Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët përkujtoi me rastin e 203-vjetorit të lindjes, arbëreshin e shquar Dhimitër Kamarda.

Kamarda ishte filolog, folklorist dhe studiues i shqipes. Së bashku me Jeronim De Radën, arbëreshi Dhimitër Kamarda ishte ndër zërat më pompozë të lëvizjes kulturore arbëreshe në Itali gjatë gjysmës së dytë të shekullit të 19-të, dhe një ndër mbështetësit e flaktë të idesë kombëtare. Vetë atdhetari Dhimitër Kamarda ishte gjuhëtar intelektual dhe botues i folklorit. Ai lindi në Horë të Arbëreshëve në Itali më 23 tetor 1821, afër Palermos, nga një krahinë që kishte lidhje të ngushta me Greqinë në lashtësi dhe kjo prejardhje ndikoi më pas edhe në studimet e tij.

Pasi mbaroi një kolegj në Romë, u vendos më Livorno më 1851 dhe aty bëri pjesë në një Rreth Filologjik. Vepra e tij kryesore është “Sprovë e gramatologjisë krahasuese mbi gjuhën shqipe” (1864), me një “Shtojcë” dy vite më vonë. Në këtë punim, që u vlerësua edhe nga gjuhëtarë të njohur të Italisë të asaj kohe, ai mbështeste mendimin, se shqipja bënte pjesë në “çiftin pellazgjik”, duke i dalë e afërt me greqishten. Kamarda është interesuar edhe për përkthimet biblike në arbërishten e Italisë dhe për këtë ka qëndruar në Londër te princi Lui-Lysien Bonaparti, nipi i Napoleonit,i cili kërkonte të paraqiste përkthimin e pjesëve biblike në 200 gjuhë të botës me rastin e Ekspozitës Botërore. Në nëntor 1878 i është drejtuar A. Tomsonit në Stamboll, që ta ndihmonte për shpërndarjen e librave të veta. Një nga punimet e para në fushën e filologjisë diakronike për shqipen u hartua nga filologu dhe folkloristi arbëresh Dhimitër Kamarda. Vëllimi i parë italisht doli në Livorno më 1864 me titullin “Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese” dhe u pasua nga vëllimi i dytë “Appendice al Saggio di grammatologia comparata” më 1866.

Që nga fillimi i shekullit XIX shqipja filloi të njihej si pjesëtare e pavarur e familjes së gjuhëve indo-europiane. Gjuhëtari i njohur gjerman Franz Bopp-i e vërtetoi prejardhjen e saj indo-europiane më 1854, porse për një kohë të gjatë mbeti e hapur çështja, se me cilën apo me cilat gjuhë të kësaj familjeje ajo afrohej më shumë. Për shkak se një pjesë jo e vogël e lëndës folklorike ishte mbledhur prej studiuesve të huaj nga goja e arbëreshëve të Greqisë, ishte përftuar mendimi më i parë, se shqipja bënte pjesë në grupin helenik. Një ndër përkrahësit më të rëndësishëm të kësaj hipoteze ka qenë pikërisht Dh. Kamarda. Ai ka bërë edhe një paraqitje të kësaj hipoteze, duke kërkuar mbështetjen historike. Nga dija shkencore që në vitin 1774 me autoritetin e historianit suedez H. E. Thunmann-it ishte shprehur ideja për prejardhjen ilire të shqiptarëve mbi bazën e të dhënave të historisë. Kjo ide e frytshme u mor nga arbëreshi i Italisë Engjëll Mashi (Angelo Masci), i cili e shtjelloi në punimin “Ligjëratë mbi prejardhjen, zakonet dhe gjendjen e tashme të kombit shqiptar” (Discorso sull’origine, costumi e stato attuale della nazione albanese), Napoli, 1807. Mjaft prej propozimeve të tij për vendosjen e një alfabeti të përgjithshëm të shqipes kanë qenë mjaft të afërta me zgjidhjen përfundimtare të çështjes më 1908.

Vëllimin e dytë (Shtojcën) e hartoi për të treguar pasurinë e shqipes, nivelin e lëvrimit të saj dhe mundësitë shprehëse të folklorit e të letërsisë shqipe. Në fund të këtij vëllimi gjendet një listë prej rreth 4000 fjalësh. Ishte fjalësi më i gjerë si numër i shqipes, i botuar deri në atë kohë. Gjurmimet rreth shqipes prej atëherë kanë ecur mjaft përpara. Për ta dëshmuar këtë do të kufizohem vetëm me pak shembuj prej punimit të tij. Në kreun për fonologjinë autori diskuton shkallët e zanoreve dhe ndërrimet e vetvetishme. Për të treguar fatin e tingullit a- në krye të fjalëve, ai merr si shembull fjalën anije dhe e ndan kështu: a-ni-a. Ne e dimë sot se rrënja e fjalës ka qenë “an” dhe nuk ka asnjë mundësi që të shkëputet prej saj një a-. Për Kamardën folja “dua” lidhet me sanskr. day dhe greq.äåùìáé, mirëpo etimologët sot japin një shpjegim krejt të ndryshëm: shq. dua, sanskr. jusate, gr.ãåõìáé.

Lidhur me formimin e fjalëve Kamarda i përfshin gjithë ndajshtesat në korrespondenca të veçanta grekoshqiptare. Ky është përgjithësisht një prej gabimeve të tij kryesore nga ana metodike. Te shembujt e tij gjejmë po ato manipulime me dorë të lirë ndaj lëndës gjuhësore. Te folja “arnoj” ai gjen prapashtesën –na-, mirëpo rrënja është arn- dhe jo ar-. Autori ynë gjen prapashtesën –m(ë) te fjala “helm”, por sërish asnjë prapashtesë nuk ka kjo fjalë. Dhe është pak e papritur që ai gjen po atë prapashtesë te fjalë “sermë”, e cila është një huazim prej turqishtes. Numërorët janë një pikë qendrore në diskutimet për marrëdhëniet ndërmjet gjuhëve indo-europiane. Po edhe këtu Kamarda, duke e renditur shqipen me latinishten e greqishten si gjuhë kentum, bën sërish një gabim të rëndë metodik. Ndonëse kjo ndarje e gjuhëve indo-europiane sot vështrohet ndryshe, shqipja është quajtur kryesisht gjuhë satem dhe i përket degës lindore. Dhimitër Kamarda u shua më 13 prill 1882 në Livorno./Gazeta Panorama

Ndër trevat shqiptare, gjithandej, ka mjaft gjëra interesante që i kanë mbijetuar shekujt e mijëvjeçarët, objekte që i kanë rezistuar kohës, mirëpo, për fat të keq, s’dihet saktë për to, për shumë gjëra kyç në fakt nuk dihet asgjë.

Psh. Ura e Vjetër e Gurit, e Vushtrrisë, vërtet objekt madhështor. Lidhur me vjetërsinë e urës ka opinione sa të duash, ka versione të ndryshme, ide të ndryshme. Optimistët thonë se dominojnë mendimet sipas të cilave është ndërtuar në kohën e Perandorisë Osmane, apo ndoshta dhe më herët në kohën e Perandorisë Romake.
Shih pra, ndërsa dihet që mes kohës së Perandorisë Osmane dhe asaj Romake nuk ishin thjesht ca dekada “ndërmjet” por me shekuj e shekuj. Të Romës “perëndimore”, sepse ata patën qenë andej, s’e kemi fjalën për Bizantin. Si është e mundur t’jenë zhdukur kronikat ballkanike të dhjetra shekujve dhe të mijëvejçarëve – qëkur Lindja gjallonte, ishte fakt dmth. si “mbijetesë” e Romës!

E qartë, thuase dikush i “errërsirës” është impenjuar, është kujdesur sistematikisht për shekuj e shekuj që të zhduket gjithçka në këtë drejtim. Tani dihet për çdosecilin akuadukt madhështor, për secilën urë e për secilën kullë (gjermanët madje i ruajnë dhe ato pontonike, dhe ato të drunjtat, gjithçka), gjithandej skajeve të pafund të perandorisë dihet për secilën “Egnatia” të Romës, për secilën udhë, për secilën urë.

Mirëpo thuase “shkencat” e 2000 viteve ballkanike, regjistrat, kronikat e fuqive që e kanë sunduar rajonin e Ballkanit, e ruajnë historinë e Manastirit të Deçanit me të gjitha kronikat e rrotullamat, por thuase janë përpjekur me shekuj e mijëvjeçarë që gjithçka tjetër e trevave shqiptare të ngelet në mjegullnajë, e mbuluar me plafin e zi të harresës.

Apo pse t’mos thuhet troç e shqip, pse t’mos shkapuritet bërthama akoma më thellë në thelb; shqiptarët e Shqipërisë sot madje s’e kanë idenë mirëfilli as për “zanafillën” e vetë Tiranës komplet, të atij mega-shehrit si Kryeqytet, të Kryeqyetit të shtetit modern, të Zemrës urbane shqiptare, të Kryeqendrës artistike, ekonomike, kulturore… ehuuu ç’jam duke dërdëllitur tani, të gjithçkaje të shqiptarisë! Gjysma e popullsisë shqiptare jeton në Tiranë – andej gravitojnë dhe ajo gjysma tjetër e shqiptarëve të “provincave”.

Vallë a nuk është për t’u “çuditur sa e paturpshme” ishte thundërzeza e perandorisë osmane kur bëhet fjalë për vilajetet dhe trevat e shqiptarëve?!
Dhe prapë askush as gëk as mëk, përveç opinione e thashetheme, mirëpo shkencërisht s’ndjehet i gjallë kush, as Akademi, as universitet as askush, shtiremi shkencëtarë të zotët dhe arkeologë, shtiremi historianë por ku janë. Thuase “gjysma” e shqiptarëve akoma pas çallmave, tullumbave, bakllavave, hanumeve. Booo, mirë që vetëm të hutuar pas ëmbëlsirave turke, duhet ta ndiejmë veten fatlumë.

Nëse dihet që për 4-5 shekuj thundërzeza e çallmave na i ndaloi me diell, me dritë, me germa e me gjuhë, tani s’domend, sipas tyre duhet thënë “rahmetullaaaah” lum e lum që shqiptarët s’e shpallen veten “gjysmë-turq” or something. Si duket Qemali i madh, erdhi nga andej, u kthye por s’pati dhënë ndonjë shenjë – s’e bëri ai, heshti Shqipëria mbarë, s’e bëri të madhe kush. Njerëzia u rrekën pas ngushëllimit, pas mëkëmbjes, pas gjallimit, iu kthyen patriotizmit, nisën t’i kujtojnë vështirësitë e shekujve, uaaa ç’pati hequr Skënderbeu dikur, habiteshin, s’e kapërthenin dot : )

Nuk dihet saktësisht se kur lumi Sitnica ka ndërruar rrjedhën dhe nuk kalon më nën Urën e Gurit – thonë “shkencat” kosovare të së sotmes. Por dihet që ka sëpaku 2 shekuj që kjo Urë e Gurit ka mbetur pa lumin e vet, dhe si e tillë bëhet rast i rrallë në botë, bëhet Ura pa lumë. Uaaa… diç si mrekulli, “Lumë i Vdekur” do thoshte Jakov Xoxa, vetëm 2 shekuj dhe s’mbajkan mend shqiptarët asgjë!

U bë pothuaj gjsymëshekulli unë vetë s’jam në vendlindje dhe sikur s’ka ndryshuar “asgjë” e atjeshme, sa për 1 autostradë dhe sheshin e rrotulluar të Tiranës, qebesa këto shihen dhe nga sateliti, tashmë gjithçka regjsitrohet dhe në memorien e satelitëve të orbitës, s’do koment. Për sa më takon e historisë, për gjysmëshekullin tim mbaj mend gjithçka. Si t’mos e mbaja mend, bie fjala eventin fiktiv, kur Lana ia pati bër “mac” Tiranës, si ndonjë dhelpër-përrockë dinake duke u zhdukur, a duke e anashkaluar, për inat. Si t’mos e mbaja mend Tiranën e thatë, të ngelur pa lumë e pa freskinë. Ndërsa andej në Kosovë, vallë si na qenkan bërë shqiptarët “harrestarë” pas vetëm 2 shekujve… ec e mos u çudit.

Mirëpo, për fat të mirë, disa gjëra dhe nuk harrohen, shqiptarët i kanë ca mbamenje specifike, kur u teket, kur t’ndjehen vullnetmirë. Dikur, në të kaluarën jo dhe aq të largët, ekzistonte besimi a miti se prekja e gurëve të kësaj ure, u falte shëndet dhe harmoni në jetën bashkëshortore. Prandaj të sapomartuarit, bashkëshortët e rinj na paskeshin vajtur ta bënin betimin e tyre për dashuri.

