë në fshatin malor.

E para gjë që i ra në sy Demos te i biri i sapokthyer nga qyteti ishin sytë e enjtur.

-He, si shkoi rruga, bir?

Bego nuk iu përgjigj por i zgjati një shuk letre brenda së cilës ishin lekët e thertores për vlerën e Larës.

I ai i përkëdheli kaçurelat me dhimsuri.

-E di që e ke peng, po të gjithë ashtu e kemi, bir!

-Më shihte me sy lutës sikur më thoshte: Bego, mos më ler këtu po merrëm në shtëpi…

Demo pa nga Dafina. Ajo fshiu me bishtin e rizës së zezë diçka në faqe. Ishte një sumbull loti.

-Dafo, djalin e ka marrë uria.-bishtnoi ai për të ndryshuar temë.

-Korba, se harrova,-tha gruaja duke u ngritur vrik duke lënë mbi një minder në mesorinë e ndënjies furkën e gdhendur me një shtëllungë leshi si retë e bardha tej nga Majat e Koronit.

MES POEZISË DHE KUJTIMIT: MARY DE RACHEWILTZ, VAJZA E EZRA POUND… – Në 100 vjetorin e saj – Nga Visar Zhiti

Nga të gjitha poetet që dolën nga labirintet e modernizmit letrar, Mary de Rachewiltz mbetet njëra ndër më të veçantat në Itali. Jo për shkak të famës së bujshme si bija e poetit Ezra Pound, – ndër më të mëdhenjtë e më shqetësuesit e shekullit XX – dhe e violinistes se njohur Olga Rudge, por më shumë për mënyrën e heshtur dhe dinjitoze me të cilën ajo ndërtoi një jetë të pasur shpirtërisht duke u shndërruar në një kujtesë të gjallë e kontradiktave, vuajtjeve, përkushtimit dhe bukurisë së thellë që letërsia dhe dashuria mund të përcjellin në shpirtin e njeriut.

Babai Ezra Pound u shfaq si vonë te ajo, bija, i ngarkuar me ndrojtje, por edhe me një ndjesi instinktive për të kuptuar thelbin e tij të vërtetë: një mendje e tejmbushur me dije dhe trazira, 

Ndërkohë mamaja Olga Rudge mbeti gjatë gjithë jetës një grua e ndërlikuar, një dashuri e madhe që kishte sakrifikuar shumë për artin dhe për burrin që nuk mundi ta kishte të gjithin.

.

Një kartelë imja për poetin

Ezra Pound (1885–1972)

.

një nga figurat më të rëndësishme të modernizmit në letërsinë në gjuhën angleze. Poet, kritik dhe teoricien letrar amerikan, ai ndikoi thellësisht në zhvillimin e poezisë së shekullit XX.

Ezra Pound u bë udhëheqës i imagjinizmit, një rrymë që kërkonte pastërti gjuhësore dhe imazhe të fuqishme.

Ai mbështeti dhe bëri të njohur shumë autorë të tjerë siRobert Frost, T.S. Eliot, James Joyce, H.D. (Hilda Doolittle), Ernest Hemingway etj, që do të merrnin dhe çmimin Nobel.

Ezra Pound ndër të tjera ishte dhe kontroversal politikisht – në vitet ’30 dhe ’40 përqafoi disa ide të fashizmit italian dhe bëri transmetime radiofonike në Itali gjatë Luftës së Dytë Botërore, ku kritikonte SHBA-në dhe mbështeste Musolinin. Për këtë, mbasi mbaroi Lufta e Dytë Botërore, në 1945 u arrestua për tradhti. E mbyllën dhe në një kafaz në Pisapor u ngritëm miq tëtij nga e gjithë bota, pastaj e dërgua në SHBA, 12 vjet jetoi në një spital psikiatrik në Uashington D.C. kur ai u shpall ipapërgjegjshëm mendërisht dhe u kthye sërish në Venecia, se aty vdisej bukur… 

Dikur kam përkthyer dy poezi “të vogla: të tij, por treguese gjithsesi:

AGIM

E ftohtë si gjethet e zbehta e të lagëta

Të zambakut në luginë

Ajo u shtri ndanë meje në agim.

.

MARRËVESHJE

Po bëj një armëpushim me ty, Walt Whitman. –

Të kam urryer gjatë, vij si një fëmijë i rritur,

 ka patur një baba kokë-derr;

jam mjaft i vjetër tani për të bërë miq.

Ishe ti që theve drurin e ri,

tani është koha për gdhendje.

Ne kemi të njëjtin lëng dhe rrënjë,-

Le të bëjmë tregti bashkë.

.

Dhe një kartelë e violinistes

Olga Rudge (1895–1996)

 

muzikante amerikane, e rritur dhe e edukuar në Evropë, me talent të jashtëzakonshëm dhe do të kishte një karrierë të ndritur në koncertet evropiane, sidomos në Itali dhe Francë.

U njoh me Pound-in në fillim të viteve 1920 në Paris. Megjithëse Pound ishte i martuar me Dorothy Shakespear, ai krijoi një lidhje të qëndrueshme dhe të thellë me Olgën që zgjati gjithë jetën e tyre. Në kohën e krizave të dyja gratë kanë jetuar dhe së bashku, por Olga i vajti Pound-it dhe n:e SHBA duke u kujdesur për të në vitet e vështira në çmendinë.

Ndërkaq shkëlqimi intelektual dhe artistik i këtij çifti e përshkoi jetën kulturore të shekullit XX dhe nga ana tjetër duke mbetur një marrëdhënie e errët dhe komplekse, e ndikuar nga tensioned familjare dhe zgjedhjet politike të Pound-it… 

Nga lidhja e tyre lindi një vajzë…

Mary de Rachewiltz:

n fëmijëri mes izolimit dhe dashurisë

Fëmijërinë e kaloi në Tirolin Jugor, larg nga prindërit e saj biologjikë, për shkak të natyrës së fshehtë të marrëdhënies të tyre. U rrit në një fermë të thjeshtë alpine nga një familje fshatare, pa e ditur fillimisht prejardhjen e saj të jashtëzakonshme. Mary përthithi gjuhën dhe jetën e malësisë si një pasuri e thellë jeteAjo mësoi të donte natyrën dhe librinpara se të mësonte që ishte vajza e një poeti që kishte tronditur letërsinë moderne.

Gjuha e saj e parë ishte ladinishte – një dialekt alpin.

Kur u bë adoleshente, nëna e saj, Olga Rudge, filloi ta afrojë më shumë me botën e saj dhe atë të babait. Mary u shpërngul për të jetuar pjesërisht me të në Venecia dhe me Ezra Pound-in në Rapallo.

 Mary studioi gjuhë, letërsi dhe u edukua në një frymë shumëgjuhëshe e kulturore. Ajo u përfshi natyrshëm në jetën intelektuale të prindërve, sidomos në botën e poezisë.

 

Në Kështjellë…

Mary u martua me Boris de Rachewiltz, një egjiptolog italian, me të cilin pati dy fëmijë. Ata jetuan në Kështjellën mesjetare Brunnenburg në Tirolin Jugor, të cilën e restauruan dhe e bënë strehë për studiuesit e Ezra Pound-it dhe një qendër kulturore, ku vijnë dhe shumë studentë nga bota, sidomos amerikanë, që hulumtojnë letërsinë moderne.

Aty Mary krijoi një mjedis ku letërsia, historia dhe jeta bashkëjetojnë. Në mënyrë të ngjashme me një murgeshë të kulturës, ajo ka ruajtur arkiva, letra, kujtime, por mbi të gjitha ka ruajtur njerëzoren që zakonisht mungon kur flitet për poetët e mëdhenj.

Ajo do të shkruante disa vepra, por më e njohura është “Discretions” (1984) – një kujtim i thellë, shpesh poetik dhe i matur, ku rrëfen jetën e saj me dy prindërit e jashtëzakonshëm. Nuk i fsheh vështirësitë e të qenit “vajza e një gjeniu”, por i trajton me qetësi dhe mençuri. Libri është një dëshmi e rrallë për historinë kulturore të shekullit XX nga brenda.

Mary do të përkthente babain, “The Cantos nga anglishtja në italisht, një punë e jashtëzakonshme për nga vështirësia gjuhësore dhe përgjegjësia letrareNë këtë përkthim, ajo është dhe bijë dhe besimtare e një trashëgimie që shpesh e ka lënduar, por që ajo ka zgjedhur ta mbrojë me dinjitet.

Poezia si përkujtim dhe çlirim.

Gruajo hija e

Në vend që të mbetet thjesht “vajza e Ezra Pound-it”, Mary zgjodhi të jetë zë. Një zë që nuk bërtet, por që mbetet. Në poezinë, përkthimin dhe kujtimet e saj, ajo nuk kërkon të madhështojë, por të ruajë.

Ajo është një pasardhëse e butë e modernizmit që i dha njerëzimit aq shumë, por që harroi shpesh përkujdesjet e duhura për jetët.

Poezitë e Mary de Rachewiltz nuk synojnë të jenë manifestë letrare. Ato janë intime, të përmbajtura, të përshkuara nga një lëvizje disi e ngadaltë dhe e ndjeshme që here pas here të kujton stilin japonez se sa eksperimentet radikale të babait të saj. 

