Ahhh, Dëshira, ky subjekt i përjetshëm i artit që gjithnjë ka patur vendin qëndror në krijimtarinë artistike. Por si shfaqet dëshira në vizatim dhe në pikturë?

Kjo ekspozite që unë do ta quaja “Kapela e dëshirës”, shkakton për shikuesin një « shok » sensitiv në procesin e stimulimit dhe ndërmjetësimit emocional, pasi ndjehemi totalisht nën pushtetin e një obsesioni afektiv, që ka të bëjë me vlerat hedonistike lidhur me ndjeshmërinë tonë për sublimen dhe magjepsjen, duke u përfshirë e gjitha në një odise të vetme sensoriale e retorike, krijuar dashurisht nga autori i saj Dastid Miluka.

Pas vizitës reale (dhe virtuale) në këtë vend kulti, në këtë arqipelag të ndjesive të dëshirës dhe të kënaqësisë, nën vështrimin e vëmëndshëm të atij që e kundron, ne mund të gjejmë pak a shumë përgjigjet e pyetjes së mëparshme dhe të deshifrojmë krijimin e dëshirës në gjirin e kësaj ekspozite..

Me tablotë e tij të mrekullueshme, artisti provon se eshte kthyer në një admirues të bukurisë femërore dhe i shfaqjes vizuale të shumëpushtetëshmërisë që ka trupi femëror, duke përfshirë këtu edhe identitetin artistik që sugjeron kjo e fundit. Njeriu ështe gdhendur përmes një egzistence të limituar, ai është një krijesë e dëshirës. Subjektet e prezantuara, qofshin nudo apo portrete, na çojnë në intimen, brishtësinë komplekse të sensualitetit. Ato manifestojnë një forcë të madhe poetike dhe ruajnë një karakter rilindës kënaqësie e dëshire, duke përjashtuar me elegance tensionet e pakuptueshme dhe të egzagjeruara midis nudos dhe nuditetit. Në këto tablo gruaja është parë si një qenie e veçantë dhe rrjedhimisht të gjitha elemetet e lidhura me të, që trajtojnë subjektet e dëshirës, të kënaqësisë, seksualitetit apo të dashurisë në aspektin më epshor, evokojnë një lloj erotizmi të ngjizur në universin piktural.

Një perandori kënaqësie shqisash merr formë gjatë kundrimit të trupave e portreteve, duke na dhënë imazhin e pastërtisë, hijeshisë, elegancës dhe dashurisë sensuale. Në ansamblin e veprave të paraqitura, artisti ka ditur të marrë në konsiderate, në kozmosferën e punës së tij, lidhjen delikate që ekziston midis nuditetit, portretit dhe rolit të subjekteve: “Nuditeti ekspozon një rol që nuk është ai i subjektit”, “Portreti nuk e pranon nuditetin sepse ai zbulon atë të subjektit, një lloj tjetër nuditeti intim që nënkupton fshehtësinë e evidentimit e e fshehtë të subjektit.” (Jean-Luc Nancy, Le regard du portrait, Paris, éd. Galilée, 2000).

“Nudo” është themeli i nevojshëm i të gjitha arteve të vizatimit » (E. Bersot). “Gjurma e asaj që ne quajmë delikatesa e bukurisë greke e nudos i shket nganjëherë veprave të disa piktorëve që e transformojnë atë në një gjurmë ngurtësie apo shtrëmbërimi” (Mme. L. Colet). Në këtë ekspozitë, kjo gjurmë delikate e bukurisë së nudos rigjen gjithë shkëlqimet e saj, pasi ajo na shfaqet si një motiv autonom që nuk i nënshtrohet kontekstit dhe preteksit, duke u sublimuar nga një emancipim i befasues.

Një vektor i rëndësishëm i këtij prezatimi të dëshirës duket se është erotizmi. Veprat e kësaj Kapele dëshire na zhysin ne vorbullën e një vizioni që integron dimensionin fizik të trupit, njëkohësisht në aspektin realist dhe në fantazmat që mund të zgjohen prej tij. Erotizmi është një mirazh, ai na çon gjetkë. Eshtë i veçantë tek secili nga ne, dhe kushdo reagon sipas personalitetit të tij përballë erotizmit. Nudo, në vetvete është erotike .

Duke folur për dëshirën dhe erotizmin në raport me nudon, Claire Maingon shkruan: “Gjithnjë ka pak nuditet tek nudo dhe pak nudo në nuditet”. Sipas saj ka dy mënyra për ta kuptuar paraqitjen e dëshirës, ose në prizmin e ideales, ose në prizmin erotik. Personalisht mendoj se këtu artisti ka zgjedhur mënyrën e dytë.

Paleta e ngjyrave të përdorura, që na kujton ngjashmërinë me atë të piktorit të famshëm Takashi Murakami, përforcon onirizmin e personazheve, bukurinë e tyre ferike, duke përcjellë kështu thelbin e sharmeve të tyre efemere, të pakapshme dhe proteiforme, të mbeshtjella nga një tis dinjitoz plot pastërti dhe hire.

Më lejoni që personazhet ti quaj “Venuset” e Dastidit. Më ngjan se ato jetojnë në një realitet të pazakonte, në një atmosferë të ngjashme me atë të njëmijë e një netëve. Ato janë të veshura me një bukuri të veçanë, atë çka i jep një gruaje pamjen madhështore të lirisë. Ato janë të gëzuara, delikate, të përkujdesshme, të shpenguara, krenare, moskokëçarëse, plot finesë, gazmore, ëndërrimtare.

Ato proklamojnë jetën, pasi jeta është një lule e magjishme, është festa më e bukur që mund të jetojmë.

Koherenca vizuale, drita, tekstura, kontrastet e ngjyrave, lëvizja, këndvështrimi, trajtimi i hapësirave, gjendja e përkohëshme dhe e çastit, afeksioni që artisti u huazon këtyre grave si objekte, dëshmon se ai i konsideron ato si trashëgmtare të vështrimit të parë të jetësor. (Kheira Chakor).

Raporti i veçantë që shikimi ynë vendos në mënyrë enigmatike me funksionin e tablove gjatë kundrimit, ka të bëjë me vështrimin që artisti kërkon t’i imponojë vizitorëve, një lloj « pasiviteti » i favorshëm për të inkurajuar pjesmarrjen « aktive » të spektatorit.

Të flasësh për nudon në pikturë , edhe pasi ke vështruar me shumë se njëherë këto vepra, nuk është e lehtë. Ai, që përballë veprës së artit nuk ka as autoritetin e një eksperti, as njohuritë e një kritiku apo dijen e një historiani arti, nuk do ta shpjegonte lehtë magjinë apo fanitjen e ushtruar nga « shiu i penelit », kësaj veçantie dalluese të artistit. Sipas S. Freud (Një kujtim fëmijërie i Leonard de Vinci), është e pamundur të zbulosh dinamikën e fshehtë të shpirtit të artistit; ajo në mënyrë të pavetëdijshme, është origjina e shprehisë së krijimeve të tij.

Përkundrazi, sensualiteti i sugjeruar në tablotë e evokuara më sipër, gjen një eko te thelle, duke na zbuluar nje aspekt të paparashikuar të dëshirës si motori përcaktues i motivacioneve njerëzore të erotizimit imagjinativ të trupit. « Çdo art është erotik ». Kjo thënie e Adolph Loos që hap librin mbi Gustav Klimt (La Philosophie, la sexualité et le Désir chez Gustav Klimt), është ilustruar më së miri, në veprat e Dastid Milukes.

Artisti e popullon universin e tij të femrave fantazmagorike, epshndjellëse, perfekte apo me difektet e tyre të mrekullueshme, të pakapshme, tërheqëse, të paqta dhe jashtë kohës. Pozicioni i tyre i shtrirë, flokët e zbukuruara, ndonjëherë me objekte të tjera mitike, vështrimi i pyetës i femrës në plan të parë, janë thellësitë erotike dhe të dëshirueshme, ato na japin një vizion realist të dëshirës dhe të ndarjes bashkarisht të kënaqësisë. Ngjyra e kuqe në faqe, mbi buzë, pranë zemrës, fytyrat me njolla të ngjyrosura që tregojnë gjendjet shpirtërore të personazheve, që përshkohen ka shume gjasë, nga një evokim i mundshëm i kënaqësisë fizike të tyre, janë një revendikim i dëshirës, dhe dëshmojnë për një seksualitet të afirmuar dhe të çliruar nga pa ndjesija e fajit.

Pasqyrë e metamorfozës së shijes, trupi nudo shpreh më së miri, gjithshka që ne lakmojmë, dhe gjithçka që ne i trëmbemi. Si rrjedhojë, mund të konfirmojmë që nudoja ka funksionin( figurativ) e një gremine në të cilën spektatori duhet të përballet me gjashmërinë apo pangjashmërinë e tij me modelin e ekspozuar, sado e thjeshte apo e ndërlikuar qoftë ajo. Nudo, nxjerr në dritë gjithshka, e shfaq atë që fshihet. Nënvizon frustrimet. Bën të fërfëlloj dëshirën. Nudoja detyron menjëherë përballjen tonë me veprën e artit, në voluptetin kompleks të vështrimit tonë. Duke kërkuar thelbesoren që shfaqin këto tablo, kuptojmë se jemi perballë një « materje » të ushqyer po aq nga ana mendore sesa nga ana trupore.

Përmes kësaj ekspozite, shprehje pak a shumë e maskuar e erotizmit dhe sensualitetit, autori na zbulon procesin e tij të krijimit artistik, duke tentuar të kuptoj dhe interpretoj dëshirën e qenies njerëzore, në brendësi dhe përtej saj, pasi arti bën të mundur atë çka jeta shkatërron.

Procesi krijues i autorit ,është i lidhur në mënyrë intime me fytyrën dhe trupin e gruas. Realizimimi i veprave ngjizet dhe shkrihet në atë që është më sensoriale, më sensuale, më trupore : janë dëshirat e fuzionit, dëshirat e ndjesive, dëshirat e kënaqësisë së gjithëpushtetshme, që dëshmojnë mbi lëvrimin e palodhshëm të punës në aspektin psiqik, në aspektin e të imagjinuarit e të krijimit mendor, të lidhjes, të paraqitjes, si dhe punës në aspektin e simbolizimit.