Askund tjetër, por duke i prekur gurët e Urës së Gurit bekohej dashuria e shqiptarëve dhe gjithçka e lumturisë së çifteve. Urojmë ta kenë festuar daçulinë dhe me ndonjë puthje tinëz, mpuuuç, aty në hijen e harqeve s’do i shihte kush, do ishin rehat për cilëndo amoriadë-aventurë. Sa për të tjerat, harroji të tjerat, le t’ngelet “lumë i vdekur”, “urë pa histori”, herë quaje kryevepër e otomanëve herë e romakëve, herë who cares : (

TIRANE

Dosja që ish-Sigurimi i Shtetit ka krijuar për shkrimtarin Martin Camaj, mund të jetë manipuluar. Në këtë përfundim arrin një grup pune i ngritur nga Autoriteti i Dosjeve për të verifikuar firmën e shkrimtarit.

Firma e shkrimtarit Martin Camaj në dokumentin ku pretendohet se ai pranon të bëhet bashkëpunëtor i ish-Sigurimit të Shtetit, mund të jetë e manipuluar. Në këtë përfundim duket se arrin grupi i punës i ngritur nga Autoriteti i Dosjeve, i cili ka bashkuar ekspertë të policisë shkencore, kaligrafisë dhe ish Stasit gjerman. Për “News 24”, kreu igrupit të punës, sqaroi. Hetimi administrativ është ende në proces.

“Ka dyshime serioze për firmën e tij sepse kjo firmë e tij, ndryshon katërcipërisht me firmat e tij që gjenden në arkivën e bashkëshortes së tij dhe në arkivën e Mynihut ku ai ka punuar”.

Pak vite më parë, publikimi i disa pjesëve të dosjes së tij, e etiketoi atë si bashkëpunëtor të Sigurimit famëkeq, edhe pse, fill pas dokumentit ku pretendohej se pranoi të bëhej bashkëpunëtor, ai u arratis nga Shqipëria dhe dokumentet e dosjes së tij, tregojnë në fakt si përndiqej Camaj në Gjermani. Një hetim administrative nisi asokohe:

“Për te verifikuar disa elemente që ne dyshojmë realisht se kjo dosje I ka të falsifikuara në vetvete”, tha Nikolla, anëtar I Autoritetit të Dosjeve.

Shkrimtar e albanolog, Martin Camaj u arratis nga Shqipëria gjatë diktaturës dhe pas qëndrimit në Ish Jugosllavi e Itali u vendos në Gjermani prej ku shkroi disa vepra e studime që në Shqipëri erdhën vetëm pas rënies së regjimit.

Një artikull i “Artdaily-magazine” (nga autorja Ruxi Rusu, Cambridge University) thoshte se astrologjia perëndimore është e lidhur ngusht me mitologjinë dhe kulturën e lashtë greko-romake. Sipas autores, me kalimin e kohës secila nga shenjat zodiakale-astrologjike i ka zhvilluar “lidhjet” e veta me mitet, me kafshët, me simbolet. Shenja juaj e zodiakut i përshkruan tiparet kryesore të personalitetit, frikën dhe besimet tuaja – shkruante ajo.

Se shenja e zodiakut i përshkruan tiparet tona të personalitetit, ne lexuesit sikur pajtohemi aty për aty, tekefundit ashtu na thotë dhe astrologjia. Ta besosh astrologjinë dtth. t’i besosh shenjat e zodiakut, do t’thotë madje dhe më shumë. Psh. do nënkuptonte t’i besosh perëndeshës Asteria, apo vajzës së saj Hekate, apo t’i besosh perëndeshës Ishtar, apo Inana, apo Lakshmi, apo Afërditës… apo Venerës. Apo sido që të quhen, perëndeshat pothuaj të panumërta, besimi ka t’bëjë me besimin. Kur e ke besimin atëherë aq e lehtë, në fakt e gjitha ç’nevojitet është të besosh.

Si mund t’ketë astrologjia kuptim nëse t’mos i besonim, pa besimin madje as vetë Zoti (ai kryesori, jo vetëm i Universit por i Multiversit, i gjithçkaje) s’do ishte i besueshëm. Rregulla e hyjnorëve është e thjeshtë, fare bazike – o i beson o nuk i beson, s’ka tjetër alternativë : ) Natyrisht, “ndërlidhja” e artit me astrologjinë mund të shihet dhe ashtu, siç e ka thënë autorja. Nëse ashtu na pëlqen ta shohim, atëherë ashtu dhe do e shohim, ashtu dhe do e besojmë – ne vetë jemi zotërit e besimit tonë, të asaj çfarë besojmë (sapo e thamë më lart, o besojmë o s’besojmë).

Ashtu-kështu tropet e artit vetiu ndërlidhen me gjithçka të gjallimit tonë; me mitet, me ëndrrat, me besimet, me mosbesimet, me vizionet, madje dhe me halucinacionet, me lajthitjet, me dëshirat, me nëndijen, me vetëdijen… me një milion e një gjërat e psikës.

Bie fjala, vallë si do i pikturonte Dali ato surrealizmat, gjithë ato “vizione” surreale, vallë si do vinin në jetë gjithë ato shtrembërime (surreale) të realitetit… pa qenë i lidhur kryekëput me shtratin psikologjik?! Madje qoftë dhe me “automatizmin” (si teknikë krijuese, si tekno-kreativitet, siç do insistonin abstraksionistët e tipit “Pollock”) prapë s’ka ikje nga baza psikike. Me fjalë të tjera, truri i piktorit prapë e ka të qartë se është duke “pikturuar”, e jo duke fluturuar drejt Marsit. Qoftë me brusha o me tasa, qoftë me vazhgët e vetëdijshme a me spërkatjen automatike, truri i Pollock e “dinte se është duke pikturuar”. Pikturat lidhen me psikologjinë komplete dhe me shpirtin e artistit, pikturat dhe çdo krijim artistik janë diç si “zgjatim” i personalitetit, në rrafshin intelektual dhe ndjesor.

Dmth. nëse e “shohim” ashtu ndërlidhjen artistike me astrologjinë (siç ka shkruar autorja Rusu), atëherë e pashmangshme dhe buzëqeshja, atëherë e qartë se ne ashtu besojmë (na pëlqen ashtu të besojmë). Madje mjaft simpatike kjo punë, sepse pothuaj i bie “një udhë e dy punë”. Nga njëra anë i zbukurojmë artikujt e revistave me art, por njëkohësisht e “intrigojmë” vëmendjen astrologjike të lexuesve, e shkapurisim kureshtinë e tyre zodiakale. Padyshim kjo teknikë ndihmon për t’i afruar artin dhe astrologjinë. Absolutisht njësoj siç janë afruar ndër shekuj dhe arti me mitologjinë – mbase e njëjta gjë. Padyshim ia vlen, ta lidhësh artin dhe astrologjinë, do jetë diç edhe-edhe, diç si grep dhe si joshje e ëmbël rretherrotull materies revistologjike.

Edhe Botiçeli (ky madje sikur i kishte të gjitha “fajet për Venerat e reja” pikturale – jo se Botiçeli na ishte dje, por në kuptimin… pas Praksitelit dhe pas Frinesë), edhe Cabanel, dhe Bouguereau… edhe kush tjetër jo, i janë qasur Venerave të detit, shkumbëzuar e praruar nudistikat e tyre e mahnitin botën artistike sa i përket bukurisë së perëndeshës. Cilido muzeum i botës nëse ta ketë një Venera në koleksionin e vet pothuaj sikur nuk “preket” nga krenaria e mendjelartësia – fitohet përshtypja sikur Venera na i paska fajet që dhe biletat do jenë më të shtrenjëta. Ka diç të vërtetë, pakashumë ngjashëm si ai rasti i portretit të Mona Lizes, shpesh biletat e Louvre shtrenjtohen për sherr të saj – tjetër se zyrtarisht mohohet kjo punë, zyrtarët e Louvre kurrë s’e pranojnë : )

Kush, cilikush, që ka sadopak shije artistike dhe “sens për bukurinë” do thoshte se Venera na qenkësh një shëmtaraçe. Ç’është e drejta dhe mund ta thoshim, për “inat” dhe mund ta thuash, s’na e ndalon kush, por s’do përputhej. Jo pra, nuk shiten “dërdëllitjet” nga inati, më e lehtë ta pranojmë të vërtetën, ta kapërdijmë krenarinë, perëndesha e bukurisë patjetër se do jetë e bukur, sidomos nëse kemi shansin ta shohim nudo. Pa le që si mund t’na jesh perëndeshë e bukurisë dhe… shëmtaraçe. Jo pra, të njëjtën e dinin dhe Botiçeli, edhe Cabanel edhe Bouguereau, e dinte dhe skulptori i lashtësisë, Praksiteli – perëndesha Venera ishte “tmerrësisht” e bukur.

Botiçeli e pati pikturuar “Venerën” rreth 1484-86, edhe përkundër se krahu i majtë i saj i çrregullt, dorën në zemër mjaft “atavistik”… mirëpo për kohën e vet, si prurje artistike e shek. XV, kryevepër, asgjë s’e cenonte bukurinë veneriane. Sa e sa piktorët dhe artdashësit do jenë frymëzuar nga bukuroshja e Botiçelit, diç e tillë s’ka as si hamendësohet. E megjithatë, ku është Botiçeli e ku Praksiteli.

Mendohet se Frineja, bukuroshja antike ishte modeli dhe muza e Praksitelit për skulpturën e Afërditës. Kjo i bie pothuaj 2000 vjet para Botiçelit. Frineja ishte prostituta më e bukur dhe më e pasur e Greqisë së lashtë, pati qëlluar ishte e dashura e skulptorit të famshëm, Praksitelit. Frineja pati grumbulluar aq shumë pasuri, sa pas shkatërrimit të Tebës (nga Aleksandri i Madh, kur ata të Tebës qenë kryengritur), ajo e pati bërë publike ofertën që me ekonomikat e veta personale t’i rindërtonte muret e qytetit, me kushtin që t’vendoseshin pllakat “Çfarë qe shkatërruar nga Aleksandri, rindërtuar nga Frineja” !

Natyrisht grekët e patën heshtur, kishin ujë në sy dhe ata, ofertë mjaft tunduese por u vinte inat. Nëse dihet fakti që Teba ishte vetë djepi i “qytetërimit” grek, nga aty qe nisur gjithçka… mjaft “fyese” do ketë qenë që një prostitutë ta mëkëmbte privatisht, me ekonomikat e veta, qyetetin e shembur. Sidoqoftë, thuhet se Praksiteli qe frymëzuar kur ajo, në “Festën e Poseidonit” qe zhveshur dhe qe zhytur në det të lahej. Dhe duke dalur nga uji e rrethuar nga shkuma e shkëlqimi, detaj që do kthehej pastaj në versionin mitologjik për lindjen e Afërditës (Venerës) nga shkuma e detit.

Dhe ja, e dimë pakashumë si “lidhen”, si janë lidhur mitologjia greko-romake dhe arti piktural perëndimor – e lehtë me mitologjinë, por shtrohet pyetja vallë si t’ia bëjmë me astrologjinë.

Apo mbase, ashtu-kështu mjaft nga pikturat e artit perëndimor patjetër se “lidhen” me shenjën tonë të horoskopit. Gjatë shekujve të historisë pikturale, cilindo nga piktorët që i është qasur temave mitologjike, automatikisht mund ta “lidhim” dhe me astrologjinë. Psh. nëse na teket të flasim për “Demat”, e dimë detajin kyç, pa të cilin s’bën hiç se hiç, Venera (perëndesha romake e dashurisë) e sundon secilin aspekt të “shenjës së demave”. S’kemi si i shmangemi Venerës dhe po të donim, Demat (dmth. të Zodiakut, jo demat e vërtetë : ) kanë t’bëjnë me perëndeshën e dashurisë dhe të bukurisë, s’është shaka ky detaj astrologjik.

Le t’supozojmë se jemi “dem”, ai demi horoskopik – si mund ta konsideronim profecinë e zodiakut diç të besueshme nëse pikësëpari t’mos i besonim Venerës. Madje bën të thuhet se demat janë dhe fatlumë, s’do ishte e pavërtetë, pasi e kanë aq të lehtë. Fillimisht duke e patur besimin tek perëndesha Venera aq i lehtë për ta besimi i astrologjisë. Nëse i beson Venerës atëherë pse t’mos i besosh dhe Asterisë, dhe Afërditës, dhe perëndeshës Isis, perëndeshës Ishtar, perëndeshës Hator… etj. etj. aq e lehtë pastaj ta besosh gjithë mitologjinë.