Në një poezi të saj “Roses”, Mary shprehet: I remember / and the remembering / has become / a kind of owning. Këtovargje zbërthejnë filozofinë e saj letrare: kujtesa si mënyrë për të përvetësuar atë që nuk e kemi pasur dot në jetë – dashurinë, fjalët, praninë e munguar. Po ashtu është një formë proteste e heshtur ndaj harresës dhe zhdukjes, një mënyrë për të ruajtur me delikatesë atë jetë që gjithmonë mbati e ndarë ndërmjet të dukshmes dhe të fshehtës.

Mary de Rachewiltz është vetë poezi e heshtur, e vështirë për t’u parë me sy të zhurmshëm, por e domosdoshme për t’u ndjerë. Ajo është urë e gjallë që bashkon dy brigje: atë të dhimbjes dhe të shpëtimit, të historisë dhe të dashurisë, të fjalës dhe të poezisë… pra të artit, dramës historike dhe fisnikërisë shpirtërore.

Sot:

Jeton në Itali, në Tirolo, province e Bolzano-s (Trentino-Alto Adige). E njohin dhe respektojnë për qetësinë dhe jetën, 

Në 9 korrik ajo mbushi 100 vjeç, një shekull jete.. Adhuruestë saj e studiues, profesorë, poetë të rinj, po përgatisin botime, homazh për shekullin e saj, gjithë poezinëajo shkruan në italisht dhe në anglisht, po dhe një antologji në gjuhët që është përkthyerdonin të përfshihej dhe shqipja dhe një nga bashkëpunëtorët e kësaj nisme, poeti Paolo Pera, ma kërkuan mua tkryeja. 

Dhe ja, 10 poezi të saj për lexuesin

MARY DE RACHEWILTZ

10 poezi

Lutje

.

O Zot, nëse ka për të ardhur,

bëj që të jetë i butë

dhe bota që mbyllet për atë që e ka parë,

 jetë e mëshirshme. 

.

I paepshëm do të jetë lulëzimi në mua 

sepse kam parë.

.

S’ka rëndësi kur sytë të jenë të shuar,

buzëqeshja e zbehur dhe këmbët e pasigurta,

por kursema mundimin e zemërimit.

.

Le të vijë 

.

Shpirtrat e të vdekurve, pulëbardhat

 gjallë pushojnë 

mbi dallgët gri,

shpirtra të dashuruarish, mbi Lete.

Fluturoni nga dashuria ime dhe i thoni:

larg tij sytë e mi

kanë marrë ngjyrën metalike

 detit. Le të vijë!

.

Kinuta

.

Nga ty nuk dua lajme,

dua letra plot dashuri!

Kinuta – Kinuta – Kush

ka guxuar të ngatërrojë intrigën

e dëndur të mendimeve tona, kush?

Kush guxoi të pasqyrohet 

 kupën e sake-së?

.

Trëndafila

.

Nuk ishin të miat

ata trëndafila

vetëm i shikoja

teksa vareshin

përmbys

duke u tharë.

.

Por kujtoj të kuqen e tyre

formën

teksturën

kujtoj

si do të shkërmoqeshin

po t’i prekje.

.

Kujtoj

dhe kujtimi

është bërë

një lloj zotërimi.

.

Hëna

.

Hëna ngrihet ngadalshëm, –

llambë argjendi e zbehtë,

lundron në qiellin e natës

ndërsa toka dëgjon.

.

Heshtja është përqafim i butë,

mban sekretet e ëndrrave,

 dashurisë së mbetur e pathënë,

dhe të kalimit të kohës.

.

Heshtje

.

Në heshtjen midis fjalëve

është një botë e padukshme,

një vend ku zemrat flasin

pa dhënë asnjë tingull.

.

Dëgjo me kujdes,

heshtja do të tregojë ty

atë që zëri më i lartë

nuk mund ta shprehë.

.

Kopshti Dimëror

 .

Gjethet e ngrira poshtë këmbëve,

kopshti fle nën dëborë

duke pritur puthjen e ngrohtë të diellit

 zgjojë ngjyrat dhe një herë.

.

Dimri është një artist i durueshëm,

pikturon bardhë në çdo degë,

deri sa pranvera t’i japë frymë jetës

sërish në kanavacen e tokës.

.

Jehona

.

Jehona e së shkuarës

pëshpërit mespërmes sallash,

kujtime të palosura kaq mirë

si letra të vjetra në një sirtar.

.

Flasin për dashuri dhe humbje,

çaste që s’u harruan kurrë,

duke mbajtur rëndesën

e gjithçkaje që ka qenë një herë.

.

Një Letër

 .

I shkruajta një letër detit,

e palosa me kujdes,

duke shpresuar që dallgët të mbartnin

fjalët e mia për tek ti.

.

Por deti është i heshtur,

misteret e tij i mban thellë

dhe unë pres në qetësi

 më vijë një përgjigje.

.

Roje Nate

.

Nën sytë vëzhgues të yjeve

qëndroj vetëm dhe dëgjoj

rrahjet e zemrës së natës,

 vazhdueshme dhe të qeta.

.

Bota po fle,

por mendimet e mia bredhin lirshëm,

vallëzojnë me hijet

deri sa vjen agimi.

.

Përktheu Visar Zhiti

ELEMENTE TË DREJTËS ANTIKE HELENE DHE ROMAKE NË KANUNIN E LEK DUKAGJINIT. (Pjesa I)- Nga Lutfi ALIA Siena – Itali