Krijimi artistik i lësaj « Kapele të dëshirës” integron në aspektin sensorial atë çka është më domethënëse, trupin dhe mendimin, modernitetin dhe prezantimin e tij, duke qëndruar kështu në kufijtë e psikizmit. Nudot dhe portretet e tij na japin përshtypjen se personi që ka pushtetin është femra.

Nudot e ekspozitës nuk përfshihen në një konteks kohor, as narativ. Erosi i përket të gjitha kohëve, të gjitha epokave, ai i shpëton çdo lloj konteksti. « Eros energoumenos » është energjia vitale, deliri hyjnor, një dhunti e fjalës magjike, sepse jeta së pari përçohet përmes trupit.

Portretet dhe nudot në këto vepra arti, manifestohen si rezultat i mekanizmave të projeksionit dhe integrimit, të elementeve psikike dhe aspekteve trupore. Autori i « Dëshirës » na çon saktësisht në thelb te krijimit piktural, atje ku zonat midis trupit dhe mendimit, brënda dhe jashtë, dëshirave të fshehura dhe atyre të dukshme, janë ende flu.

Mishërimi i nudove femërore shndërohet kështu në një lloj metafore trupore: trupi real, trupi imagjinar, trupi fantazmagorik, trupi total apo i pjesshëm, trupi pulsion, trupi dëshirues dhe i dëshiruar. « Zbukurojeni, zbukurojeni », përsëriste papushim Renoir në lidhje me krijimin piktural. Dhe këtu konstatoj me kënaqësi se artisti ndjek përsosshmërisht këshillën e Renoir. Mjafton të përmendim portretet dhe disa nga nudot e tij, duke përfshirë edhe triptikun e tri femrave, nuditeti i të cilave është pikërisht një alegori e bukurisë dhe e delikatesës, pa asnjë lidhje me seksualitetin.

Nuditeti femëror nuk është vetëm objekt i fantazmave të artisit. Ai mund të shihet si një shprehje alegorike e një farë orgazme shpirtërore dhe erotike, përzier me dëshirën e tij për të pikturuar apo fiksuar në kohë, një ëndërr bukurie. Statuti shumëvlerësh i këtyre femrave të paraqitura në tablo, hijeshia e delikatesa e trajtimit të tyre, mëshiron më së shpeshti bindjet artistike të autorit, triumfin e ndjeshmërisë së tij reale dhe imagjinare, duke ditur të shkëpusi me intuitë dhe inteligjencë, disa vizione nga instinkti krijues i kapjes së imazheve duke i përvetësuar ato.

Nën përkëdheljet e penelit të tij, mëkuar me vështrimin e tij admirues, femrat në këto tablo na shfaqen të pavarura dhe thellesisht të ndërgjegjshme për shkallën sipërore të bukurisë së tyre të përsosur. Me një vështrim lumturie dhe ëndërruese, ngjyer nganjëherë me nota narcisizmi në portretet e tyre, në forma trupore të brishta apo voluptive, elegante dhe sensuale, krijimet e Dastid Milukës mishërojnë jo vetëm bukurinë, sensualitetin, feminitetin po gjithashtu, njëkohësisht edhe modernitetin.

Ato nuk janë vepra të heshtura, sepse nuk janë vetëm të bukura. “E bukura nuk përfaqëson asgjë.” (Rodin). Para se të erotizohet, trupi fillimthi është objekti i një pështjelljeje shpirtëriore dhe mendore, që duhet ditur ta zotërosh dhe ta duash me gjithë diversitetin e tij, gjë që artisti e ka arritur me sukses.

Për të përfunduar do doja të thoja dy fjalë për aurën muzikale në ekspozitën « Dëshira ». Tinguj imagjinarë e hyjnorë, gjallojnë në heshtje nga kjo kapelë e dëshirës. Nuk ka art pa një qëllim poetik.

Piktura shquhet për disa lloje sensacionesh të veçanta që rezultojnë, nga mbresat emocionale të frymëzuara nga gërshetimi i linjave, formave, ngjyrave, ditës, hijes, etj..Në këtë optikë ekspozita, «

Dëshira » transformon heshtjen e kundrimit në një ngazëllim shumëshqisor, me një energji jetësore shpërthyese, ku efekti « terapëtik » i lumturisë, bie si një shi magjepsje dhe kënaqësie mbi vizitorët.

Orkestra Sinfonike e Radio Televizionit Shqiptar shfaq në Teatrin e Operas dhe Baletit më 10 qershor, ora 19:00 një koncert sinfonik me vepra të Maestro Aleksandër Peçi dhe Ludvig Van Beethoven.

Veprat e interpretuara me solist violinistin e shquar Elvin Hoxha Ganiyev dhe nën drejtimin e dirigjentit Murat Cem Orhan janë :

Aleksandër Peçi: Diellore, valle sinfonike, premierë botërore

Aleksandër Peçi: Koncert për violinë dhe orkestër, premierë botërore

L.V.Beethoven: Sinfonia Nr.3 (Heroike)

De Rada i madh nisi ta shkruajë kryeveprën e tij të pavdekshme “Këngët e Milosaos” në vitin 1833. Tepër i ri, i hajthshëm dhe delikat, kurioz dhe kërkimtar, i pavendosur, i dyzuar, por dhe vizionar De Rada, i frymëzuar nga baladat e mahnitëshme arbëreshe ravizoi një roman poetik të hatashëm nga të gjithë pikëpamjet.

Ai nisi të shkruajë fragmente të veçanta në formën e një ditari vetiak, jo të përcaktuar për publikim. Duke dashur të thellohet në misteret e gjuhës arbëreshe, një variant gjuhësor i shqipes në epokën kastriotase para pushtimit otoman, ai zbuloi disa struktura arkaike të lashta të ngjashme me ato të kristaleve dhe gurëve të çmuar.

De Rada e ndjente, që gjuha arbëreshe qe shumë pranë katastrofës së zhdukjes së saj. Për shekuj të tërë kjo gjuhë kish mbijetuar falë dhe një lloj mbylljeje në vetvete, apo të një konservimi strukturor të brendshëm. Ky karakter ishullor i gjuhës arbëreshe nuk mund të qe përfundimisht i amëshuar. Komunitet arbëreshe e kishin gjuhën e tyre si gjuhë orale, kurse si gjuhë e shkruar ajo mund të  lartësohej në një etapë të re, me gjasa për të mbetur përfundimisht, duke zevëndësuar kështu konceptimin e amëshimshmërisë të paktën në formën tekstore.

De Rada u bë pishtarmbartës i gjuhës arbëreshe të shkruar, pra i arbërishtes si libër si një status i veçantë i mbamendjes kombëtare. Procesi i krijimit të “Milosaos” i ngjan një procesi endemik, më saktë biologjik. Më ka mbetur në mendje një shprehje e arbëreshit të ditur Domeniko Mauro, i cili e ka krahasuar stilin e De Radës “me mëngjesin e  vrapimit të një kali”.

Ky përcaktim i mrekullueshëm ka të bëjë jo vetëm më plotfuqishmërinë e natyrës rusojane, por sidomos me lëvizjen e një qënie të gjallë mes qiellit dhe tokës, një lëvizje e vetëtimtë e vizioneve të pafundme. “Milosao” u shkrua kur poeti qe 18 vjeç. Më 1936 “Këngët e Milosaos” përfshinin në botimin e librit 30 këngë (kangjela) dhe tre vjershëza (që De Rada i quan graxeta, ndoshta që këndoheshin nga gratë). Fillimisht De Rada e botoi romanin poetik me titullin “Poezi arbëreshe të shek XV”. Ai dëshëronte të mbetej anonim dhe krijimin e tij ta quante si një krijim të popullit.

Menjëherë u kuptua se ky libër qe kultivimi fin, i përsosur dhe i veçantë i një poeti shumë të madh, në një moshë shumë të re, siç qe De Rada. Ky libër do të bëhej kali i lavdisë dhe i famës së tij të pashtershme. Në botimin e parë të librit De Rada ve si epigraf vragjet e poetit grek Pindari: “Muzat, më ndihmuan mua – që me një varg të ri të shndritshëm – ta përshtat ritmin dorik”. Epigrafi jepet në greqishten klasike. Libri ka këtë kushtim: “Shkëlqesisë së Tij, Gjeneral Brigadier, Komendator, Zotit Dhimitër Leka, këto këngë, që të jenë dëshmi e lidhjeve shpirtërore me zakonet e lashta ndër njerëzit e shpërndarë të Epirit  (Shqipërisë)”.

Më 1847 “Milosao”botohet me titullin ”Poezi arbereshe”, janë 39 këngë të përfshira, shtohen dhe 5 vjershëza (graxeta). Botimi merr një arkitekturë të re, formën e ditarit, duke vënë në krye të çdo kënge ditën dhe muajin, vitin e ngjarjes. Në botimin e vitit 1873 përfshihen këngët e botimit të dytë me përjashtim së Këngës së XI, por ka dhe shtesa të disa këngëve të reja. Interesant është se në këtë botim është hequr epigrafi i Pindarit dhe janë vënë vargjet popullore : “Sytë e saj një mijë duka/Vetulla po aq/Vetë ajo gjithnjë jetë.”

Duket që është një dedikim dashuror, për vajzën e zemrës, reale, ose të imagjinuar.Në të gjithë historitë e letërsisë shqipe, në të gjitha botimet e “Milosaos” thuhet se Milosao qe dhespot i Shkodrës. Ky titull është bizantin i përdorur në Jug të Shqipërisë. Një të tillë e kanë përdorur fjala vjen Muzakajt.