Ja pse, në kohën moderne, ka kuptim ta lidhësh artin me astrologjinë, qëkur ashtu-kështu arti veç i lidhur me mitologjinë. Mitologjia dhe Astrologjia… pothuaj e “njëjta” gjë, pse t’mos zbukurohen të dyja me artin e mirëfilltë. Pse vallë do duhej vazhduar akoma dhe ende (në modernitetin tonë) me ilustrimet e shëmtuara të shtrigave, me ilustrimet e zverdhura, plot pluhur e merimanga të Mesjetës… duke i patur Venerat marramendëse : )

Për 12 shenjat e zodiakut të cilat autorja Rusu i ka “ndërlidhur” me pikturat e artit, për Demat e ka zgjedhur “Venerën” e Bouguereau. Anise mund t’i kishte zgjedhur dhe të tjerat, psh. Venerën e Cabanel, apo atë të Botiçelit etj. Mirëpo dihet, cilëndo ta zgjedhim s’prish gjë punë, Venera është mishërimi i bukurisë dhe i elegancës. Demat pëlqejnë t’jenë të llastuar – ka sqaruar autorja. Të qeverisur nga Venera, ata dinë të kujdesen për veten e tyre dhe të ndihen rehat në mjedise luksoze. Edhe pse ndonjëherë mund t’jenë kokëfortë, demat janë këmbëngulës por dhe besnikë ndaj miqve të tyre. Për shkak se elementi i tyre është Toka, ata dëshirojnë stabilitet dhe pëlqejnë t’i marrin gjërat ngadalë. Në përgjithësi, demat dinë ta shijojnë çdo moment të ditës së tyre.

Ec e mos buzëqesh, ec e mos u mahnit me saktësinë, i bindur jam secili dem e di dhe e ndjen të vërtetën zodiakale, jo sepse profecitë astrologjike janë “art në vete” por sepse ashtu kemi zgjedhur të besojmë – ba besimin asgjë, u muar vesh tashmë. Ne vetë jemi zotërit e besimit tonë – të asaj çfarë besojmë.

Le ta përmendim dhe shenjën e Luanit (pak dhe si shkas, lum si ata që në familje e kanë ndonjë “luan”, unë për vete i kam 2 luanë). Luanët janë të zjarrtë – paska shkruar autorja, të sigurtë, bujarë dhe ndonjëherë xhelozë, e dinë se çfarë nevojitet që t’jenë në qendër të vëmendjes. Janë liderë të guximshëm dhe yje të çdo shfaqjeje, s’ka sfidë të madhe për ta, luanët urrejnë të varen nga të tjerët dhe janë fort elastikë. Edhe pse kujdesen për imazhin, ata nuk shqetësohen për ndonjë dramë eventuale të jetës e tyre.

Dhe siç shihet, autorja ka zgjedhur t’i prezantojë “luanët e zodiakut” me një pikturë të Napoleonit, të artistit Jacques-Louis David, sepse Napoleon Bonaparte ishte “luan” në zodiak. Ku ka më luan sesa vetë luani Bonaparte. Piktura duke i kaluar Alpet, si një gjeneral i madh dhe komandues i ushtrisë madhështore, pikturë epike, pozë epikale si një kalorës i vërtetë. Paçka se imazhi i pikturës në fjalë s’është vërtetësi, as historike as artistike, është imazh i stisur, imazh imagjinar. Napoleoni pati refuzuar të pozonte për portretin (ehu, ku kishte kohë, ku kishte nerva të pozonte), e pati udhëzuar piktorin David ta pikturonte si një kalorës, si një Aleksandër të Madh. Piktori David na thotë se retë e errëta po mblidhen diku në distancë, sëshpejti do ngryset, qejfi mund t’i prishet dhe Napoleonit, ne duhet ti “shohim” ushtarët e Napoleonit duke marshuar pas tij – e vërteta pra është se Napoloni si “luan” nuk u pati prirë gjatë kalimit të Alpeve por pati vajtur pas ushtrisë mbi një mushkë. S’ishte askund “afër” imazhit piktural.

Më 23 tetor 1871, lindi “Homeri i letrave shqipe”, At Gjergj Fishta. Vepra që përjetësoi figurën e tij si krijues është epika “Lahuta e Malcis”, së cilës i kushtoi 40 vjet punë.

Krahas barabitjes me “Iliadën” e autorit helen, në veprën e Fishtës do të gjendeshin afinitete edhe me stilin e Dantes dhe të Gëtes, për nga pleksjet e mitologjisë me realitetin, mendimi filozofik dhe dramaticiteti. Fishta ka qenë frat françeskan, arsimtar, shkrimtar, përkthyes dhe po ashtu kryetar i komisionit për hartimin e alfabetit në Kongresin e Manastirit, anëtar i delegacionit të qeverisë Përmeti në Konferencën e Versajës, zëvendëskryetar i legjislativit shqiptar më 1921 si dhe përfaqësues diplomatik i shtetit shqiptar ndër disa konferenca ballkanike gjatë viteve ’30. Pas pushtimit italian u zgjodh anëtar i Akademisë së Italisë, që e priti ngrohtësisht ardhjen e “Perandorisë Romake” në Shqipëri në veprën e fundit të jetës së tij, shkrime të cilat më pas u përdorën nga regjimi fashist për qëllime propagandistike.

Pas dekadës së dytë të shekullit 20, Fishta iu imponua kulturës shqiptare jo vetëm si shkrimtar (poet, dramaturg, prozator etj.), por edhe si kritik, historian i letërsisë dhe estet. Për një gjysmëshekull, ishte figura mbizotëruese e letërsisë shqipe, madje sa ishte gjallë u kurorëzua “Poet kombëtar”. Për kontributet e tij u nderua me urdhra nderimi dhe dekorata nga autoritetet osmane, austro-hungarezët, grekët, kleri katolik dhe italianët. Pas vitit 1945, kur u vendos regjimi komunist, vepra e tij u ndalua dhe qëndroi e tillë deri kur ra diktatura komuniste. Mësimet e para i mori në seminarin françeskan të Shkodrës. Studimet e mëtejshme i ndoqi në Bosnjë, në disiplinat e filozofisë dhe të teologjisë. Fishta qe drejtori i parë shqiptar i Shkollës Françeskane. Në drejtimin e tij, u mundësua që shqipja të përdorej në katedër si gjuhë mësimi.

Si përfaqësues i shoqërisë “Bashkimi” mori pjesë në Kongresin e Manastirit dhe në cilësinë e kryetarit, drejtoi veprimtarinë e Komisionit të Alfabetit. Në vitin 1913, themeloi revistën letrarekulturore “Hylli i Dritës”. Gjatë Luftës së Parë Botërore, bashkëthemeloi me Luigj Gurakuqin Komisinë Letrare, që kishte për qëllim krijimin e gjuhës letrare kombëtare. Gjatë vitit 1920 u caktua Sekretar i Përgjithshëm i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris. Po atë vit, u zgjodh deputet i Shkodrës. Mori pjesë në Revolucionin e Qershorit 1924. Për kontributin e dhënë në lëmin e edukimit, të letërsisë dhe të fesë, Fishta mori dekoratën “Foenix” (1931), si edhe u bë anëtar të Akademisë italiane (1939). Në 1886, vetë i gjashti dhjak u nis për në Bosnie nga Urdhri Françeskan. Vitin e parë të provës e kaloi në Guçjagorë afër Travnikut, ku sipas sharteve të urdhrit ndërroi emrin në Gjergj. I rrethuar nga një mjedis ku kultivohej edhe nacionalizmi kroat, ku njihej edhe nacionalizmi serb e malazez, prej ku dhe mori shkas për të frymëtuar nacionalizmin në veriun shqiptar.[5] Në kontakt me françeskanin boshnjak Grga Martiæ (1822-1905) dhe lirikun kroat Silvije Strahimir Kranjèeviæ (1865-1908), ai u ndikua nga vargjet e tyre dhe të Kaèiæ, Mažuraniæ dhe Njegoshit. Në vitin 1893 kreu me lavd këndimet në Bosnie dhe vetë i gjashti u kthye në vendlindje, ku u bë meshtar më 25 shkurt 1894 duke çuar meshën e parë në kishën e Troshanit.

ANGAZHIMET

Pasi u kthye nga Bosnja, punoi për disa vite mësues në Kolegjin e Troshanit. Të dielave mbulonte me shërbim meshtarak në kishën e Zojës Nunciatë në Lezhë, ku shërbeu si famullitar (1896-1897). Në 1899 u caktua famullitar i përkohshëm në Gomsiqe, nën juridiksionin kishtar të Abatit. Në 1899 qe ndër anëtarët themelues të shoqërisë “Bashkimi”. Në 1902 u emërua sekretar i Komisariatit Gjeneral të Misionit Françeskan në Shkodër dhe po atë vit u bë i pari drejtor shqiptar i shkollës françeskane. Porsa mori drejtimin e shkollës, ndërroi gjuhën e mësimdhënies nga italishtja në gjuhën shqipe. Me mbarështimin e tij, iu shtuan edhe klasët që atëkohë quheshin qytetnore. Duke qenë në periudhën osmane ndoshta e vetmja shkollë kombëtare në Shkodër, duke u nderuar më pas edhe nga Xhonturqit ngaqë ishte pa ndikime të huaja si shkollë. Më 15 shkurt 1907 me Gjeçovin themeloi të parën bibliotekë shkollore në viset shqiptare. Në nëntor 1908 Fishta si përfaqësues i shoqërisë Bashkimi mori pjesë në Kongresin e Manastirit, ku u ujdisën për alfabetin. Me kryengritjen e Mbishkodrës në 1911, Arqipeshkvi Serreqi i dërguar nga autoritetet osmane, mori me vete Fishtën dhe Bumçin në Podgoricë për të ndërmjetësuar për paqe mes autoriteteve dhe prijësve të maleve.

POLITIKA

Me administrimin ndërkombëtar të Shkodrës, Fishta drejtoi të përkohshmen “Hylli i Dritës”, por u mbyll pas një viti prej autoriteteve prej artikujve thumbues të vetë Fishtës. Për shkak të qëndrimeve të tij, autoritetet lëshuan urdhrin që të syrgjynosej në Maltë, gjë për të cilën u strehua ndër famullitë e krahinës dhe kleri i lartë ndërhyri që t’i pezullohej urdhri i mërgimit. Me pushtim-administrimin austro-hungarez pas 1916, botoi fletoren “Posta e Shqypniës”. Po atë vit çoi shtypshkronjën në Shkodër, e cila do të marrë emnin “Shtypshkroja Françeskane”: françeskanët që deri atëherë botonin tek shtypshkronjën “Nikaj” tashmë nisën të botonin vetë. Më 6 qershor 1921 u zgjodh deputet i prefekturës së Shkodrës. Fishta në fillim u zgjodh anëtar e më vonë kryetar i komisionit të buxhetit, anëtar i komisionit të arsimit dhe në gusht të atij viti u zgjodh nënkryetar i Parlamentit. Kur iu desht ta linte, propozoi Marlaskajn si zëvendësues. Në tetor së bashku sivëllaun Dodajn, shkuan në Romë për të takuar Kryetarin e Urdhnit dhe u pritën nga Papa Benedikti XV, ku morën ndihma për hapjen e shkollës publike “Illyricum”.

Në fillim të vitit 1922 u nis në Mbretërinë e Bashkuar, në shkurt, 1922 nga Liverpuli, pas 12 ditëve mbërrin në Amerikë. Takoi senatorë katolikë, të cilët ndikuan tek Henry Cabot Lodge i Partisë Republikane, për njohjen diplomatike Shqipërisë së pavarur. Fishta mbështeti Lëvizjen e qershorit, por me rikthimin e legjitimitetit nga forcat e Ahmet Zogut, shkoi dhe qëndroi në arrati deri në vitin 1926, kur pati një dekret të veçantë për amnistim. Gjatë gjysmës së parë të viteve ’30 ka qenë përfaqësues diplomatik i shtetit shqiptar nëpër konferencat parapërgatitore të Kuvendit Ballkanik më 1934 (Athinë, 1930; Sofia, 1931; Bukuresht, 1932). Prej 1935 deri më 1938 shërbeu ministër provincial i Françeskanëve në Shqipëri. Më 1937 u tërhoq nga jeta publike, duke iu përkushtuar jetës rregulltare dhe krijimtarisë së vet që e lëvronte në kuvendin e urdhrit përbrinjë Kishës së Gjuhadolit. Pas pushtimit italian, më 3 qershor 1939 u zgjodh anëtar i Akademisë së Italisë. Më 1940, Papa Piu XII e priti atë në një audiencë të gjatë në Vatikan.

