VOAL

Jusuf Buxhovi: Serbia është “krijuar” nga shqiptarë

June 18, 2017

Historia duket se do të jetë beteja e re mes Kosovës dhe Beogradit. Shkrimtari dhe publicisti, Jusuf Buxhovi, sjell për herë të parë një libër mbi historinë e Kosovës. Libri ka ngjallur reagime në qarqet akademike serbe

Madje, edhe kur Serbia është pranuar si shtet në kongresin e Berlinit më 1878, sipas burimeve osmane dhe austro-hungareze, rreth gjysma e asaj popullate nuk ishte serbe. Shumicën e përbënin shqiptarët dhe vllahët, siç nuk kishte shumicë greke, por arvanite, edhe Greqia kur u pranua si shtet më 1831.

“Vepra ime edhe pse quhet Kosova, paraqet historinë e Shqipërisë së natyrshme nga antikiteti (mileniumi i pestë) e tutje”, kështu shprehet shkrimtari dhe historiani, Jusuf Buxhovi, në një intervistë për gazetën “Shqip” mbi librin e tij “Historia e Kosovës” i cili ka hapur debate të forta mes historianëve në Serbi e Kosovë. A janë gati Kosova dhe Serbia të kenë një histori të çliruar nga nacionalizmat? Pse serbët mohojnë dy gjenocide që kanë bërë në Kosovë? Libri i Buxhovit është në tri vëllime: Antikiteti, Mesjeta dhe Perandoria Osmane. Ai del në përfundimin se Dardanët janë themelues të Trojës dhe bartës të qytetërimit antik, i cili me pa të drejtë u është atribuuar grekëve, të cilët erdhën shumë vonë dhe përvetësuan gjithë qytetërimin pellazg, madje dhe shkrimin e tyre. Sipas tij, edhe “Iliada” dhe filozofia antike paraqesin trashëgimi shpirtërore të shqiptarëve.

Libri juaj “Historia e Kosovës”, nis nga antikiteti dhe Mesjeta për të vijuar me Perandorinë Osmane. Çfarë sipas jush i identifikon shqiptarët në këto periudha?

Jusuf Buxhovi: Fillimisht duhet sqaruar se “Kosova” është historiografi kritike. Është, pra, një projekt individual, që mbështetet mbi konceptin kohë-hapësirë me gamën e fokusimit që nis nga mileniumi i pestë e vjen deri në ditët tona. Në këtë kontekst etnogjeneza e shqiptarëve, si etni, shihet e ndërlidhur me Pellazgët, një si perandori me shumë mbretëri, ndër të cilat më të rëndësishme janë ajo dardane me Trojën, mbretëria maqedone, ajo epirote, si dhe mbretëritë ilire. Ky kundrim, nuk e dëmton teorinë e deritanishme ilire, pos që e plotëson në kuadrin e perandorisë pellazge, që ishte botërore dhe themel i qytetërimit antik. Nga trashëgimia pellazge lindën dhe u zhvilluan edhe dy perandoritë e mëdha: ajo e Romës (nga Dardanët, Galabrët dhe Etruskët) si dhe Bizanti (kryesisht nga dardano-ilirët).

“Kosova” ka sjellë shumë polemika, por edhe zemërim te historianët serbë, të cilët e kanë quajtur “një fantazi” dhe të pabazuar në fakte?

Jusuf Buxhovi: Zemërimi i historianëve dhe i akademikëve serbë ka qenë i arsyeshëm, ngaqë ata për herë të parë ndeshen me një libër autorial te një autor shqiptar, dhe po ashtu, për herë të parë, ndeshën me një historiografi, e cila rrënon gënjeshtrat e tyre rreth shqiptarëve, me të cilat ata kanë ushqyer edhe programet e njohura hegjemoniste kundër shqiptarëve, me të cilat politika serbomadhe ka ushtruar katër gjenocide kundër shqiptarëve (i pari në vitet 1877/8, i dyti në vitet 1912/’13, i treti në vitin 1944/45 dhe i katërti në vitin 1998/’99). Historianët serbë i ka zemëruar teza pellazge, pastaj pamja e rolit shtetfromues në Bizant, si dhe mohimi i shtetit mesjetar serb në Kosovë, që nuk ka ekzistuar kurrë (pos zhupanive dhe organizimeve të tjera fisnore-fetare, që i kanë pas edhe të tjerët). Po ashtu, akademikët serbë i ka hidhëruar së tepërmi, pohimi im se në Kosovë nuk ka pas kishë ortodokse serbe, por vetëm krishterim të ritit katolik apo ortodoks, dhe se shqiptarët, krishterimin e kanë marrë nga shekulli i tretë, ndërsa sllavët në shekullin dhjetë. Kjo çështje demanton mitin për Kosovën djep “shpirtëror serbë” dhe të ngjashme, me të cilat historiografia serbe është plot e për plot dhe për fat të keq ia ka dalë të mashtrojë edhe qendrat e vendosjes, dje, por edhe sot… Janë, pra faktet, që më mbrojnë nga akuzat serbe, fakte këto që edhe ata i dinë, por nuk dëshirojnë të heqin dorë prej tyre, ngaqë u bie koncepti hegjemonsit serbomadh, me të cilin edhe sot e gjithë ditën përpiqen ta destabilizojnë Ballkanin dhe veçmas shqiptarët.

Librat historike të kësaj natyre zakonisht janë nisma të institucioneve akademike, a e keni ndier që mund të paragjykoheshit kur shkruat këtë libër?
Është detyrë e akademive dhe institucioneve shkencore zyrtare të merren me projekte të tilla, veçmas në rrethanat e ndryshimeve të mëdha shoqërore dhe politike, siç janë këto nëpër të cilat po kalojmë. Disa herë kam shtruar këtë çështje dhe kam kërkuar që në Tiranë dhe Prishtinë të veprohet në këtë drejtim, por thuajse asgjë nuk ka ndodhur. Kjo, nuk më ka penguar që si hulumtues ta bëj punën time, punë kjo që ngrit disa çështje që kanë të bëjë me rishqyrtime, nëpër të cilat domosdoshmërisht do të kalojë historiogarfia jonë, i pëlqej apo nuk i pëlqen kjo dikujt. Megjithatë, puna ime, e cila është pritur shumë mirë nga opinionin (pesë ribotime brenda tetë muajsh me një tirazh prej më shumë se njëzet e pesë mijë ekzemplarësh), krahas kritikave të ashpra që i erdhën nga Beogradi, nuk u ka shpëtuar disa paragjykimeve, nga disa “historianë” dhe akademikë të Kosovës, të cilët, nga xhelozia pse nuk kanë bërë gjë, edhe pse paguhen mirë, u përpoqën që veprën time ta anatemojnë politikisht duke e etikuar “vepër nacionaliste”, “vepër që mohon serbët” dhe madje “vepër që zgjon urrejtje” e të ngjashme!

Sa e vështirë ka qenë të binit në gjurmët e dokumenteve dhe ku i keni gjetur ato?
Jusuf Buxhovi:Ka mbi tridhjetë vjet që merrem me hulumtime nëpër arkivat gjermane dhe austriake. Pjesën më të madhe të këtyre dokumenteve i kam vjelë nga Arkivi Politik i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Gjermanisë në Bon, pastaj Arkivi Historik i Berlinit, Arkivi i Majcit, ai i Institutit të Europës Juglindore në Munih dhe nga Arkivi Shtetëror i Vjenës. Një pjesë tjetër të dokumenteve e kam vjelë nga arkivat jugosllave, por nuk kanë munguar edhe dokumentet nga arkivat osmane, ato ruse, italiane dhe greke. Një rol të rëndësishëm në koncipimin e veprës sime, kanë luajtur edhe veprat e rëndësishme nga historiografia botërore që kanë trajtuar çështjen shqiptare nga antikiteti e deri te koha jonë.

E kujt ka qenë Kosova, dhe cili shtet ka pasur i pari vendbanimin në të?
Jusuf Buxhovi:Kosova, për mua paraqet epiqendrën e Shqipërisë së natyrshme nga antikiteti e deri në ditët tona. Natyrisht se ajo ka të bëjë me Dardaninë dhe Dardanët, por edhe Ilirët, Maqedonët, Epirotët dhe të tjerët, të degëzuar nga Pellazgët. Në këtë vazhdimësi historike prej pesë mijë vjetësh, pra nga parahistoria dhe koha historike, mbretëria dardane ka qenë njëri ndër faktorët më të rëndësishëm të antikitetit. Pas rënies së mbretërisë dardane, kjo hapësirë sërish do të luajë rol tepër të rëndësishëm gjatë perandorisë së Romës dhe asaj të Bizantit. Dardania, si pjesë e Ilirikut, do të kthehet në faktor kryesor të Bizantit, ku edhe kanë rrënjën tri identitetet me të cilat duhet të lidhet qenia shtetërore shqiptare: identiteti administrativ (i shpallur nga Diokleciani), identiteti kishtar (i shpallur nga Konstandini i Madh) dhe identiteti politik dhe juridik (i shpallur nga Justiniani). Termi Kosovë, është i vonshëm. Shfaqet në shekullin XIX, me vilajetin e Kosovës, që edhe si i tillë, paraqet epiqendrën e rilindjes kombëtare (Lidhja Shqiptare e Prizrenit), që do të çojë edhe deri te pavarësia e Shqipërisë. Pra, Kosova (Dardania) përherë ka pas identitet shpirtëror dhe shtetëror dardano-iliro-arbëror-shqiptar.

Kur shfaqen shenjat e para të Serbisë në Kosovë?
Jusuf Buxhovi:Nuk duhet ngatërruar praninë sllave me atë serbe, ngaqë sllavët paraqesin një konglomerat popujsh barbar, që sulmuan Ilirikun dhe Dardaninë nga shekulli VI e tutje, për t’u shfaqur si formacione fisnore nga shekulli IX e tutje, ndërsa serbët, si pakicë shfaqen në shekullin XIX. Pra në Kosovë, sllavët shfaqen në shekullin XIII, si pushtues, por pa atributet e mbretërisë, ose të perandorisë, siç i shohim edhe sot e gjithë ditën në historiografinë zyrtare në Shqipëri dhe Kosovë, por erdhën si fise të prirë nga zhupanë dhe despotë. Madje, edhe vetë Rashka, që serbët e quajnë “mbretëri mesjetare serbe”, sipas shumë indikacionesh, nuk ka qenë serbe, por tribale (një fis pellazg i lidhur me Dardanët). Ato që historiografia serbe i thotë rreth “Car” Dushanit, apo “Kral” Millutinit, janë falsifikime, ngaqë edhe i pari e edhe i dyti kanë qenë feudalë ortodoksë, si shumë feudalë të tjerë ortodoksë arbërorë, që ishin në përbërje të Bizantit dhe asgjë më shumë. Madje, edhe kur Serbia është pranuar si shtet në kongresin e Berlinit më 1878, sipas burimeve osmane dhe austro-hungareze, rreth gjysma e asaj popullate nuk ishte serbe. Shumicën e përbënin shqiptarët dhe vllahët, siç nuk kishte shumicë greke, por arvanite, edhe Greqia kur u pranua si shtet më 1831.

Ç’vend zë sipas jush historia e shqiptarëve në Ballkan?
Jusuf Buxhovi:Shqiptarët dhe Shqipëria, në raport me Ballkanin, por edhe të tjerët, paraqiten në qendër të antikitetit, si djep i saj. Ata janë protagonistët kryesorë të historisë nga lashtësia deri te koha jonë. Kjo është një e vërtetë që historiografia jonë duhet ta thotë pa ngurrim.

Sa e vështirë ka qenë për ju kjo nismë, dhe a është i përgatitur opinioni në Kosovë apo rajon për të pasur një histori të shtetit më të ri të Kosovës?
Jusuf Buxhovi: Secili shtet duhet të ketë historinë, së paku atë politike. Vepra ime pretendon që të paraqesë Kosovën si epiqendër të natyrshme të botës shqiptare nga antikiteti e deri më sot, siç ka qenë në të vërtetë. Pse historia politike e shqiptarëve, me pavarësinë e Shqipërisë, është vendosur në “periferi” në vend të qendrës, kjo nuk do të thotë që historia jonë të ndjekë kornizat e dhunshme politike, që ia kanë përcaktuar të tjerët./2013

Al.Ba

twitter
Follow
facebook
linkedin

Fjalë kyçe: Jusuf Buxhovi, Kosova, Serbia, Shqiptarët

2 Comments

shkelzeni 8 years ago Reply

Ti – Jusuf Buxhovi ke problem me formim negativ relixhioz, gja që padashtje e reflekton në biseda dhe patjetër në librat e tua. Si i tillë, ti je spekullator i historis shqiptare. Kshtuqë nuk mund të lexohen librat e tuja. Je i pakoregjushëm, prandej merru me tjera pun se me librin – dhe lexuesin i ke shum keq marrdhanjet!