Në botimet e famshme të Dhimitër Shuteriqit dhe Andrea Varfit, që kanë përshtatur “Milosaon” nuk hidhet dyshimi se gjoja Milosao qe dhespot i Shkodrës, qytetit më të madh të Veriut. Studiuesit mendojnë, se De Rada kishte për qëllim të tregonte një histori intime të strukturuar në Shkodrën e shek.XV. Kjo tezë është zotëruese në të gjitha librat e deradologëve. Këtë tezë nuk e ve në dyshim as deradologu i njohur Jup Kastrati. Kaq e vërtetë është kjo, sa që teza e mësipërme  është gati një tabu e historisë së letërsisë shqipe.

Duke i studjuar këto ditë me ngulm dhe kujdes të madh botimet e “Milosaos”, duke u bazuar në substancën letrare poetike të vetë veprës dua të bëj publikisht të njohur një tezë krejt të ndryshme, se “Milosao” nuk lidhet me qytetin e Shkodrës, por lidhet esencialisht me Himarën. Për ta vërtetuar këtë tezë unë natyrisht do të përdor argumente të llojit të brendshëm, argumente vetëtregues.

Kam përpara dy përshtatje të Milosaos në shqipen moderne letrare. Njëra e Dhimitër Shuteriqit dhe tjetra e Andrea  Varfit, të dy deradologë të ndjerë. Të dy dijetarët i kanë pajisur librat me shënime të hollësishme të karakterit shpjegues., por ë të dy nuk dyshojnë tek fakti se gjoja Milosao qe dhespot i Shkodrës.

Në të vërtetë De Rada shkruan formën Skutari. Kjo formë është identifikuar me shqipen Shkodra. Po a kemi të bëjmë vërtet me Shkodrën? Le ti referohemi poemës ciklike të”Milosaos.”  Kënga e I e “Milosaos” fillon me një metaforë të ripërtëritjes së natyrës, kur “jeta kish ndrruar lisat, kurse uji i ri kaltëronte në det, duke paralajmëruar ditë të reja. Që nga Tempa e lashtë, (Tempa është tempull në Thesali), vjen Lumbardha, njëlloj pëllumbi detar e Anakreontit dhe përplaset në qelqet e dritares së poetit. Kjo metaforë  tregon që një simbol i lashtë i poezisë, siç është Lumbardha e Anakreontit vjen në një mjedis buzë detit, mjedis që kurrsesi nuk mund të jetë ai i Shkodrës në Veri të Shqipërisë.

Tipografikisht ky mjedis detar, që është shtrat i poemës, është diku në Shqipërinë e Jugut. Nuk mundet kurrsesi që Lumbardha e Anakreontit të ngjitej në një mjedis të ndryshëm që nuk është detar.Arketipi kryesor mjedisor i poemës është deti. Ai del kudo gjithnjë pranë dhe jo larg. Në Këngën e I është simbolI i përtëritjes së jetës dhe gjithësisë, aq sa duket e mahnitëshme që edhe ujët e lashtë të detit mund të përtërihet me ujë të ri.Kënga e VII nis me këto vargje: “Përse të venë në det /mendimet zemra ime/zbardhuan anijet armike/vëzhguan, pastaj u fshehën./.Erdhi Dita e Arbërit!”

Evokohet kështu një ngjarje që lidhet jo vetëm me luftën në bregdet, por edhe me një betejë detare. Një betejë e tillë nuk mund të bëhet në Shkodër, sepse deti është larg nga Shkodra dhe Shkodra lidhet me detin ndërmjet Bunës dhe lumit Drin, që derdhet në Gjirin e Lezhës.

Në Këngën e VIII thuhet: “Ra bora përmbi det/Dhe mbi leshterikë/Dhe mbuloi krahët e shqiptëzës.” Është një panoramë e mrekullueshme, të tërheq vemendjen detaji, që flokët e borës mbulojnë dhe krahët e pulëbardhës, (shqitëzës).Në këngën X janë vargjet: “Kundrejt kodrave dhe detit/Buzëqeshi ditë e kaltër.” Në këngën XI thuhet: “Kundrejt detit të kaltër rrinte/Zonjë e madhe dhe vërente.” Në këngën XIV  shënohet: “Ajo detin kish ndër sy/Hijen e shtëpisë në zemër.” Në Këngën XV janë këto vargje: “Zemra jote e dhemshur/Le të hapet plot hare/Si anije plot me trima/Që nga mezi i detit shohin/Atdheun e dëshëruar.” Kënga XVIII nis me vargun krahasimtar: “Porsi një tallaz në det”. Në Këngën e XXIV janë vargjet: “Për së pari kur u zgjova/Nga Buzati hënëza/Mbi det po dritëron.”/ Në Këngën XXVI evidentohet thirrja: “Vëllezër hipni në anijet!” E famshme është dhe Kënga XXIX ku janë vargjet madhështore: “Bije po s’dua të fle/Mos ma mbyll ti derën/Të më fryjë era e detit.”/

Kaq shpesh përmendet deti në “Milosao” saqë nuk ka dyshim në mënyrë përfundimtare se mjedisi i poemës është në një vend bregdetar në Jug të Shqipërisë dhe kurrsesi Shkodra veriore. Mendoj se arketipi i detit përcakton gjithçka. Lind pyetja: nëse bëhet fjalë për një vend bregdetar, ku ndodhet ky vend dhe ç’përfaqëson?

Unë do të argumentoj se ky vend është Himara. Së pari poema i është dedikuar ushtarakut të famshëm Dhimitër Leka nga Himara. Pse pikërisht De Rada ia bëri atij këtë dedikim? Kjo është shumë e rëndësishme. Së dyti duke parë toponimet tek poema “Milosao” del qartë se këto toponime lidhen me Himarën.

Për hir të së vërtetës do të them se për herë të parë një ide të tillë e ka shprehur edhe poeti Sulejman Mato, që është nga Bregdeti, nga fshati Fterrë.  Miku im Mato e njeh nga afër toponiminë e Himarës, ai ka vëzhguar në terren dhe njeh mirë këngët popullore himariote. Është meritë e tij e padiskutuar që është marrë me toponimin Skutari. Skutari është marrë deri tani si formë italianizuese e emrit Shkodër. Në të vërtetë përballë fshatit Vuno të Himarës është një mal me emrin Skutara. Këtu ka patur shumë familje që kanë emigruar në Itali. Poshtë fshatit Vuno gjenden gjurmë të një vendbanimi më të vjetër që unë e kam parë me sytë e mi. Mato mendon që Skutari i De Radës nuk është gjë tjetër veçse Skutara e Vunoit në Himarë. Për mendimin tim kjo lidhet në mënyrë konkrete dhe substanciale me poemën “Milosao”. Skutara mund të shpjegohet si një emër i formuar nga fjala skutë, (gropë, qoshe).

Më e çuditshme është se emri Skutara ose Skutari lidhet edhe me emra njerëzish. Studiuesi arbëresh M.Belushi në një libër të tij me përmbledhje folklorike përmend zonjën arbëreshe Roza Skutara, e cila ka rrëfyer shumë nga baladat arbëreshe. Mundet që kjo zonjë të ketë qenë më origjinë nga Skutara e Himarës. Vendbanimi Skutara mund t’i nënshtrohet një gërmimi arkeologjik për të dhënë fakte të reja.  Por tek Milosao ekzistojnë dhe disa toponime të tjera shumë të rëndësishme. Në këtë poemë përmendet toponimi Stani i Marules. Mundet të përkthehet në shqip si “Lulja e detit”, kompozitë e përbërë nga fjala mare – det dhe lule. Pikërisht në Vuno të Himarës është dhe sot toponimi Gjilule, me kuptimin Lulja e gjirit, bëhet fjalë për një gji deti, gjë që krijon një raport identifikimi dhe toponimin e mësipërm Lulja e detit.

Tek Milosao përmendet festa e Shën Mërisë së Mesosporitës, kult ky i veçantë me origjinë bizantine. Ka shumë mundësi që kjo lidhet me kishën e Shën Mërisë në këtë zonë. Një gjë shumë e çuditëshme lidhet edhe me lumin e Vodhit, lumë, ku vdiq i vrarë në betejë Milosao në Këngën e Fundit. Vargu “Gjaku im tek lumi i Vodhit” në origjinal është modifikuar nga përshtatësit. Fjala vjen Andrea Varfi e formon padrejtësisht në formën Lumi i Obotit. Ky ndryshim arbitrar është i pashpjegueshëm. Origjinali e ka lumi i Vodhit, ose i Vodit. Realisht ekziston lumi Belovodi pranë Vunoit të Himarës. Ky është emër sllav, një kompozitë që do të thotë Uji i bardhë. Lumi i Vodit ka kuptimin lumi i Ujit (Voda do të thotë ujë). Dihet që një lumë i tillë nuk ekziston në Shkodër. Shkodra ka tri lumej: Kirin, Drinasën dhe Bunën. Asnjë nga këta lumenj nuk përmendet tek “Milosao”.

De Rada e njihte mirë Shqipërinë, madje e ka përmendur në shkrimet e tij edhe lumin Drin. Nëse do të ishte fjala për Shkodrën ai do të shkruante se Milosao vdiq buzë lumit Drin, por natyrisht jo në bregdet. Do të ishte shumë e lehtë për De Radën që të mos bënte asnjë gabim në përcaktimin e topografisë së poemës. Arketipi më përcaktues tek Milosao është fjala “katund”. Në të gjitha rastet vendlindja e Milosaos quhet katund dhe jo qytet. Ai përmend faktin që pas tërmetit “Skutari s’thuhet më katund”.

Edhe studiuesi Andrea Varfi e ka kapur këtë gjë, kur shkruan tek shënimet e tij se në poemë në origjinal është gjithmonë fjala katund. Por ju lutem shumë të gjithë atyre që lexojnë këtë shkrim si ka mundësi që De Rada të ngatërrojë konceptin e katundit me konceptin e qytetit? Shkodra është qytet nga më të mëdhenjtë dhe më të rëndësishmit e Shqipërisë, madje ka qenë dhe kryeqyteti i Ilirisë së vjetër, i Gentit të madh. Shkodra ka një kështjellë madhështore, me përmasa të dukshme dhe në lartësi. Kurrsesi Shkodra nuk mund të quhet katund. Në shekullin XV Shkodra qe një kryeqendër me një numër të madh fshatrash siç del qartë nga rregjistrat e kadastrave turke por dhe venedikase.