Kanunet e Maleve Shqiptare, janë vepra monumentale të historisë, të kultures, të identitetit të popullit tonë, të origjinës tonë të lashtë iliro-arbërore. Flitet për Kanun, por termi më i saktë është e drejta iliro-arbërore-shqiptare, pasi si e tillë lindi, si kodi i të drejtës Ilire – Ius Illyriense, vazhdoi si e drejta e arbërore në mesjetën e herëshme – Ius Albaniense, ishte fuqimisht veprues në mesjetën e vonëshme kur u quajt Kanun, madje vazhdoi të veproi dhe në shekullin XX.
Kanuni njihet me disa emëra si: Ligji i Vjetër, Ligjet e Lashta, Ligji i Ligjeve, Kanuni i Vjetër, Kanuni i Pleqënisë, por dhe me emëra të përveçëm si: Kanun i Lek Dukagjinit, Kanuni i Skenderbeut, Kanuni i Mirditës, Kanuni i Malësisë së Madhe, Kanuni i Malësisë së Lezhës, Kanuni i Malësisë së Gjakovës, Kanuni i Pukës, Kanuni i Kurbinit, Kanuni i Bendës, Ligji i Dibrës, Kanuni i Lurës – ose Kararet e Lurës, Kanuni i Lumës, Kanuni i Martaneshit, Kanuni i Must Ballgjinit (Kanuni i Çermenikës), Ligjet e Shpatit, Kanuni Labërisë, Kanuni i Papa Zhulit, Rregullat e Idriz Sulit, Kanuni i Çamerisë, Ligjet e Himarës, Kanuni i Toskërisë. Këto Kanune, ndonëse veprues në treva të ndryshme, në fakt nuk kanë ndryshime thelbësore, sepse përmbajtja është e njejtë, pra janë variante lokale të drejtës iliro-arbrërore. Për shumë shekuj kanunet mbetën vepra të pashkruara, por të ruajtura mrekullisht me besnikëri nga populli, si vepra me vlera të mëdha juridike, etiko-morale, kulturore, historike dhe shpirtërore.
Për të trajtuar origjinën e Kanunit – Kanuneve, duhet të kthehemi në lashtësi, aty ku e kanë zanafillën sistemet juridike, rregullat sociale, etiko-moral dhe shpirtërore, që rregullonin jetën e shoqërisë ilire.
Në shekujt XIII – XII para K, bashkësitë fisnore ilire ishin të organizuara në dy mbretëri të mëdha.
Nga Berati deri në gjirin e Artës shtrihej mbretëria e Molosëve, me mbret Pirro Neoptolemin (1280 para K – ?), i biri i Akilit legjendar. Në mbretërinë e Molosëve ishin përfshirë fiset Molose, Thesprote, Kaone, Atintane, Byline, Desarete. Kryeqytet ishte Janina. Nga viti 336 para K, mbretëria e Molosëve ndërroi emrin, u quajt mbretëria e Epirit.
Në të njëjtën periudhë, bashkësitë e fiseve ilire nga Shkumbini deri në gjirin e Triestes, bënin pjesë në mbretërinë e Ilirisë – Illyricum, me kryqytet Shkodrën, me mbret Hyllis (vdiq në vitin 1225 para K). Në këtë mbretëri Ilire bënin pjesë fiset Liburne, Dalmate, Autariate, Ardiane, Labeate, Dardane, Taulante, Piruste, Enkelejtë etj. [Edwin E Jacques; The Albanians: An Ethnic History from Pre-Historic Times to the present. Pub. Jeferson, North Carolina, 1995, pp. 111 – 130]
Të dy këto mbretëri me realitetet e veta politike, sociale dhe ekonomike, ishin regjime autonome dhe autarkike, të organizuar me një sistem juridik, me rregulla dhe norma shoqërore, që garantonin funksionet e shteteve ilire, me ligje që përfaqësonin të Drejtën Ilire të herëshme në periudhat parahelene dhe pararomake.
Në shekujt X – II para K, ilirët përjetonin fazën e lulëzimit të bashkësive finsnore të organizuara në disa mbretëri dhe kuptohet se sejcila kishte ligjet dhe rregullat e veta, që përbënin të Drejtën Ilire – Ius Illyriense, e cila drejtonte shtetin, aktivitetet shoqërore, kulturore, tregëtare dhe ekonomike të shoqërisë skllavopronare ilire. Këto ligje, rregulla dhe norma janë transmetuar besnikërisht brez pas brezi, natyrisht me modifikimet që diktonte koha, me ndikimet dhe huazime të elementeve nga e drejta e popujve fqinje si helene dhe romake, me të cilët ilirët kishin marrëdhënie tregëtare dhe kulturore. Kolonitë helene në bregdetin Ilir si Butrinti, Korkyra (737 para K), Durrësi (627 para K), Apollonia (588 para K), Orikumi (630 para K) etj., kishin marrëdhënie tregëtare dhe shoqërore me fist ilire fqinje, madje ushtruan ndikime dhe në kulturën ilire, kësisoj ilirët huazuan elemente të drejtës helene dhe romake, që i gjemë të shprehura në Kanunet e Maleve Shqiptare.
Për të analizuar ngjashmëritë dhe aspekte të veçanta të pranisë të elementeve të drejtave helene dhe romake në kanunet tona, u bazova në Kanunin e Lek Dukagjinit, i cili është më i kompletuar dhe më i sistemuar në aspektet strukturale dhe në përmbajtje.
Në Kanunin e Lek Dukagjinit, gjejmë elemente të drejtës së lashtë helene dhe romake, fakt që e kanë konfirmuar shumë studiues, sidomos të huaj, të cilët spjegojnë se e drejta iliro-arberoro, është përmbledhje ligjesh, të strukturuara në disa shtresa, duke filluar nga më e hershmja e Drejta Ilire, më pas me mbishtesa nga të drejtat helene dhe romake (çka shihet me pranine e elementeve pagane parakristiane), mori elemente nga ligjet Gote, nga e drejta bizantine (Ligjet e Justinianit), nga legjislacioni i Mbretërisë së Albanisë me mbret Karlin I Anzhuin, nga legjislacioni Venecian dhe nga ligjet e car Dushanit të mbretërisë serbe.
Ndër autorët e shumtë, që i janë dedikuar këtyre aspekteve po rendis disa më kryesorët:
Mansi I.D, ne librin “Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”, Florentiae, Venetiis, Parisis,
Lipsiae (1759- 1927), shkruan: Dikur ekzistonte e Drejta Ilire, e cila i ka rrënjët në greqinë e lashtë dhe në
të drejtën romake.
Miranda Vickers, në librin “The Albanians”, Londer l995, shkruan: Duke kërkuar rrënjët historike të
Drejtës Iliro-Albaneze, studiuesit e të drejtës komparative, thonë se Kanuni i Maleve është më i vjeter se “Ligjet e XII tabelave”, me zanafillë në antikitet,madje krahasohen me “Ligjet Manu” (Manava-Dhama-Sastra), duke supozuar se kane të njejten origjine”.
L.Fox në veprën “Code of Lek Dukagjini” (New York 1989), dhe Vangjel Meksi mendojne: “E drejta zakonore shqiptare, sigurisht ka ekzistuar ne Iliri, qe ne kohet preromane, mbi bazen e te cileve funksiononin principatat, mbreterite, jeta shoqerore dhe ekonomike e fiseve ilire”.
Baroni Nopsca shkruan: Burimi i Kanunit te Maleve Shqiptare, jane ligjet Longobarde, te cilet kane hyre e jane aplikuar ne Shqiperi ne fillimet e shekullit XIV, ne periudhen e Albania – Veneta.
Faik Konica shkruan: Kanuni përfaqëson atë që ka mbetur nga mendimi juridik i Shqipërisë të mesjetës, por mendoj se i ka rrënjët më përpara se mesjeta”.
Xhiusepe Valentini, në studime të shumta ka theksuar: Kanuni i Maleve ka shumë elemente që lidhen me të drejtën romake dhe greke”.
Pandi Frasheri, shkruan: Në Kanun gjejmë institucione, ligje, doke, zakone dhe parime themelore, që të mahnisin me ngjashmërinë perfekte me ligjet e Greqisë dhe të Romës së lashtë“.
Robert Elsie, preçizon: “Ligjet e të drejtës zakonore, fillimisht janë influencuar nga ligjet romake, më pas nga ligjet dhe normat gjermanike, që i sollen në këto troje Gotët”.
Kazuhiko Yamamoto shkruan: “Kanuni ngjanë me veprat filozofike të Platonit e të Aristotelit dhe për më tepër, në Kanun gjejmë koncepte etike të shoqërisë helene, të asaj periudhe kur mungonte autoriteti i shtetit, çka të bind të mendojmë se Kanuni ka origjinë të lashtë”.
Salvatore Villari thekson: Bazat e këtij kodi zakonor ishin një mentalitet etik specifik i lashtë, i bazuar në ndjenjat e nderit, të besës dhe të lirisë.
Edith Durham, thote: Kanuni ka ekzistuar prej kohësh të lashta, ndërsa Perandoritë e tjera erdhën e ikën, kaluan mbi shpinën e shqiptarit, si uji mbi shpinën e rosës, populli i ruajti zakonet e lashta dhe identitetin e tij. (Durham: Brenga e Ballkanit 1991, f. 104).
Ernest Koliqi, në studimin e Kanunit, gjen shumë elemente të ngjashme me Kodin Teodozian, me Jus Diokleciani dhe me Jus Justiniani. Bazuar në keto vrojtime, Koliqi thekson se ligjet ilire dhe më pas Kanuni, e kanë origjinën në të drejtën romake e në këtë kontekst shkruan: “… Vlerat e larta te moralit qytetar, shpirti heroik dhe krijues, që i inspiroi ta transmetojnë gojarisht të drejtën zakonore shqiptare, i vetmi deri tani i mbetur aktiv neë Europe, shprehin qartë origjinën e lashtë, sidomos te atyre “antiqui mores romani e le loro leggi, da cui è nato – nga normat morale antike romake dhe ligjet e tyre, nga të cilët ka lindur “.
Në vitin 1939, gazetari dhe historiani italian Indro Montanelli, bëri një vizitë disa mujore në Shqipëri dhe përshtypjet i botoj në librin “Albania una e mille”, ku ndër tëtjera shkruan: “Mbi Kanun mbështetet organizimi i fisit, i fisit patriarkal shqiptar, i cili mbahej në këmbë nga këshilli i pleqëve, që janë bartësit e drejtësisë dhe që i japin vendimet të mbledhur në vende të shenjta. Nuk ka gjë më magjepse se kjo gjykatë e lartë pleqsh, të cilëve Kanuni u beson rolin e rregulluesve të jetës dhe të dokeve të Malësisë. Kam qënë i pranishëm dhe kam ndjekur Kuvendin në fshatin Rjoll. Asnjë gjyq e asnjë gjykatë nuk më ka bërë ndonjëherë aq shumë përshtypje. Rituali ishte shumë i lashtë, kishte diçka homerike. Më erdhi ndër mend se këto kritere mund të konkuronin çdo lloj gjykatë të kohëve moderne”.
Historiani A. Andersen: shkruan “Kanuni është e drejta zakonore, që ka mbijetuar mbi 600 vjet në këto troje, ka vepruar si nje sistem për adminsitrimin juridik të veriut të Shqipërisë, i cili historikisht ka jetuar i izoluar nga ligjet e qeverive qendrore”.
Noel Malcolm thekson. Ndonëse nuk mund të stabilizohet cilës epokë i përket lindja e Kanunit, duket se origjina është te ilirët. Është e mundëshme se para lindjes të Krishtit, Kanuni kishte afirmuar barazinë e njerëzve, i mbronte gratë dhe parashikonte vdekjen vetëm në raste vrasjesh dhe adulteri.
Donato Altobelli shkruan: Kanuni është kodi më i vjetër i zakoneve dhe i traditës albaneze i transmetuar gojarisht në mijëra vite, përmbanë ashtu si thotë Nietzsche “Tabulat e vlerave të këtij populli”, i shquar për aftësi t’i rezistoi çdo ndryshimi historik dhe të përshtatet çdo kulture dhe ideologjie.
Për lashtësinë e origjinës të drejtës iliro-arbërore janë shprehur dhe studiues të tjerë si Giuseppe Schirò,
Ludwig von Thallòczy, Antonio Baldacci, M. Šufflay, H. Hecquard, De Michelis, P. Resta etj, etj, etj.
Nga analiza krahasuese e Kanunit të Lek Dukagjinit me të drejtën e lashtë helene, gjejmë ngjashmëri me të vërtetë impresionuese, sa shpesh të krijohet përshtypja se janë të njejtë, madje përmbanë dhe elemente filozofike si thekson K. Yamamoto: Kanuni ngjanë me veprat filozofike të Platonit e të Aristotelit dhe për më tepër, në Kanun gjejmë koncepte etike të shoqërisë helene. Ky konkluzion afirmon faktin se ilirët ishin popull me kulturë, njohës të kulturave të popujve fqinje si të helenëve dhe romakëve, me të cilët ishin fqinjë, në bashkpunime reciproke tregëtare , madje dhe kishin bashkëndarë shumë elemente të drejtës, ashtu si kishin ruajtur individualitetin kulturor, etiko-moral dhe historik ilir.