Nga fundi i vitit 1940 shkoi në Troshan, ku kishte nisë së pari jetën rregulltare dhe atë letrare. Sëmuret më 10 dhjetor ku iu gjendën pranë miku i vet Doda dhe sekretari Volaj. Më 14 dhjetor e sollën në Shkodër, ku u shtrua në spital për një sëmundje zemre dhe polmoni. Më 22 dhjetor ra një borë e madhe dhe Fishta mori një polmonit që e rëndoi shëndetin e tij. Më 27 dhjetor, mjekët humbasin shpresat dhe Fishta ra në kllapi. Më 30 dhjetor 1940 ndërroi jetë në spitalin e Shkodrës. Në valën e Revolucionit Kulturor, më 20 mars 1967 eshtrat e Fishtës me urdhër të strukturave të shtetit komunist u zhvarrosën nga Kisha e Gjuhadolit. Sipas një dëshmie, eshtrat e tij me të sivëllezërve të tjerë u hodhën pas tri ditëve në lumin Drin. Por dëshmi të tjera përcjellin se eshtrat u shpëtuan, u ruajtën dhe u varrosën tinëz sërishmi në varrezat e Rrëmajit në Shkodër. U rivarros më 1996.

VEPRA

Në fushën e letrave Fishta lëvroi gjini të ndryshme si poezinë epike ashtu edhe atë lirike e satirike, dramën, publicistikën dhe përkthimin. Si ndër më përfaqësuesit të poetëve romantikë, shkroi vepra që zhvillojnë tema të poezisë gojore dhe të traditës, duke u mbështetur shumë mbi modelet stilistikore folklorike dhe duke përfshirë metrikën folklorike. Fillimisht u shqua në anonimat në sajë të dy këngëve të “Lahutën e Malcis” (Zarë, 1905 dhe 1907), i ndikuar nga poezia epike e sllavëve të jugut, si dhe nga vargjet e Grga Martiæ dhe poeti kombëtar malazez Njegoš. Me ritmin e poezive popullore, herë-herë i përngjasonin kumteve homerike, duke evokuar përplasjet e deriatëhershme osmano-malazeze ku aktorët shqiptarë nëpër vargjet e tij ishin malësorët (Marash Uci, 1905) dhe shkodranët (Oso Kuka, 1907) përpunohej ideja e armiqësisë kundër sllavëve. Sentimentet antiturke në veprën e tij do t’i shkruante vetëm në këngët që botoi pas pavarësisë së vendit.

I financuar nga qeveria austro-hungareze, më 1907 botoi në Sarajevë në mënyrë anonime përmbledhjen me poezi satirike Anxat e Parnasit (rib. Anzat e Parnasit), duke hedhur kështu themelet e zhanrit të satirës në letërsinë shqipe. Ka dëshmi shkrimore që ka lënë pas piktura dhe po ashtu qe arkitekti i njërës prej kishave të Shkodrës.[Ka botuar 9 tekste dramatike. Përshtati veprën Le Furberier Escarpet të Molierit në pjesëzën Dredhitë e Patukut, e pabotuar, dorëshkrimi i së cilës gjendet në Bibliotekën Françeskane në Shkodër. Me ardhjen në pushtet të regjimit komunist, Fishta u shpall “armik i popullit” dhe si autor u ndalua sepse kryevepra e tij “Lahuta e Malcís” është antisllave. Ndër akuzat e tjera që i bëheshin postum qenë edhe pranimi i medaljes së dhënë nga sulltani, të qenët agjent i austro-hungarezëve kur botonte Posta e Shqypnís si dhe për mosrefuziminin e titullit akademik i Akademisë së Shkencave të Italisë fashiste pasi kjo pushtoi Shqipërinë.

MERITAT

Pas propozimit të valiut Hasan Riza Pasha, sulltani i kishte akorduar Fishtës dekoratën e klasit II “Maarif Nishani” për merita të veçanta në fushën e arsimit. Më 28 janar 1912, Klubi “Gjuha Shqype” në pallatin ipeshkvnor në praninë e Imzot Serreqit, përmes kryetarit të saj Ndoc Çobës, i cili më këtë rast mbajti edhe një ligjëratë mbi veprimtarinë e tij, i dhuroi Fishtës një kurorë argjendi për merita në krijimtarinë letrare dhe po këtë vit ai dekorohet dhe nga Mbretëria Austro-Hungareze me medaljen “Ritterkreuz” (1912), për kontributin kulturor në Shqipëri, qyteti i Beratit i dërgoi një pupël ari (1913), Piu XI “Medaglia di Benemerenza” (1925), Urdhri françeskan e dekoroi “Lector Jubilatus” (1929), Greqia me dekoratën “Phoenix” (1931); qeveria italiane e bëri anëtar të akademisë së saj më 1939. Me rastin e 130-vjetorit të ditëlindjes së tij, Këshilli i Bashkisë së Lezhës e bëri “Qytetar Nderi”. Në këtë mbledhje përkujtimore, një grup intelektualësh kërkuan nga Kryetari i Qarkut dhe Prefekti që t’i bëhet një propozim Presidencës që t’i akordojë poetit të madh titullin e lartë “Nderi i Kombit” për merita të shquara në shërbim të Kombit Shqiptar. Kjo dëshirë u realizua nga presidenti Alfred Moisiu më 28 nëntor 2002.

LETËRKËMBIMI

Njihen dy letra që Fishta i ka drejtuar Benito Musolinit. Letra e parë i takon vitit 1934 dhe është e postuar në Livorno, Itali. Është e shkruar italisht, herë-herë me fjalë jo të italishtes së sotme. Duke ndier se nuk i mbetej shumë për të jetuar, Fishta i kërkon Musolinit që vepra e tij të botohet e plotë dhe “e paraqitshme”, gjë që nuk mund ta bëjë as Urdhri Françeskan dhe as Provinca e Fishtës. Dhe, të ardhurat nga shitja e veprës t’i kalojnë kësaj province. Deri në atë kohë dijetari shqiptar thuajse e kishte mbyllur ciklin e gjithë veprimtarisë së tij, pavarësisht rishikimeve të mëvonshme. Lutja qëndron në botimin e të shtatë vëllimeve të veprës ku përfshihen poezia ajo epike me “Lahutën e Malcís”, lirika, drama, satira politike dhe sociale, proza, përkthimet nga Iliada e Homerit, Molieri etj. Letra e dytë e Fishtës drejtuar Musolinit është shkruar në Romë, më datë 27 prill 1940, dhe po ashtu si letra e parë mban edhe vitin përkatës fashist, viti XVIII, i drejtohet tashmë udhëheqësit, Duçe.

Në këtë letër të shkurtër i shkruan për prof. Gino Bottiglioni i Universitetit të Bolonjës që në atë kohë ishte thirrur nga Akademia Italiane, anëtar i së cilës u bë edhe Gjergj Fishta në 1939, i ngarkuar me misionin për të promovuar studime në të gjitha fushat e dijes dhe për të drejtuar të rinjtë studentë. “Qendra jonë e Studimeve Shqiptare do donte një impuls të dukshëm nga profesori i Universitetit të Bolonjës ku me nismën e tij, po organizohet një grup të rinjsh veçanërisht i përkushtuar ndaj albanologjisë”. Për këtë Fishta “guxon” t’i drejtohet Duçes dhe “gjykimit të tij të ndritur” për t’u gjetur një mënyrë që ta shtyjë më tej këtë nismë. Letra drejtuar Jakomonit, mëkëmbësit të mbretit Viktor Emanueli III është një lutje për të ndihmuar albanologun Norbert Jokl./ Gazeta Panorama

Problemi i dhënies dhe marrjes mes kulturës çame dhe asaj greke në veçanti, por edhe asaj shqiptare e greke apo kulturave të popujve ballkanikë në përgjithësi, është pak e studiuar, por edhe kur është trajtuar, vihet re jo vetëm një subjektivizëm i skajshëm, apo edhe shovinizëm kulturor “alla ballkanik”. Do të mjaftonte të sjell në kujtesë studiuesit serbë, të cilët të paktën prej një shekulli, për të mos thënë më shumë, kanë shkruar qindra faqe duke derdhur shumë energji, për të “provuar” se “Eposi i Kreshnikëve” u përket popullit serb e se shqiptarët si “endacakë dhe ardhës të vonshëm në Ballkan”, e kanë marrë atë nga sllavët. Jo vetëm “Eposi i Kreshnikëve”, por edhe mitet gojëdhënat, legjendat, siç është ai i kalasë së Shkodrës janë të tyret. Ballkani ynë, ky truall befasues i kulturave nga më të çuditshmet, që ka rrezatuar përtej maleve të tij vlera të padiskutueshme në Europë, për fat të keq brenda vendit është shquar jo vetëm për sherrnaja e luftërave për territore në dëm të fqinjëve, si edhe për ca sherrnaja të tjera absurde, siç janë ato për kulturën.

Për fat të keq fjala “URË” në kuptimin e mirëfilltë si lidhje mes brigjeve dhe në kuptimin metaforik edhe si lidhje mes popujve e në fushën e kulturës si dhënie e marrje reciproke, është shpërdoruar keq në Ballkan. E megjithatë, popujt e Ballkanit përtej këtyre sherrnajave absurde, kanë ditur që në mijëra vjet fqinjësi të ndërtojnë dhe rindërtojnë ura komunikimi. Ata kanë pasur dhe kanë kodet e tyre të komunikimit dhe mirëkuptimit herë të qarta e të dukshme, herë- herë të mjegullta me simbole nga më të çuditshmet.

Ballkanasit edhe në kulmet e acareve nxitur nga politikat përçarëse, ideologjitë ekstremiste nacionaliste, stinët e shpeshta të përgjakshme që ka shoqëruar historinë e tyre, janë marrë vesh me ca kode që vetëm ata mund t’i kuptonin. Dhe nuk kishte si të ndodhte ndryshe. Ballkanasit e sertë, por edhe të mençur, herëherë kapadainj dhe me ca gjeste teatrale në sjellje, gjaknxehtë si ata, por edhe mikpritës trima të çartur dhe herë- herë naivë si fëmijë, të habisin me urat e komunikimit kulturor. Një këngë, valle, melodi, veshje e bukur, fjalë e urtë, legjendë, befas natyrshëm kapërcente kufijtë e një fshati të humbur dhe qindra kilometra më në jug, veri, lindje, perëndim, por edhe më pranë bëhej, pjesë e kulturës shpirtërore të atij vendi. Udhëtarë anonimë që flinin nëpër hane, tregtarë, që me karvanët e tyre lëviznin lirshëm nëpër trojet ballkanike, barinj që veronin dhe dimëronin nëpër fushat e buta bregdetare apo alpe, rapsodë dhe grupe instrumentistësh ose këngëtarë të njohur, që ftoheshin nëpër dasma etj. ishin padyshim këmbë të forta “urash mes kulturave të Ballkanit…”

Kështu ka ndodhur edhe mes shqiptarëve dhe grekëve, që janë popujt më të lashtë të gadishullit, ku në historinë e hershme të tyre ka një substrat të përbashkët gjuhësor dhe kulturor. Kështu ka ndodhur veçanërisht mes shqiptarëve çamë të Thesprotisë dhe fqinjëve të tyre grekë. Këto dhënie dhe marrje në fushën e kulturës, sidomos asaj shpirtërore, kanë qenë normale dhe të natyrshme.