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

Mesazhe universale nga “Flladi i Orientit”! Poezia perse si urë kulturore, nga lindja te lexuesi shqiptar- Nga SEJDO HARKA

Shpata është e verbër, kur sytë janë të mbyllur-

(T.Saffazadeh)

Lexon poezitë moderne perse, të shqipëruara me mjeshtëri nga poeti dhe përkthyesi i mirënjohur, Perikli Jorgoni dhe nuk mund të qëndrosh indiferent për vlerat universale, që vijnë nga thellësitë e Orientit. Edhe pse ato vërshojnë nga kohëra dhe vise të largëta të botës, bëhen shpejt pjesë e trurit dhe e mendjes, e shpirtit dhe e zemrës së lexuesit shqiptar. Universaliteti dhe kohezioni shpirtëror e psikologjik e bën “Simurgun” poetik iranian, që jo vetëm të shëtisë në të katër anët e botës, por edhe të depërtojë thellë në zemrat e të gjithë njerëzimit. Poezia moderne perse, duke qenë e hapur, jo vetëm ndaj letërsisë së vjetër dhe asaj klasike iraniane, por dhe asaj europiane, ka krijuar një stil vjershërimi të pëlqyeshëm edhe nga bota perëndimore.

DY MAJAT E POEZISË PERSE

Dy nga majat kryesore të poezisë moderne perse janë poeti dhe piktori i madh, Sorhab Sepehri (1928-1980) dhe poetja e përkthyesja e rrallë, Tahereh Saffazadeh (1936-2008). Me penën e tyre të rrallë, ata kanë krijuar dhe përçuar bukurinë dhe ngrohtësinë e papërsëritshme të flladit të Orientit. Janë 8 vëllime poetike, që e kanë bërë të njohur poetin iranian S. Sepehri. Por ai, që s’e fshin kurrë nga kujtesa e mijëra e mijëra lexuesve të botës, është vëllimi me titull “Gjurmët e ujit”. Poezitë e këtij vëllimi janë sintezë e biografisë dhe shpirtit poetik të autorit, aq sa shumë lexues, figurën e tij e identifikojnë me brendinë e kësaj poezie. Sorhab Sepehrin, poeti Xhevahir Spahiu e ka thirrur me epitetin “Simurgu” poetik i qiejve të sotëm iranianë, sepse është ky “zog i mendjes” dhe i zemrës, që i ka rrëmbyer “buzëqeshjen e hutuar” dhe me të në mendje, “fluturon larg” drejt lartësive të pafund.

Fantazia poetike e Sepehrit e ka burimin te shushurimat dhe freskia e ujit të pastër, te bukuria e luleve të brishta, te “trokëllimat e kuajve të shpejtë”, te “virgjëria” e vetmisë së rrallë, te vrapi i kujtimeve fëminore, te ëmbëlsia e tingujve të barit, që “këndon” nën kosë. Në filozofinë poetike të këtij vjershëtari të madh, ndërthuret koncepsioni metafizik me atë materialist. Thelbi i filozofisë së tij, për raportin ndërmjet trupit dhe shpirtit, është sentenca filozofike e Rumiut: “Trupi është shtrati i lumit, ndërsa shpirti, rrjedha që rend”. Thelbi i këtij botëkuptimi metafizik, i ka rrënjët tek misticizmi budist.

FORCA E MESAZHEVE

Poezitë e tij e marrin bukurinë dhe forcën e mesazheve nga dielli dhe drita, nga uji dhe dashuria. Drita në poezinë e tij “vërshon si lumë lartësish”, nga një burim i padukshëm, që është frymëzimi. Prandaj ai i “sharton sytë me diellin, zemrën me dashurinë, hijet me ujin dhe degët me erën”. Uji, në poezinë e S.Seperhit është bërë simbol i jetës dhe freskisë, i pastërtisë shpirtërore dhe kthjelltësisë së mendimit e veprimit. Prandaj, ai i bën thirrje njerëzimit, që të mos e “bëj pis rrëkenë”, sepse “ndoshta, një pëllumb më tej po pi ujë”. Uji e tremb vdekjen, por e ripërtërin jetën. Poeti e ndjen veten përherë mes dritës dhe luleve, mes diellit dhe ujërave, mbi lumenj dhe ura, mbi dallgë dhe furtuna. Mes tyre, ai ekzaltohet, kur sheh” një tren, që transporton dritë e drejtësi” dhe dëshpërohet thellë, kur sheh një plehaxhi, që lutet për lëkurën e pjeprit”(45). Kudo që shkela, deklaron ai poetikisht, pashë ujë dhe tokë, drejtësi dhe padrejtësi, urrejtje dhe dashuri. Si njohës i thellë i realitetit të djeshëm dhe të sotëm, ai ka mundur ta pasqyrojë qartë thelbin konfliktual të shoqërisë njerëzore. -Unë, deklaron ai poetikisht, nuk kam parë dy plepa armiq”. E kundërta ndodh me njerëzit. Ata bëhen armiq me njeri-tjetrin, edhe “për ngjyrën e lëngut të supës”. Poetin e tronditin “makinat e blinduara, kur ato shkelin mbi ëndrrat e fëmijëve”. Objekt i poezive më të bukura të S.Seperhit janë bërë dukuri thelbësore të ekzistencës njerëzore, si jeta dhe vdekja, liria dhe skllavëria, urrejtja dhe dashuria. Vargjet, për këto dukuri, shpesh janë përkufizime poetike e sentenca filozofike, me vlera universale, kohore dhe hapësinore.

JETA DHE VDEKJA

Për poetin S.Seperh, “jeta dhe vdekja” mbartin flatra të gjera” dhe “burojnë nga përmasat e dashurisë”(57). Jeta është “fiku i parë i zi në gojën e athët të verës”, “fëshfërima e sirenës së trenit”, “lulja e shumuar në përjetësi”, “përsëritje e jetës së lagur, që noton në pellgun e së tashmes”(59). Jeta dhe vdekja janë vazhdim i njëratjetrës. Vdekja nuk është “fundi i pëllumbave”, prandaj më poshtë shkruan: “Le të mos i frikësohemi vdekjes”, sepse ajo “banon në klimën e këndshme të mendjes” dhe “këndon në laringun e skuqur të fytit”(62). Një nga poezitë më të bukura të poetit të madh iranian S.Sepeheri është ajo me titull “Shtegtari”. Në këtë poezi ai shpreh mendimin poetiko-filozofik, se “bukuria është dashuri dhe dashuria është jetë e mrekulli”. Të dashurosh, do të thotë “të udhëtosh drejt ndriçimit të vetmisë”. Dora e dashurisë është “…si grepi i vogël i minutave,/Dashuria dhe minutat flenë mbi dritën” (70). Uni poetik i Sepeherit përçon te lexuesit mesazhe të forta morale dhe shpirtërore, filozofike dhe shoqërore, për pastërtinë shpirtërore dhe bukurinë, për lirinë dhe skllavërinë, për humanizmin dhe egërsinë, për dritën dhe errësirën, për urrejtjen dhe dashurinë, për turbullirën dhe kthjelltësinë. Në poezinë “Një mesazh në udhë” ai shkruan: “Unë do të hedh çdo fëlliqësi nga buzët, /unë do të shemb çdo mur nga themelet, /unë do t’u them hajdutëve: “Ka arritur një karvan i ngarkuar me buzëqeshje”. Duke e ndjerë veten misionar të shoqërisë ai tërë jetën ka luftuar “të grisë retë”, “të shartojë sytë me diellin dhe zemrën me dashurinë”, hijet me ujin dhe degën me erën”(95).

TAHEREH SAFFAZADEH DHE GROTESKU POETIK

Poezia moderne perse nuk mund të kuptohet pa emrin e poetes dhe përkthyeses së rrallë, Tahereh Saffarzadeh. Figura e saj lartësohet, jo vetëm brenda hartës së poezisë iraniane, por dhe të asaj botërore. Origjinaliteti dhe vetëdija, imagjinata dhe kthjelltësia, guximi dhe çiltërsia, vetëdija shoqërore dhe mjeshtëria e rrallë vjershëruese, e bëjnë atë të papërsëritshme. Problematika e krijimtarisë së saj është, sa e gjerë, aq dhe e larmishme. Objekt i poezive të saj janë bërë: jeta dhe vdekja, dashuria dhe urrejtja, e kaluara dhe e tashmja, historia dhe e ardhshmja. Zotin dhe lirinë, poezinë dhe dashurinë, ajo i koncepton hallkat e përjetshme të ekzistencës së saj. Për të, njeriu duhet të jetë i lirë, jo vetëm nga të tjerët, por edhe nga vetvetja, sepse, sipas saj: “Skllavi i vetvetes është skllav i të tjerëve”. Nëpërmjet humorit, ironisë dhe sarkazmës, ajo godet despotët dhe ambiciozët, egoistët dhe frikacakët, mburravecët dhe përtacët, lakmitarët e parasë dhe të seksit, qeveritarët dhe pseudo-intelektualët. Me groteskun e saj të mprehtë, ajo fshikullon, jo vetëm plagët e shoqërisë së kaluar, por dhe asaj të sotshme. T. Saffarzadeh dëshpërohet thellë, kur vë re se edhe njerëzit e sotshëm, ashtu si dhe të djeshmit, vuajnë nga disa plagë të pashërueshme, si varfëria dhe padija, shtypja dhe padrejtësia, mungesa e lirisë dhe egërsia, kur sheh se si pushtetarëve të sotëm u “rriten kthetrat”, ashtu si dhe sulltanëve të djeshëm.

“UDHËTIM NË MIJËVJEÇAR”

Nëpërmjet vargjeve të poemës “Udhëtim në mijëvjeçar”, ajo shpreh protestën e saj qytetare, kur sheh se edhe njeriu i shoqërisë moderne “përulet para padronëve për të marrë një monedhë. Atë e trishton fakti që edhe në kohërat moderne “çmimi i mallrave rritet, ndërsa çmimi i gjakut bëhet gjithnjë e më i lirë”. Është kjo arsyeja, që siç shkruan ajo: “Vajtimi dhe mjerimi i njerëzimit,/rri varur si një vëth në veshin e botës”. Shkaktarët e vërtetë të varfërisë dhe urrejtjes janë “fytyrat e dhjamosura të zengjinëve, që kanë ngjyrën e njerëzve të vdekur”(120). Prandaj, ajo rend kudo në botë, “të blejë në tregun e zi pak dashuri”, për të shëruar urrejtjen dhe varfërinë, shtypjen dhe egërsinë. Në poezitë e saj bashkëjetojnë mistikja me realen, e zakonshmja me të jashtëzakonshmen, tonet e ulëta me ato të larta. Edhe për poeten Saffarzadeh, trupi i njeriut është i përkohshëm, ndërsa shpirti është i përjetshëm. Për të, “babai është qielli”, “nëna është toka”, ndërsa “unë”, shkruan ajo, “jam horizonti(137). Kur sheh se “Dikush fle nën thundrën e tiranëve”, “rëmon muret e natës”, që t’i gremisë për t’ia lënë vendin ditës, sepse ajo, “s’lejon askënd, që të ngrejë një mur të gurtë, mes saj dhe diellit”. Janë të shumta vargjet e saj, që kanë peshën e sentencave të bukura filozofike me vlera universale, si: “Shpata është e verbër, kur sytë janë të mbyllur”, “Skllavi i vetvetes është skllavi i të tjerëve”(221). Dritën dhe duart e pastra i gjen te “duart e gjetheve” dhe te dishepulli i Profetit Muhamet, i cili sipas saj, nuk ka as lëkurë, as ngjyrë, por frymë dhe shpirt të bardhë(240). Në poezinë moderne perse, lexuesi gjen edhe magjinë e fjalës edhe melodinë e simfonisë më të bukur, edhe vrullin e shpirtit, edhe mrekullinë, edhe vargun e gdhendur, edhe ëmbëlsinë, edhe freskinë e flladit të ngrohtë të Orientit, edhe bukurinë. Është kjo arsyeja, që mesazhet e poezisë moderne perse, janë bërë pjesë e shpirtit të njerëzimit të botës së të gjitha kohërave.

/Gazeta Panorama

ROMANI „ë“ nga Jehonë Kicaj – SHTËPIA BOTUESE„WALLSTEIN” GÖTTINGEN, 2025 – QASJE DHE MBRESA Nga Seveme Fetiqi

Kështu fillon romani „ë“ i autores Jehonë Kicaj, i cili roman u nominua për librin më të mirë të vitit 2025 (DEUTSCHE BUCHPREIS) në mes gjashtë romanave të tjerë.

Pas leximit të romanit „ë“ të Jehonë Kicaj që u botua 2025 nga Shtëpia Botuese gjermane „WALLSTEIN“ në Göttingen të Gjermanisë, prita një kohë të gjatë, që ndoshta dikush nga kritikët letrar shqiptarë të cilët jetojnë në Gjermani, të shkruajnë diç rreth këtij romanit, i cili ka zgjuar interesim të hatashëm në qarqet e letërsisë gjermane si dhe ka arritur suksese deri aty sa edhe është nominuar në mesin e gjashtë romaneve më të mirë të vitit 2025 për çmimin „Deutsche Buchpreis 2025“ (Çmimin e Librit Gjerman 2025). Mirëpo, deri më tani, përveç mikut Driton Gashi, askush nuk reagoi për këtë sukses të madh të një shkrimtareje që rrënjët i ka në Kosovë, gjegjësisht në Suharekë dhe se romani i saj është një vepër që në gjuhën gjermane shtjellon kohën e para luftës, gjatë luftës së Kosovës në veten e parë.