Shkodra i kapërcen qartë, në mënyrë të pamohueshme kufijtë e një katundi. Por ka dhe fakte të tjera që e plotësojnë këtë arketip të mësipërm. Rina, e dashura e Milosaos quhet “e bija e Kallogresë”. Emri Kallogre është një emër tipik që përdoret në Shqipërinë e Jugut. Vetë Andrea Varfi, me origjinë nga Himara thotë se në Himarë emri Kallogre është shumë i shpeshtë si emër i përveçëm. Varfi përmend dhe një familje të madhe në Qiparo që mban si mbiemër emrin Kallogre, madje Varfi shton se emri Kallogre është i përhapur tek arbëreshët në Kalabri dhe Sicili.

Një fragment i “Milosaos” quhet “Vjershë e së bijës së Kallogresë së Skutarioteve”. Pra origjina e Rinës lidhet me banorët e Skutarës në Himarës. Një fakt tjetër është se në poemë përmendet një lojë fëmijësh që quhet “Loja me “rrolje”. Fjala rrolja ose rrola do të thotë rrotë, disk. Fëmijët e Himarës marrin rrota ose disqe prej guri dhe mundohen t’i hedhin sa më larg. Kjo lojë që përdoret në Himarë dhe më pas dhe tek arbëreshët nuk dokumentohet në qerthullin e Shkodrës.

Një arketip tjetër mbushamendës është se elementët e mjedisit si limonët, pulëbardhat, ullinjtë, janë tipikë për zonën e Shqipërisë së Jugut, pra dhe të Himarës, kur dihet që limonët dhe përgjithësisht agrumet nuk kanë lidhje tipike dhe endemike me mjedisin verior të Shkodrës me një klimë më të ndryshme. De Rada u ka vënë data ditësh, muajsh dhe vitesh secilës këngë. Kënga I e Milosaos mban datën 27 korrik 1435. Kënga e fundit mban datën 7 nëntor 1443. Po të vihet re me kujdes del qartë që historia e Shkodrës në këto vite lidhet me pushtetin venedikas që qe i plotfuqishëm deri në vitin 1478. Shkodra nuk qe asnjëherë nën sundimin e Gjergj Kastriot Skënderbeut në shekullin XV, kurse Himara ka qenë një zonë e lirë në këtë lak kohor, madje nuk iu nënshtrua turqve edhe pas vdekjes së Gjergj Kastriot Skënderbeut. Është absurde të mendosh se gjoja De Rada duke vendosur këtë kronologji nuk e paska ditur se qyteti i Shkodrës nuk ka qenë nën sundimin venedikas?

Një argument tjetër shumë i rëndësishëm lidhet me romanin tjetër poetik të De Radës të quajtur “Serafina Topia”. Shumë këngë të kësaj poeme ciklike shënohen që kanë ndodhur në Himarë. Himara përmendet shpesh. Por unë nuk po zgjatem sepse kjo do të përbënte subjektin e një shkrimi tjetër, të një tjetre kryevepre deradiane gjithashtu të lidhur me Himarën.

Kryevepra “Milosao” e De Radës qe jo vetëm një monument i shkëlqyer i letërsisë shqipe të romantizmit, por dhe një nga veprat më të shkëlqyera dhe të ndritura të letërsisë evropiane në shekullin XIX. Për këtë kryevepër shqiptare kanë shkruar me admirim Viktor Hygoi, Lamartini, Frederik Mistral etj. Fakti që subjekti i “Milosaos lidhet me Himarën ka një karakter llogjik të fortë. Nuk do të ishte pa vend dhe pa rëndësi që pikërisht mbi bregun e Himarës shqiptare të ngrihet monumenti prej bronzi i heroit Milosao, si figura më e bukur dhe më e çuditshme e letërsisë romantike të kombit tonë. Amen!

I burgosur në dy regjime, Kin Dushi është një nga prozatorët e parë shqiptarë, i mbuluar me harresë nga regjimi komunist. Ky vit është 20-vjetori i ndarjes së tij nga jeta. Autor i një sërë romanesh dhe shkrimesh gazetareske, shkrimtari që studioi Letërsi në Bashkimin Sovjetik sjell në librat e lënë pas një përshkrim të kohës ku jetoi….

“Ai u duk përsëri rrugëve të qytetit. Sytë e kureshtarëve e ndiqnin si me habi, atë fytyrë disi të njohur, por që tani u dukej pak më e hequr, e pak më e zbehtë; ata sy të zinj e të bukur, por tani të futur disi thellë në zgavra e që kishin nisur ndoshta të humbitnin bukurinë e gjallërinë e tyre të dikurshme. Vetëm trupi i kish mbetur gati ashtu, si edhe më parë, i gjatë dhe i drejtë…”. Ky është përshkrimi që Kin Dushi, i bën personazhit të tij kryesor në romanin “Një emër në mes yjeve”, një rikthim që i ngjason shkrimtarit rrugëve të Shkodrës, pas burgut. Duket sikur shkrimtari ka parandier të ardhmen e tij. Romani u botua në vitin 1964 dhe u kritikua për “deheroizëm” dhe spontanitet e konceptim anarkik të luftës nacionalçlirimtare, në plenumin e 15-të të KQPPSH. Kim Dushi do të arrestohej 3 vjet më vonë, më 3 tetor 1967, dhe do të dënohet me 8 vjet burg politik, si “armik i popullit”. Të gjitha shkrimet e tij deri në atë kohë u hoqën nga qarkullimi. Ribotimi i këtij romani, duket sikur e shpie Kin Dushin në vendin e duhur. Pikërisht në atë komunikim aq të dëshiruar me lexuesin, të cilin ai e nisi që pas viteve 1940-të.

I lindur në Shkodër më 27 maj 1922, pas mbarimit të shkollës së mesme Normale të Elbasanit, ai përfshihet në Luftën e Dytë Botërore në krahun antifashist. Në vitin 1942-1943 arrestohet nga pushtuesit e dërgohet në kampin e Prishtinës. Pasioni për të shkruar kishte lindur herët te djaloshi, që kërkonte të shihte përtej luftës. Ditët në kampin famëkeq të Prishtinës, ai i shkroi në një ditar të cilin e botoi në vitin 1951. Është interesante rrëfimi që Dushi ka bërë në këtë ditar, i cili u botua në formën e një romani, i cili konsiderohet si romani i parë i pasluftës, por që historiografia komuniste nuk e cilësoi asnjëherë në studimet për letërsinë. Ai roman nuk është vetëm një rrëfim ndryshe në prozën shqipe, por mbart dhe një vlerë historike, për vetë ngjarjet që tregohen aty. Në vitin 1949-1952, Kin Dushi niset për studime në Bashkimin Sovjetik për Letërsi. Këto ishin vite të arta për djaloshin që mbante syze dhe flokët me onde. Njohja me klasikët rusë, por dhe me veprat e tjera të letërsisë botërore, do ta çonin në një tjetër dimension stilin e tij të të shkruarit. E vetmja gjë që ëndërronte pas kthimit në Shqipëri ishte të shkruante libra.

Por kthimi në atdhe do të ishte fatal për Dushin, ashtu si për një pjesë të mirë të shkrimtarëve apo artistëve të asaj periudhe.  Ai nis të punojë si gazetar te “Zëri i Popullit” për zonën e Myzeqesë, ku u frymëzua për të shkruar romane të tjera. Në vitin 1955 shkruan “Udha e Velanit” dhe në vitin 1961 “Kronikë e vendit tim”. Vitet e para pas kthimit duken plot shpresë për të ardhmen për shkrimtarin e ri. Në vitet 1955-1956 ai bëhet laureat i çmimit të Republikës dhe anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve. Në vitin 1960 shkroi skenarin e dokumentarit të kinostudios “Shqipëria e Re”, “Vallëzimi i Shqipeve” me regji të Endri Kekos. Dushi provoi të shkruante dhe dramaturgji. Në vitin 1962 shkroi komedinë “Banorët e shkallës nr. 6”, që u vu në skenën e Teatrit Popullor të asaj kohe një vit më vonë nën regjinë e Mihal Luarasit. Kjo vepër është rivendosur sërish në skenë në vitin 2009 nën regjinë e Sonila Ulqinakut. Kjo komedi shihet nga kritika si një pasqyrë e hollësishme e shoqërisë shqiptare të tyreve viteve.

Kin Dushi i vendos personazhet në një mjedis të përbashkët, në një shkallë pallati me nr. 5. U përkasin shtresave të ndryshme: një punëtor jeton në një kat me një drejtor, një i ri me një plak etj. Në shkallën e këtij pallati banon një drejtor i Ministrisë së Arsimit, i cili është i martuar me një vajzë të re, që punon mësuese në një shkollë të mesme. Aty është edhe një çift tjetër, Vali me Kriston, një punëtor që ka përqafuar idetë revolucionare të partisë, ka pranuar emancipimin e gruas (por që gruan e vet e ka shtëpiake). Kemi edhe një vajzë, specialiste në Drejtorinë Arsimore, Fatbardha, e cila e ka frikë martesën, nuk do që të martohet, por ambienti imponon idenë që një vajzë duhet të martohet kur i vjen mosha për t’u martuar, pavarësisht se çfarë mendon ajo. Është edhe një djalë, Agroni, një robot i sistemit. Në këtë shkallë imagjinare të Dushit, gjen gjithë elementet e një sistemi. Ishte viti 1962 kur Kin Dushi e shkroi këtë komedi, e cila me një koncept të ri regjisorial mund të vendoset në çdo teatër edhe sot.

Jeta e Kin Dushit do të ndryshojë përgjithmonë pas botimit të romanit “Një emër mes yjeve”. Kritikat për këtë roman do të bënin që ai të arrestohej më 3 tetor 1967. Të gjitha shkrimet e bëra prej tij dhe librat hiqen nga qarkullimi. Në vitin 1975 ai del nga Burgu i Burrelit. Vitet në burg e kishin bërë shëndetin e tij më të dobët. Shikimi iu vështirësua dhe nuk mundi të përfundonte asnjëherë romanin e mbetur në dorëshkrim “Njeriu me proteza”.