Çamëria është trualli ku pikafrimet dhe pikëtakimet mes kulturës shqiptare dhe asaj greke janë të prekshme dhe të dallueshme. Të gjendur pranë njëri-tjetrit gjeografikisht, por në disa fshatra dhe qytete çame edhe të përzierë, në fushën e kulturës shpirtërore, por edhe më gjerë, kanë dhënë dhe marrë mes tyre. Ka një të vërtetë të pamohueshme, se duke njohur dhe vlerësuar kulturat e njëri-tjetrit, çamët dhe grekët i kanë respektuar ato. Në këtë kuptim diversiteti kulturor në Çamëri dhe këtu fjalën e kam për kulturën shqiptare çame, që ishte homogjene, por edhe për kulturën e grekërve, vllehëve etj. ka qenë një nga pasuritë dhe vlerat e mëdha të saj. Ndasitë fetare nuk ishin pengesë sa kohë që ata respektonin njëri-tjetrin si besim dhe vlerë. Çamët merrnin pjesë jo vetëm në festat fetare të fqinjëve të tyre, por edhe në dasma dhe gëzime të tjera. Përveç sinorëve ndarës pra gjeografisë me vija të përcaktuara ose edhe jo ndarëse, në Ballkan, dhe veçmas në Çamëri, mund të flasim edhe për gjeografi shpirtërore. Kjo e fundit nuk figuron në asnjë traktat apo marrëveshje ndërkombëtare ose ndërshtetërore. Ka pasur, por ka edhe sot, studiues seriozë grekë, ndonëse shumë të pakët në numër, që kanë vlerësuar kulturën e çamëve, këngët dhe vallet e tyre, veshjet, mënyrën e jetesës dhe banesën në qytet dhe fshat. Bota çame, shpirti i patjetërsueshëm çam ka vulën e vet në kulturën origjinale dhe befasuese të krijuar dhe trashëguar nga brezi në brez. Trashëgimia kulturore në Çamëri në tërësinë e saj është unike dhe pjesë e trashëgimisë kulturore shqiptare. Do të gabonim në qoftë se këtë kulturë do ta veçonim nga ajo e së tërës, pra shqiptare, siç do të gabonim edhe nëse atë do ta quanim një ishull më vete të mbyllur e pa komunikuar me fqinjët e saj grekë. Kultura lëndore, e quajtur ndryshe materiale dhe ajo shpirtërore në Çamëri janë shprehëse e vlerave të një popullsie me histori të lashtë. Ajo bart shtresëzime të hershme të formuara në epoka të ndryshme. Siç janë vënë në dukje nga studiues të ndryshëm, ajo është formuar nga elementë të lashtë parailirë (pellazgë) e pastaj ilirë dhe që u trashëguan në Mesjetën e Hershme. Nuk është e rastit një nga përfundimet e studiuesve gjermanë në librin “Këngët e çamëve” (Berlin 1965) se “ky gjurmim muzikologjik dhe tekstologjik dhe botimi i materialit të mbledhur, na tregon qartë se te këngët çame kemi të bëjmë me një shtresë arkaike të muzikës shqiptare.”

KOSTUMI POPULLOR ÇAM, FAIK KONICA DHE SHFORMIMET GREKE

Në mungesë të botimeve shkencore nga Greqia fqinje për vlerat dhe marrëdhëniet e kulturës çame me atë greke, por në mungesë edhe të studimeve shqiptare në këtë fushë, do na duhej të zhvendoseshim në kohë dhe hapësirë, pra të riktheheshim dekada më parë, ndoshta edhe më shumë se një shekull, si dhe në trojet e Çamërisë për të analizuar jo mekanizmin e marrëdhënieve mes kulturës çame dhe asaj greke si shpirt dhe lëndë, por mekanizmin e përvetësimit të njëanshëm të kulturës çame prej grekëve, deri në grabitje dhe duke mohuar autorësinë e saj. Këtu jo popujt, por doktrinat nacionaliste greke kanë shembur njërën këmbë ose tërësisht “urën” e komunikimit kulturor.

Shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare, duke u marrë me këtë temë ka thënë: “Lufta për autorësinë e vlerave artistike zhvillohet prej kohësh në zonën ballkanike, ku ajo është veçanërisht e komplikuar, për shkak të marrëdhënieve kulturore të popujve të Ballkanit gjatë shekujve. Nënshtrati ndërballkanik, i krijuar si rrjedhim i këtyre marrëdhënieve, motivet e përbashkëta të epikës e të legjendës kanë qenë një terren tepër i përshtatshëm për incidente e shkelje kufijsh kulturorë, kacafytjet për përvetësimin e vlerave shpirtërore kanë qenë disa herë jo më pak të egra se kacafytjet e përgjakshme për kufijtë”.

Popujt e Ballkanit “duke i huazuar njëritjetrit motive, tinguj ngjyra dhe teknika poetike, asnjëherë nuk kanë menduar se këto dhënie e marrje të bukura e sublime do të shfrytëzoheshin prej shovinistëve për qëllime të ulëta e krejtësisht të huaja për artin”.

Do të duheshin studime serioze, mbështetur në argumente shkencore për të trajtuar jo vetëm marrëdhëniet mes kulturës çame e asaj greke, por veçanërisht huazimet reciproke. Gjithashtu, do të duheshin edhe fushat, ku grekët fillimisht kanë huazuar, por më pas i kanë shformuar dhe përvetësim kulturën shpirtërore dhe materiale të çamëve. Pikërisht në këto shformime e përvetësime ka vepruar tinëzisht politika e qarqeve ultranacionaliste greke, një mekanizëm djallëzor, duke përbaltur shpirtin sublim të dy popujve në dhëniet e marrjet e bukura në fushën e kulturës.

Do përpiqem të trajtoj përvetësimin dhe shformimin që grekët i kanë bërë kostumit dhe valles çame. Studiues seriozë, por jo vetëm ata, kanë vlerësuar kostumin popullor të çamëve. Poeti i madh anglez Bajron i mrekulluar nga ky kostum ka dhe një pikturë, ku ka pozuar i veshur me të. Udhëtarë të tjerë europianë, në librat e tyre kanë bërë të njëjtën gjë: kostumin çam e quajnë një nga vlerat e kësaj popullsie dhe asnjë prej tyre nuk vë në dyshim, se ai u përket shqiptarëve të Çamërisë.

Sipas citimit që bën studiuesi i mirënjohur Hajredin Isufi në librin “Çamëria studime historike – sociologjike shek XIII – XX” Çajrëll ka qenë në vitin 1880 mes çamëve në fshatin Mazërek dhe jep këtë përshkrim: “Grupet piktoreske të malësorëve, kësulat dhe fustanellat e tyre, bënin kontrast me livadhin e gjelbërt e me armët e tyre të çuditshme, që vezullonin në diell…”

Edhe konsulli francez në Janinë Pukëvil, që siç dihet nuk kishte ndonjë simpati për shqiptarët, nuk e fsheh entuziazmin dhe vlerësimin për kostumin e çamëve: “Udhëtari që do të shikojë ata çamë që do të kenë shpëtuar nga sundimi feudal i sovranit të Janinës dhe nga rënia e mortajës, do të njohë me vështirësi ata burra të bukur me ato qëndisma të bukura lara- lara të veshur me kostume të shkëlqyer dhe të ngarkuar me ar të çmueshëm, që ngjasin sikur të ishin një koloni ushtarësh të Pirros të pasur me plaçka të Trojës, që kanë zbarkuar sërish në Epir.” Edhe historiani grek Spiro Mela (sipas citimit që i bën Hajredin Isufi) shkruan për “çamët me rrobat e tyre elegante e luksoze, këmisha të bardha të gjata, të qëndisur anash me ar.”

Kur është huazuar kostumi popullor i çamëve nga grekët? Është një pyetje, përgjigja e së cilës do të kërkonte hulumtime serioze.

Në qoftë se do t’i riktheheshim kontakteve, por edhe fqinjësisë mes çamëve e grekëve, dhënieve e marrjeve reciproke në fushën e kulturës, kur popujt tanë nuk vuanin nga komplekse dhe ishin normale që në gëzime, veçanërisht në dasma, të ftoheshin apo të merrnin pjesë në pazare, që organizoheshin në Prevezë, Paramithi etj. e që sot quhen panaire, duhet të ketë qenë i hershëm huazimi i kostumit çam. Jam i bindur se në këto periudha grekët fqinjë të çamëve admironin fustanellën palë- palë, jelekët e qëndisur dhe mëngoret që vareshin, festet e gjata me majë, këpucët me xhufka, levendërinë në të kërcyer të çamëve….

Faik Konica, një nga shkrimtarët dhe kulturologët e mëdhenj shqiptar, përmend shek. XIV, kur kostumi shqiptar “ka hyrë ndër grekët, kur shqiptarët nën Bua Shpatën sulmuan dhe nënshtruan Greqinë”. Po Faik Konica, duke u marrë me këtë problem, shkruan: “Shumë më vonë, nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë, greku praktik e pa se ishte në të mirën e vet që ta pranonte veshjen shqiptare në disa rrethana dhe për disa arsye, që i kanë paraqitur disa autorë”.

Koloneli Lik në ditarin e udhëtimeve të tij nëpër More, më datën 28 mars 1805, shënon: “Veshja shqiptare po bëhet përditë e më e zakonshme si në More, edhe në pjesën tjetër të Greqisë…. Kjo veshje është më e lehtë dhe më e volitshme se ajo turke ose greke”. Ndërsa admirali Zhyrjen dë la Gravjerë shkruan: “Shqiptarët përbëjnë një racë të veçantë në Evropë…Veshja shqiptare u bë e modës dhe osmanët më fodullë e mbanin me krenari fustanellën e bardhë të shqiptarëve të jugut. Vetë grekët, kur djali i dytë i Aliut, Veli pasha, qeveriste Morenë, e morën këtë veshje si simbol të trimërisë dhe e bënë uniformën elegante të palikarëve. “Faik Konica, gjithashtu, duke ju referuar të huajve, citon edhe G. Finlay, i cili në librin “A history of Greece” ka shkruar: “Ka qenë fama e shqiptarëve që i ka detyruar grekët e sotëm të pranonin fustanellën shqiptare si kostumin e tyre kombëtar. Është pasojë e këtij adhurimi për shqiptarësinë, që oborri i mbretit Oto merr pamjen e vet melodramatike dhe shkëlqen me një imitim të shtirë e verbues të veshjes së ndritur e të pasur, që ka tërhequr vëmendjen e Çajld Haroldit në galeritë e pallatit të Tepelenës, por fustanella prej basmeje u varet rreth këmbëve grekëve si fund grash prej letre, ndërsa fustanella e bardhë e toskëve, e përbërë nga cohë e fortë e endur në vegjën vendëse, bie me pala të hijshme si cohët e lashtësisë”.

Nuk ka nevojë për shumë koment për të arritur në konkluzionin që siç shprehet Konica, “i ashtuquajturi kostum modern “grek” në të vërtetë është një imitim i poshtër i kostumit shqiptar” dhe se në shformimin grek të veshjes shqiptare ka një element të palaçove, që i bën shumë shqiptarë të qeshin, ndonëse të tjerët janë të pakënaqur e të zemëruar. Faik Konica është i pari që vë në dukje dallimet kryesore ndërmjet veshjes së mirëfilltë shqiptare dhe karikaturës greke. Xhaketa në veshjen shqiptare ka një të çarë të lirë te mëngët, për të lënë të kalojë krahu, ndërsa mëngët të qepura vetëm në pjesën e sipërme të supeve hidhen prapa. Ato edhe mund të përdoren, por përgjithësisht nuk u futen krahët. Ndërsa grekët, nënvizon Konica, gjithmonë i fusin duart dhe nuk e kanë vënë re ose nuk e kanë kuptuar këtë tipar, që nga koha e mbretërimit të mbretëreshës Elizabeta ka tërhequr vëmendjen e një poeti të madh anglez. Edmond Spenser flet për mëngët, që u vareshin si të shqiptarëve. Është me interes të nënvizojmë se në këtë shformim nuk ka shpëtuar as fustanella, që përbën elementin kryesor të kostumit çam. Sipas Konicës, në veshjen origjinale shqiptare, fustani ka një numër të vogël palësh, zakonisht gjashtëdhjetë. Veç kësaj ai bëhet me pëlhurë liri të rëndë, të endur në shtëpi dhe është mjaft i gjatë sa mbulon tërësisht kofshët dhe le të pambuluara vetëm pulpat. Burrat më të vjetër e mbajnë fundin tetë deri dhjetë centimetra nën gju. Sipas Likut, por edhe autorëve të tjerë, përshtypja e përgjithshme që krijon fustanella shqiptare është ajo e cohëve të lashtësisë. Si e kanë shformuar fustanellën shqiptare grekët? Ky shformim ka prekur jo vetëm gjatësinë, numrin e palëve, por edhe cohën. Ata “kanë shtuar palat e fustanit nga gjashtëdhjetë në rreth dyqind ose më shumë; në fillim ata kanë ruajtur gjatësinë e rregullt të fustanit, por meqë nuk ishin të zotët ta mbanin në vend rreth këmbëve, nisën ta shkurtonin gjithnjë e më shumë, derisa sot ka arritur një shkurtësi të pahijshme dhe ata përdornin një pëlhurë të lehtë pambuku. Në fakt, ata e kanë rrëgjuar fustanin në një fund të lirë baleti e në tërësi ai të jep përshtypjen e diçkaje të neveritshme, që nuk u shkon burrave.”