Narracioni dhe rrëfimi i personazhit në veten e parë për ndjenjat e saj si fëmijë mërgimtarësh është një pasqyrim i shumë fëmijëve shqiptarë që atëbotë e kishin fatin të migrojnë në Gjermani duke i bartur dhembjet e mëdha në zemrat e tyre të vogla dhe aq sa kishin mundësi të integrohen në çerdhet dhe shkollat gjermane. Sa i vështirë dhe i dhimbshëm ishte ai fillim.

Në këtë roman autorja në mënyrë profesionale me shprehjet e saj gjuhësore dhe gramatikore ia arrinë që lexuesin ta përvetësojë sa që lexuesi nuk mund të ndahet nga ky roman derisa ta përfundojë atë. Parasëgjithash ky roman dhe ky tregim është një pasqyrim i vuajtjeve të shumë familjeve që e humbën atdheun, familjarët, vatrat e veta dhe shpresat se ende një ditë do t´i gjejnë familjarët e zhdukur.

Me një titull jo të zakonshëm, autorja e titullon librin me zanoren „ ë“ të alfabetit shqip. Si edhe ka shkruar edhe një kritike letrare, gazetare dhe shkrimtare gjermane Ronya Ottmann „ Ky roman rrëfen për një heshtje që thehet në copëza, por mbetet e shurdhët. Romani „ë“ është një roman kujtimesh dhe harresash në shuarje për luftën. Gjatë leximit jam pyetur disa herë mbase gjuha paska sy. Kjo gjuhë e mrekulluar, çuditërisht e dhimbshme dhe e qartë i sheh gjërat dhe të sheh edhe ty. Ka shumëçka për të folur për këtë libër, por së pari ju këshilloj ta lexoni“

Romani si në heshtje pa ndonjë imponim të caktuar ndahet në tri pjesë: 1.në atë të ndjenjave personale të personazhit paemër, në tentim të gjurmimeve të fakteve qoftë përmes familjes, qoftë përmes dokumentarëve të ndryshëm si dhe rrëfimi i ndjenjave të fëmijërisë së vet protagonistes por edhe qoftë nga tregimet e familjarëve; 2.në atë të bisedave emocionuese me shokun Eliasin si dhe 3. përmes kontrollimeve të nofullave te mjeku ortoped i dhëmbëve gjegjësisht të nofullave. Këto tri pjesë gërshetohen në mes vete dhe krijojnë një tërësi narrative emocionuese që e bëjnë këtë roman të veçantë. Pasi që protagonistja pa emër e këtij romani, në mënyrë të paimponuar por me një dhembje të madhe i rrëfen ditët e para të kaluara në çerdhe në mesin e fëmijëve që flasin gjermanisht, kurse ajo hesht, përjeton dhembjen në heshtje dhe i gravuron të gjitha në kujtimet dhe në zemrën e saj të brishtë prej fëmije. Më emocionuese është ai çasti kur mësuesja kërkon nga nxënësit ta sjellin nga një foto nga koha kur ata ishin foshnje dhe protagonistja e sjellë foton e saj kur ishte katër vjeçe. Të gjithë nxënësit qeshin me foton e saj. Mësuesja ia spjegon se është dashur ta sjellë një foto nga foshnjëria e saj dhe ajo nuk e din t´ia spjegojë se secila foto e foshnjërisë së saj është djegur nga lufta në shtëpinë e djegur nga e cila ka migruar me familje në Gjermani. Një dhimbje, një arsyetim, një rrëfim, një gjë që një fëmijë s´mund ta spjegojë, mbetet heshtje në fyt, një kafshatë që nuk kapërdihet dhe e cila mbetet enigmë vetëm në një zanore „ë“ dhe që me kohën kjo zanore shndërrohet në problem të nofullave, të cilat ky fëmijë nga shtypjet e ndjenjave dhe të pathënave çdo natë në gjumë i shtrëngon ato, derisa i shkakton vetes pezmatim të nofullave, i cili pezmatim edhe pas shumë vitesh shndërrohet në sëmundje kronike të nofullave të saj dhe nuk shërohet edhe pas çdo tentimi të shërimit me protezat speciale të natës.

Bisedat me Eliasin, shokun e saj, janë biseda kryesisht rrëfime të saj të cilat ajo i shfaqë nga çdo skenë, ndodhi, ngjarje të tmerrshme, vrasjet, helmimet, lufta e pamëshirshme, vdekja e familjarëve në luftë, përjetimet e familjes së saj në Gjermani gjatë luftës dhe të gjitha ndodhitë që kanë ndodhur prej viteve 92 e deri pas luftës. Dhe, Eliasi është një shok i saj i ngushtë që i përjeton dhe bashkëndjen me personazhin.

Në kërkim të gjyshit të saj i cili gjendej në mesin e zhdukurëve gjatë luftës, ajo merrë pjesë në një ligjeratë që mbante zonja Korner, e cila përmes NATO-s kishte qenë disa hërë në varrmihjen e varrezave masive në Kosovë dhe spjegonte skena të trishtueshme të zbulimit dhe identifikimit të eshtrave sipas ADN-it të tyre. Edhe kjo pjesë e rrëfyer nga këto ligjërata mund të merrët si pjesa e katërtë që zgjon interesim të madh te lexuesi. Me qëllim, nuk do të kisha hy në spjegimin më të gjërë të situatave shumë interesante që përbën ky roman, sepse shpresoj se shumë shpejt ky roman i autores Jehona Kicaj, do të përkthehet në gjuhën shqipe, në gjuhën amtare të saj. Atëherë shpresoj se lexuesit shqiptarë do të binden se sa vlerë ka sjellur ky roman jo vetëm në letërsinë gjermane, por edhe në letërsinë tonë shqipe. Parasëgjithash vlera e këtij romani qëndron në atë se në gjuhën origjinale gjermane është shkruar një monument i vërtetë i luftës së Kosovës, një temë dhe një rrëfim që shumë qarqe intelektuale dhe letrare gjermane kanë qenë pak të informuara ose nuk kanë qenë fare të informuara për kohën para lufte, apartheidin që kanë ushtruar serbët, vrasjet, helmimet, perjashtimi nga puna i të gjithë punëtorëve, si dhe gjatë luftës së fundit në Kosovë, ndjekja e mbi pesëqind mijë njerëzve nga vatrat e tyre si dhe katrahurat, vrasjet, masakrimet, deportimi i shqiptarëve të masakruar në Serbi, djegëja e shtëpiave e shumë e shumë tmerre tjera, të cilat në këtë roman janë përshkruar, janë shkruar me emocione të larta dhe me fakte, janë shkruar me një gjuhë të rrjedhshme, me tregime të strukturuara në fjali gjuhësore të përsosura.

Ky roman ka zgjuar një interesim të madh në tërë Gjermaninë dhe nuk ndalon që t´i pushtojë skenat letrare kudo në këtë shtet, nuk ndalon edhe pas disa muajsh që ta zgjojë kurreshtjen dhe interesimin e lexuesve gjerman të çdo moshe, e sidomos të të rinjve nga prindërit mërgimtarë shqiptarë që janë rritur e shkolluar në Gjermani. Mirëpo, vazhdon interesimi edhe te kritikët letrar gjerman që e vlerësojnë këtë vepër me të gjitha atributet e një romani të suksesshëm, edhepse ky libër është romani i parë i Jehona Kicaj.

Shpresoj se edhe kritika letrare shqiptare do të merret më me interesim me çasjen e këtij romani që mendoj se është një libër – ambasador i letërsisë shqipe i shkruar në gjuhën gjermane.

Ne jemi të mësuar të krenohemi me yjet të cilët rrënjët i kanë në Kosovë si Majlinda Kelmendi, Dua Lipa, Rita Ora, Mira Murati e të tjerë të cilët me sukses i zotërojnë skenat botërore. Unë pa dyshim them se ka lindur edhe një yll shqiptar në letërsi i cili na përfaqëson tash e tutje edhe në letërsinë gjermane dhe i cili yll ka pas sukses t’ i tejkalojë kufinjt e Kosovës duke rrëfyer të vërtetën e saj. Për këto suksese do të flitet edhe shumë gjatë.

Mua më mbetet që shkrimtares së re Jehonë Kicaj t´i uroj edhe shumë suksese tjera e besoj se do t´ia arrijë herën tjetër të jetë fituese e çmimit të parë në mesin e gjashtë romaneve të nominuar për çmimin DEUTSCHE BUCHPREIS. Te ne shqiptarët themi se fituesi i dytë gjithmonë është i pari. Për ne shqiptarët ky roman është vlerë dhe ne presim edhe shumë romane tjera nga Jehona jonë, krenaria e Kosovës.

JETËSHKRIMI

Jehonë Kicaj është e lindur në vitin 1991 në Suharekë, Kosovë. Pas mërgimit me familjen e saj në Göttingen të Gjermanisë aty rritet dhe shkollohet. Ka studjuar Filozofinë dhe Germanistikën me temën Shkencat Letrare Gjermane në Hannover. Pas publikimeve dhe botimeve shkencore, në vitin 2020 fillon të botojë edhe shkrime letrare dhe lirike. Është bashkëautore e Antologjisë „Und so blieb man eben für immer-Gastarbeiter:innen und ihre Kinder“ ( „Dhe kështu mbetën gjithmonë – mysafirë-punëtorë dhe fëmijët e tyre“):

Romani „ë“ është romani i saj i parë.

Tri poezi nga RUZHDI GOLE

E PËRVEÇME

Një mëmë e re më fanitet ende …

Mua më bëhet sikur ajo shkund

përhera një qilim fluturues,

afër meje përqark meje

shkund dimrat syborë

me vetulla të ngrira

dallgët e jugut

me kësulë

gulçesh.

Shpendët e tezgjahut gjithandej

sikur fluturojnë nga ai qilim

i madh, akoma më i vjetër,

bishti i tyre vetëtimthi

shkund nga çatia

qiellore re, re, re

unë shkund

zënka huqe

nga një

pemë

tjetër.

Fluturakët çmerit’ shpup’risin krahët

gjer në kupë të këtij qielli me fe

shplarë epik …ky qiell

hiç hakmarrës

qilim fluturues

për tek ne

përvëlues

hirtë.

I vogëlth atëhere, ndrojtur çapkën

i sinqertë plot hile qysh atëhere

mua lart më fluturonin duart,

përhera, guxoj t’kqyr qiellin

më duket sikur sot një

ëndërr e re fluturuese

zbret q’andej të më

mbuloj më shpejt

sytë e dëborës

brigje gulçet

s’më mbulon dot

është tjetër qilim

janë të tjerë

shpendë

nga vise

që s’më njohim mua.

Zonjë më fanitet…mëma ime…

VEÇMAS

Si mund

të dhembshurohem

qeshur ende i përlotur ?

Dikur,

një grua e re

nuse e padukshme

një mëmë dhembshurie buzëve

shkundtte th’rrimet e saj jetënatës

brenga huqe brenga sa pafajshëm.

Shorti i saj i hidhur dehej natë,

kur vinte në shtëpi lëkundej

andej-këndej k’putur degët,

degët e krahëve, sytë gjak

të ishte ati im … njësoj

tjetër at nga të tjerët?

Kjo grua e thinjur, e pathinjur

dikur nuse e padukshme

tani jeton shumë larg

larg afër mëma ime

e perëndishme,

Fjala e saj buiste lutje,

veç lutje … për hir

të fëmijve.

Ndërsa deg’këputuri

tani veç parafytyrim

ati im ka qenë

dikur

ka qenë ati im …

VEÇ … SËBASHKU

Përsëmbari, përsëprapthi

rrallë i ndatë ngatërresat,

veç qeshët, së bashku

veç ndonjë çasti

i jetuat brengat.

Për hit t’asaj që duhej

ju përtëriheshit

me ngut

për pasardhësit tuaj,

rrallë bashkë

i përcjollët humbjet

përveçëm ndjetë gjithçka

harlisje pak, shumë këputje…

Në botën e përtejmë aty

mbështetur jeni

shpinë – shpinë

A shiheni sy ndër sy ?

Veç e veç qeshni … sëbashku..?!.

Intervista- Pandeli Koçi: Te “Naim Frashëri” u botuan veprat që i dhanë Kadaresë famë ndërkombëtare dhe e çuan drejt kandidimit për Çmimin Nobel në Letërsi para vitit 1990

Flet për gazetën “Nacional”, Pandeli Koçi, ish-redaktor i Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri”

Pandeli Koçi : Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, vendi ku u botuan veprat që i dhanë Kadaresë famë ndërkombëtare dhe e çuan drejt kandidimit për Çmimin Nobel në Letërsi para vitit 1990.

Një dëshmi e rrallë mbi filtrat redaktorialë dhe ideologjikë, mekanizmat botues përmes censurës dhe vetëcensurës, si dhe mënyrën se si u botuan në “Naim Frashëri” veprat që e bënë Kadarenë figurë botërore të letërsisë.