Më 6 prill të vitit 1994, Kin Dushi u nda nga jeta. Këtë vit është 20-vjetori i ikjes së tij. Një përvjetor i cili na bën të kthejmë sytë larg tek e shkuara, tek ata që kontribuuan në rritjen e prozës shqipe, por që sistemi i mbuloi me mjegullën e harresës për vite të tëra. Është e trishtë një letër e shkruar prej tij në vitin 1989, e gjetur nga i biri mes dorëshkrimesh. Tashmë në një moshë të vonë, ai nuk ka më as fuqi t’i kundërvihet atyre që i dhanë një tjetër drejtim jetës së tij. “Oh, sa do doja të flisja në këtë letër! Të shfryja gjithë atë mllef që kam në zemër, të grumbulluar prej më shumë se 25 viteve, por jo nuk mundem. Jo se nuk mund të shkruhen mllefet, por nuk e di a mund të lexohen. Sa i qetë do mbetesha sikur të m’i lexonte dikush këto fjalë.Idealist: Po kështu kam qenë gjithmonë, idealist, kuptimi i thjeshtë i fjalës. Më ka pëlqyer e mira dhe e hijshmja dhe jo vetëm më kanë pëlqyer, por edhe kam luftuar për to. Kam urryer kundërshtarët deri në neveri dhe kjo më ka kushtuar shumë, sepse kundërshtarët, mjerisht nuk kanë qenë të pakët, as të pafuqishëm, as edhe të paaftë. Keq, keq për mua, por edhe për çdo njeri që mendon mirë. 25 vjet të shkuara u gjeta përballë një akuze që paralajmëroi shkatërrimin tim total. U mallkova dhe dola jashtë partie. Dola jashtë partie dhe hyra në burg. Mandej pas burgu u gjeta edhe më i burgosur, sepse shpresat m’u prenë. Shoqëria më shkelmoi, familja m’u shkatërrua. Mbeta i braktisur, i vetmua dhe i fyer… Megjithatë duke i trokitur vazhdimisht si kujtesës aq edhe arsyes, nuk mbaj mend të kem ngrënë ndonjë “mollë të ndaluar”… Një gjë duhet të dish o shok, unë nuk kam frikë nga vrasësit, hajdutët dhe të gjithë keqbërësit e tjerë, kam frikë vetëm nga ata që nuk kanë turp”, shkruante Kin Dushi, në këtë letër intime, gjetur vite më vonë mes dorëshkrimeve të pafund në apartamentin e tij.

Botimi i librave dhe dorëshkrimeve të lëna pas nga Kin Dushi, është jeta e vërtetë që ia kemi borxh Kin Dushit…

13 PRILL 2014

Një dritë rrinte ndezur deri pas mesnate në shtëpinë e Reshpjave në lagjen “Gjuhadol” në Shkodër. Ishte Frederiku, që në dhomën e thjeshtë, të mbushur me libra, hidhte në letër vargje. Kur qyteti ishte zhytur në gjumë të thellë, poeti ishte zgjuar. Gjovalini (i vëllai) kujton ende zërin e nënës, e cila i lutej të fikte dritën. Ky ishte një ritual i zakonshëm në familjen Reshpja, i cili vazhdoi derisa nëna u largua përgjithmonë nga jeta. Drandafile, gruaja nga Xhani, të cilën lagjja dhe të afërmit e thërrisnin File, ishte një grua e rrallë për bashkëkohësit. Me një instinkt të lindur, ajo i rriti 5 fëmijët të lirë, gjë që reflektohet në jetët e tyre, duke u vënë emra shenjtorësh. Mikeli u arsimua për filozofi, Pasuala u bë piktore, Antoneta arsimtare, Antoncjeta shtëpiake, Gjovalini mjek, e Frederiku poet, ose “rebel” siç e quante veten ai. Në shtëpinë që dikur ziente nga zhurmat, tashmë jeton vetëm Gjovalini. Prej kohësh ka zënë shtratin për shkak të shëndetit jo të mirë. Ish-mjeku, tashmë ndan orët në dhomën e mbushur me kujtimet e së shkuarës. Sapo hap derën e drunjtë të shfaqet një pikturë e Frederikut. Në ato momentet e tij frymëzuese, me kapelën në kokë dhe cigaren që nuk e hoqi asnjëherë nga dora. Pak më tej një fotografi e të zotëve të shtëpisë, në rininë e tyre, para se kjo shtëpi të mbushej me fëmijë. Në një cep të dhomës një copëz biblioteke e mbushur me libra. “Janë librat e Frederikut. Gjithë koleksioni i tij”, thotë Gjovalini. Një libër i Fatos Arapit me poezi i botuar në vitet ‘70, ka mbetur i pazverdhur nga koha. Shekspiri, i preferuari i Reshpjes ka mbetur aty…Në një dosje të lidhur me një lidhëse të bardhë Gjovalini ka gjithë dorëshkrimet e lëna pas nga i vëllai. Pas vdekjes së Reshpjes, ai është trashëgimtari i tyre. “Duhet t’i sistemoj dhe t’i përmbledh në një libër. Por unë jam i sëmurë dhe është e vështirë. Shkrimi i Frederikut është i pakuptueshëm. Jemi munduar t’i deshifrojmë me Moikom Zeqon, por është e vështirë. Është poezi dhe një shkronjë i ndryshon kuptimin”, thotë Gjovalini, teksa mban në dorë një bllok të vogël, ku i vëllai shënonte numrat e telefonit, të cilin e mban në komodinën bri shtratit. “Vetëm ai mund t’i kuptonte se të kujt janë numrat”, thotë Gjovalini, i cili këto kohë është përpjekur të deshifrojë kodet e të vëllait. Në një bufe të mbushur me teshat e një beqari të përjetshëm, Gjovalini nxjerr ngadalë kapelat dhe kollaret e Frederikut. Teksa i vendos mbi divanin kaf, ai tregon historitë e tyre. Pavarësisht trishtimit që kishte vitet e fundit të jetës, për shkak të gjendjes ekonomike e shëndetit, ai nuk e hoqi asnjëherë kapelën e kollaren teksa dilte nga shtëpia. Këto dy detaje e veçonin poetin nga njerëzit e tjerë të zakonshëm. Dhe pse dukej një tip i shkujdesur, Reshpja vlerësonte detajet. “Vitet e fundit i kaloi në këtë shtëpi. Pësoi dy infarkte para se të ikte përgjithmonë. I vetmuar dhe dukej sikur e parandiente vdekjen”, tregon Gjovalini. Poezinë “Përgjithmonë” ku shkruan: “O ajër i mbrëmjes mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri/ Kur të mbyllen sytë e mi, nuk do të ketë më det/dhe varkat e lotëve kanë për të ngecur në stere/ shkoj dhe shirat po i lë të kyçura/ Por do të kthehem në çdo stinë që dua/ Unë kam qenë trishtimi i botës/ O ajër i mbrëmjes, mbështillmë, erdhi ora të vdes përsëri/”, e ka shkruar pikërisht në vitet e fundit të jetës. Poetët duket sikur e parashkruajnë fatin e tyre. I tillë ishte Reshpja i ndjeshëm si një ajër. Gjovalini thotë se e ka njohur më mirë të vëllain pas vdekjes. “Kemi qenë natyra të ndryshme. Unë isha 13 vjet më i vogël se ai”, tregon ai, teksa kujton burgun dhe arrestimet e Reshpjas. Ato vite e vranë poetin shpirtërisht dhe pse u duk sikur pas burgut ai e mori sërish veten, nuk i shpëtoi dëshpërimit. Duket sikur ky i fundit ishte prehja për të shkruar vargje. Vetëm një shpirt i lënduar mund të linte pas poezi të tilla, që Gjovalini do aq shumë t’i kuptojë. Kur Moikom Zeqo i lexonte poezinë që Reshpja ia ka kushtuar nënës”, ah, kur isha i ri dhe i bukur kujtonja/se tërë shirat e botës binin për mua/ po tani që kanë kaluar kaq shumë vite/ e di se s’ka asnjë kuptim që bie shi…”, ai kishte pyetur “Po nëna ku është?”. Pavarësisht se nuk e njeh botën e librave, ky mjek që tashmë i duhet të kujdeset për shëndetin, është i bindur se ato fletë të verdha me shkrimin e pakuptueshëm janë gjëja më e çmuar që ndodhet në këtë shtëpi, që duket sikur do të rrëzohet nga kujtimet.