VALLJA ÇAME DHE “ÇAMIKO” E KËRCYER NGA GREKËT

Ndryshe ka ndodhur me vallen çame. Grekët deri më sot kanë njohur çamët si krijues dhe bartës të valles. Në të gjitha grupet folklorike jo vetëm të trevës së Çamërisë së sotme, por edhe ato greke apo ansamblet, programet televizive, shfaqjet kulturore brenda e jashtë Greqisë, ajo quhet vallja “Çamiko” ose thënë ndryshe “vallja e çamëve”. Unë kam pasur rastin në vitet ’70 e më vonë të shekullit që lamë pas, të shoh disa ansamble greke që kanë dhënë shfaqje në Tiranë, Durrës e gjetkë. Jam mrekulluar nga niveli i lartë dhe muzika moderne greke si dhe këngëtarët e mëdhenj Marinela Mariza Koh Janis Parios etj. Gjithashtu jam mrekulluar edhe nga traditat folklorike të krahinave të ndryshme të Greqisë fqinje. Emocione të veçanta kam ndjerë kur kam parë në skenë valltaret virtuozë grekë, që interpretonin vallen çamiko. Ato ishin djem të rinj shumë të talentuar, që e kërcenin me shpirt këtë valle.

E megjithatë, kur kam dalë nga këto shfaqje më janë kujtuar shumë valltarë çamë, që unë i kisha parë në dasmat çame. Atëherë isha i ri dhe në qytetin e vogël të Rrogozhinës, ku jetonte një numër jo i vogël çamësh kisha parë disa valltarë virtuozë. Nuk do të harroj kurrë Shaban Osmanin nga Salica. Ai ishte një burrë i gjatë shumë elegant, që atëherë më dukej një njeri kockalli. I thatë, me një fytyrë të mprehtë, kërcinj të gjatë me një mirësi të spikatur në tërë qenien e tij Shaban Osmani ishte një nga mjeshtrat e mëdhenj të valles çame. Mbaj mend se ai nuk dilte menjëherë në valle. Sheshi ishte bosh i rrethuar vetëm nga burra dhe orkestrën ulur në krye. I pari çohej në këmbë klarinetisti. Ai quhej Karaman dhe vinte nga Tirana. Karamani ishte i njohur që në Çamëri dhe thoshin se për të klarineta ishte e shenjtë…

Pas Karamanit ngriheshin në këmbë violinisti dhe ai që i binte defit. Karamani ja niste melodisë së valles. Asnjë nuk pipëtinte. Burrat ndërprisnin muhabetin dhe ata që pinin cigare i shuanin ato. Vështrimet e syve të trishtuar e plot mall të çamëve, ishin drejtuar nga Karamani. Atje kam parë pleq që vinin duart në dy anët e kokës e disa të tjerë që shihnin herë sheshin bosh e herë- herë qiellin. Ndoshta nga qielli prisnin të vinte vallja çame. Sepse vallja çame kishte shumë nga qielli, siç kishte shumë edhe nga toka… Kalonin kështu një, dy minuta… Karamani ulte e ngrinte klarinetën. Dukej sikur thërriste shpirtërat e valles çame ose më saktë shpirtin e valles çame… Dhe ai vinte në minutën e tretë, krejt befasisht, sikur kishte rënë nga qielli ose dalë nga thellësia e tokës. Nuk ishte Shaban Osmani që njihja unë, dhe që e takoja thuajse çdo ditë. Ishte Shaban Osmani i valles çame, që ulej e ngrihej me një lehtësi të habitshme nga toka, shtrihej për t’u ngritur prap në ajër… Shaban Osmani ishte edhe ëndërr edhe qiell, edhe ditë, edhe natë, edhe lot edhe gëzim. Shaban Osmani ishte triumfi i njeriut çam krenaria dhe levendëria e Çamërisë, sakrifica sublime, tallaz dhe dehje në beteja…

Kur kam lexuar librin e Aristidh Kolës “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve”, valltarët e talentuar të ansableve greke që i kisha parë duke kërcyer vallen çamiko m’u dukën si hije të zbehta dhe vallja jonë e bukur tërësisht e shformuar prej tyre. Atëherë m’u kujtua Shaban Osmani nga Salica e Çamërisë, mjeshtëria dhe virtuoziteti i kërcimit të tij. Aristidh Kola, ashtu si Faik Konica më parë, që publikisht denoncoi përvetësimin dhe shformimin e kostumit shqiptar çam, në librin e tij ka argumentuar nga njëra anë madhështinë e papërsëritshme të valles çame dhe nga ana tjetër shtrembërimin dhe deformimin e saj nga grekët. Studiuesi i mirënjohur arvanitas qartësisht jep thelbin e valles çame, si një valle që pasqyron shpirtin shqiptar… Ajo, sipas Aristidh Kolës, ka levenderi, krenari, bukuri në lëvizje, të cilat vënë në dukje dhe virtytet e mësipërme. Nuk është valle erotike. Por gjithashtu nuk është as luftarake, as e ndjenjës. Vallja çame është valle triumfale. Diçka që më bën të dyshoj nëse mund të ketë të dytë në botë, nënvizon Kola. Vallja çame përmbledh me lëvizjet bukurinë, levenderinë, burrërinë dhe krenarinë e kërcimtarit të parë. Sepse duhet theksuar këtu se vallen çame nuk e kërcejnë të gjithë por vetëm kërcimtari i parë. I dyti “e mban mirë” dhe është me të vërtetë e vështirë të “mbash drejt” dhe mirë kërcimtarin e parë e të zotë me figurat e mrekullueshme dhe kërcimet, ndërkohë që të tjerët ndjekin nga pas, duke marrë pjesë mendërisht dhe shpirtërisht, duke u krenuar dhe duke i dhënë figurën e plotë asaj, që përpiqet të shprehë i pari me lëvizjet dhe figurat e tij.

Ç’ka ndodhur me vallen e famshme çame në Greqi? A është ruajtur origjinaliteti i saj në kërcim? Përveç emrit “Çamiko” që grekët çuditërisht nuk e kanë ndryshuar, të tjerat janë të shformuara. Valltarët e rinj e të talentuar grekë përveç lëvizjeve prej atletësh dhe figurave që krijojnë gjatë kërcimit të kësaj valleje, nuk japin asgjë më tepër se kaq. Ky nuk është faji i tyre, por i koreografëve. ‘Çamikos’’ greke i mungon kryesorja: shpirti shqiptar çam dhe bukuria, levendëria, burrëria, dhe krenaria, që karakterizon popullsinë çame. Studiuesi Aristidh Kola me të drejtë konkludon: “Ata njerëz që kanë marrë në duar vallen çame që prej disa kohësh, me sa duket qartësisht as arbëreshë nuk janë dhe as idenë s’ia kanë se ç’lloj valleje është vallja çame dhe nga cili popull është krijuar. Kështu na paraqesin një lloj valleje çame që po jua them haptazi, kur e shohin arvanitasit nisin e qeshin. E quajnë “Shkollore’’, sepse mësuesit që dërgoheshin nëpër fshatrat arbëreshe pa ditur gjë prej gjëje rreth saj, përpiqeshin t’ua mësonin vallen çame popullit që e krijoi atë, duke e bërë kështu imitimin mjaft qesharak”. Ndryshe ndodh me vallet çame të kërcyera edhe sot nga çamët e krishterë, apo vllehët, ose grekët, kur popullsia myslimane e krahinës së Çamërisë nuk është më atje, e shpërngulur dhunshëm në vitet 1944-45, nga bandat zerviste. Kur I shoh këto valle më duket se atje është shpirti i vërtetë i valles, shpirti i vërtetë i Çamërisë. Gjej rastin t’i përshëndes vëllezërit e mi të krishterë në Çamëri, që vazhdojnë të ruajnë të patjetërsueshme karakterin e kësaj valleje të mrekullueshme.

URAT E REJA TË SHPIRTIT BALLKANIK

Shumë vite më parë, kur shekulli që lamë pas po rrokullisej drejt fundit të tij, pata fatin të marr pjesë në një festival ballkanik që organizohej në Ankara. Ishte maj dhe nuk do të harroj kurrë qiellin e Ankarasë, erërat e ngrohta, tingëllimin poetik të gjuhës turke, por veçanërisht atmosferën e krijuar në kryeqytetin e Turqisë nga shfaqjet e grupeve folklorike, ardhur nga gjithë vendet e Ballkanit. Ndryshe nga acaret, makthet, sherrnajat e pafund, luftërat e përgjakshme që kishin ndodhur në Ballkanin tonë gjatë shekullit që po rrokullisej ankthshëm e me përtim, në Ankara, gadishulli tragjik nëpërmjet melodive, këngëve, valleve, larmisë së kostumeve, sillte shumë nga shpirti i tij. Ndihej, siç shkruan shkrimtari ynë i madh Ismail Kadare “nënshtrati ndërballkanik” si dhe motivet e përbashkëta. Urat e komunikimit që risillnin popujt e Ballkanit në këtë festival ishin të lashta sa vetë ata, solide dhe ndryshe nga baladat e tyre, që prisheshin natën për t’u rindërtuar ditën… Ishte maji i vitit 1991. Shqipëria ime përpiqej të largonte përgjithmonë mantelin e përgjakur komunist, ndërsa Ballkani në veri të tij, ishte në prag të gjakderdhjes së tij të fundit… Kanë kaluar gati 20 vite që nga festivali Ballkanik i Ankarasë dhe gadishulli ynë mitik ndodhet në proceset e evropianizimit ose thënë ndryshe, po punon për të ringritur urat e komunikimit të shumanshëm. Në Jug të tij, shqiptarët dhe grekët popujt më të moçëm të Ballkanit, gjithashtu janë në këtë proces rindërtimi urash, pavarësisht fantazmave të fundit që ringrihen nga varret e ideologjive përçarëse. Çamët e shpërngulur me dhunë nga bandat kriminele greke të Napolon Zervës në vitet 1944- 1945, kërkojnë të rivendosin ura komunikimi shpirtëror me vëllezëri e tyre të një gjaku, çamët e krishterë, vllehët dhe grekët, që jetojnë në Çamërinë e sotme. Jo vetëm kaq. Ata janë për ura komunikimi edhe me grekët, sepse çamët e grekët, pavarësisht nga e kaluara e tyre e hidhur, kanë ditur që në fushën e kulturës të marrin dhe japin me njëri- tjetrin.

Çamëria ime mitike kërkon rikthimin në trojet e saj të shpirtit çam: baladave, këngëve, kostumeve popullore, valleve, rikthimin e miqësive të vjetra jo vetëm me vëllezërit e saj të krishterë, por edhe me grekët, vllehët etj. Ballkani ka nevojë për ura të reja komunikimi mes kulturave të tij nga më befasueset jo vetëm të gadishullit, por edhe në rrafshin europian./Gazeta Panorama

Ndërsa po vizitojsha qytetin mesjetar të Raguzës (Dubrovnik)- Kroaci në vjetin 2006, shoqnuesja kroate me pyeti: E dini ju se si quhet lumi prej të cilit furnizohet me ujë të pijshëm qyteti i Dubrovnikut? Iu përgjigja menjiherë që nuk e dijsha dhe ajo vazhdoi; lumi quhet Omla, asht fjalë iliroshqiptare të cilën e keni në përdorim edhe sot në gjuhën tuej!

Mbas pak si për konfirmim të deklaratës së saj më pyeti përsëri:

– Po si quhet në gjuhën shqipe fjala “dolce”? (komunikojshim në italisht).

Këtë radhë përgjigja ime qe e shpejtë: amel, omel, ëmbël!

Lumi Omla pozicionohet në veri të qytetit të Dubrovnikut, zonë ku historikisht pat qenë banue prej ilirve, çka përligj origjinën ilire të emnit Omla. Nga ana tjetër hidronimi “Omla” i lumit që furnizon me ujë të pijshëm Dubrovnikun merr kuptim të plotë në gjuhën shqipe bashkëkohore sepse tregon se uji asht i omel, amel (jo i krypun). Kujtojmë se në fjalorin e përditëshëm shqip, simbas rastit, përdoren edhe shprehje: “e amla, e omla” për muzikën etj., çka ndërlidhë direkt hidronimin “omla” me shqipen e sotme.

Episodi i masipërm pat shoqnue mendimin tim dhe se si, nji ditë me intuitë bana lidhjen e fjalëve “amel, omel, ëmbël” me fjalën “tamel”. Në gjuhën shqipe ndërlidhja në mes tyne pasqyrohet jo vetem prej shkrimit, por edhe prej kuptimit, por si spjegohen etimologjikisht këto fjalë?