Intervistoi: Mujë Buçpapaj

Hyrje

Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” ka qenë institucioni qendror i jetës letrare shqiptare për më shumë se katër dekada të regjimit totalitar, një laborator kulturor ku u formësuan autorët më përfaqësues të letërsisë së realizmit socialist. Aty botuan veprat e tyre poetët dhe prozatorët më të rëndësishëm të epokës, aty u zbatuan standardet redaktoriale të realizmit socialist, por edhe u përballën kufizimet ideologjike të kohës, censura dhe vetëcensura. Pikërisht në këtë institucion u publikuan për herë të parë edhe veprat më të famshme të Ismail Kadaresë, ato që e shndërruan në një emër të njohur ndërkombëtarisht dhe që i hapën rrugën kandidimit të tij për Çmimin Nobel për Letërsi, ende para vitit 1990.

Në këtë intervistë të veçantë, Pandeli Koçi (Sazan Goliku), redaktor, shkrimtar dhe dëshmitar i drejtpërdrejtë i procesit të botimit në Shqipërinë socialiste, rrëfen nga brenda funksionimin e “Naim Frashërit”: marrëdhëniet me autorët, rolin e kritikës, mekanizmat e përzgjedhjes, censurën e heshtur, por edhe pasionin e njerëzve të librit për të mbrojtur vlerën artistike. Ai ndalet te bashkëpunimet me autorët e rinj, te kontaktet e para me shkrimtarët shqiptarë të Kosovës, te figurat kryesore të redaksive dhe, natyrisht, te vendi që zinte Kadare në këtë univers botues.

Intervista sjell jo vetëm kujtime personale, por edhe një panoramë të çmuar të historisë së botimit shqiptar, një dëshmi për rolin e librit në kushte të vështira të kufizimeve ideologjike, për përgjegjësinë e redaktorit dhe për nevojën, sot, që shteti të mbështesë kulturën e shkruar, sidomos librin shkencor, me karakter edukues dhe kombëtar.

Fillimet dhe përvoja redaktoriale

Pyetje: Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” ka qenë e vetmja ndërmarrje botuese te ne që trajtonte e botonte letërsi artistike shqipe të traditës dhe bashkëkohore, si dhe letërsi të huaj artistike Keni punuar aty nga viti 1959 deri më 1980. Si do ta përshkruanit në tërësi këtë përvojë shumëvjeçare redaktoriale dhe njerëzore?

Përgjigje: Kam qënë redaktor në redaksinë e poezisë, dramës dhe kritikës letrare. Në atë kohë shef redaksie ka qenë studiuesi i letërsisë Dhimitër Fullani, drejtor i institucionit ka qenë shkrimtari i mirënjohur Ali Abdihoxha (i cili më vonë u zëvendësua nga një që kishte studiuar për historinë bashkëkohëse) dhe nëndrejtor ka qenë shkrimtari e përkthyesi Alqi Kristo (i cili u zëvëndësua me një punonjës partie). Marrëdhëniet e mia me ta kanë qanë qenë korrekte. Ata nuk ndërhynin në vlerësimin e punës sonë, por ishin të gatshëm të diskutonin në frymë partie, por edhe të bënin vërejtje për pjesë të strukturës së shkrimeve dhe të mos pranonin prerë ato shkrime që u dukeshin të papërshtatshme dhe të gabuara. Edhe mes kolegëve ka pasur një frymë mirësjelljeje dhe mosndërhyrje në materialet që redaktonte secili. Praktika e botimit ka qenë e përcaktuar zyrtarisht, por edhe sot mendoj se ajo ndikonte realisht për të përcaktuar vlerat ideore e artistike, duke shmangur dorëshkrimet e dobëta, mediokre dhe natyrisht ato që preknin normat ideologjike e politike të Partisë së Punës. Marrëdhëniet me autorët, që kishin sjell dorëshkrimet, ishin dashamirëse, por dhe konfliktuoze me ndonjë autor që nuk ishte i bindur për argumentet që i ishin bërë kur i kthehej dorëshkrimi si i pabotueshëm ose i bëheshin vërejtje serioze. Kishte dhe nga ata që ankoheshin deri në KQ të Partisë.

Pyetje: Si redaktor i ri në fillimet tuaja, si e kujtoni takimin e parë me drejtuesit e redaksisë dhe me drejtorin e atëhershëm, shkrimtarin e njohur Ali Abdihoxha, autorin e romanit Një vjeshtë me stuhi, Tri ngjyrat e kohës, Kronika e një nate etj. që ishin përfshirë edhe në programet shkollore të kohës?

Përgjigje: Ç’është e vërteta redaktorët takoheshin rrallë për problem pune me drejtorin, se lidhjet i kishin me shefat përkatës të redaksive. Unë nuk druhesha ta takoja drejtorin dhe diskutonim për letërsinë, madje dhe për veprat e tij. Muajt e parë të punës redaktova përmbledhjen me shkrime letrare e publicistike të LANÇ-it, të përgatitur nga dy gazetarë ushtarakë dhe, duke qenë se shumica shkruheshin dhe shtypeshin në kushtet e ilegalitetit dhe me të folme nga të gjitha krahinat e vendit plus gabimeve teknike, bëra një punë të kujdesshme dhe të vështirë tekstologjike. Nga vitet1967 nuk viheshin më emrat e redaktorëve pas frontespisit të librave. Shkova te drejtori dhe i kërkova që të vihej në libër emri im si redaktor. Drejtori pyeti “lart” dhe të nesërmen më tha se u rregullua ajo punë…Dhe vijoi për të gjithë. Më ka ardhur keq që në varrimin e këtij shkrimtari me emër dhe njeriu të mirë dhe korrekt nuk u dha asnjë njoftim dhe për homazh shkuan vetëm tre shkrimtarë.

Pyetje: Pas një periudhe të shkurtër në redaksinë e letërsisë për fëmijë, ju kaluat në redaksinë e poezisë, dramës dhe kritikës letrare, nën drejtimin e Dhimitër Fullanit. Si e përjetuat këtë etapë të re profesionale?

Përgjigje: Që nga viti 1961 kisha nisur të botoja recensione e kritika letrare në organet e shtypit, kisha njëfarë përvoje në fushën e letrave. Isha i vetëdijshëm që në vlerësimin e veprave letrare e artistike është i pashmangshëm subjektiviteti që kushtëzohet nga shijet vetjake dhe niveli teorik e kulturor i vlerësuesit, prandaj si redaktor përpiqesha të isha sa më i hapur me autorët dhe të kisha parasysh mendimet e recensuesve e të kritikës letrare. Për të parë dhe ecurinë krijuese të autorit që redaktoja, lexoja edhe librat e mëparshëm të tij. Nuk e di, po shefi i redaksisë Dhimitri më jepte për redaktim kryesisht dorëshkrimet e autorëve të rinj që i kishin sjellë për herë të parë. Shumë nga këta autorë u bënë poetë të shquar si Anton (Ndoc) Papleka, Sadik Bejko, Ndoc Gjetja, Xhevahir Spahiu, Skënder Buçpapaj, Hamit Aliaj, Stefan Martiko e shumë e shumë të tjerë, që të më falin, se nuk është vendi t’i përmend këtu. Unë gëzohesha si për vete kur botoja një libër të një poeti vërtetë të talentuar. Më habiti një herë Dhimitri kur në prani të një poeti tha: “Ne punojmë si mbi gjëmba”.

Filtrat redaktorialë dhe censura ideologjike

Pyetje: Brezi i ri i lexuesve dhe studentëve nuk ka një ide të qartë mbi filtrat redaktorialë dhe censurën ideologjike që përcaktonin fatin e një libri nga dorëshkrimi deri te botimi. Si funksiononte në praktikë ky proces redaktimi dhe miratimi?

Përgjigje: Ju përmendni termin censurë. Zyrtarisht te ne nuk ka ekzistuar, por ajo ka vepruar realisht. Formimi shkollor ideoestetik, propaganda e vazhdueshme në libra, gazeta, radio e televizion etj. kishin gdhendur në konceptet e shijet e njerëzve kriteret e normat dogmatike, të ideologjizuara e të politizuara. Edhe shkrimtarët e artistët në një mënyrë ose në një tjetër, në një shkallë ose në një tjetër zbatonin ideologjinë e Partisë, kriteret dhe normat e realimit socialist. Vetëm kështu mund të botonin. Pra, vetëcensura ishte te vetë autorët. Redaktorët përveç vlerave artistike të teksteve shikonin me konsekuencë ndonjë “shkarje” të mundshme. Edhe kritika letrare nuk të falte. “Nxirja e realitetit socialist”, “Psikologjizmi i sëmurë, farmalizmi, hermetizmi quheshin ndikime borgjezo-revizioniste, pra “shfaqje të huaja armiqësore”. Këto kufizime çuan në një pjesë të krijimeve letrare, si në poezi retorizmin e skajshëm e të njëanshëm, në prozë, dhe sidomos në dramaturgji, në skematizëm të hapur. Por edhe në këto kushte letërsia shqipe vazhdonte të zhvillohej si sasi e cilësi dhe të krijonte vepra me vlera artistike të nivelit të lartë. Këto janë pasuri kombëtare kudo e kurdo janë krijuar dhe nuk mund të nxihen dhe të hidhen poshtë gjithçka që u krijua edhe në kohën e totalitarizmit socialist.

Pyetje: Praktika e dy deri në tre të recencave për çdo dorëshkrim ishte një rregull institucional i kohës. Si realizohej ajo në të vërtetë? A ishte vërtet një kritikë “e fshehtë”, që autori nuk e mësonte, por që shpesh përcaktonte nëse një libër botohej apo jo?

Përgjigje: Nuk di të ketë pasur ndonjë rregull të shkruar ose të pashkruar, aq më tepër “i fshehtë” që autorit nuk i jepej recensioni. Të paktën mua nuk më është sugjeruar një gjë e tillë dhe mes qindra recensionesh nuk ia kam fshehur ndonjë autori. Përgjigjen me shkrim për dorëshkrimin që ishte i pabotueshëm ose i ripunueshm e hartonte redaktori përkatës dhe e nënshkruante shefi i redaksisë.

Pyetje: Si i njoftonit autorët kur recensat ishin refuzuese dhe kërkohej rishikim i dorëshkrimit? Çfarë nënkuptonte në atë kohë udhëzimi që një libër “duhej pasuruar me tematikën e klasës punëtore dhe të jetës socialiste”?

Përgjigje: Kishte ndonjë redaktor që, për ta pasuruar librin nga ana tematike, ia kërkonte autorit që të sillte poezi të reja, por unë, mesa më kujtohet, nuk kam pasur një rast të tillë. Kur në dorëshkrim kishte poezi me tema nga klasa punëtore ose nga fshatarsia punonjëse, por ishin artistikisht të dobëta, ato nuk botoheshin.

Pyetje: Po marrëdhëniet me Bilal Xhaferrin, një autor me “biografi të keqe” sipas standardeve të kohës, si ishin? Si reflektohej kjo në qëndrimin institucional ndaj tij?

Përgjigje: Bilalin e kam njohur, madje më vinte edhe në shtëpi dhe unë i shkoja në në dhomën e hotelit “Çajupi” me dritaren nga bulevardi, ku ai shkruante romanin e tij historik “Krastakraus” që në Prishtinë u botua më vonë me titullin “”Berati ra”. Më lexonte fragmente nga romani. Ai ishte një talent i rrallë. Edhe pse kishte “biografi të keqe”(babain e pushkatuar), atij ju lejua të botonte, së pari në gazetën “Zëri i Rinisë”, ku ishte kryeredaktor Dhimitër Verli, dashamirës i autorëve të rinjve me prirje liberale; pastaj Bilali botoi një libër me tregime dhe një me poezi, që u pritën mirë nga lexuesit.

Pyetje: Si i kujtoni sot shkrimtarët dhe poetët e asaj kohe, si edhe kolegët tuaj në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”? P.sh., çfarë mund të na thoni për marrëdhëniet me Safo Markon?

Përgjigje: Kam pasur shoqëri e miqësi me shumë poetë, prozatorë dhe kolegë si Faik Ballanca, Agim Mato, Sadik Bejko, Xhevahir Spahiu, Perikli Jorgoni, Hiqmet Meçaj, Rinush Idrizi, Kiço Blushi, Sulejman Mato, Nasi Lera, Koço Kosta, Tatjana Buda, Iskra Tato, Adriatik Kallulli, Odise Grillo dhe shumë të tjerë, me të cilët kam kujtime të bukura. Safo Marko ka punuar në Shtëpinë Botuese. Ajo ka qenë piktore me individualitet të spikatur me ilustrimet për fëmijë, në skicat e librave dhe në pllakatet e ndryshme. Si redaktorë bashkëpunonim me të për librat që çonim për shtyp.

Pyetje: Ju keni qenë ndër të parët që botuat librin e Skënder Buçpapajt “Zogu i bjeshkës” dhe poetët e rinj të Tropojës në fillim të viteve 1970, kur ata ishin rreth të njëzetave. Si u pritën poezitë e tyre në atë periudhë?