Gjithçka ka mbetur ashtu si në vitet kur Reshpja hynte mendueshëm për t’u ndalur te cepi i tij i frymëzimit për të shkruar, në shtëpinë e Reshpjave. Gjovalini nuk do të ndryshojë asgjë. Në këtë moshë, kujtimet sa vijnë e bëhen më të rëndësishme dhe shpirti i të vëllait duket sikur jeton në këto dhoma të vogla, ku hyn mundimshëm ky shi i lehtë i prillit. Ai e kujton si vëllain e dashur, që nuk pranoi asnjëherë kompromisin me botën, dhe që tërhiqej i heshtur në këndin e tij dhe shkruante. “Frederiku ishte ndryshe”, kaq mund të thotë tani, teksa kujton se burgu ishte i rëndë për të. Reshpja u arrestua për herë të parë në moshën 17-vjeçare, kur ishte në vitin e tretë në gjimnaz. Motivacioni ishte “agjitacion dhe propagandë”, por poeti në një intervistë të dhënë dikur shprehej se shkaku ishte dashuria. “Ajo fatkeqësisht ishte vajza e nënkryetarit të degës së brendshme, i ati u hakmor duke më futur në burg, u hakmor mizorisht edhe ndaj së bijës, e cila u vetëvra”, shprehej poeti. Pas burgut, ai nisi të merrej me tregti, por si një bohem i përjetshëm marrëdhëniet e tij me paratë do të ishin fatale. Për 25 vjet rresht do të jetonte në Burgun e Spaçit, Burrelit, Ballshit e shumë kampe të tjera, gjithmonë për politikë. Reshpja besonte se jeta e çdo njeriu është një libër më vete, dhe e tija nuk ndryshon shumë nga librat që lexoi. “Jeta ime është një këngë e pakënduar e mbushur me vaj e trishtim, një dramë e pashkruar, një dashuri e tradhtuar, një det i trazuar, një meteorit i dalë jashtë orbite i shkapetur dhe i rrëzuar. Jeta ime është një aventurë dhe një plagë e pashëruar. Unë kam provuar skllavërinë prandaj e di sa e shtrenjtë është liria, unë kam provuar vetminë prandaj zemra më digjet flakë nga dashuria, unë kam provuar përçmimin prandaj e di sa e rëndë është përbuzja, unë kam provuar dashurinë dhe e di sa e turpshme është tradhtia, unë kam provuar ferrin, prandaj e di sa dritë ka parajsa, unë kam fluturuar drejt lartësive prandaj e di sa e dhimbshme është të zvarritesh pa krahë, unë jam marrë me politikë prandaj e di ç’është kurvëria, unë kam qenë milioner dhe di sa e fëlliqur është paraja, unë jam pa asnjë kacidhe prandaj e di sa e rëndë është varfëria, unë jam dehur nga poezia femrat e rakia prandaj e di sa vulgare është pija, unë humba rininë, sakrifikova jetën të bëhesha një bilbil këngëtar ndonëse e di se poeti në këtë botë të pistë nuk vlen as sa një putanë. Gjithë jetën mblodha dashuri dhe korra vuajtje e urrejtje. Njerëzit ndoshta nuk më quajnë njeri, por askush nuk mundë të mos më quajë poet. Unë jetova ferrin e kësaj jete dhe tani jam i lodhur e ndoshta e vetmja dashuri që më ka mbetur është dashuria të vdes dhe të shkoj në parajsën ku prehen shpirtrat e poetëve”, do të shprehej Reshpja në një intervistë.

Poezinë e nisi me një poezi për nënën, kur ishte 9 vjeç dhe nuk reshti kurrë së shkruari pavarësisht disfatave derisa mbylli sytë përgjithmonë. Një bohem i përjetshëm, e kujtojnë kolegët, teksa rrëkëllente gotat e alkoolit dhe pinte cigare duke recituar poezi. Në shtëpinë e Reshpjave rakia ishte traditë. I ati, ishte marrë me tregtinë e rakisë dhe Frederiku trashëgoi pasionin për ta shijuar atë. Gjovalini vështron tablonë e të vëllait, duke thënë se i mungon, ashtu siç i mungon gëzimi i dikurshëm në këtë shtëpi. Por ka një mision për të bërë, një mision që ndodhet në fletët e pafundme të dorëshkrimeve që rrinë në këta sirtarë të vjetër. ALDA BARDHYLI

Në janar të vitit 1949, në burgun e Tiranës

“Pordhamacioni”

Edhe une shqipen s’e due kshu përgjymës
Pse s’marr vesht ndoj kokërr fjalë
Thon janë internasionalë
Pordhamacion, avdikuë,
Për t’u quejt inteligjenca
Flasin disa fjalë të gjata:
Çirkostanca, konkurenca
Proponim, komunikatë
Hygjenija, e pupeja…
Qi t’bajnë me thonë: mëre kujeja
A kshu ka pas fol yt at?
Ç’janë kto fjalë ngaj hala shalë
Ku a shqipe kjo gjuh dreqi
Hajd e mos u nxej për s’keqi
Prej ksosh qi nashti kon dalë
Sikur me qen gjuhë çinçe
Qi t’a bie shpirtin ndër hun
Dunë me qit lyç me përdhunë


“Drejtësia e sundimtarëve të sotshëm”

Po kërkove bukën të japin urinë
Po kërkove jetën të japin batërdinë
Po kërkove nderin të japin llaftarinë
Po kërkove shokun të japin pabesinë
Po kërkove besën të japin tradhëtinë
Po kërkove mëshirën të japin gjakësinë
Po kërkove njëriun të japin kafshërinë
Po të jesh shenjtor të bashkojnë me qenërinë
Po kërkove dritën të japin errësirën
Po deshe shijen të japin të vështirën
Po kërkove fenë të japin mundimin
Po kërkove dhimbjen të japin acarimin
Po të duash paqen të bashkojn’ me krimin
Po të duash familjen të japin burgimin
Po kërkove rregullin të japin kukudhin
Po kërkove Zotin të japin të paudhin.

(Për foton falenderojmë Roald Hysën, i cili e ka nxjerrë nga arkivat. Dalliu shihet i rrënuar këtu sepse ka qenë periudha kur komunistat e burgosnin dhe e torturonin).

SINFONIA E TAKAVE

Ai ishte një regjistrues i marrë,
S’kishte zemër në gjoks, kishte disqe!
Jetonte brenda në një kitarë,
Atje e desh dhe varrin kur të vdiste!

Ia dha vetë atë formë sobalkës së tij,
Se atje do flinte me Bet’hovenin e madh!
Se atje do ish dhe zoti Paganin,
Edhe zoti Shubert, edhe zoti Moxart!

Kush tha se këta ishin të vdekur!?
Ai fliste me ta, qeshte, pëshpëriste!
Brenda kitarës së tij vetëm e shoqja,
E urdhëruar ishte të mos fliste!

Ai bëhej xhind kur ajo lante pjatat,
Kur kërcitja e tyre i futej nëpër disqe!
Ai i ulërinte kur ia dëgjonte takat,
Pale kur padashur, ndonjëherë, teshtinte!

Por erdhi një ditë dhe ajo iku në qiell,
Kitara krisi, muret e saj u çanë.
Telat e saj ranë mbi Bet’hovenin,
Mbi Moxart e Shubert, mbi të gjithë ranë.

Tani ai vë veshin, jo për të dëgjuar tinguj,
Po për t’u çmallur me zhurmën e pjatave!
Bet’hoveni? E ç’është Bet’hoveni,
Para simfonisë së ëmbël të takave!?

EKLIPSIN PRES

Unë me ty, si toka me diellin,
Të vij rrotull vazhdimisht, vazhdimisht!
Por asnjëherë s’të jam afruar sadopak,
As jam larguar sadopak, natyrisht!

Astronomia ka ligjin e vet,
Që unë e përfill me aq sa mund!
Të të afrohem më shumë
Kam frikë se më djeg,
Të të largohem-kam frikë se më humb!

E ja, kështu, vetëm rrotull të vij,
Po s’jam i marrë që rri e pres më kot!
E di që një ditë, ti do të kesh eklips,
E atëherë, nuk do më djegësh dot!

ATA DY PLEQ

Një plak. Një plakë. Dhe një park.
Edhe një stol. Dhe bëhen katër!
Dhe një neon që ndizej, shuhej,
Sikur ta shkelte syrin natën!

Po pas një viti mbetën tre.
Një plak. Një stol. Një park i gjelbër.
Dhe një neon që më nuk ndizej,
Që mbeti si një sy i verbër!

Në vjeshtë, ah, mbetën veç dy.
Një park. Një stol krejt i vetmuar.
Që pret mos kthehen prap’ aty,
Ata dy pleq të dashuruar!…

SE TI GJITHMONË SEÇ BËN CA GJËRA

Të lashë në Korçë
E të kërkoj në Kajro!
(Ku dihet, mbase dhe ke ardhur!)
Se ti gjithmonë seç bën ca gjëra,
Që çmëndurira t’i kam quajtur!

Të lashë në tokë
E të kërkoj në qiell!
(Ku dihet në ç’yll më ke pritur!)
Se ti gjithmonë seç bën ca gjëra,
Sa të kam quajtur të lajthitur!

Kap një bionde nga flokët mbrapa,
ia kthej fytyrën për ta puthur!
Se ti gjithmonë seç bën ca gjëra,
Vjen dhe atje ku s’është e mundur!

Se ti gjithmonë seç bën ca gjëra,
Që të tregojnë dhe më të bukur!
Ndaj ca i marrë dhe unë mundet,
Sot gjithë Kajros t’i jem dukur!

TEPËR VONË

Ti ke një moshë me time bijë,
Me babin tënd, unë, moshatar.
Kush të dha urdhër të më duash
Me hirin tim të ndezësh zjarr?!

Ata thëngjij që ishin shuar
Ti si guxon me dorë i prek?!
Kush të dha urdhër të më ndezësh
Pa patur frikë se unë të djeg?!

Ke ardhur vonë. Tepër vonë.
Kur dimri krejt më ka pushtuar,
Kur vdekja firmën më kërkon
Ndoshta në ferr për të më çuar!

Ti gjysma-hënë je kur zhvishesh
Dhe gjysma tjetër-perëndi!
Me çdo të puthur m’i ul vitet,
Më kthen në moshën që ke ti!

Me këto gjysma, unë poeti,
Mund të ndërtoj tjetër planet.
Në djall pastaj të shkojnë vitet,
Dhe moshat le të shkojnë në dreq!

Po prapëseprapë një frikë ndjej,
Po mora zjarr, si mund ta fik?
Prandaj dhe po vonoj të zgjohem,
Them ndoshta ik.

Them ndoshta ik…

VAJZA PREJ QELQI

Vajzë e vogël,
Me sy prej qelqi,
Sa herë hyj brenda tyre,
Unë eci zbathur,
Mos thyej ndonjë gjë,
Që, dot, s’e ndreq!

Qelq,
I ke sytë,
Qelq!

Vajzë kryeneçe,
Me buzët prej qelqi,
Sa herë ndeshem me to,
Ti mua më kap rob,
Dhe robërit i trajtoke keq!

Qelq,
I ke buzët,
Qelq!

Vajzë e brishtë,
Me trup prej qelqi,
Duart i kam skelet,
Dridhem kur të prek,
Kam frikë mos më thyesh vërtet!

Qelq,
Je e tëra,
Qelq!

Ç’TRISHTIM

Ç’trishtim, të jetosh në një qytet-brengë,
Ku shumë gjëra ecin për mbrapsht!
Vajzat e bukura rrinë fshehur nga djemtë,
Të shëmtuarat shëtisin në bulevard!