Karakteristikat e te drejtës antike helene dhe ndikimet në kulturën ilire.
Termi e drejta antike helene, nuk i referohet një rregulli juridik specifik dhe unitar, sepse helenët ishin organizuar në shumë qytete-shtete – Polis dhe sejcili qeverisej nga sistemi i ligjeve të veta. Polisi kishte një regjim juridik autonom dhe autarkik, që i përgjigjej realiteteve të veta sociale, politike dhe ekonomike. Kur themi e drejta antike helene, kuptohet një term kolektiv të drejtash, që i referohen formave rajonale – poliseve dhe historikisht të përcaktuar të drejtës pozitive, e cila bazohej në mendime juridike komune dhe në të njejtat parime të së drejtës, për çka, njihen “të drejtat e helenëve”. L. Mitteis profesor i të drejtës romake në Universitetin e Vienës shkruan: “Dhe pse legjislacioni i Poliseve, është polimorf, ai ka karakter unitar, pasi bazohet në koncepte juridike dhe në parime komune”. [Ludwig Mitteis. Reichsrecht und Volksrecht in ostlichen Provinzen des Kaiserreichs, Vienna 1891]
Polimorfizmi i të drejtave helene kishte ndikuar, që ligjet më të mira, p.sh ligjet e Karonda (legjslatori helen i Katania), të merreshin vullnetarisht nga polise të tjera, madje shumë ligje huazoheshin reciprokisht, sidomos ligjet, që rregullonin marrëdhëniet tregëtare. Në këtë periudhë historike, me që Athina kishte influencën më të madhe politike, filozofike e kulturore, e drejta e Atikës ndikoi dhe u përfshi në rregullat e poliseve të tjera helene dhe të kolonive helene. Të drejtat helene zbatoheshin në 750 polise (qytete shtete) dhe në 300 koloni greke (polise) në bregun mesdhetar, ndër të cilat përfshiheshin dhe qytetet ilire si Butrinti, Apollonia, Durrësi, Vlora, Orikumi etj. Marrdhëniet tregtare dhe shoqërore ndërmjet helenëve të kolonive me ilirët, ndikuan që ilirët, mjeshtërisht morën elementet më të mira të drejtës helene, të cilat i aplikonin në qeverisjen dhe organizimin shtetëror ilir.

Elemente të drejtës antike helene, i gjejmë të pranishëm në Kanunet e Maleve Shqiptare, sidomos në Kanunin e Lek Dukagjinit.
Kontributi i helenëve në temat e të drejtës, të drejtësisë dhe të qeverisjes të Polisit, i ka lënë gjurmët dhe në filozofinë e të drejtës moderne. Në ndryshim nga shoqëria romake, shoqëria antike helene nuk e njihte klasën e gjyqtarëve, pasi drejtësia zbatohej nga Këshilli i Pleqëve, njëlloj si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit, në funksionimin e Kuvendit (nga latinishtja Conventus). Kanunet iliro-arbërore e kishin përjashtuar klasën e gjyqtarëve, andaj gjyqi kryhej nga pleqtë në asamblenë popullore – nga Kuvendi.
Veçoria dalluese e të drejtës helene është se përfaqëson shfaqien e herëshme të teknikës juridike, e pasqyruar në disa epigrafe të shekujve VII – VI para K, në letërsi dhe në një traditë historike, që evidencon disa figura të shquara legjislatorësh si Zaleuko në koloninë e Lokrit (Zeleuko ka shkruar kodin ligjor); ashtu dhe Karonda legjislatori i Katania dhe sidomos Soloni, që njihet si reformatori i të drejtës Athinase (e drejta e Atikës). [Francesco Cerato. Caronda, il grande legjislatore di Catania, 2023, Studia Humanitatis.]
Në shekujt VII – VI para K, në Athinë, ligjet diskutoheshin dhe miratoheshin në asamblenë popullore, me pjesëmarrje të gjithë popullit, çka shprehte garanci dhe barazi të gjithë qytetarëve para ligjeve dhe normave etiko-morale. Në epokën klasike, athinasit e braktisën këtë rregull, për pasojë në regjimet demokratike helene, ligjet shprehnin vetëm vullnetin e grupeve sociale më të forta. Kjo përvojë u aplikua dhe në perandorinë romake, ku ligjet formuloheshin dhe miratoheshin nga patricët, pra nga aristokracia.
Ndërsa në Athinë dhe në Romë, u braktisën proçedurat për vendime në asamblenë popullore, në Kanunin e Lek Dukagjinit, kjo praktikë e lashtë u ruajt dhe si dihet gjithëçka vendosej në Kuvend.
E drejta antike helene ndikoi ndjeshëm në të drejtën romake, gjatë kontakteve të dy kulturave në shekullin e II para K., pas pushtimit nga romakët të qyteteve shtete helene. Romakët jo vetëm e përvetësuan, por edhe e modifikuan, e modernizuan të drejtën e lashtë helene, duke hartuar një të drejtë me karakter unitar, kësisoj i dhanë formën e të Drejtës Romake të unifikuar për të gjithë perandorinë romake, e aplikuar në të gjitha trojet e pushtuara, pra dhe për ilirët, që pas pushtimit romak në shekullin II para K, ishin organizuar në dy provincat e Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër.

Burimet historike të drejtës antike helene.
Problemi kryesor në studimin e të drejtës antike helene është se, nuk është ruajtur një sistem i kompletuar ligjesh, por përbëhet nga pjesë të nxjerra nga burime historike, kryesisht letrare dhe nga fragmente epigrafike, të cilat kanë rëndësi në studimin e legjislacionit të lashtë helen. Ndër dokumentat më të rëndësishëm të drejtës helene, me elemente që i gjejmë dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, janë veprat madhore Iliada dhe Odisea e Homerit dhe ligjet e Gortyna, apo Kushtetuta e Gortyna, dokumenti epigrafik më i vjetër i shekujve VII – VI para K, dokumenti më i plotë dhe më intersant i ligjeve, të gdhendur në blloqe mermeri, me shkrimin në dialektin Dorik. Sumë aspekte të ligjeve të Gortyna janë të pranishëm dhe në Kanunib e Lek Dukagjinit.
Në pjesën e parë të këtij shkrimi do të analizoj disa aspekte të drejtës helene, të trajtuara nga Homeri në
dy veprat madhore Iliada dhe Odisea, të krahasuara me ligjet e Kanunit të Lek Dukagjinit, ndërsa në vazhdim do të analizoj ligjet e Gortyna dhe të drejtën romake.

Iliada dhe Odisea e Homerit.
Shumë studiues janë përpjekur të identifikojnë dëshmitë episodike në brendësi të Iliadës dhe Odises të Homerit, të zbulojnë ekzistencën e një sistemi rregullash sociale dhe juridike, që drejtonin jetën e shoqërisë aristokratike helene te asaj kohe, ose kanë interpretuar rregullat juridike proçeduriale, që aplikoheshin për zgjidhjen e konflikteve midis individeve, grupeve shoqërore dhe qyteteve-shtete helene, aspekte të pranishme në dy poemat epike Iliada dhe Odisea.
Deri në shekullin e VI para K, Iliada dhe Odisea të Homerit, nuk ishin të shkruara, por këndoheshin nga rapsodët, për çka mendohet se teksti epik origjinal i Homerit të ketë pësuar ndryshimet e rastit. Në vitin 520 para K, kur shkrimet u bënë komune, Pisistrato tirani i Athinës, urdhëroi shkrimin e të dy poemave.
Homeri e fillon Iliadën me vargjet drejtuar muzës, që e fton të këndoi për zemërimin e Akilit:
Këndoni o Hyj për mèninë fatale të Pelide Akilit,
që vrullshëm shpërtheu …….etj
Në këto vargje, ndeshim fjalen iliro-arbërore mèninë (mëri, mëni, zemërim, inat), që shpreh zemërimin e Akilit, i cili i mbante meni Agamemnonit, sepse ai i kishte rrëmbyer robinën Breseida, princesha troiane, e bija e Briseo, mbreti i Lirnesso, qyteti-shtet fqinj me Trojën. Ky veprim prepotent i Agamemnonit e kishte poshtëruar Akilin para akejve, e kishte plagosur rëndë krenarinë e tij, për çka u zemërua dhe i braktisi luftimet kundër trojaneve. Kur e njoftuan për vdekjen e Patroklit (kenga XVI), Akili i lënduar shpirtërisht kërkoi të shkoi në dyluftim kundër Hektorit, për të marrë hakun e Patroklit, mikut – dashnor, pra të hakmerrej. Si kuptohet, mesazhi i Homerit është i qartë, nuk ishte lavdia e luftëtarit, që e nxiti Akilin të kthehet në betejat kundër trojanëve, por ndjenja e hakmarrjes – gjakmarrjes për vrasjen e Patroklit nga Hektori. Me këtë vendim Akili e kapërceu dhimbjen për humbjen e princeshës Breseida, e kapërceu zemërimin ndaj Agamemnonit arrogant dhe u hodh në aksionin e hakmarrjes, pra vendosi të merrte gjakun e Petroklit. Ishte vendim i pashmangshëm, ishte vendim për të shlyer detyrimin moral ndaj Patroklit mikut – dashnor dhe t’i bënte një varrim dinjitoz.
Vendimin për dyluftim me Hektorin për t’u hakmarr për vdekjen e Patroklit, Akili ia kërkoi kuvendit të komandantëve, të cilët e miratuan. Pra veprimi i Akilit nuk ishte individual, por i miratuar nga kuvendi. Këtë ngjarje Homeri e përshkruan në librin XIX, në vargjet 67 – 68. Patrokli shkoi në dyluftim me Hektorin, i veshur me armaturën e Akilit. Pas vrsajes të Patroklit, ky armatim kishte mbetur në duart e trojanëve, por Thetis, e ëma e Akilit, iu drejtua për ndihmë perendisë Hefest, të cilit i kërkoi të farkëtonte armët dhe një mburojë të re për Akilin. Hefesti së bashku me ciklopët punoi me dedikim gjatë gjithë natës për derdhjen e metaleve dhe për farkëtimin e mburojës së famëshme, që Akili i përdori në dyluftimin me Hektorin. Njihet fati tragjik i Akilit, i cili vdiq nga shigjeta e Paridit, që e goditi në thembër Akilin, që ishte pika e dobët e tij.
Homeri në librin XVIII të Iliadës, në vargjet 671 – 843, e ka përshkruar me saktësi Mburojën e Akilit, një përshkrim i pari i këtij lloi në literaturën botërore, shembulli i parë i ekphrasis (përshkrimi në artet figurative, i një vepre, ose i një ngjarje historike).
Përshkrimi i Homerit, ka shërbyer si model referimi dhe për autorë të tjerë të lashtësisë, si për Hesiodin, i cili përshkroi mburojën e Herakliut (Aspis Herakleous); për Virgjilin, që përshkroi mburojën e Eneas në librin VIII të “Eneida”, por ka inspiruar dhe autorë moderne, si poetin britanik Wystan Hugh Auden, i cili në vitin 1952, në poemën “The Shield of Achilles”, bën një ripërshkrim në vargje të mburojës së Akilit.
Homeri rrëfen se mburoja e Akilit kishte strukturë rrethore, e cila përmban imazhe kozmike, pasqyron jetën e asaj kohe me qytete (Polis) në paqe dhe në luftë, ka asamblenë popullore, mbretin, punët bujqësore dhe blegtorale, argëtime shoqërore etj, të riprodhuar në dimensionet e një qyteti ideal, i shtrirë në formë rrethore. Kjo tipologji urbane shpreh historinë e urbanistikës helene, të pasqyruar me një skemë qyteti, të shtrirë në plan ortogonal dhe në struktura lineare.
Homeri i dedikohet përshkrimit të mburojes së Akilit, më shumë dhe më gjatë se përshkrimet e betejave të heleneve kundër trojanëve. Homeri tregon formën rrethore të mburojës, përmbajtjen e subjekteve në brendësi të strukturave drejtvizore, që ndryshojnë këndvendosjen, për t’u kompletuar dhe për të integruar subjektet në formën rrethore, e cila simbolizonte tokën, që helenët e imagjinonin si një disk i rrumbullakët mbi oqean. Forma rrethore e qytetit, ishte për helenët simbol i stabilitetit, i harmonisë dhe e bashkëndarjes, ndërsa linjat ortogonale, që ndajnë rregullisht hapsirat, janë shprehje e parimeve racionale. Forma rrethore e qytetit e përshkruar nga Homeri, influencoi në modelet urbane të qytetërimeve të tjera të lashta, sidomos në qytetëriim romak me Domus Aurea, qyteti me strukturë gjigande rrethore, që ishte ideali dominues i perandorit Neron, sepse sipas tij kështu duhej të përfaqësohej Roma.