Përgjigje: Me poezitë e tyre poetët e rinj të Tropojës, ose më sakt të Malësisë së Gjakovës, bën të lulëzojë kopshti poetik i asaj treve me lule shumëngjyrëse dhe tinguj bjeshke. Freskia e motiveve që sollën, sa lirike aq dhe epike, janë shprehje të talentit të trashëguar ndër breza në ato male madhështore. Dhe lexuesit e poezisë i vlerësuan si lule të frekëta dhe risi poetike. Skënderi hyri në poezinë shqipe me një talent dhe pjekuri të pazakontë për moshën e tij të re. E mbaj mend edhe sot kur erdhi në redaksi: një djalë 18-vjeçar, i druajtur dhe shtatlartë, që e solli librin me poezi në një fletore shkolle, por me një shkrim shumë të qartë. Ai ishte së bashku me shkrimtaren Besa Bajraktari, e cila ishte kujdesur shumë për Skënderin, të cilin e kishte pasur nxënës në shkollën 8-vjeçare në Tpla të Tropojës.

Pyetje: Ju jeni, gjithashtu, i pari që përzgjodhët dhe botuat poetët shqiptarë nga Kosova, duke filluar nga vitet 1970. Si zhvillohej procesi i përgatitjes dhe përzgjedhjes së tyre për botim? Çfarë vështirësish kishit në këtë drejtim?

Përgjigje: Një koniunkturë e përshtatshme politike ne vitin 1970 bëri të çahej muri pa kuptim që nuk lejonte botimin e letërsisë shqipe të krahut verilindor e lindor. Librat vinin nga “Rilindja”, por ato ishin të mbyllura në Bibliotekën Kombëtare dhe mund t’i lexoje vetëm me autorizime të posaçme. Unë mora një autorizim nga Shtëpia Botuese dhe Ministria e Kulturës dhe nisa punën, po jashtë orarit zyrtar, në sallën shkencore të Bibliotekës deri më nëntë të natës. Përgatita së pari antologjinë “Për ty” me poezi kryesisht të shquar Esad Mekulit pastaj antologjinë “E di një fjalë prej gur”. Vazhdova të përgatitja libra të poetëve Enver Gjergjeku, Azem Shkreli, Rrahman Dedaj, Ali Podrimja, Fahredin Gunga, Qerim Ujkani, Jusuf Gërvalla, Abdulaziz Islami dhe shumë poetë të tjerë të rinj, në ate kohë, si Edi Shukriu, Agim Vinca, Flora Brovina. Gjithashtu, botova edhe vepra në prozë e dramaturgji, si nga Mehmet Kraja, Jusuf Buxhovi, Ekrem Kryeziu, Josip Rela etj. Ishte një frymëmarrje e re për lexuesit tanë. Edhe gazeta “Drita” dhe revista “Nëntori” botonin herëpashere nga letërsia e Kosovës, por në shtyp e RTSH fare pak u bëhej jehon këtyre librave.

III. Kadare dhe roli i “Naim Frashërit”

Pyetje: Shtëpia Botuese “Naim Frashëri” është institucioni ku u botuan veprat më të rëndësishme të Ismail Kadaresë deri në vitin 1990: Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Kështjella, Kronikë në gur, Dimri i madh, Prilli i thyer, Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave, e të tjera. Si e vlerësoni mendimin e diskutueshem se pas viteve 1990, Kadare nuk arriti të shkruajë romane të fuqisë artistike të atyre të mëparshme?

Përgjigje: Që në periudhën e totalitarizmit socialist ka pasur “mendime” të skajshme për veprat e Kadaresë dhe vazhdojnë edhe sot. Po janë thjesht mendime empirike e vulgare të njërit e tjetrit. Për të gjykuar e vlerësuar artin dhe diapazonin e gjerë të krijimtarisë letrare të Kadaresë, tashmë të ndarë nga jeta, le t’ua lemë kritikës letrare brenda e jashtë vendit dhe studiuesve profesionistë të historisë së letërsisë.

Vlerësimi i shpërndarë shpesh në publik se pas viteve 1990 autori nuk ka prodhuar më vepra të rangut artistik të periudhës pararendëse tek “Naim Frashëri”, mendoj se është një formulim reduktues dhe i njëanshëm. Në dekadat pas rënies së sistemit socialist, Kadare ka krijuar një pjesë të konsiderueshme të opusit të tij, ku vërehet një thellim i tematikave të kujtesës historike, i ndërgjegjes qytetare dhe i refleksioneve mbi identitetin evropian të kulturës shqiptare. Shumë prej këtyre veprave janë pritur me vlerësime pozitive nga kritika ndërkombëtare dhe kanë gjetur një hapësirë të gjerë përkthimesh në gjuhët më të rëndësishme të botës.

Nga ana tjetër është një fakt i njohur dhe i dokumentuar se Ismail Kadare i botoi të gjitha veprat e tij të famshme, fillimisht në gjuhën shqipe dhe në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”, institucion ky shtetëror, që pavarësisht kufizimeve të forta të kohës, deri në vitin 1990 u bë një nga qendrat më të rëndësishme të prodhimit kulturor në vend. Vepra të tilla që e bënë Kadarenë të famshëm në botë, si Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Kështjella, Kronikë në gur, Dimri i madh, Prilli i thyer dhe Nëpunësi i Pallatit të Ëndrrave etj., u botuan pikërisht në këtë institucion dhe sot përbëjnë bërthamën e kanonit letrar të autorit, duke u konsideruar ndër arritjet më përfaqësuese të letërsisë bashkëkohore shqiptare. Pas botimit nga Naim Frashëri, këto vepra u botuan jashtë vendit, kryesisht në Francë e në vende të tjera. Kadare u nominua për Çmimin Nobël në letërsi në fund të viteve 1980 kur regjimi komunist nuk kishte rënë akoma dhe kur Kadare kishte botues të parë në gjuhën shqipe Shtëpinë Botuese Naim Frashëri, Tiranë.

Me vjen keq që dekadat fundit nuk përmendet fare ky fakt dhe ngjan sikur Kadarenë e zbuloi ndonjë shtepi botuese pas vitit 1990, çfarë nuk është e vertetë. Suksesi nderkombëtar i Ismail Kadaresë fillon tek “Naim Frashëri” me librat e tij më përfaqësuese.

IV. Trashëgimia dhe reflektimet mbi librin sot

Pyetje: Si e vlerësoni sot rolin historik të shtëpisë botuese “Naim Frashëri” në afirmimin e letërsisë shqipe te realizmit socilast dhe të autorëve tanë më përfaqësues në arenën ndërkombëtare, përfshirë Ismail Kadarenë? Mendoni se shteti shqiptar duhej ta kishte ruajtur këtë institucion publik? Përse?

Përgjigje: Duke mos mohuar rolin historik të shtëpisë botuese “Naim Frashëri” për botimin e letërsisë shqipe dhe asaj botërore në gjuhën shqipe, nuk mund të flasim në ditët e sotme për nostalgji, kur kanë ndodhur ndryshime rrënjësore në strukturën e superstrukturën e shtetit. Unë nuk di të ketë ndërmarrje botuese shtetërore në vendet kapitaliste perëndimore.

Fakti që “Naim Frashëri” u mbyll tregoi se ajo, si ndërmarrje botuese, nuk mund ta përballonte ekonominë e tregut. Por, duke parë se nga tregu i librit po zhduken librat shkencorë, historikë, studimorë që kërkojnë shumë shpenzime, monografitë e rëndësishme për figurat kombëtare, librat me karakter edukues kombëtar dhe veprat që përbëjnë trashëgiminë tonë kulturore, duhet kërkuar që të mbahet gjallë një ent botues publik, pluralist dhe i bazuar në parime shkencore e të pavarura. Është e domosdoshme të ruhet letërsia kombëtare për interes kombëtar, sidomos në një treg të mbushur me libra spekulativë dhe ç’edukues, veçanërisht për fëmijët dhe të rinjtë, ku fryma e komercialitetit po ndikon në varfërimin e bibliotekës kombëtare të librit. Në Panairin e fundit të Librit, Tirana 2025, 80% e titujve të rinj ishin nga letërsia e huaj.

Pyetje: Sot nuk ekziston më censura ideologjike, por nuk ka redakator, por letërsia përballet me pengesa të tjera: mungesë fondesh, kosto të larta botimi, shpërndarje të dobët dhe një treg librash të rrënuar. Një autor shpesh nuk arrin të botojë më shumë se pesëdhjetë kopje të librit të tij. Mendoni se shteti duhet të ndërhyjë për ta mbështetur autorin dhe librin shqiptar?

Përgjigje: Natyrisht, është e domosdoshme! Shteti duhet t’i ndihmojë vlerat kombëtare, siç është letërsia artistike. Por duhet të gjejë rrugët e mënyrat e frytshme, më mirë se deri tash, për të mos rënë pre e burokracisë shtetërore dhe e interesave të klaneve korruptuese brenda dhe jashtë pushtetit.

Pyetje: Për fund, çfarë do të dëshironit të shtonit si mesazh për brezat e rinj të shkrimtarëve e të redaktorëve të letërsisë?

Përgjigje: Mos ta lëshojnë penën nga dora! Përherë u kam përsëritur autorëve të rinj një thënie sa paradoksale aq dhe të dobishme të Maksim Gorkit: “Dora mëson kokën”. Një redaktor i mirë duhet të jetë kritik i mprehtë dhe i ditur që të kuptojë dhe të depërtojë në shpirtin e veprës e të shkrimtarit. Kujdes! Një kritik ose një redaktor tendencios ose keqdashës mund ta “varros” një talent të ri e të vërtetë.

Pse jepen çmime në Panairin e Librit, kur Juria nuk paska kohë për t’i lexuar të gjithë librat?!- Nga BUJAR HUDHRI

Sa herë vjen e-maili nga sekretaria e shoqatës tonë të botuesve për të dërguar sa më shpejt librat për konkursin e panairit të radhës, më trishton shumë.

Duhej të ishte gëzim, në fakt, për mua si botues i Onufrit, ku prej 33 vjetësh, kemi krijuar katalogun e shkrimtarëve më të mirë të letërsisë shqipe.

Po përse ndodh kjo?
Sepse e di se çfarë gëzimi është për një krijues shiptar, jo aq për shpërblimin modest financiar, se sa vlerësimin moral përballë lexuesve dhe kolegëve. Apo për krijuesit e rinj, që me aq padurim mbase e presin një çmim në ngjarje të tilla të festës së librit.

Fatkeqësisht, prej vitesh e di që ky konkurs është një farsë, për të mos thënë, një tallje vlerësimet librave të tyre. Pse? Sepse me afatin e shkurtër që Juria ka në dispozicion, kurrë nuk do të mundet t’i lexojë të gjithë librat!

E kam biseduar shpesh me kolegët e mi, madje, para shumë vjetësh kam shkruar një editorial. Meqenëse është po ajo gjendje, në mos më keq, po e ribotoj pikërisht në këtë kohë pas panairit.

Panairi i librit mund të japë vetëm çmimin e karrierës. Jo si deri sot

Prej disa vjetësh kryesia e shoqatës së botuesve jep ditën e fundit të panairit disa çmime: për librin më të mirë nga letërsia shqipe, përkthimin më të mirë, letërsinë për fëmijë..
Por cila është procedura e dhënies së çmimeve.? Cili libër mund të fitojë çmimin e vitit? Për këtë po sjell në vëmendjen e lexuesit udhëzimet që vijnë nga sekretaria e shoqatës. Ja, tekstualisht: “E drejta për konkurim u jepet vetëm botuesve që janë pjesëmarrës në panair. Do të përfshihen në konkurs të gjitha botimet pas Panairit të 20 të Librit (domethënë dhjetor 2017-nëntor 2018). Data e botimit duhet të vërtetohet nëse është e fundvitit 2017.”

Pyetja e parë, që del natyrshëm, është: si mund ta vërtetosh që ky libër është botuar në fund të vitit 2017?! Në të gjithë kohërat, në të gjitha gjuhët shënohet vetëm viti i botimit. Nuk ka një shenjë apo symbol tjetër që ta saktësojë ditën e javës, apo muajin e vitit kur del një libër. Sepse libri nuk është gazetë, apo jo?

Problemi tjetër që duket i pamundur të zgjidhet është se deri kur pranohen më librat për konkurim. Ja njoftimi që vjen nga kryesia e botuesve:

“Lutemi që të gjithë të interesuarit (pjesëmarrës në Panair) të dorëzojnë deri në datën 31 tetor nga një kopje të librit/librave që ata propozojnë për çmim. Libri duhet të jetë botuar detyrimisht brenda kësaj date. Libri ose librat që do konkurrojnë për çmim duhet të dorëzohen në sekretarinë e Panairit brenda kësaj date nga Botuesi, Autori apo Përkthyesi. Gjithashtu mund të dorëzohen libra edhe në formë elektronike apo dorëshkrim, por me kusht që të dorëzohet në formë librore deri më datë 31 tetor 2018.”