Ç’trishim në këtë qytet që më deh,
Me erën e qelbur të vodkës!
Ku vetja herë-herë më duket,
Si Esenini rrugëve të Moskës!

Ç’trishtim, në këtë qytet të çmendur,
Që më ngjan me një spital të madh!
Njerëzve ju mungojnë veç bizhamat me vija,
Dhe numrat në shpinë apo në krah!

Ç’trishtim në këtë qytet që flet përçart,
Që as në gjumë nuk e heq paruken!
Dua t’ia marr nga koka e t’ia flak,
Por edhe ai s’më le, edhe unë nuk mundem!

Ç’trishtim, në këtë qytet të pushtuar nga vdekja,
Që po më vdes edhe mua pak nga pak!
Më vjen të rrëmbej shpirtin e të zhdukem,
Sa më larg prej tij, sa më larg!…

SE SI…

Se si po më ikën jeta! Se si!
Pa më pyetur fare,
Sikur të mos jetë imja!
Kam çaste kur edhe vetë nuk e di,

Nëse duhej ose jo, të lindja!

Se si po më ikin ditët! Se si!
Rrokullisen, rrokullisen, si toptha të vegjël!
Unë vrapoj pas tyre, kërkoj t’i arrij,
T’i ndaloj, t’i pyes, ç’do të bëhem nesër!?

Se si po më ikin ëndrrat! Se si!
Edhe në gjumë më kanë hyrë,
Edhe m’i kanë vrarë!
Ato që kanë shpëtuar kanë marrë arratinë,
Duke më lënë mua një të vdekur-të gjallë!

Se si po më ikin dashuritë! Se si!
Një sot. Një nesër. Një tjetër pas një jave!
Marr kokën mes grushtash,
I bie me zemërim,
Sikur të ketë bërë mijra faje!

Se si po më ikin dëshirat! Se si!
Si ata zogjtë shtegtarë që dimrit i trëmben!
Po ç’them edhe unë,
Do të ishte një mrekulli,
Të ishin zogj shtegtarë që ikin e kthehen!

PA DASHJE

Pa dashje kam plagosur një grua!
(S’e dija që më desh aq marrëzisht!)
Ajo ishte një yll, nga qielli larguar,
E zbritur në tokë rastësisht!

Pa dashje, kam fyer një grua!
E putha në faqe në një natë pa drita!
Pastaj dhe në ballë një puthje të dytë,
Ia shtypa pak hundën me gisht, edhe ika!

Pa dashje, kam vrarë një grua!
(Eh, gratë u vrakërkan kaq shpejt!)
Ajo iku në qiell, prej nga ish larguar,
Të vuante zhgënjimin e vet!

MBI KOKË MË RRI EDHE MË NDRIT

Gjithnjë po bëhesh më e kërrusur,
Sikur po i afrohesh tokës!
Unë jam atje, në sytë e rrudhur,
Ku është fillimi i gjithë botës!

Gjithnjë po bëhesh më e vockël,
Ku e ke futur gjithë atë shpirt!?
Si hënëz e ngrënë brenda dhomës,
Mbi kokë më rri edhe më ndrit!

Gjithnjë po bëhesh më e lehtë,
Mos ke ndërmend që të largohesh!?
Më bëj një shenjë e ngjitem vetë,
Qiellit t’i them që do vonohesh!

Thonë se e qeshura të zgjat jetën, të bën që të çlirohesh nga steset e jetës nga skamja dhe dertet. Vet titulli i kësaj eseje “Po harrojmë të qeshim… na çon tek mendimi filozofik se:
” Njerëzve t’u krijojmë  mundësi që të jenë sa më të lumtur, sa më të gëzuar se vetëm kështu nuk harrojnë të qeshin”.Perkundrazi.Për fatin e mirë, janë të njohura  disa vepra me vlera të mëdha njerëzore në fushën e artit kinematografik, në artin e muzikës, të pikturës apo ndoshta  edhe më shumë në letërsinë artistike që njerëzve ua forcojnë shpirtin duke u krijuar situata të gëzuara, të qeshura, për të mos harruar të qeshurën…

Edhe Ali Mula, “Mjeshtri i Madh i Punës”, një artist që gjithë jetën e tij e lidhi me humorin brilant,  është  ai që me gazmoret e tij bën që mos të harrohet e qeshura, ndaj dhe librin për të cilin po flasim, iu kushtua këtij humoristi në zë.

Ndalem tek disa vlera të librit të  këtyre tre autorëve, të cilët i përgëzoj për një punë te kujdesshme dhe me përkushtim . Ky libër është i llojt të veçantë, si poemë satirike e copëzuar që pjesët i bashkon një temë dhe një ide e përbashkët:
“Humori i Ali Mulës ndër vite”dhe  si ide “Shakatë dhe humori  fshikullojnë përmes të qeshurës, dukuritë e papëlqyera të njerëzve, të pushtetarëve, të partiakëve , në luftën e klasave në shoqërinë tonë”.

Kjo ide përkon me atë që njerëzit të respektohen, pa u ofenduar në asnjë rast,  në çdo shaka theksohet me forcë dashuria dhe respekti për njeriun.

Të tre humoristët tropojanë i kthyen mahitë e Ali Mulës  në vargje që të bëjnë të qeshësh me të madhe. Libri që kemi në duar  është një tjetër vlerë artistike e letërsisë tropojane dhe këtë  të tre autorët e shkruan duke e ndjekur Ali Mulën,siç i thonë fjalës “me bukë në strajcë” hap pas hapi, në të gjitha ato vende e me ato përsonazhe ku “pikonte” humor.

Dhe këto vargje do të lexohen nga brezat. Do të mburremi  me to, ne dhe ata.

Është domethenës fakti se nga vijne keta krijues: njëri nga trualli poetik  Buçpapaj, tjetri nga rrënja e rapsodisë së Tropojës, ku lindi rapsodi popullor Sokol Arifi dhe i treti nga vendi  i istikameve të mejdaneve të Gashit të gurit. Këta të tre poetë që ditën për bukuri t’i bashkonin: metaforët e përsonifikimet, ironitë e sarkazmat, alegoritë e arkaizmat duke i shprehur me asteizëm (me fjalë therëse), në vargjet e këtij libri të gjinisë së veçantë  me 300 e ca faqe e me mijëra  vargje.

Pra, s’ka fare nevojë të ndalem për t’i ndarë vlerat sipas autorëve . Kështu që janë të falenderuar  të tre për punën serioze që bënë. Kemi lexuar raste nga letersia botërore , si vëllezërit Grim, ose në letërsinë tropojane,vëllezërit  Balaj ,këta e të tjerë, i kanë shkruar librat  bashkërisht , dakord se këta i bashkoi gjaku ,nëna,ndërsa  humoristët tanë, i bashkoi vullneti i mirë i përbashkët, për të bërë diçka të bukur.

E pyeta njërin nga këta: si arritët  këtë bashkim?

-Mos më pyet fare se ne të tre ramë dakord për bukuri – m’u përgjigj ai.

Këtu po përmend për punën e vyer redaktorin, poetin me vlera ballkanike e europiane, Mujë Buçpapaj i cili me veprat e tij në poezi, tashmë ecën i sigurt nga suksesi në sukses. Mburrem me të dhe e admiroj për punën që bën me talentin e tij, si më i miri, ish-nxënësi ekselent i mi, për katër vjet në shkollën e mesme të Tropojës.

Faleminderit  poeti ynë Mujo Buçpapaj !

Shkrimtarët satirik Hasan Buçpapaj, Isa Breçani dhe Ali Syla në këtë libër me vargje plot jetë, kanë përcjellë me realizëm bëmat artistike të një njeriu që jetën e tij e bëri  art, si dhe të qindra përsonazheve të çuditshme, diallogje e situata komike që  përfitojnë të qeshura të forta, në të gjitha anët, por edhe shumë besim për të mirën tonë.

Ali Mula del ashtu siç është, si një  artist i madh, gojëembël, origjinal dhe shumë i pranueshëm për  të madhin e të voglin.Shakat e tij  kanë edhe frena.  Rrugëtimi i tij njerëzor gjatë 70 viteve është origjinal , është një shembull për  gjithë krijuesit.

Humori i tij ka një gjuhë të gjatë, të thjeshtë, të kuptueshme, lakonike. Beteja intelektuala e tij përmes gërrithjeve mahitare,  krijoi tablo të gjata nga jeta e përditshme me një vertetësi të pashoqe, shumë  nga aforizmat e mendimet e tij kanë hyrë dhe përdoren me një vertetësi të pashoqe në jetën praktike,në trevat tona.

Me të drejt shtrohet pyetja : përse ka  gjithë këtë shtrirje hapsinore dhe vërtetësi njerëzore, arti i Ali Mulës?

Përgjigjja është më se e qartë:  është art që mbështetet në folklorin tradicional, në krijimtarinë popullore, është një art që shquhet për urtësinë e shprehjes, është origjinal.

Ali Mula , dallohet si improvizuesi më I veçantë e më i shpejtë,  koherent , në betejat e tij intelektuale duke dialoguar me politikanë, intektualë, mjekë, mësues, kuadro të partisë dhe te pushtetit.E veçanta, është se gjithnjë fiton e drejta, gjithnjë  triumfon etika morale e shtresave të ulta.Është shumë i madh ndikimi  i artit alimuljan  tek shkrimtarët tropojan e më gjërë…
Ali Mula, një artist që të sjell  kënaqësi artistike, të bën që të qeshësh, të fal humor,mjafton që Ali Mula të kop gishtat dhe ta bëjnë sallën  gjithë gaz e hare…

Të tillë, artist, Ali Mulën e bëri vetë nëna natyrë , fati e ndihmoi në këtë fushë. Ali Mula gjithkund, në shfaqjen e estradës, Alia në orkestër, Alia në spartakiadë, Alia në klinikë, Alia  në ekipe, Alia në garë pas zagarit…

Aliu e deshi shumë punën, e do shumë vendlindjen aq sa që edhe në Amerikë e Kanada, ëndrrat e tij gjithnjë i shihte në Tropojë..