Mburoja e Akilit sipas përshkrimit të Homerit në veprën Iliada.

Mburoja e Akilit e përshkruar nga Homeri është një armë imponente, e zbukuruar artistikisht, madje nuk është vetëm armë, por një bashkësi simbolesh të jetës të shoqërisë helene, të luftave, të paqës, të argëtimeve, të harmonisë, të bujqësisë dhe blegtorisë, pra shpreh në kompleksitet botën helene, me një vizion holistik (sistemi tërësor) i ekzistencës dhe i aktiviteteve të shoqërisë helene të asaj kohe.
Zbukurimet e mburojës së Akilit vendosen në 5 rrathë koncentrik, duke filluar nga qendra në periferi, sejcili rafiguron skena të ndryshme, me subjekte të gdhendur në sipërfaqen metalike të mburojës, të cilët respektivisht janë:
1. Toka, qielli, deti, dielli, hëna dhe yjet (Pleiade, Iadi, Orione, Arusha e Madhe), që përfaqësojnë universin
dhe rendin kozmik.
2. Dy qytete me njerëz të zakonshëm, njëri qytet në paqe me skenë martese, qyteti tjetër në gjëndje lufte, në
rrethim dhe beteja, çka shpreh kundërshtitë ndërmjet paqës dhe konfliktit; si dhe një proçes gjyqësor.
3. Skena të jetës fshatare, punimi i tokës me parmendë, korrjet, vjelia e rrushit, pra shprehin punët dhe
begatinë bujqësore; pronat e mbretit ku grumbulloheshin të korrat; një tufë muzata të sulmuar nga
dy luanë; një tufë delesh në kullotë.
4. Djem dhe vajza duke vallëzuar, simbol i gëzimit dhe i harmonisë.
5. Në periferi një lum i madh – oqeani, që mbyll rrethin e mburojës dhe që shpreh kufijt e botës.
Krahas përshkrimit të strukturë të mburojës, Homeri prezanton dhe një proçes gjyqësor, të cilin e vendos në përbërje të qytetit helen të kohës dhe jo në një qytet mikenas. Këtë proçes gjyqësor Homeri e përshkruan në Libri XVIII, në vargjet 490 – 508 të Iliadës.
Praninë e elementeve të drejtës helene në Kanunin e Lek Dukagjinit, e konstatojmë kur krahasojmë përshkrimin që i bën Homeri mburojës së Akilit dhe në përshkrimin e skenës të proçesit gjyqësor nga pleqtë.
Në vargjet 490-508 të Iliadës, Homeri përshkruan funksionimin e gjyqit me Këshillin e Pleqëve; organizimin e asamblesë popullore; organizimin e jetës shoqërore, përshkruan aspekte të mbrojtjes së pronës, tregon sistemin e aplikimit të hakmarrjes-gjakmarrjes, përshkruan rregullat e garës me karrot e luftës (Libri XXIII) gjatë lojrave të organizuara nga Akili për funeralin e Patroklit; tregon për krijimin e aleancave dhe mbajtjen e fjalës së dhënë etj.
Në këtë shkrim do ndalem në analizën e disa vargjeve në librin XVIII të Iliadës, ku Homeri përshkruan
një proçes gjyqësor, rrëfen proçedurat e gjyqit, elemente këto që i gjejmë të pranishme në Kanunin e Lek Dukagjinit. Në librin XVIII, në vargjet 497 – 508, Homeri përshkruan një skenë gjyqi, që mbetet e famëshme, sepse është dëshmia më e herëshme e shkruar si funksiononte e drejta me Këshillin e Pleqëve dhe ku shprehet një e dhënë fondamentale, si kryhej krimi i hakmarrjes – gjakmarrjes nga gjakësi i paguar i asaj kohe.
Nga kjo pjesë po shkëpus vargjet e më poshtëme:
Populli ishte mbledhur në shesh,
ku ndiqnin një grindje mes dy burrash,
që diskutonin për shpërblimin e atij që kishte kryer një vrasje,
njeri përbetohej para publikut se i kishte dhënë të gjitha parat,
ndërsa tjetri, vrasësi thoshte se nuk kishte marrë asgjë;
të dy shkuan te gjykatësit, për t’u njohur kufirin [péirar] e fajit.
Populli i inkurajonte të dy palët;
Ndërsa rojet mbanin rregullin e popullit.
Fillimisht Homeri tregon se populli ishte mbledhur në shesh, në Agorà, pra ishte thirrur asamblea popu-llore (kuvendi) me gjykatën “popullore”, të përfaqësuar nga Këshilli i Pleqëve, një organizëm oligarkik i rëndësishëm, që ka funksionuar për kohë të gjatë në Greqinë e lashtë. Në të njëjtën formë funksiononte pleqësia ilire dhe pleqësia e kuvendeve tona arbërore-shqiptare, si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe kanunet e tjera shqiptare.
Homeri tregon, se dy burra grindeshin mes tyre, pasi ai që kishte kryer vrasjen, kërkonte shpërblimin me parà, si kompensim për vrasjen e kryer për marrjen e gjakut, sepse ai që e kishte angazhuar për vrasjen nuk e kishte paguar, ndërsa ai betohej publikisht se e kishte paguar. Për zgjidhjen e mosmarrëveshjes mes tyre, të dy i drejtohen gjyqit, pra Këshillit të Pleqëve e në këtë mënyrë konflikti mes tyre nuk mbetet i izoluar mes dy personave, por bëhet publik, pra shtrohej për zgjidhje institucionale.
Ky përshkrim i Homerit, tregon se krimi i kryer për marrjen e gjakut nuk konsiderohej ngjarje private, nuk ishte vetëgjyqësi, por ishte çështje publike, andaj gjykohej nga Këshilli i Pleqëve (gjyqtarët), të mbledhur në asamblenë popullore. Ngjarja e përshkruar në Iliada, tregon se gjykimi i homicidit (vrasja për hakmarrje-gjakmarrje), bëhej nga komuniteti me proçes gjyqësor publik dhe jo në mënyrë individuale nga vetë personat.
Nga përshkrimi që i bën Homeri proçesit gjyqësor për zgjidhjen e mosmarrëveshjes midis dy personave, kuptohet se në antikitetin helen, ekzistonte “taksa e gjakut”, pra paguhej ai që kryente vrasjen e porositur. Si kuptohet “taksa e gjakut” ka ekzistuar te helenët dhe te ilirët, kësisoj u transmetua në shoqërinë arbërore-shqiptare. Taksa e gjakut fillimisht në trojet arbërore paguhej me parà, si e përshkruan Albert Dumont, gjatë udhëtimeve në Shqipëri, i cili tregon: “Për shqiptarët, një vrasje kushton 750 piastra, ndërsa tarifa e princave Merovinxhi e Francës në shekujt V – VIII ishte më e vogël se e shqiptarëve”. [Albert Dumont, Journal des savant, 1872; Albert Dumont: Le Balcan et l’Adriatique: Les Bulgares et les Albanais, Publ. Didiè 1873].
Taksa e gjakut u ruajt në shumicën e kanuneve të Maleve Shqiptare, por në kohët e më vonëshme, pagesa për vrasjen e ”porositur” për hakmarrje – gjakmarrje, u zëvendësua me dhënie bagetie, si rezulton në kanunet e Martaneshit, të Çermenikës, të Dibrës etj. Në këto kanune theksohet se familja që pajtonte një person të kryente vrasje për gjakmarrje, ishte e detyruar ta paguante me një numër të caktuar bagëtishë. Zakoni i pagimit të personit që kryente vrasjen u zhduk shpejt te helenët, ndërsa te ilirët, arbërorët dhe shqiptarët u ruajt, madje është aplikuar në shumë raste dhe në vitet 1991 – 1998.
Më tej Homeri tregon zhvillimin e ngjarjeve:
Pleqtë rrinin ulur mbi gurët, në një rreth të shenjtë,
në duar mbanin bastunat heraldikë,
me rradhë ngriheshin e me zë të lartë,
për sejcilin shpallnin sentencën.
Pra, pleqtë, Këshilli i Pleqëve, ishin ulur mbi gurë të vendosur në rreth dhe sejcili prej tyre mbante në dorë një bastun (skeptër), që ishte simboli i pushtetit dhe i autoritetit personal. Ky proçes gjyqësor zhvillohej sipas rregullave të përcaktuara, ku çdo njeri prej pleqëve-gjykatës, gëzonte të drejtën e rradhës për të shprehur sentencën, pra për të shpallur vendimin në mënyrë të pavarur. Kur i vinte rradha për të folur, plaku ngrinte shkopin dhe kryeplaku i jipte të drejtën të shprehej.
Vendosja e pleqëve përqark, pra në rrethin e shenjtë, si e quan Homeri, evokon barazinë ndërmjet pleqëve – gjyqtarë, kjo ishte barazia e shenjtë e demokracisë autentike helene, njëlloj si ka funksionuar në kuvendet tona, madje përshkrimi i asamblesë popullore, që ka bërë Homeri në Iliada, përkon me atë të Kuvendit, që
përcakton Kanuni i Lek Dukagjinit ne librin e XI, nyja 141, § 1002, ku sanksionohet barazia demokratike:
§ 1002: Plak mbi Plak, gjyq mbi gjyq dhe bé mbi bé, kanûja nuk bân.
Në të drejtat helene dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, Këshilli i Pleqëve shprehte pushtetin oligarkik, ndërsa asamblea popullore helene dhe Kuvendi arbëroro-shqiptar, shprehin pushtetin demokratik.