Për origjinën dhe kuptimin e fjalës “tamel”, studiuesi i mirënjohun Aleksandër Hasanas shkruen (Wikipedia shqip) se fjala “ tamel” ka origjinë pellazgjike:

“Duke lexuar enciklopedinë greke mbi kuptimin e emrit “Amalthea” gjejmë: Amalthea = “èåÜ ôïõ äéáãùíéóìïý” – “Hyjnesha e konkurrencës”. Amalthea është e përfaqësuar shpesh si = “Dhi” që ushqen me “gji” fëminë e perëndisë në një shpellë të Kretës në malin “Aegaion” – “Goat Mountain”. Ndonjëherë si një Dhi, ndonjiherë si nimfë me prindër të pasigurt (e bija e Oceanus, Haemonius, Olenos, ose sipas Lactantius, e Melisseus. Sot të gjithë e dinë mire se “Amalthea” ishte Dhia (ÄE) e malit (ose, Nimfa ) mëma e perëndisë “Zeus” e cila ushqeu atë me qumështin e saj në një shpellë të malit Ida (AÄe, A’Äi – AÄi – Ata=mëmë-Dhia) kur ai ishte i vogël fëmi. Pra ky mal ruan emërtimin e “Dhisë” si Amë, mëm/Dhia e Zeusit. Në fakt, historianë grek dhe studiues të tjerë europiane në përpjekje për t’i rrëshqitur të vërtetës, por pamundur t’i largohen asaj kanë pranuar se “Amalthea” do të thotë; “Qumësht- ushqyese” (a’mel/go) ose thënë më shqip duke iu referuar fjalës së pastër po shqipe; “gji” dhe emërtimit të “Qumshtit” në dialektin Geg kemi; mjel, t’mjel, të tamëlin, Am’el, të Ambël, – Mel (Mjaltë) pra Amel/thea = t’amël Dhie – qumësht Dhie, duke anashkaluar fjalën shqipe të pastër “DHI” Janë fjalët e pastëra shqipe “AMEL, T’AMEL, mel, mjel, i ambël, (qumësht) të cilat gjenden të huazuara prej gjuhës shqipe në gjuhën, angleze, latine, greke etj.

“Prej arsyetimit ma sipër del se fjala “t’amel”, që na jep me kuptue ‘langun ushqyes të gjiut’, lidhet edhe me konceptin e ‘amelsisë’ dhe të energjisë që përmban mjalta. Në krahasim me ujin “tamli i gjiut” asht i “amel”, pra karakteristika kryesore e mjaltës – “amëlsia” kaloi te “langu ushqyes i gjiut: “tamli” dhe në vazhdim përgjithësohet për cilësimin e shijes së “amel” të elementeve në mjedisin rrethues. Kujtojmë se vetëm shqiptarët përdorin ende sot në fjalorin e tyne fjalën mija vjeçare pellazgjike – protoindoeuropiane “amel”, kurse në gjuhët e tjera europiane kjo nuk konstatohet, megjithëse fillimi i rrugëtimit të evolucionit gjuhësor për konceptin e “amëlsisë” duhet të ketë qenë afërsisht e njajtë (shija e mjaltës) për të tanë popujt europianë; në italisht fjala “amel” emnohet “dolce”, në greqisht – glykós, në anglisht – sëeet, në kroatisht – slatko, në turqisht – tatli, në gjermanisht – süss, në rusisht – milaja etj. Këto fjalë; omla, amel, omel, ëmbël dhe tamel” – pellazgjike – proto indo europiane, që falë thesarit gjuhësor të gegnishtes, vetëm gjuha shqipe i ka sot në përdorim, provojnë qartë autoktoninë në thellësinë e shekujve të shqiptarëve.

Gegnishtja që na sot e flasim dhe e shkruejmë, falë shpirtit konservator të shqiptarëve të cilët pranuen vetëizolimin në shkrepat e maleve si mënyrë jetese për mosasimilimin e tyne, gjatë rreth 2200 vjetëve pushtim e rrethim, na mundëson sot dëshmi të rralla të vlerave kulturore iliro – arbnore, në shërbim edhe të pasunimit të kulturës së përbashkët europiane./Gazeta Panorama

Për herë të parë vepra e klerikut të shquar të kishës katolik Atë Pjetër Meshkalla është botuar e plotë. Në famullinë “Zoja e Shkodrës” u promovuan tre botime për Atë Pjetër Meshkallën, “Vepra Letrare”, libri “I Drejti që rrnoi me dëshmue” dhe “Lili ndër Ferra. Këto botime vijnë 36 vite pas ndarjes nga jeta shprehet botuesi Frano Kulli teksa deri tani vepra letrate e një emri si Atë Pjetër Meshkalla u la plotësisht në hije duke mos patur vëmendjen e duhur….

Botimi i veprave të Atë Pjetër Meshkallës përkoi edhe me 5 vjetorin e themelimit të bibliotekës “Zoja e Shkodrws” pranë kishës katolike e cila është pasuruar me libra të rëndësishëm në këtë periudhë….

Atë Pjetër Meshkalla duke mos pranuar bashkëpunimin me komunistët u dënua me 15 vite burg në vitin 1946 ndërsa u lirua në 1961. 6 vite pas daljes nga burgu i shkroi një letër Mehmet Shehut kundër regjimit monist. Pasi u demaskua në Institutin Pedagogjik të Shkodrës u dënua edhe me 10 vite të tjera burg dhe pas lirimit u internua në Vlorë ndërsa u nda nga jeta në vitin 1988 duke lënë pas një veprimtari të çmuar si patriot e meshtar por edhe si një njeri i shquar i letrave shqipe. U deshën 36 vite pritje që vepra e tij letrare të botohet e plotë.bw

(- ashtu-kështu politikat gjithmonë “problematike”, ja pse, nëse jashtë politikës, aty-këtu ia vlen ngapak humor )

…s’duhet mohuar, ishte diç si lajm-bombë, lajm bombastik, pothuaj sikur qesh “çuditur” me lajmin e arrestimit të ish-Presidentit të Republikës së Shqipërisë, athua vallë pse (pse-ja me P të madhe), nuk arrestohet një dikush tek ashtu, e sidomos një ish-President, e qartë se politikanët s’janë engjëj… dihet dhe kjo, por Meta një shiptar politikisht aq i “madh”, e sidomos si u arrestuaka një ish-President Shqiptar, qe zgjedhur President me votat e afro 90 “kolegëve” të politikës, athua vallë ç’të ketë bërë, mos vallë t’i ketë zhgënjyer vetë kolegët e vet, uroj t’mos ketë qenë ndonjë faj i madh sepse përndryshe mëkat ta arrestosh një të pafajshëm, mos vallë t’jetë korruptuar, helbete… sepse nuk i dihet, ego-ja e njeriut si gastarja e hollë e shampanjes, boooo uroj jo, sepse i bie t’ketë qenë President i korruptuar, i bie ta ketë pësuar dhe vetë Presidenca, e gjithë Shqipëria no, no nooo uroj jo… mozomokeq, sepse do ishte e pafalshme, s’duhet harruar, në kohën e Xhaxhit të vet do ta meritonte madje dhe pushkatimin, mos pyet, do ia ngjisnin ato etiketat e kuqe “tradhtar, tradhti ndaj Partisë, ndaj shtetit, tradhtar i popullit, i proletariatit” etj. etj., uroj t’mos i jetë korruptuar mendja, xhepi, gruaja, zemra, kravata etj etj. çfarë mund t’korruptohet tjetër tek burrat, pasi në kohët tona të bujshme aq e lehtë me korruptimet, me tundimet, me joshjet, me mashtrimet, kahdo që rrotullohemi na tundon e na trullos shumçka, vallë me cilët djaj t’ketë ndenjur, kush ta ketë mashtruar, dhe kështu… vramendje kot, më qe bërë pikë, duke e lodhur kokën sepse lajm i dhimbshëm, por s’e gjeja dot…

…dhe ja tani, fare papritmas hoooop diç si çlirim, më doli artikulli “SPAK: Të gjitha akuzat për Ilir Metën!”, e t’u gëzova… çlirim që ç’ke me të, dmth. larg keqkuptimit, jo gëzim për arrestimin, s’më ka bërë kurrë gjë, madje as nuk më njeh, as që e kam njohur, gjatë gjithë jetës 1 herë e pata takuar në avion, 1 herë të vetme, fluturuam “bashkë” me t’njëjtin avion nga Roma në Tiranë, saora ishte kjo punë, jo gjithë natën por 1 orë fluturim, shtireshim të dy lexues të pasionuar, ai andej tek ulëset djathtas unë majtas, atëbotë as që e pata përshëndetur, as mirëmbrëma, as gëk as mëk, as në “sy” s’jemi parë, sepse i panjohur, e njihja si “figurë”, e kisha parë në TV, surratin ia njihja dhe nga gazetat por ai s’e kishte idenë për mua, shikuar holl-e-holl pavarësisht se fluturonim për në Tiranë unë s’llogaritem madje as “shqiptar”, nuk e pata zgjedhur unë President, s’kam patur as të drejtë vote, s’kam as nënshtetësi as pasaportë shqiptare, dhe kështu… dmth. në këtë mes s’ka asgjë “pesonale”, ishte diç si keqardhje për arrestimin, dhe nuk e dija shkakun, arsyen, e ndieja keqardhjen por s’e gjeja dot, tani u gëzova që i mësova detajet dhe akuzat, jo për ndonjë diç tjetër, ruana zot… larg qoftë, pa le që sipas të drejtës dhe ligjeve gjithsekush është i pafajshëm derisa t’jetë provuar e kundërta, na mbron madje dhe policia, nëse nevoja angazhohet madje dhe ushtria, derisa me fakte të qëndryueshme t’jetë vërtetuar fajësia : )

T’ia vjedhësh ndokujt disa kilogramë drogë… s’ka si ndryshe por do jetë diç e rrezikshme, s’do jetë punë e hijshme dhe as e mençur. Qëkur fjala do jetë për miliona verdhushka, afërmendsh që ndokush nga mafiozët do na ndjek, kurrë s’do na lerë rehat. E sidomos, ruana zot, s’është punë asfare e mençur t’ua vjedhësh drogën mafiozëve shqiptarë – kështu aludon filmi “Wolfs (Ujqit)”, 2024 – për të cilin desha t’i radhis ca fjalë, si koment.

Me cilësimin e shqiptarëve si mafiozër të rrezikshëm, me kaq sikur dhe mbaron përmendja e “shqiptarëve” gjatë filmit, s’ka ndonjë pasqyrim më “keq” se kaq, për fat të mirë nuk portretizohet ‘in persona’ asnjë kriminel shqiptar.
Mirëpo, për audiencën filmike, si truk i çuditshëm psikologjik, rreth këtij detaji të vockël (gjoja vjedhja e drogës, e provokimit të mafiozëve shqiptarë) sikur vërtitet e gjithë “tendosja” filmike. Personalisht, sikur më qe krijuar përshtypja – detaj mjaftueshëm kyç, rrezikshmërinë dhe bujën famëkeqe të mafias shqiptare skenari e përdorte si “perin e kuq” rreth të cilit për ta “vërtitur” një film të tërë.

Sipas Hollivudit, për të gjitha aktivitetet e mafias del se shqiptarët na qenkan liderët global. Nëse, eventualisht kriminel a mafioz, megjithatë s’ke dëshirë të kesh punë me shiptarët, sepse fort të rrezikshëm, s’ke si shtyhesh me ta. Dhe këtë s’ta thotë ndonjë aktor i panjohur, ndonjë star-debutant por do e dëgjosh nga vetë George Clooney dhe Brad Pitt.

***
Meqë Amerika përbëhet nga 1001 kombe-kombësitë e planetit, sikur aty kryqëzohen e ndërthuren të gjitha mafia-organizatat e rrezikshme. Të paktën, sikur gjithmonë këtë përshtypje mëtojnë të ngjallin krimi-filmat e Hollivudit. Dhe meqë Amerika e madhe, kuptohet edhe spektakolaritet kinematografike zakonisht janë aso të mëdha. Investohen me dhjetra e qindra miliona, andaj dhe spektaklet janë diç si mega-spektakle filmike.

Mirëpo ta përdorësh namin e mafias shqiptare në v. 2024, tingëllon sa detaj qesharak… po aq dhe detaj realistik, probabilitet real. Andaj mbase dhe shitet si truk, me gjasë t’jetë diç si “detaj” i besueshëm. Nga njëra anë del se shqiptarët na qenkan të famshëm për të qënit “shqiptarë” (ngaqë janë thjesht siç janë, nga natyra, të rrezikshëm dhe të zotët si mafia-biznismenë – njësoj të rrezikshëm janë dhe mafiozët italianë, edhe ata irlandezë, japonezë etj.). Nga tjetra anë, aspak e lavdërueshme të të marrin si shembull i “botës së madhe të krimit”, si lider i mafiozitetit global.