Pyetja që mund të shtrohet në këtë rast është thjeshtë. Nëse ditën e 31 tetorit vijnë 10 apo 20 apo kushedi se sa romane në dorëshkrim, a do t’i lexojë dot juria e përbërë prej katër vetash? A ka mundësi reale që t’i lexojë juria një për një, për të gjetur fituesin e merituar? Absolutisht që jo. A e di juria dhe kryesia e botuesve? Sigurisht që po. Dhe kjo histori e çuditshme vazhdon prej vitesh. Pra, librat nuk lexohen, por çmime jepen. Po si, në ç’mënyrë? Me çfarë ndërgjegje profesionale? Do të fitonte shumë libri shqip, nëse këto çmime, tani e tutje, të mos jepeshin më. I vetmi çmim që mund të jepet dhe është në nderin e Panairit të Librit të Tiranës, ky është vetëm një dhe quhet Çmimi i Karrierës për Autorine Letërsisë Shqipe.

Ilija Erenburg për Majakovskin, Eseninin dhe Pasternakun

VOAL- Nga libri “Tregim i një shekulli- burrat dhe gratë protagoniste të Shekullit XX” (1999) të gazetarit të madh italian Enzo Biagi (Enco Biaxhi) po sjellim mendimet e Ilija Gregorjeviç Erenburgut (Ilya Grigoryevich Ehrenburg (transkriptuar herë pas here si Erenburg; rusisht: Илья́ Григо́рьевич Эренбу́рг; * 14 janar (kalendari julian)/26 janar (kalendari gregorian) 1891 në Kiev, Perandoria Ruse; † 1963 në Moskë, ishte gazetar dhe shkrimtar në Bashkimin Sovjetik) për Majakovskin, Eseninin dhe Pasternakun:

Ilija Erenburg

Majakovski, po ta shikoje nga jashtë, dukej i dhunshëm, dukej si mur, ngjante vërtet me një gjigant, por kishte një karakter të dobët. Ishte i përndjekur nga frikërat: nga frika prej mikrobeve dhe nga frika e ngjitjes së sëmundjeve, për shembull. Mbante gjithmonë në xhep sapun dhe, sapo ia jepte dorën dikujt, shkonte me vrap t’i lante duart. Kur ulej për të pirë kafe, përdorte një kanoçe kartoni për të pirë, nuk donte t’i prekte gotat.

Esenini ishte një fshatar, i tronditur nga Duncan (Isadora Duncan (e lindur më 26 maj 1877 ose 27 maj 1878, San Francisko, Kaliforni, SHBA – vdiq më 14 shtator 1927, Nisë, Francë) ishte një balerinë amerikane, mësimdhënia dhe performancat e së cilës ndihmuan në çlirimin e baletit nga kufizimet e tij konservatore dhe paralajmëruan zhvillimin e vallëzimit modern ekspresiv. Ajo ishte ndër të parat që e ngriti vallëzimin interpretues në statusin e artit krijues, shënimi ynë), nga udhëtimet jashtë vendit dhe nga pija. Kjo është një sëmundje e Rusisë dhe Amerikës: gjysma e artistëve janë të alkolizuar.

Isadora Duncan dhe Sergei Esenin, foto e vitit 1923

Vitet e fundit nuk takohesha me Pasternakun, por besoj se ka vdekur i kënaqur, së paku kishte botuar jashtë Dokor Zhivagon. Pas Bllokut, Pasternakun e konsideroj poetin më të madh të kohës sonë. S.B.

Atë ditë që nxora nga goja fjalën e parë- Cikël poetik nga ANTON PAPLEKA

Në 80-vjetorin e lindjes së autorit

POETIKË

Mëdyshem a duhet ta mallkoj fatin tim
Për tallanditë që më ka sjellë
Apo duhet ta falënderoj atë
Duke u bashkuar me opinionin
E poetit të verbuar Jorge Luis Borges-i
I cili i referohet Homerit që ka thënë
Se perënditë u sjellin njerëzve fatkeqësira
Me qëllim që poetëve
Të mos u mungojnë subjekte për poemat e tyre

Në çastin që përsiat për këtë gjë
Më vijnë në mendje disa midhje
Që sekretojnë nga trupi i vet sedef
Për ta mbështjellë me këtë lëndë
Kokrrizën e rërës që depërton në to
Dhe i plagos indet e buta
Të këtyre krijesave detare
Të cilat nuk e nxjerrin dot nga vetja

Vetëkuptohet se midhjet perlakrijuese
Nuk kanë dëshiruar aspak
Të plagosen nga ndonjë kokrrizë rëre
Që u ka depërtuar në trup
Por krijimi i perlave të sedefta
Ka qenë e vetmja rrugëdalje
Për të shpëtuar nga dhimbjet
Pa hamendësuar se perlat e tyre
Njerëzit do t’i përdornin si stolira…

KUR TË VDES

Kur të vdes
Mbi varrin tim do të rritet një pishë
Me kokën në qiell

Qëllojeni trungun e saj
Me një sëpatë të rëndë

Mblidheni rrëshirën që do të rrjedhë
Nga plaga e thellë

Me atë rrëshirë pishe
Bëni peshkve

Ndizeni flakë atë peshkve
Dhe hidheni mbi kokën e armikut
Që keni brenda vetes…

KANATI QË PËRPLASET NGA ERA

Jam kanati i dritares
Së një shtëpie të braktisur
Që përplaset nga era

Ai pandeh se në përplasjet e tij
Rrojnë ende
Zërat e njerëzve që e mbushnin dikur
Shtëpinë e braktisur

Ai pret më kot
Që një kokë të rrituri apo fëmije
Të shfaqet në atë dritare

Ai pret më kot
Që dikush ta mbërthejë
Ose që era të mos e shtyjë më

Era do ta përplasë
Derisa ta shkulë nga vendi
Dhe ta rroposë përtokë
Ku do ta shkelin pa mëshirë
Thundrat e panumërta të shirave

Kanati që përplaset nga era
E mbush shtëpinë e braktisur
Me një kuje vajtojcash të vdekura…

NË LOJËN E JETËS

Në lojën e jetës
I humba të gjitha ëndrrat

I hipotekova vitet
Dhe ditët e mbetura

I hipotekova dëshirat
Energjitë e fundit

I hipotekova rrahjet e mekura të zemrës
Hapat e mi të ngadalësuar

Përsëri e humba lojën
Përballë kundërshtarit tim hilacak
Që luante me mua
Me letra që i kishte mbushur me shenja

Atëherë e ftova një pemë
Të rrëzuar nga furtuna
Të ulej në vendin tim
Dhe të vazhdonte lojën
Që nuk e kisha fituar dot…

SHTËPIA E HESHTUR

Ajo shtëpi është e heshtur
Si një banesë ku dikush ka vdekur

Aty ka vdekur dashuria
Ka vdekur gëzimi
Ka vdekur jeta

Nëpër korridoret e dhomat e saj
Enden fantazmat e njerëzve
Që dikur jetuan në të

Mbi mobilie bie
Një pluhur i hirtë
Si pushi i fluturave të vdekura

Në xhamat e dritareve
Nata ngjit me pështymë si pullë poste
Errësirën e saj

Era troket në dyer
Me gishtat e saj të thyer
Por as dyer as dritare nuk hapen

Shtëpia e heshtur
Zhytet thellë e më thellë në torfën e zezë
Të vdekjes së saj

As vajtojca në oborr
As ferra të grumbulluara te pragu
As korb as qyqe mbi kulm

Në çatinë e saj
Qëndron shandani i hënës
Ku një copë qiriu derdh lot të verdhë…

ANTIKËNGË

Do të doja ta therja në fyt
Zërin tim
Siç thernin një kafshë për ta flijuar

Ta shihja gjakun e tij
Të rridhte gulfa-gulfa
Nga gurmazi i prerë

Atë ditë që nxora nga goja
Fjalën e parë
Nuk e dija se ç’lak
Po i lidhja vetes në grykë

Një lak që më shtrëngon
Më keq sesa një gjarpër Laokooni
Më keq sesa litari
I të varurit në trekëmbësh:
Laku i dëshirës për të kënduar
Dhe laku i pamundësisë për ta bërë këtë gjë

Laku i kotësisë së çdo kënge
Që përfudon në antikëngë…

PUSI I HESHTJES

Tashti më ka mbetur vetëm heshtja
Me të cilën mund të loz
Si me një kukull të vjetër

Një kukull që nuk e di ç’ka qenë
Ç’ngjyrë ka pasur
Dhe kujt i ka përkitur

Edhe kur dua ta hedh
Ajo më ngjitet pas gishtave
Lëndë vishtullake e pashqitshme

Ç’të bëj me këtë heshtje ?
Ku ta shpie ?
Në ç’gropë ta varros ?

Do të doja të kisha
Një çekan të rëndë sa një mal
Për ta thyer këtë heshtje

Ajo më thotë se është heshtja ime
Por unë nuk e dua
Shurdhërinë e saj

Ndiej sesi humbas
Në pusin e saj të pafund
Si në një humnerë makthi

Një pus ku nuk ekziston
As fjala shpresë
As fjala shpëtim

Një pus nga i cili ngjiten
Vetëm ca flluska të zeza
Si pika retiçence…

MA KANË VJEDHUR TË QESHURËN

Ma kanë vjedhur të qeshurën
E cila vezullonte
Si diamantet e stolive
Të grabitura në Luvër
Në sy të mijëra njerëzve
Dhe të kamerave vëzhguese

Ma kanë vjedhur të qeshurën
Banditë po aq të specializuar
Sa grabitësit e stolive të Luvrit
Dhe kanë ikur ku sytë këmbët
Pa lënë asnjë shenjë
Asnjë gjurmë ADN-je

Askush nuk është vënë
Në kërkim të grabitësve
Të të qeshurës sime të vjedhur
Për t’ia kthyer të zotit të saj
I cili e ka shpirtin
Si xhami i thyer i një vitrine

Një xham i katandisur
Në një vrimë të rrumbullakët
Në një sy pa bebëz
Përmes të cilit mund të shohësh
Vetëm diamantin e zi të errësirës
Ku sos çdo dritë…

I NGJASHËM ME NJË MBRET

Ka vite që mendoj
Se fati im i ngjan
Fatit të një mbreti të jashtëzakonshëm
Që ka pasur një emër
Ose një nofkë të jashtëzakonshme :
Jean sans Terre: Zhani pa Tokë

Si ky mbret që ka rrojtur para disa shekujsh
Edhe unë nuk zotëroj asnjë pëllëmbë tokë
Në planetin e tretë të sistemit tonë diellor

Dikush më ka lënë pa tokë
Dikush ma ka rrëmbyer
Këmishën shpirtërore prej dheu e gurësh
Të quajtur atdhe
Një këmishë të cilën e kisha veshur
Pasi kisha ardhur në jetë

Nuk e di përse më kanë dënuar
Të kem një fat të ngjashëm
Me mbretin e çtrashëguar Zhani pa Tokë
Mua që as në ëndërr nuk jam përpjekur
Ta rrëmbeja Izabelën e Angulemës

Tashti unë nuk mund të them se fati im
I ngjan fatit të një zogu shtegtar
I cili e ka diku çerdhen e tij
Ku mund të kthehet për t’u prehur
Ose për të bërë aty gjumin e fundit

Në vend që të kem fatin e një zogu të tillë
Unë i ngjaj vetëm një mbreti të moçëm
Me nofkën Zhani pa Tokë…

NJERKËDHEU

Disa herë i kam hasur fjalët e famshme
Që J. F. K. ka thënë një ditë:
„Mos mendoni për atë që atdheu ka bërë për ju
Po për atë që keni bërë ju për atdheun“

Duke lexuar këto fjalë
Kam menduar se J. F. K. e ka pasur të lehtë
Ta bënte një deklaratë të tillë:
Atdheu i tij e kishte bërë milioner
Atdheu i tij e kishte zgjedhur president të SHBA-së
Të shtetit më të fuqishëm të planetit
Ç’mund të bënte tjetër atdheu për të?