Pleqtë e mbledhur në kuvendet tona, rrinin të ulur në rreth (rrethi shenjtë si e pershkruan Homeri në Iliada), ulur në mënyrë të tillë, që sejcili të shihte tjetrin, ndërsa pjesa qendrore e sheshit ishte e lirë. Të gjithe burrat në kuvend i mbanin armët të mbështetur në prehër, ose i vendosin në tokë anash, por asnjeri nuk i përdorte dhe në raste se ndodhnin provokime apo fyerje te renda.
Populli në Kuvendet tona qëndronte si dëgjues i zellshëm, i vendosur prapa rrethit të pleqeve mentora,
por nuk kishin të drejtë të ndërhynin, nuk mund të shprehnin opinione, pra proçedurat e funksionimit të kuvendeve arbërore – shqiptare, janë të njëjta si i përshkruan Homeri në Iliada.
Në kuvendin arbëroro-shqiptar, pleqtë flisnin me rradhë (njëlloj si e pershkruan Homeri) dhe kur njeri fliste, të gjithë të tjerët ishin të detyruar ta dëgjonin në heshtje. Gjatë debatit në kuvendin ishin të ndaluara fjalët ofensive, nuk lejohej të shahej, as të fyhej tjetri, madje nuk lejohej ta ndërprisje dhe kur folësi gabonte. Kush vepronte në kundërshtim me këto rregulla ndëshkohej rëndë. Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, kryetarët e familjes, krenët e fisit, të trevës, të bajrakut kishin të drejtë të thërrisin Kuvendin për të lidhur marrëveshje, për të gjykuar, për të zgjidhur konflikte, sidomos në rastet e gjakmarrjeve, por gjithmonë në bazë të ligjeve dhe rregullave të parashikuara në Kanun:
Në librin XI, nyja 141 e Kanunit të Lek Dukagjinit, sanksionohen detyrat dhe të drejtat e pleqnisë, sidomos në funksionin si gjykatës, që përkojnë me ato të drejtës antike helene, ndër të cilët rendisim:
§.992. Pleqt jânë a të parët e vllaznive a Krenët e fiseve, zyra e të cillvet âsht e mbeshtetun në themel të
tagrit kanûnor.
§.994. Pleqt thirren edhe burrat më za per urti dhe qe jânë regjun ndër gjygje e pleqni.
§.995. Për pûnë të veçanta dhe për të kapme të posaçme, … pleqt pêrgjigjen për gjyqin e bam prej tyne e i
njoftun prej kanûnit, mjaft që të pleqnojnë mbas kanunit.
§.996. Pleqtë e Kanunit kàn tager me shmangë çdo rragë e kërcnim damesh e vrasje, kû me urti, kû me
fuqi bashkë me katund e ndër kërcnime të randa fôrt do të lypin krahin e Krenvet e të djelmvet të
Flamurit, per të pru në mend të dalunin mendësh.
§.997. Pleqt kàne tagër me mbledhë katundin, kùr mos të due kush me ndêjë gjygjit të folun mbas kanûnit
e pà krahambajtje.
§.998. Për pleqni të vogla do të mirren Pleqt në katund përmbas vllaznijet e fisit.
§.999. Pleqtë e mârrun për me bâ ndonje pleqni … kanë tagër me bâ gjyq e me e çue deri në mbarim (me e
perfunduar).
§.1000. Jo vetem Pleqte dhe Krenët e Kanûnit kàn két tager, por edhè Pleqt e çashtjevet të veçanta, si t’i
ketë zgjedhë kush për pleq, kàn tagrin e permendun.
§.1002. Parimi î kanûnit âsht: “Plak mbi Plak, gjyq mbi gjyq e bé mbi bé, kanûja nuk bân.
§.1003. Pûnët e randa, që e vrugnojne nderen e katundit a të Flamurit, do të peshohen prej Pleqvet të
katundit dhe prej Krenëve të Flamurit.
§.1004. Pleqtë e Krenët e Flamurit nuk mùnd të kpusin kurrnji gjyq e nuk mùnd të gjobisin kend në
katund, pà i pasë me vedi Pleqt e Strapleqt e katundit, në të cillin gjindet fajtori.
Si shihet, Kanuni i Lek Dukagjinit ia kufizonte pushtetin autokratik kryetarit të familjes, kryetarit të fisit, kryeplakut, bajraktarit, kësisoj me Kuvendin sanksiononte karakterin demokratik të këtij institucioni.
Si e tregon Homeri në Iliada, këshilli i pleqëve të ulur mbi gurë në formë rrethi, bënin drejtësi. Kjo skenë zhvillohej njëlloj në kuvendet arbërore-shqiptare, si e thekson francezi Albert Dumont, i cili gjatë udhëtimeve në trojet e malësisë shqiptare të veriut, kishte asistuar në një Kuvend, të cilin e pershkruan me hollësi: “Kur prijësit arbërorë mblidhen të vendosin, ata formojnë atë që quhet “la ronde du sang” (rrethi i gjakut), çka sagat e vjetra e quajnë “gerichtsring” (rrethi i gjykatësve). [Albert Dumont: Le Balcan et l’Adriatique: Les Bulgares et les Albanais, Publ. Didiè 1873].
Dumont e kuptoi se ky zakon, ky rit fisnik arbëror, kjo mënyrë e administrimit të jetës dhe e të Drejtës me kanunin, kishte ngjashmëri të habitshme me ritin e vjetër homerik, madje ai shprehet “ngjajnë aq sa m’u duk, sikur koha kishte mbetur në vend”. Në udhëtimet e tij në Shqipëri, nga veriu në jug, ideja e Dumont merr një formë solide: ai është i bindur se prushi i lashtë homerik ishte ende i ndezur ndër banorët e maleve shqiptare.
Në skenën e gjyqit të përshkruar nga Homeri mungon Mbreti, që si dihet ato kohë, çdo qytet-shtet (Polis) kishte mbretin e vet, me rol qendror në jetën publike, si rezulton në pasazhe të tjera të Iliadës (libri II, vargjet 204 – 206) kur rrëfen për Menelaun, Agamemnonin etj, por dhe si rafigurohet në rrethin e katër të mburojës të Akilit, ku mbreti vëzhgon dhe kontrollon mbledhjen e të korrave. Në Greqinë e lashtë, mbreti ishte dhe gjykatësi suprem, pra ai që ushtronte drejtësinë, ku sentencat e dhëna prej tij, ishin të pa apelushme. Kështu ishte dhe mbreti ilir Genci, mbret i ardianëve dhe gjykatës (shekulli II para K), si ishte në shekullin XIII Dhimitër Progoni, Princeps Albaniae – Princi i Albanisë dhe Judex Magnum – gjykatësi i madh.
Mungesa e figurës së mbretit në mburojën e Akilit, është zëvendsuar me këshillin e pleqëve, të ulur në rreth me spektër në duar, që është simbol i pushtetit. Shumë helenista, mendojnë se mbreti ua kishte deleguar pushtetin pleqëve, që të administronin çështjet për interesa shoqërore, por jopushtetore, ndërsa autorë të tjerë mendojnë se në atë kohe, këshilli i pleqëve ishte pjesë e qeverisjes oligarkike të qyteteve – shtete, të cilët ushtronin drejtësinë; ndërsa të tjerë thonë se nuk gabohet aspak, në se thuhet se pleqtë ishin antarë të oligarkisë qytetare (qytete-shtete), që e kishin zëvendesuar pushtetin e mbretit.
Nga këto dëshmi të Homerit, kuptohet se komuniteti helen ishte impenjuar të zgjidhte krimet e hakmarrjes – gjakmarrjes, duke i a hequr këtë të drejtë individëve të implikuar dhe duke ia atribuar jo gjykimit monarkik, por vendimeve të kolegjit të “gjyqtarëve”, pra këshillit të pleqëve.
Ne kanunin e Leka Dukagjinit, ky aspekt evidencohet qartësisht, duke i a dhënë këtë të drejtë pleqënisë dhe jo kryetarit te familjes, as krenëve të fisit, as krypelakut dhe as bajraktarit. Pra, askush nuk mund të dilte mbi Kaunin, kuvendi ushtronte pushtet te fuqishëm në trojet arbërore. Komunitetet fshatare kishin në krye krenët e fisit, por ata nuk ishin princa absoluta, por vetëm zbatues të vendimeve të kuvendit. Kanuni i Lek Dukagjinit duke iu referuar krenëve – autoriteteve të fisit, parashikon se në se gabonin, ose merrnin vendime të padrejta në kundërshtim me normat e Kanunit, ata ishin subjekte të gjobave dhe ndëshkimeve, njëlloj si çdo person i trevës. Në raste lufte autoriteti i krenëve të fisit shfuqizohej dhe rolin drejtues e merrte kapedani i burrave të armatosur, pra komandanti i ushtrisë.
Krahas pleqëve (senatorëve) krenëve të fiseve (fisnikët, bujarët), kryeplakëve dhe bajraktarëve, sipas paragrafit 1146 të Kanunit të Lek Dukagjinit (libri XI), në Kuvend mund të thirreshin dhe persona të tjerë, që shquheshin për mençuri, pra thirreshin eksperta për të shprehur mendime për çeshtjet gjyqësore, sidomos kur kërkohej zgjidhje me drejtësi e problemeve delikate të hakmarrjes – gjakmarrjes, ose për pagesën e
gjakësit (Taksa e gjakut).