Shakatë i filloi me njerëzit e tij,  me nënën Bejaze dhe dajën Brahim…

Ai kurrë nuk u tall me njerëzit,shakat e tij  ishin të pastra si uji  i Valbonës,shakatë e Ali Mulës të kafshojnë si qëngji…

Humori i tij si sheqer e mjaltë, humor që të flladit, humor që të ngroh, ai flet më shumë me vehten se sa me të tjerët.Në humorin e tij,  asnjëherë s’gjen njerëz të sëmurë, me të meta trupore ose psiqike,përkundrazi,në batutat  tij , s’ka egoizëm, s’ka ofeza. Humori i tij është mësim,  ai të bën të meditosh.

A mjaftojnë këto për  mahitë e Ali Mulës, sigurisht se  jo, se duhet  te mendosh , të shkruash dhe të flasësh edhe më tepër…

Fati i dhuroi ngjarje jetësore që ngjanin me arra të forta,të cilat I “përtypi” mbasi dhëmbët i ka të fortë , sepse  i ndreq vetë, siç ka ndrequr me dhjetra dhe qindra gjatë karierës së tij në profesionin e dentistit.

Shumë suksese artisti i madh Ali Mula ! Të paçim me jetë të gjatë dhe me humorin tënd gazmor!

Bajram Curri,  më 3 maj 2014

Ky është viti i Sterjo Spasses (1914-1989), viti i shkrimtarit të njohur shqiptar, me prejardhje etnike nga Prespa e Vogël. 100 vjet nga lindja e tij dhe 25 vjet nga vdekja. Ky është një nga shkrimtarët më të lexuar, veprat e të cilit janë edhe literaturë shkollore.. Është autor i dhjetra veprave kryesore në prozë, romane, vëllime me tregime dhe novela. Për një periudhë të gjatë ka qenë edhe mësues dhe botues i revistave të ndryshme. Nga fundi i jetës gëzoi privilegjin e të qënit shkrimtar në profesion të lirë. I respektuar dhe i lexuar nga një publik i gjerë, me veprat e tij ai u bë një nga themeluesit e letërsisë shqipe. Në kohën e diktaturës, ai e ndau fatin e tij me atë të popullit shqiptar. Me siguri, për shkak të mbijetesës, si shumë të tjerë, ai ka bërë ndonjë kompromis me ndonjë vepër që mund të jetë socrealiste., por, siç e ka evidentuar kritika letrare, ai me qëllim iu kthye trajtimit të temës historike me një cikël romanesh mbi Rilindjen Kombëtare shqiptare., ku ngjarjet dhe personazhet zhvillohen në kohën e Perandorisë Osmane. Në veprën e tij ai ka kënduar këngë me motive popullore, përralla apo legjenda, për t’u larguar kështu nga temat e realizmit socialist.

Si lexues që kisha lexuar shumicën e veprave të tij, u ndjeva i pikëlluar, që në vizitën e parë që bëra në Shqipëri me një delegacion të shkrimtarëve maqedonas në fillim të vitit 90 (kur filloi rënia e diktaturës), s’pata mundësi të takohesha personalisht me autorin e dashur, i cili kishte një vit që ishte ndarë nga kjo jetë. Por, megjithatë, pata fatin që të isha mik në familjen e djalit të tij, Ilinden Spasses në Tiranë. Disa vjet më vonë, pas kësaj, Ilinden Spasse shkroi librin në kujtim të të atit., me titullin “Ima atë Sterjo”. Por, nuk kam informacion në se ai është botuar edhe në maqedonisht. Në qoftë se jo, në këtë përvjetor të 100 vjetorit, botimi i këtij libri këtu është më se i domosdoshëm, se në të paraqitet një portret i jashtëzakonshëm i shkrimtarit, i cili, edhe pse ka krijuar në gjuhën shqipe, edhe pse ishte dhe mbeti pjesë e letërsisë shqiptare, ai asnjëherë nuk i fshehu rrënjët e tij etnike. Në Shqipëri ka shumë intelektualë me prejardhje etnike maqedonase, por me siguri, asnjë nga ata nuk është aq i njohur sa Sterjo Spasse.

Për shkak të dy përvjetorëve, në Shqipëri po bëhen disa aktivitete në nderim të shkrimtarit të madh, edhe pse nga ndonjë autor bëhet vërejtje ndaj shtetit, se këto aktivitet po zhvillohen spontanisht. Një nga ata, Behar Gjoka, me të drejtë nënvizon se Sterjo Spasses i duhet të jemi borxhli në të gjitha kuptimet, se ai ka sjellë frymë të re në letërsi me romanin e tij “Pse?!…”, të cilën e vlerësojnë si romanin e parë modern në Shqipëri (Ndonjeri e vlerëson të ngjashëm me “Vuajtjet e Vertherit të ri” të Gëtes). Por edhe me veprat e tjera, veçanërisht me ato të ciklit të romaneve historikë, me temë nga Rilindja shqiptare, në të cilin “rivitalizohet esenca dhe thelbi i një ëndrre shqiptare për të gjetur veten në këto hapësira”. Por jo vetëm kjo, Sterjo Spasse në një nga romanet e ciklit trajton luftën e dy popujve, shqiptar dhe maqedonas në kohën e rënimit të Perandorisë osmane, për çlirimin nga ky sundim dhe vendosjen e pavarësisë, si gjithë popujt e tjerë. Dhe jo vetëm për këtë fakt, por edhe për vetë kompleksitetin dhe specifikave të dy identiteteve (përfaqësues i letërsisë shqiptare, me përkatësi etnike maqedonase, ai sot duhet të jetë, paradigma e relatave të reja. Prandaj, Behar Gjoka me të drejtë e ngre problemin për afirmimin e Sterjo Spasse për vlerat që ai ka. “…unë do të thoja se padyshim shkrimi në gjuhën shqipe, i një joshqiptari, që e ndjen veten shqiptar, shkrimi i romanit “Pse?!…”, pasqyrimit që ai i bën Rilindjes kombëtare do të ishin nga ato momente, që do t’i shërbenin çdo institucioni, atij arsimor dhe atij kulturor. Por mbi të gjithë unë do të thoja se Sterjo Spasse do të ishte një shans për të ndërtuar ura komunikimi mes qytetarëve të Shqipërisë, Kosovës dhe Maqedonisë.

Por kjo urë për të cilën flet ky studiues, për veprën e Spasses nuk është shqyrtuar ashtu si duhet në të dyja vendet. Nga shkrimi mund të kuptohet se Universiteti i Korçës, si dhe në Fier, në Shqipëri, në muajin maj do të organizojnë konferenca shkencore dhe veprimtari të tjera në kujtim të shkrimtarit Sterjo Spasse dhe veprës së tij, por nuk ka informacion, në se në to do të marrin pjesë përfaqësues nga Maqedonia.

Është njoftuar edhe për aktivitete të tjera, por, si mund të bëhet ky bashkëpunim që në këtë rast mund t’i lidhë të dy vendet?

E paqartë është se si mund të kontaktohet në aktivitete konkrete, duke mos patur një koordinim midis institucioneve të dy vendeve, sepse Sterjo Spasse nuk është figurë e panjohur, pas tij ai ka lënë gjurmë të thella e të pashlyeshme përgjithmonë.

Në kontekstin e shumë problemeve të Ballkanit, nuk duhet të humbasim ato gjëra që i lidhin popujt dhe shtetet.

Ajo, që vepra e tij është e pashkëputur nga letërsia shqipe nuk i zbeh aspak rrënjët e tij etnike dhe rrënjët e tij etnike nuk duhet të bëhen pengesë për lexuesit shqiptar, që atë ta ndjejnë si të tyrin.

Tek e fundit, popullariteti i romaneve të tij, tregimet dhe novelat, janë dëshmi e plotë për to. Vetë shkrimtari asnjëherë nuk e ka fshehur në shënimet biografike përkatësinë e tij etnike. Dyanësinë e tij ai e ka shprehur vetë: “Në damarët e mi rrjedh gjak maqedonas, ndërsa unë i përkas intelektit shqiptar.” Këtë do ta përsëriste edhe i nipi Arian Spasse vitin e kaluar në një përkujtim të veprës të gjyshit të tij në Bibliotekën e Kongresit Amerikan të organizuar bashkërisht nga përfaqësues të komunitetit shqiptar e maqedonas në Amerikë: “Gjyshi Sterjo shkruante për edukimin dhe emancipimin e brezave, duke mos harruar identitetin e tij.”
Edhe shkrimtari Naum Prifti, i cili merrte pjesë në këtë solemnitet, pasi foli për veprat e Spasses, në fund tha: “…Me punën dhe talentin e tij, Sterjo Spasse ka zënë vendin e merituar në letërsinë shqipe, në të njëjtën kohë mbetet pjesë e marrëdhënieve tradicionale shqiptaro-maqedonase”.

Në qoftë se madhështia e një personaliteti i kapërcen kufijtë e etnitetit e të shteteve dhe lidh bashkë së paku dy popuj, dy shtete, dy kultura, është e pakuptueshme që të mos ketë aktivitete të përbashkëta në një njëqindvjetor të lindjes. Edhe në qoftë se kanë filluar veprimtaritë në Shqipëri (kam informacione që edhe tek ne diçka po përgatitet nga shoqata e shkrimtarëve, por nuk e di në se ato kanë mbështetje nga shteti, mendoj se nga fundi i verës, kur do të bjerë dita e lindjes, veprimtaritë duhet të mbyllen me anën e një aktiviteti të përbashkët, mundësisht në vendin e lindjes së shkrimtarit, deri dhe të lindë e të zhvillohet ndonjë manifestim kulturor tradicional. Për këtë duhet kontributi i institucioneve shtetërore të të dy vendeve, ministritë e kulturës, ambasadat e të dy vendeve, akademitë, universitetet, shkrimtarët. Do të jetë dëm i madh dhe e pafalshme të neglizhohet ky shans. Në këtë kontekst, mendoj, që angazhimi i Maqedonisë duhet të jetë më i madh, me qëllimin që publiku i gjerë i lexuesve të tij ta njohin shumë më mirë këtë shkrimtar…