Unë e ndiej se e kam të pamundur
Ta pranoj me gjithë zemër deklaratën e J. F. K.
Duke menduar se mëmëdheu im
Më ka dhënë një pension prej dyqind eurosh
Pas një pune gjysmëshekullore
Dhe i vetmi titull honorifik që më ka akorduar
Për karrierën time të gjatë
Është titulli i mërgimtarit

Jam i bindur se atë që ndiej unë
Për deklaratën e famshme të J. F. K.
E ndiejnë miliona banorë të kësaj bote
Për të cilët vendi ku kanë lindur
Është një njerkëdhé…

STATUJAT E ISHULLIT
TË RAPA-NUIT-SË

Dijetarët që kishin mbërritur në ishullin e Rapa-Nuit-së
I njohur edhe me emrin Ishulli i Pashkëve
Ishin përpjekur të kuptonin misterin
E statujave të tij vigane
Të gdhendura në shkëmb vullkanik
Të vendosura në bregdet me kurriz nga oqeani

Duke i lidhur këto statuja
Me kultin e Vdekjes dhe me metafizikën
Disa dijetarë i kishin konsideruar viganët e gurtë
Figura të stërgjyshërve të banorëve të këtij ishulli
Të adhuruara si hyjni

Sipas dijetarëve të tjerë
Mbartja e statujave që nga gurorja
Dhe vendosja e tyre në bregdet
Kishte qenë shkak i zhdukjes
Së pyjeve të qëmotshme të ishullit
Të katandisur në një kokë të rruar murgu
Shkak i katastrofës së parë ekologjike të botës

Pasi i rrëzuan hipotezat e pararendësve të tyre
Dijetarët e shekullit XXI
Argumentuan se statujat e Rapa-Nuit-së
Të vendosura në bregdet me kurriz nga oqeani
Dhe me fytyrë nga brendësia e ishullit
Tregonin ku ndodheshin burimet e ujit të ëmbël
Në atë vend të rrethuar
Nga oqeani i pamatë me ujë të kripur

Statujat vigane të Rapa-Nuit-së
Ishin simbol i funksionit universal të Artit
I gdhendur në shkëmb vullkanik…

TËHUAJTJE

Këtu
Mua më duket vetja si një udhëtar
I braktisur nga një disk fluturues
Që është ulur në një shesh
Për shkak të ndonjë avarie
Pastaj është larguar pa më lajmëruar
Me ndonjë rënie sirene
Apo me ndonjë sinjal me drita

Kudo që shkoj
Më duket sikur jam i rrethuar
Nga një turmë shurdhmemecësh
Sikur edhe unë vetë jam një shurdhmemec
I pazoti të dëgjoj apo të nxjerr nga goja
Një fjalë të vetme

Mua më duket sikur fjala “këtu”
Nuk ekziston më
Ka humbur
Ka rënë në një vrimë të zezë
Nga ku nuk mund të nxjerrë
Asnjë qenie tokësore apo qiellore

Një zë që nuk e di se kujt i takon
Më thotë se fjala „këtu“
Nuk ka ekzistuar kurrë
Ajo ka qenë thjesht një trillim i trurit tim
Me të cilin kam dashur t’i bëja ballë
Një mungese të padurueshme

Ashtu si një shurdhmemec
Unë zë të shkruaj në çdo syprinë të lëmuar
Fjalën që më bëhet nakël :
« Këtu »
Por me t’i ravijëzuar shkronjat e saj
Ato ndizen flakë
Shndërrohen në tym e në hi
Të cilët i merr me vete era
Dhe i shpërndan në të katër anët

Atëherë unë resht së ëndërruari
Për ta vënë këmbën te toponimi “këtu”
Heq dorë nga të shkruarit e tij
Nga të besuarit se ai ka ekzistuar ndonjëherë
I bindur se gjatë gjithë jetë sime
Unë kam qenë banor
Vetëm i toponimit „gjetiu“…

TA THYESH SI NJË QELQ

Ta thyesh si një qelq
Kufirin që ndan jetën nga vdekja
Dhe bashkë me të
Të thyesh pyetjet e qëmotshme
Të cilat nuk vjetrohen kurrë:
Përse kam lindur?
Përse kam rrojtur?
Deri kur do të zgjatë
Kjo endje në fund të një humnere
Që quhet jetë?

Tiktaket e sahatit
Zhurmat që vijnë nga larg
Duken si gurë
Që shkoqen e rrokullisen
Nga faqet e shkëmbinjve të humnerës
Të cilën nuk e kapërcen dot
As shikimi yt
As imagjinata jote

Ti e ndien se këta gurë
Që do të të mbulojnë së shpejti
Do të jenë qefini yt
Ose batanija jote
Nën të cilën do të bësh
Gjumin e vërtetë
Ku nuk do të të shqetësojnë më
As ëndrra të bukura as makthe

Një gjumë më të thellë e më të gjatë
Se sa fjetja e të përgjumurve të Efezit
Një gjumë nga i cili të ka shkëputur
Pa të pyetur ty
Loja e pakuptimtë e materies
Një lojë që në mungesë të ndonjë fjale tjetër
E kanë quajtur: Jetë…

Homazh për Sejdi Berishën në njëvjetorin e vdekjes: DHIMBJA QË HESHT DHEMB FORT MIKU IM!…- Nga TAHIR BEZHANI

Ike befas miku im, herët ike, na le zbrazësi në zemrat tona. Bisedat me juve, fjalët e ëmbëla e plot kuptim jete, vargjet tuaja qëndisur me zjarrminë e shpirtit, mbesin përgjithmonë në kujtesën tonë. Këtë e dëshmon Blini kur gjethet pëshpëritin në heshtje vargjet tuaja, këtë e dëshmojnë valët rrëmbyese të Lumëbardhit kur gurgullojnë pozitë tuaja si ninullat e nënës fëmijës, plot jetë në zemrën e Pejës sate, në mbarë Kosovën që aq shumë e dashtë. Viti iki me përmendjen tënde në çdo festim, përurim letrarë anekënd rrafshit të Dukagjinit.

Foto e datës 17.11.2024 ( fundit) me mikun tim Sejdi Berisha, gjatë vizitës në shtëpinë e tij.

Miq e shokë që të patëm afër zemrës nuk të harrojmë kurrë poet, Sejdi Berisha! Do jetoni gjatë në zemrat tona, kujtim i skalitur në shpirte e zemër gjithë jetën.
Lavdi veprës dhe jetës sate mik i paharruar kurrë!

Gjakovë
01.dhjetorë,2025

ATY TE BLINI
Aty
Te “Blini i Poetit “në Pejë
Pranë atij druri të plasur kohe
Kafeja e mëngjesit avullonte
Radhazi ngrohtësisht shikonim njëri- tjetrin
Hurbnim lëngun, tjerrshim llafe
Buzagazet jehonin syprinës së valëve
Lumëbardhi buzëqeshte me krenari
Ecte me vrap ,bënte rrugëtimin e tij
Sejdi Berisha ngjante në përmendore
Mbante në dorë një fletë të bardhë e lapsin e zi
Radhiteshin fjalët, shkruante poezi
Për njerëzimin e kohët nxira moteve
Në zemër vargu rrëfente qëndresën,
Mbillte dashuri për brezat
Për fushat e malet,
Për këtë tokë të gjakosur…

Kur lapsi mbaroi ngjyrën e tij
I nevrikosur poeti tha:

Miqtë e mi
“Shikojeni këtë stilolaps
Do e hedh në Lumbardhë
Të mbetët si hieroglifë
Le t’i pëshpëritë vargjet e zemrës sime
Dëshmi jete e kam këtë Bli!….”
Lala e Nekiu qeshen me xhelozi,
Luli nuk ishte atë ditë mes nesh
U ndjeva i dërmuar mes vargjesh si tunxh
Admiroja atë burrë e vargun e plastë të tij
“Rrofsh sa Blini i thash!…”
Ika, e lash varur në vargun brilant
Aty te Blini,
Mbolla kujtimin e gjatë për stilolapsin
Për vargun e tij…..

Pejë, 23tetor,2023

KABALISTI I BROADWAY-T LINDOR- Tregim nga ISAAC BASHEVIS SINGER (NOBEL, 1978)- Pёrktheu: Mimoza Erebara

Siç ndodh shpesh në New-York, lagjja kishte ndryshuar. Sinagogat kishin përfunduar në kisha, yeshivahͯ, restorante ose garazhe. Kishte ende mundësi të shikoje diçka nga jetesa e hebrenjve të vjetër: një dyqan ku shiteshin libra në hebraisht, një vendbanim me një arkitekturë të dallueshme të kësaj bashkësie…

Më takonte të shkoja në këtë zonë në Manhattan disa herë në javë, sepse gazeta në yiddish ku bashkëpunoja e kishte ende selinë aty. Një herё e njё kohë, në lokalin e mbushur plot, mund të takoje shkrimtarë yiddish, gazetarë, mësues, mbledhës fondesh për Izraelin e plot tё tjerё. Pjata më e konsumuar në atë lokal ishte borshi, krepet, ëmbëlsirat me oriz dhe ëmbëlsirat me vezë. Ndёrsa tani, vendbanimi i vjetёr i hebrenjve, frekuentohej më tepër nga zezakë dhe portorikanë. Ndryshonin zërat, ndryshonin aromat. Dhe ne s’është se rrinim shumë, hanim shpejt e shpejt diçka, pinim ndonjë filxhan kafe dhe vazhdonim punën. Ҫdo herë që shkonim atje, shikonim gjithnjë një burrë që quhej Yoel Yabloner, një shkrimtar i vjetër në yiddish që ishte specializuar nё Kabbala. Ai kishte botuar disa libra mbi shenjtorin Isaac Luria, mbi rabinin Moshe di Cordoba, mbi Baal Shem, mbi rabinin Nachman tё Bratislavës dhe kishte përkthyer edhe një pjesë nga Zohar. Veҫ këtyre ai shkruante edhe në hebraisht. Sipas llogaritjeve tё mia, duhet t’i kishte kaluar pak të shtatëdhjetat.

Yoel Yabloner ishte i gjatë, hollak, me një fytyrë verdhacuke dhe të ashpër, kishte një kafkë të Ilustrosur, pa asnjë fije floku, hundë të tretur, faqet e futura dhe mollën e Adamit tepër të dukshme. Sytë e tij të kërcyer ishin me një ngjyrë të errët. Vishte një xhaketё tё rreckosur, të qelbët dhe një këmishë të zbërthyer nga ku dukej bardhësia e qimeve të gjoksit. Nuk ishte martuar kurrë. Në të ri kishte vuajtur nga tuberkulozi dhe mjekët e kishin dërguar në një senatorium nё Kolorado. Dikush më kishte treguar që atje kishte qenë i detyruar tё hante mish derri, gjë që e kishte kthyer në një vegjeterian. Rrallë herë shqiptonte ndonjë fjalë. Kur e përshëndesja nuk më shihte dhe shpesh kthente vështrimin në anën tjetër.

Jetonte me pak dollarë në javë që Bashkimi i Shkrimtarëve Yiddish arrinte t’ia jepte. Në banesën e tij në Broome Street, nuk kishte banjo, nuk kishte telefon, as dush. Nuk hante peshk, as mish, as vezë e as qumësht. Vetëm bukë, perime e fruta. Në tryezё gjendej gjithmonë një tas me kafe të fortë dhe një pjatë me kumbulla të thata. Qëndronte i ulur me orë të tëra duke parë derën rrotulluese, kasën e parave ose muret, nga ku shumë vite përpara, një artist kishte pikturuar tregun e Orchard Street, me karrocat e tij të shitësve ambulantë. Po sot piktura nuk dukej qartw pasi tymi e kishte mbuluar murin me njё si vello gri, pasi nuk ishte pastruar kurrë. Presidenti i Bashkimit të Shkrimtarëve Yiddish më kishte thënë që, të gjithë miqtë dhe admiruesit e Yablonerit kishin vdekur, megjithatë kishte akoma të afërm e ndjekës në tokën e Izraelit të cilët shpesh e kishin ftuar të jetonte atje. Po ai ngulmonte të botonte veprat e tij aty ku po jetonte sepse kështu mund të mbante edhe premtimin ndaj vetes. Baulet e tij nё vend tё rrobave e sendeve tё tjera, kishin plot dorëshkrime! Të afërmit i kishin gjetur edhe një apartament të gjithin për të dhe kishin gjetur edhe mënyrën të shkonte në Izrael. Yabloneri kishte një nip nё Jeruzalem, profesor në Universitet. Kishte ende ndonjë nga krerët e politikës sioniste që e konsideronte Yoel Yablonerin si babain e vet shpirtëror. Po atëherë, përse kishte mbetur aty i ulur në Broadwain Lindor i heshtur dhe i harruar? Bashkimi i Shkrimtarëve Yiddish, kishte vendosur t’ia dërgonte pensionin në Izrael ku natyrisht duhej të kishte edhe siguracionet sociale, për të cilat ai vetё asnjëherë s’ishte preokupuar. Aty në New York e kishin vjedhur disa herë. Madje, një nga rrëmbyesit i kishte thyer edhe tre dhëmbët e fundit. Eiserman, dentisti që kishte përkthyer në yiddish sonetet e Shekspirit, më kishte treguar se i kishte thënë t’i bënte ca dhëmbë të rinj, po Yabloneri i ishte përgjigjur:
-“Ështe një hap mes dhëmbëve falso dhe trurit fals”.
-Njeri i madh, po tuhaf, – më tha Eiserman, kur po kruante thellë brenda dhëmbëve të mi.
– Mbase, ndoshta në këtë mënyrë dëshiron të pastrojë mëkatet. Kam dëgjuar se në
rini ka patur shumë lidhje sentimentale.
– Lidhje sentimentale… Yabloner?
-Po, lidhje sentimentale. Unë vetë kam njohur një mësuese të hebraishtes, Deborah Soltis, që ishte dashuruar marrëzisht me të. Ishte një nga pacientet e mia. Ka vdekur rreth 10 vjet më parë.
Meqë ra fjala, Eiserman më tregoi një episod interesant:
“Yoel Yabloner dhe Deborah Soltis qëndruan bashkë më shumë se 20 vjet, duke humbur në diskutime të gjata, ku vendin kryesor e zinte literatura hebraike, saktësitë gramatikore, mbi Maimonidёt dhe mbi rabinin Judah ha-Levi, po kurrë nuk ishin puthur. Në momentin në të cilin trupat e tyre ishin afruar më shumë, kishin kërkuar ta përcaktonin me fjalë a me një shprehje idiomatike në fjalorin e madh të Ben Jehudah, atë ҫka po ngjiste me ta kur kokat e tyre u puqёn! Yabloneri si i hutuar nga eksitimi i tij jo normal, duke i larguar buzët e tij nga ato tё Deborah, kishte folur i pari:
– Deborah, hajt’ t’i shkëmbejmë syzet.
– Përse?!- i ishte kthyer Deborah me sytё e zmadhuar nga habia e kёsaj kёrkese absurde dhe aspak tё asaj qё priste ajo.
– Oh, kështu. Vetëm një çast,- i ishte pёrgjigjur shkurt ai.