Në Iliada, Homeri tregon se të dy personat, nuk e kishin zgjidhur mosmarrëveshjen mes tyre për pagesën e aktit të gjakmarrjes, andaj i drejtohen për ndihmë “istor”(vargu 501 në Iliada), që në greqishte do të thotë “ai që i sheh”, “ai që i di të gjitha”, sepse ata i njihnin “pèirar”, që në greqishten e vjetër do të thotë e njihnin kufirin e fajit, shkallën e krimit. Rolin e istor – ekspertit për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në ngjarjet e gjakmarrjes, Homeri e përshkruan dhe në librin XXIII të Iliadës, në vargun 486, ku tregon rastin kur thirret Agamemnoni, për zgjidhjen e konfliktit të Ajaksit me Hidomeneon.
Një skenë të ngjashme me istor – ekspert, e përshkruan Eskili në tragjedinë Eumenidet, ku për të gjykuar Orestin, i cili vrau nënën e vet Klitemnestra, për t’u hakmarrë se ajo kishte vrarë burrin Agamemnonin, pra të atin e tij, u ngarkua një gjykatë mentorësh athinas, që e zhvilloi proçesin në Aeropago, që ishte gjykata e Athinës në një shesh nën Akropol. Në fakt, Aeropago ishte forumi, i cili nga viti 624 para K, përfaqësonte Asamblenë e Pleqëve, që funksiononte si gjykata për zgjidhjen e rasteve të gjakmarrjeve, por në vitet 462 – 461 para K, Efialte dhe Perikliu e kufizuan fuqinë e Aeropago, e cila me pas u mor vetëm me zgjidhjen e krimeve të lidhura me sakrilegjet dhe vrasjet me dashje.
Në skenën e gjyqit që përshkruan Homeri në Iliada, të dyja palët kundërshtare diskutojnë rreth çmimit, që duhej paguar për vrasjen. Helenët përdornin fjalën pena, peine, ishte pagesa me parà e gjaksit dhe kjo fjalë u përdor më pas nga romakët në gjuhën latine, në formën pendere, poenam. Historiani romak Publius Cornelius Tacitus në veprat “Historiae et Annales” dhe “De origine et situ Germanorum” tregon: Vonesa e kryeryjes të gjakmarrjes, nxiti pagesën në parà të një personi tjetër, pra të vrasësit. Më pas vrasësi paguhej me dhënien e një numri kafshësh e atëherë të dy familjet ishin të kënaqura. Këtë kriter e zbatojnë ilirët dhe gjermanët”.
Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, në rastet e mosmarrveshjeve ndërmjet dy fshatrave, dy familjeve, dy individave e në veçanti në raste vrasje per gjakmarrje, menjëherë aktivizohej fisi me kryefamiljarët, kryetarët e fisit dhe pleqësia e fshatit, te cilet pasi analizonin ngjarjen, ndërhynin për pajtimin e palëve. Kuptohet zgjidhja e konfliktit te krijuar nga gjakesi per gjakmarrje nuk i lihej spontanitetit, nuk trajtohej si ngjarje personale, por si dukuri publike, pra ndiqeshin proçedura drejtësie njëlloj si ato të drejtës helene.
Në rastin e gjakmarrjes, kur familja fajtore kërkonte Besën, ndërhynin menjëherë pleqtë e fshatit, te cilët ndërmjetësonin në familjen e viktimes, të jipte Besën e parë 24 orëshe e me pas Besën e dytë 30 ditore.
Si në Greqine e lashte dhe ne fiset iliro-arberore, funksiononte sistemi i “istor-ëve”, i ekspertave pajtues, qe ishin kryefamiljarët e shtëpive tëe fshatit, krenët e fisit dhe sidomos këshilli i pleqëve mentora, i cili ishte një institucion autoritar drejtësie. Thirrja e ekspertëve në kuvend shprehet qartë në paragrafin 1000 të Kanunit të Lek Dukagjinit ku theksohet: “Jo vetem Pleqte dhe Krenët e Kanûnit kàn két tager, por edhè Pleqt e çashtjevet të veçanta, si t’i ketë zgjedhë kush për pleq, kàn tagrin e përmendun”.
Kur fshati ose treva (Bajraku) ndodheshin në luftë mes tyre ose me pushtues të huaj, mblidhej Kuvendi, i cili unanimisht vendoste “armëpushim” për të gjithë individët dhe familjet, që ishin ne konflikte gjaku (hakmarrje – gjakmarrje) dhe publikisht i jipnin BESËN njeri tjetrit dhe së bashku shkonin në luftë me një organizim kompakt e i qendrueshem. Këtë fakt patriotizmi e dëshmon Marko Boçari ne kujtimet e tij, i cili duke respektuar vendimin e këshillit të pleqeve, sipas Kanunit të Çamerisë, i fali gjakun kapidan Xhavellës dhe se bashku krah per krah, luftuan me heroizëm kundër turqëve.
Kuvendet arberore-shqiptare kur gjykonin raste të tilla, mbylleshin me një vendim, me sentencën finale, që shprehte në mënyrë demokratike mendimin kolegjial dhe unanim të pleqëve e në raste kur kishte mendime të ndryshme, atëhere shpallej vendimi i shumicës. Në malësitë tona, pajtimi i gjaqeve ishte dukuri e shpeshtë dhe mbyllej me pajtimin dhe vllaznimin e dy personave dhe dy familjeve, që kishin qenë në gjak. Proçesi i paqëtim-vllazerimit, kryhej me ceremoni solemne, impresionuese e me shumë emocione. Në raste paqëtimi, pleqësia mblidhte fshatin e njeri nga pleqt, thërriste dy kryefamiljareët, ose dy personat e implikuar në gjak-marrje (nga familja e vrasësit dhe nga familja e të vrarit) dhe pasi u lidhte sejcilit me pè një gisht, i bënte një prerje të vogël me thikë në mollëzën e gishtit dhe pikat e gjakut i hidhte në një gotë vene, ose në një gotë rakie dhe dy personat qe do te paqetoheshin, pinin venen nga gota e tjetrit, duke i kryqëzuar duart e kësisoj shpalleshin vellezër (probatina). Kjo ceremoni Shekspiriane, zhvillohej në një atmosferë festive, me urime nga të gjithë pjesëmarrësit, të shoqëruara me të shtëna pushke dhe shpesh me muzikë.
Si kuptohet Kuvendet tona, funksiononin në bazë të parimeve të demokracisë autentike iliro-arbërore, një model ideal demokratik, që sot do ta kishin zili parlamenti i Shqipërisë, ashtu dhe parlamentet dhe senatet më moderne të botës. Ashtu si Agorà dhe Kuvendi, mblidheshin në vende të caktuara, zakonisht në sheshe të qendrës administrative të fshatit, të trevës, të bajrakut, ose në territore të lidhura me ngjarje historike, si dhe në vende të veçanta te konsideruara te shenjta sipas tradites pagane – prekristiane. Ne fillim te shekullit XIX, ne Shqiperine e veriut ishin organizuar 112 Bajrakë dhe sejcili Bajrak kishte falmurin e vet dhe mblidhte
kuvendin në vende të caktuara.
Sipas Kanunit të Leka Dukagjinit, fshatrat, trevat dhe bashkësia e trevave, funksionin si një konfederatë e gjërë republikane, ose si një republikë me të vërtetë demokratike dhe në të njëjtën kohë aristrokratike.
Ishin demokratike, sepse kryetari i saj, përveçse kishte të njëjtat detyrime dhe të njëjtat të drejta si çdo qytetar tjetër, ishte njëkohësisht dhe përgjegjës direkt për zgjidhjen e çdo padrejtësie, ose pakujdesie që mund të shkaktonte dëme familjeve të tjera, ashtu si së bashku me kryetarët dhe pleqtë e fshatit, ndërhynte për zgjidhjen e konflikteve, që kishin lindur në atë komunitet dhe që ende kishin mbetur pezull e të pazgjidhura.
Ishin aristrokatike, sepse vetëm kryetarët e familjeve dhe krenët e fiseve të fshatit, që formonin senatin, kishin të drejtë të përfaqesonin dhe të vendosin në mënyrë kolegjiale, ndërsa anëtarët e tjerë, e përfaqësonin familjen vetëm me autorizimin e kryetarëve të tyre. Me fjalë të tjera, në këtë republikë aristrokatike dhe demokratike, populli gjykon dhe vendos me kryefamiljarët, me krenët e fisit ose me keshillin e pleqëve.
Në se do të shkëputeshim për një çast nga ideja kohë dhe do ta vështronim qytetërimin në esencën e saj të vërtetë, do të kuptojmë se bashkësitë e dikurshme iliro-arberore, ashtu si republika e Athinës e Perikliut, e atij prijësi pa pallate; ose të vështronim konfederatat e para romake, do të kuptojmë se këto tre qytetërime kishin një ngjashmëri impresionante mes tyre. Do të mjaftonte vetëm kjo konsideratë, për të konfirmuar çfarë kemi thëne dhe mbështetur, pra se qytetërimi iliro-arbëror i ka rrënjët thellë në lashtësi dhe në forcën e mrekullueshme të popullit tonë, që me njerëzit më të mençur, vunë bazat genetike të kombit shqiptar, madje janë bashkautorë në krijimin dhe në përhapjen e asaj drite, që sot quhet qytetërimi europian.