Dhe meqë kriminaliteti është prore aktual, dhe meqë në Amerikë (siç e thamë) “gërshetohen” të gjitha mafiat e Evropës e të botës, dhe meqë mafioziteti s’ka t’bëjë me kombet… por është problematikë globale (Amerika është diç si “pekmez” i globalizmit, si marmelatë kulturore me lloj-lloj frutash) – i bie sikur amerikanët s’janë duke hyrë në hak të askujt, dhe as jo në “hak” të shqiptarëve nëse i cilësojnë (mjaft shpesh nëpër projektet filmike) si “liderë” të mafiozitetit botëror.

Doja të komentoja rreth Wolfs (2024) por s’e gjeja dot 1 min të klipit filmik, tani e gjeta… Sipas meje filmi s’është ndonjë projekt që ia vlen lodhje-mendjen (ndoshta qasjen e kritikëve s’e meriton as hiç, por madje as komentin tim : ) Përveç faktit se rolet kryesore luhen nga Brad Pitt dhe George Clooney… sikur s’ka ndonjë gjë tjetër aq “interesante”. Dy aktorët e njohur, dyshja, kjo duo simpatike sikur ishte “arsyeja” që dhe unë e pata parë filmin – duke pandehur 2 aktorë të hijshëm dhe të shtrenjtë, pa hë, të shohim… mbase dhe ia vlen.

Sidoqoftë, doli se nuk përputhej me parapritjen time, por nuk jam ankuar, as që kam menduar për ankesa. Dihet se regjisorët e Hollivudit nganjëherë i “lidhin” 1 a 2 emra të famshëm me ndonjë film-mediokritet, sa për bujën e marketingut, si truk për t’i vjelur ca metelikë më tepër.

E gjithë “tendosja” filmike thuase vërtitet rreth ca pakove të drogës, e cila drogë supozuar t’na ishte vjedhur si dërgesë e mafias shqiptare (e që gjoja duhej t’kishte qenë pjesë e furnizimit të narko-tregut amerikan). Dhe tani… mos pyet, mafiozët shqiptarë janë xhindosur, s’ka kush që i ndalë, i kanë vrarë dhe do i vrasin të gjithë ata që dyshohen si “hajna të drogës” së tyre. E thamë që në hyrje të komentit tonë – vjedhja e drogës së mafiozëve, mos pyet… e pafalshme.

Dhe siç dihet, ndër të tjera, aktiviteti kriminal i mafiozëve lidhet me tregti armësh, me trafik dhe distribuim narkotikësh (dmth. me shitje e shpërndarje të lloj-lloj drogave të rrezikshme), me kërcënime, me sulme, me ryshfet, me korrupsion, me zhvatje, me huadhënie e huamarrje, me pastrim parash, me vrasje e likvidime, me shantazhe, me grabitje, me trafik seksual apo të prostitucionit, me kontrabandë, me plaçkitje, me vjedhje automjetesh… etj etj. ka dhe plot të tjera, mjafton për momentin (të gjitha aktivitetet dhe punët e tjera mund t’i marrim dhe me mend, ndonjëherë tjetër, kur t’kemi kohë).

Natyrisht, Hollivudi i ka projektet dhe taktikat e veta, ka pothuaj mbi një shekull vazhdon me magjitë e veta, secilikush me bizneset e me punët e veta. Dihet se Industritë e Argëtimit të ShBA (udhëhequr nga Hollivudi) e ndihmojnë ekonominë amerikane me mbi 505 miliardë $ secilin vit. Afërmendsh, filmat janë filma, aspekti kriminalistik i kinematografisë amerikane dihet se është nga më të bujshmit – amerikanët i vërtisin në “zgarën” e investimeve dhe i pjekin me miliarda e miliarda. Vit për vit biznes marramendës duke “shitur vrasje fiksionale dhe krimi-ide”, shiritat dhe rrotullamat e Hollivudit e mahnitin mbarë rruzullin.

Krimi-mendësia e Amerikës pakashumë njihet si “Criminal Minds”, dhe të ngjashme – sa për ta përmendur ndonjë seri të famshme (me rreth 15 vazhdime sezonale, dmth. i ka 15 vjet që vërtitet). Kuptohet, asgjë nuk “vërtitet kot”, seria vërtitet për aq gjatë sepse ia vlen, nëse për asgjë tjetër atëherë sepse biznes fitimsjellës. Mirëpo ia vlen dmth. të inkuadrohen ndër projektet dhe krimi-mendësitë ballkanike. Sepse disa gjëra dhe janë ciklike, janë universale, diç si “rrathë të mbyllur”, s’ka si mohohet as kjo.

Shkurt, ia vlen të merresh me krimi-filmat – prandaj dhe biznes i levërdishëm. Mirëpo, sidoqoftë, me gjasë edhe klishetë rretherrotull mafiozitetit ballkanik, rreth bujës famëkeqe (si pjesë e “mozaikut” të grand-mafiozitetit evropian) kanë efekt të madh, ia vlen t’jenë pjesë e krimi-skenografive amerikane.

Prodhohen me qindra e me mijëra filma rreth krimeve, rreth dhunës dhe vrasjeve… Të gjitha vrasjet janë “akte”, të gjithë të vrarët janë aktorë (i nderojmë madje dhe me çmime akademike… nëse aktrojnë bukur, nga ta kërkohet që t’na gënjejnë sa më bukur). Me bukë e me mjaltë i fitojnë duke u shtirur, duke aktruar, duke na gënjyer ëmbël për “vrasjet, për dhunën… “. Aktorët e kanë për detyrë të impenjohen sa më bindshëm t’jetë e mundur, bëmat e tyre filmike duhet t’jenë sa më realistike. Nëse ia dalin, pastaj u takojnë dhe çmimet, e qartë.

Dhe bota nuk e njeh vetëm ndarjen e Çmimeve të Akademisë “Oscar”, as jo vetëm festivalin e Kanës, as jo vetëm mbrëmjet e BAFTA-s… bota i paskësh jo më pak por 2300 festivale filmike. Lexuesi le ta merr vetë me mend gjithë “marramendjen” e 2300 festivaleve – sa e sa qilimat e kuq, sa e sa kamerat, sa e sa fustanet, sa e sa shkrepjet, sa e sa verdhushkat, sa e sa buzëqeshjet, sa e sa çmimet yyyyyyyyyiiiii… pothuaj sikur duhet një kuantum-kompjuter për kalkulimin e saktë : )

Në këtë pikë, më shkrepi ashtu kot, e pyeta Internetin “sa filma prodhohen çdo vit” (sepse 2300 festivale vërtet shumë). As 1 sekondë s’iu desh, si rrufeja ma ktheu 4.752 filma. Imagjino, afro 5000 sosh – athua vallë sa prej tyre kanë t’bëjnë me krimet, me heroizmat e policisë, me heroinat, me heronjtë, me gangsterët, me temat e mafiozitetit. Mund ta pyesja rishtas… por e lashë, pasi e lehtë ta merrja dhe me mend (shifër aq e saktë dhe s’na nevojitet, për neve mjafton diç përafërsisht).

Po mendoja, nga këta 5000 filma secilin vit, padyshim rreth 2000 i takojnë sferës indiane, Bollivudit dhe industrive filmike të atjeshme (sepse kështu pata lexuar diku tjetër). Pra e qartë, 3000 filmat e tjerë i takuakan sferës amrikane-evropiane, Hollivudit… dhe botës rretherrotull (Azisë, Afrikës, Antarktidës etj).

Ndoshta 1500-2000 prej këtyre 3000 filmave kanë t’bëjnë me krimet, me dhunën, me vrasjet, me horrorin. Në fakt, nga statistikat e Worldmetrics doli se horror-filmat na qenkan zhanri më fitimprurës… Uaaa, ja pra e qartë, audiencat e botës i pëlqyekan argëtimet sa më horrorifike.

Absolutisht e qartë, mjaft argëtuese dhe fitimprurëse t’i filmosh tematikat e kriminologjisë. Pse jo, nëse vrasjet dhe krimet e argëtuakan njerëzimin aq shumë, pothuaj 1 shekull duke shitur krimi-filma… dhe njerëzia thjesht s’dinë të ngopur, atëherë pse jo. Atëherë lum e lum… aq fatlume kjo punë. S’do koment, biznesi-biznes, mjalti dhe miliardat janë të ëmbla, ç’të thuhet tjetër, ngelet vetëm urimi “suksese Hollivudit me mjaltin e vet” : )

***
Për ta kuptuar globin e mafiozitetit (qendra e të cilit “glob” tani për tani mund t’jetë Amerika, meqë aty gërshetohen të gjitha nacionalitetet dhe kulturat e globit) ndoshta më e lehtë ta krahasojmë me globin e politikave.

Si paralelizim, edhe në rrafshin politik e dimë se veprojnë forcat e rivalërisë dhe të interesave; psh. nga njëra anë na rreshtohen “Perëndimorja” e politikave, nga tjetra anë Lindorja; nga njëra anë të ashtuquajturat “super-fuqi” si ShBA, BRSS (etj. ok, histori kjo – por historirat përsëriten, apo jo) dhe nga tjera anë Kina, India, Azia, Afrika etj. Thjesht pra nja 2 kombinime fiksionale, si shembuj…

Aktualisht e kemi psh. mosmarrëveshjen Lindje-Perëndim, i kemi rusët, ukrainasit, i kemi invazionet, kundërsulmet, sanksionet, sabotimet e ekonomisë, i kemi luftrat, i kemi shtrenjëtimet (për t’i paguar luftrat dhe sanksionet), i kemi armatimet, tregtinë ushtarake (shit-blerjen e armëve), i kemi ndihmat ushtarake, i kemi taborret politike që i kundërvihen njëri-tjetrit… si gjithmonë, s’ka diç të re me veset dhe me hujet politike të globit. Edhe forcat politike ndonjëherë bashkohen, lindin aleancat, bëhen tok aleatët (nëpër konferencat) dhe merren vesh si t’ia hedhin grepin palës rivale.

E njëjta, ekzaktësisht, 100%, absolutisht e ngjashme është dhe pasqyra globaliste e mafiozitetit. Edhe në rrafshin e kriminalitetit të organizuar veprojnë forcat e rivalërisë rreth interesave. Sipas mafiozëve tani për tani globi është “përçarë” në dy hemisfera interesash; nga njëra anë janë bërë bashkë “mafia-aleatët” si vijon:
mafia shqiptare, narko-kartelet e mbarë Amerikës Jugore (booo dhe vetëm këta t’na ishin… mos pyet, tepër madje), mafia turke, mafia armene, mafia britanike, mafia bullgare, camorra, mafia çeçene, clan del golfo, “nëntoka” e organizuar holandeze, mafia greke, hells angels mc, mafia irlandeze, mafia marokene, ‘ndrangheta, mafia rumune, sacra corona unita, mafia serbe, mafia siciliane, sinaloa carte, societa foggiana etj. (edhe ndokush tjetër, s’i dimë të gjitha, s’jemi ekspertë : )

Dhe nga ana tjetër, kundër interesave të mafia-aleatëve (siç i përmendëm më lart), veprojnë rivalët të cilët janë diç si “super-fuqi mafiozësh”, e që janë: mafia amerikane dhe mafia ruse-ukrainase.

Shih pra, dhe vetëm mafia ruso-amerikane më e madhe se gjithë bota e mafia-aleatëve.
Prandaj s’është për t’u çuditur që amerikanët i njohin fort mirë punët e mafiozëve. Ata e dinë që shqiptarët janë liderët e mafias botërore, ua kalojnë edhe irlandezo-italianëve por dhe japonezo-kinezëve. Jo vetëm sepse aty “gërshetohen” të gjitha nacionalitetet e botës (ka madje dhe shqiptarë, e sidomos aq shumë italianë, lloj-lloj Al Kaponesh e Corleonesh, në Amerikë i kanë strofullat të gjitha mafiat e botës, i kanë dhe shqiptarët, psh. gjoja “strofulla paralele” me ato të Evropës), por dhe për faktin se mafia amerikane (si entitet mëvete, si entitet i pavarur kriminal) është diç masive, aq e madhe… sa vetë marramendja – aq sa gjithë mafiozët e botës janë shtrënguar t’bëhen “aleatë” kundër tyre.