MIRËNJOHJA SI VIRTYT NJERËZOR DHE INSTITUCION MORAL Nga Albert HABAZAJ

 

1. VLERËSIMI I SHOQËRISË


Nuk po rrëfej çfarë folën zonjat Eloina Tozaj, Eva Çipi, Zamira Agalliu dhe zotni Gani Rroshi, në ditën e vlerësimit tim shoqëror, sepse ishin fjalë të shkëlqyera, shumë, por unë i marr me rezerva, se s’i ngre dot. Unë thashë këto fjalë:
…Më bëtë me djersë Eva dhe Lona…Më bëtë të skuqem… Ku jam mësuar unë me këto. Pastaj, tani unë jam pensionist…
Trupi im është i brishtë të mbajë gjithë ato fjalë të mëdha, gjithë ato nderime të mëdha.
U jam mirënjohës zonja Suzana Rama Numani (ndërkohë dhe vajza e mikut tim), zotni Gani Rroshi, zonja Eva Çipi, profesoreshë e nderuar, gur i çmuar i Universitetit, bashkë me zonjën Eloina Tozaj Çipi!
Mirënjohje pa kufi! U përulem… U përulem me shpirt.
Unë nuk i kam qejf këto dekoratat, jam sinqerisht… Eqeremi, Ruzhdiu i dinë mirë këto gjëra. Dhe Zamira. Por ardhka një çast, që të “ngacmokan” njerëzit e mirë. Megjithatë, unë prapë do të kujtoj thënien e artë, mallkimin e shkodranit, që duhet të jetë në qendër të vëmendjes për të gjithë ne, misionarët, ambasadorët e paqes, ata njerëz që përçojnë tek të tjerët mirësi, paqe, dinjitet.
Shkodrani thotë: “Me t’hy vedi n’qef!”
Nga kjo ne duhet të ruhemi në jetë të jetëve, sa të kemi frymë dhe t’ua transmetojmë brezave.
Do të më falni për këtë figurën (pamjen e fytyrës) jo shumë simetrike, por në kurrizin e 65 viteve kam udhëtuar në këmbë, dhe kur koha më ka qëlluar me furtunë, dhe kur ajo më ka ndriçuar me diell, sepse, po s’qemë në këmbë, me dinjitet dhe faqebardhë kot që rrojmë.
Stafetën e traditës e kam mbajtur me nder, e përçoj dhe dua t’jua lë brezave. Si unë, edhe ju më mirë se unë, apo dhe si unë xhanëm jo keq.
Është familja e para.
Detyrat shtetërore mendoj se i kam bërë mirë. Dhe ato shoqërore, po ashtu mirë.
Detyrat familjare, që janë të parat dhe të fundit, sepse në familje lind dhe perëndon jeta, për të rilindur në ciklin e saj.
Janë drita, dielli, hëna. Janë në jetë të jetëve.
Edhe dy gjëra që në këtë jetë, deri tani, që do të riciklohet, siç e tha dhe Zamira, kam bërë, çfarë kam bërë…
– Një krenari që më mbush me dinjitet vetiak është HIMNI I UNIVERSITETIT “ISMAIL QEMALI” VLORË, në 30-vjetorin e themelimit të tij. Dhe për këtë realizim, Eloinën, që ishte anëtare e komisionit në të dhjetëshet, në të dy 10-shet, e falënderoj për këmbënguljen, se kështu ishin…
– Po ashtu, një nga vlerat e rrënjës sime është grupi “10 Shqiponjat e Tërbaçit”, që është jo vetëm për vendlindjen time, jo vetëm për gratë, vajzat, nënat, mbesat, bijat, nuset tërbaçiote, por për mbarë femrën vlonjate, labe, shqiptare, sepse ende shoqëria jonë është shkëmbore e thepisur.
Dhe një herë dua të kujtoj thënien e Emanuel Kantit: “Mosmirënjohja është kuitensenca e poshtërsisë”.
Mirënjohja është virtyt njerëzor.
U falem!…


2. MESAZHE ME DRITË
Ju që vlerësoni mua [Federata e Paqes Universale] si Ambasador i Paqes me çertifikatën: “MIRËNJOHJE” (me rastin e daljes në pension) “Për kontributin e dhënë si studiues, bibliograf, poet, shkrimtar dhe recensues; si drejtor i Bibliotekës Shkencore “Nermin Vlora Falaschi” pranë Universitetit “Ismail Qemali” dhe si kryetar i Shoqërisë së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë” – zonja Eva Çipi, Kryetare e Këshillit Rajonal të Paqes Vlorë dhe z. Gani Rroshi, Sekretar i Përgjithshëm i Federatës së Paqes Universale – qofshi të bekuar nga Ylli i Mirësisë që shndrit Yjësinë e Paqes Universale, se ne misionarë drite jemi, se familja është shkolla e dashurisë dhe paqes, se standardi më i lartë i të jetuarit është jeta për hir të tjetrit.
Mesazhin tim për ju, në këtë ditë të veçantë të 4 Korrikut 2025 për mua, aq më tepër në këto kushte që jam, po e thur me këtë vjershëz të vogël, thurur me dashuri të madhe dhe mirënjohje të thellë:

Kur grindemi bëhemi pak
Kur duhemi bëhemi shumë,
Dyshoj e nuk jam i bindur në fakt
Si reflektojmë sot ti dhe unë…

Le t’i harrojmë ankesat gri, motra e vëllezër
Të dashurojmë të nesërmen çdo ditë,
Ngaqë kemi nevojë të ndihemi njerëz
Shkula zemrën, lart e ngrita, bëra dritë!…

*) Ky ishte “fjalimi” im, që fola me gojë atë mbrëmje të këtij 4 korriku që iku, aq e veçantë, vlerësuese dhe e çmuar për mua. Nuk mbajta atë që kisha përgatitur me letër. Nuk më pëlqeu ashtu. Kisha shumë emocione. Shumë.
Dhe një herë faleminderit Eva, Lona, Gani e Zana! Faleminderit Zamira Zamira Agalliu, Eqerem Canaj, Ruzhdi Bajrami, Anila Toto, Hava Mucaj, Genc Demiraj, Sokol Toto, Artan Islami, Veneranda Billa, Vera Zaho, Lela Qejvani, Kreshnik Çipi, të gjithëve ju, misionarë mirësie, u falënderoj nga zemra.
Patjetër kunatën time Aurela Abazaj dhe, të parën dhe të fundit Mejon, Meme Ribaj Habazaj – familja ime. Plotmëria.
Mirënjohje të gjithmonshme!… Ju falem!..

Ujë i Ftohtë, Vlorë, e premte, 4 Korrik 2025


Send this to a friend