Dy të dashuruarit kishin shkëmbyer syzet, po me ato të asaj ai nuk ia dilte të lexonte dhe anasjelltas. Për këtë ishin kthyer për të rregulluar syzet mbi hundë… dhe ky kishte qenë kontakti më i afërt, mё intim që kishin pasur gjatë gjithë 20 viteve! E beson dot?”

Më në fund kisha pushuar së vajturi në Broadway-n e Lindor. Artikujt i dërgoja në gazetë me postë. E kisha harruar Yoel Yablonerin. Nuk e dija në ishte ende në këtë botë. Kur, një ditë duke hyrë në hollin e një hoteli në Tel-Aviv, dëgjova një duartrokitje në një sallë ngjitur me hollin. Dera ishte gjysëm e hapur. Pas një foltoreje ishte Yoel Yabloneri që po mbante një diskutim, i veshur shik, me këmishë të bardhë, jelek mëndafshi me një fytyrë që kishte një pamje të freskët rozë, si të ishte i ri. Kishte dhëmbë të rinj dhe kishte lënë t’i rritej një mjekër e vogël e bardhë. Nuk kisha ndonjë plan të veҫantë, kështu që gjeta një karrike të zbrazët dhe u ula.

Yabloneri nuk fliste hebraishten e re, po gjuhën e shenjtë me një shqiptim ashkenazit. Vura re se kishte vendosur butona të shkëlqyeshëm në manshetat e këmishës. Nga këngët talmudike që po diskutoheshin dëgjova të shqiptoheshin prej tij fjalët: “Në çastin që pafundësia zotëroi gjithë hapësirën siç thotë Zohar, – nuk u ndalua hapësira nga prezenca e tij, e nëse jo, si ka mundur Al të krijojë Universin? Përgjigjen e ka dhënë rabini Seili Vital: “Para krijimit, atributet e të plotfuqishmit ishin tek të gjithë të cilët ishin të fuqishëm e të pavarur. Si mund të jesh mbret pa shërbëtorë dhe si mund të kesh mëshirë pa ditur se kujt ia drejton atё?” U pёrqёndrova mё shumё nё dёgjimin e atij diskutimi.

Yabloneri tërhiqte lehtas mjekrën sikur ai veprim do ta ndihmonte nё arsyetim dhe nuk rreshte sё hedhuri një sy shënimeve të tij. Herë pas herë pinte nga një gllënjkë ҫaj nga një gotë të vendosur në tryezë në anën tjetër të dosjeve me shënime. Vura re, se në mes të publikut ishin disa gra e vajza. Disa studente mbanin shënim atë që thoshte ai. Ҫuditërisht ishte edhe një murgeshë që dukej se e kuptonte gjuhën. Kuptova se shteti hebre ishte ringjallur. Dhe po në atë ҫast kuptova se rrallë më bëhej zemra mal nga fati i mirë i të tjerëve, po për mua, triumfi i Yablonerit ishte simboli i Amëshimit Hebre. Për dekada kishte qenë një njeri i vetëm, i injoruar.

Tani dukej që kishte kapur suksesin. Dëgjova atë ҫka kishte mbetur nga konferenca, që po pasohej nga një debat. E pabesueshme, po nga ky njeri i njohur si i trishtë, tani rrezatonte një shpirt humori! Mësova se konferenca ishte organizuar nga një komitet që kishte vendosur të botonte veprën e tij. Njëri prej pjestarëve të këtij komiteti më njohu dhe u afrua tё mё pёrshёndeste e ndёrkohё më pyeti nëse do dëshiroja të merrja pjesë në banketin kushtuar Yablonerit.
– A e di që ai është vegjeterian? Nuk e kishe menduar kurrë një banket vegjetarianësh, apo jo? Do të shërbehen vetëm fruta, lajthi…- mё tha
– Vetëm një herë në gjithë jetën time e kam menduar… por ia vlen të marrësh pjesë. – iu përgjigja.

Në pushimin mes konferencës dhe banketit, Yabloneri doli në tarracë për të pushuar pak. Dita kishte qenë vërtet e ngarkuar dhe në këtë pasdite të vonë nga deti frynte një fllad i lehtë. Nxitova ta takoj:
– Ju nuk kujtoheni për mua, po unë ju njoh.- i thashë duke i zgjatur dorën.
– Jo,jo, unë ju njoh shumë mirё dhe lexoj gjithҫka që ju shkruani, – m’u përgjegj -Madje edhe këtu në këtë vend përpiqem të mos i harroj tregimet tuaja. Dhe buzëqeshi! Po, buzëqeshi!
– Për mua është vërtet një nder i madh ta dëgjoj ta thoni këtë!- iu përgjigja vërtetë i surprizuar.
-“Zot në Qiell!- thashë me vete, – fiks kur ne kishim kujtuar se ky njeri ishte aq i heshtur, ai ishte bërë aq i sukseshëm!”

Filluam të flisnim.Ai më bëri pyetje për Amerikën, për Broadway-n Lindor dhe letërsinë yiddish, pёr gjendjen pas kaq vitesh largim.Dukej se ishte më shumë se i interesuar. Ndërkohë që po flisnim u afrua një grua që mbante mbi flokë një shall të bardhë, këpucë burrash me taka të ulta e të gjëra. Kishte një kokë të madhe, mollëza të kёrcyera, lёkurё plot pigment si një cigane, sy të zinj që shkëlqenin fort. Mbi lëkurën me pigment i shihej edhe një copë mjekër e egёr. Me zë të fortë mashkullor më thotë:
– Adoni, (Zotëri) burri im sapo ka përfunduar një konferencë të rëndësishme. Duhet të flasë në banket dhe duhet të pushojë ca. Në rast se jeni i sjellshëm lereni të qetë. Nuk është më i ri dhe nuk duhet të lodhet.
– Oh, më falni..! –iu përgjigja duke u tërhequr mënjanë.
Yabloneri u ngrys.
– Abigail, ky burrë është shkrimtar në yiddish, miku im.
– Mund të jetë një shkrimtar dhe një mik, po ti ke një fyt të coptuar. Po qe se do të diskutosh me të, më vonë do të jesh i ngjirur.
– Nuk po diskutojmë Abigail.
– Adonì të lutem, më dëgjo. Nuk kam ndër mend të blej ilaҫe për ty.
– Mirë, flasim më vonë, -më tha – kam një grua të devotshme -shtoi dhe u largua.
– Kështu kam dëgjuar, – iu përgjigja si nën zë.

Pjesmarrësit në banket hëngrën arrat, mandarinat, djathin e bananet që u servirёn. Yabloneri mbajti një tjetër fjalim, këtë herë mbi autorin e veprës kabalistike Traktati i Kasidimit. Gruaja e tij ishte ulur pranë tij.

Nganjëherë kur zëri i tij ҫirrej, ajo i ofronte një gotë yogurt. Pas diskutimit, gjatë të cilit Yabloneri tregoi shumë erudicion, presidenti i klubit qё kishin organizuar edhe kёtё takim, njoftoi se një profesor i Universitetit Hebraik ishte duke shkruar biografinë e Yablonerit dhe se kërkonte fonde për botim. Autori u thirr në skenë. Ishte një djalosh fytyrë rrumbullakët me sy të shkëlqyeshëm, me kippa-në e vogël që zhdukej midis flokëve gjithë brilantinë.

Në fjalën e mbylljes Yabloneri falenderoi miqtë e vjetër, studentët që kishin ardhur për ta nderuar. Qëndroi edhe tek falenderimet për gruan e tij, Abigail, ku theksoi se pa ndihmën e saj nuk do të kishte mundur kurrë të vinte rregull në dorëshkrime. Citoi, veҫ të tjerash burrin e saj të parë që e shpalli një gjeni, një shenjtor, një shtyllë mbështetëse të dijes. Nga një ҫantë që ngjante më e madhe se një valixhe, zonja Yabloner nxori një shami të kuqe, si ato që pёrdornin rabinët e vjetër, me të cilën fshiu hundët, duke provokuar një zhurmë që u dëgjua në të gjithë sallën. Po ajo nuk e zgjati, u ҫua në këmbë dhe iu drejtua të pranishmëve:
-Ai mund të ndërhyjë për ne drejt fronit të lavdisë! Ai mund tё ndёrhyjё! – thirri gruaja me një zë të fuqishëm që zotëroi sallën duke i ngritur krahët e shikimin lart, në fakt në një tavan plot me abazhurë.
Pas banketit shkova tek Yabloneri:
– Shpesh të kam parë të ulesh vetëm në lokalin tonë në Broadway, disa herë kam tentuar të të pyes përse nuk shkoje në Izrael? Ҫ’të ka shtyrë pёr të pritur kaq gjatë?
Ai bëri një pushim, si të donte të gjente përgjigjen më të mirë për pyetjen, dhe në fund shkundi shpatullat si nga njё lehtёsim nga njё peshё e rёndё dhe më tha:
– Njeriu nuk jeton sipas arsyes.

Kishin kaluar disa vjet. Tipografi i gazetës për të cilën punoja më kishte sjellë faqen e artikullit tim të fundit që duhej të dilte ditën tjetër, të shtunën, dhe nuk kisha më kohë për ta dërguar një kopje me postë. Më binte të merrja një taksi dhe ta ҫoja personalisht në sallën e faqosjes tipografike. Dorëzova faqen që mungonte shefit të repartit dhe zbrita në redaksi për të takuar drejtorin dhe disa kolegë, miq të vjetër. Ishte një gazetё e vogёl, jo e pёrditёshme, pёr tё cilёn, kur i vinte rradha tё dilte nё shitje, krijohej rrëmujë sepse shumë herë harrohej dita e shabbatit. Edhe pse lagija nuk ishte më krejtësisht hebreje, disa sinagoga, yeshivah dhe shtëpitë e studimit kasidik, kishin kundërshtuar të largohen. Andej e këtej, nëpër dritare shikoje gratë që ndiznin qirinjtë për shabbat. Burrat me kapele kadifeje me strehë të gjërë ose me berreta prej peliҫeje shkonin në lutje shoqëruar nga djemtë me kaҫurrela të gjata tek basetat. Nuk e di pse në atë ҫast më erdhën në mendje fjalët e babait tim:
“I gjithëpushtetshmi do të ketë gjithmonë pasuesit e tij.”

Dhe m’u kujtuan këngët liturgjike në vigjilje të shabbatit: “Lavdërojmë”, “Eja, dhëndrri im”, “Tempulli i mbretit”…

Nuk kisha më nxitim, kështu që vendosa të marr një filxhan kafe në lokalin tonë para se të zbrisnim nga metropoli për t’u kthyer në shtëpi. Shtyva derën rrotulluese. Për një çast m’u duk se nuk kishte ndryshuar asgjë dhe mendova se dëgjoja të njëjtat gjëra të viteve të para të kaluara në Amerikë ku tavolinat e lokalit zienin nga intelektualë të Botës së Vjetër që bërtisnin për opinionet e tyre mbi sionizmin, socializmin hebraik, mbi jetën dhe kulturën në Amerikë, shumë prej të cilëve nuk ishin as familjarë. Gjuha që dëgjohej tani ishte spanjishtja. Muret duket sikur ishin ripikturuar dhe skenat e Orchard Street, me gjithë karrocat dhe shitësit ambulantë, ishin zhdukur. Pikërisht në atë çast, veshur me të bardha, pashë një gjё që kurrë nuk do ta besoja. Në një tavolinë në qendër të lokalit ishte ulur Yoel Yabloner… pa mjekër, me veshjen prej rrecke dhe me një këmishë pa kopsa. Ishte tretur dhe goja e tij ishte kthyer në një zgavër bosh. Sytë e tij fiksoheshin në muret e zhveshura që kishte përballë. Mos po gabohesha? Jo. Ishte pikërisht Yabloner. Në fytyrën e tij mund të lexoje shqetësimin e dikujt që është në një dilemë pa kthim. Duke mbajtur filxhanin e kafesё në duar qëndrova. Duhej t’i afrohesha për t’a përshëndetur, ta pyesja në mund të ulesha në tavolinën e tij? Dikush më shtyri në mes të lokalit dhe kafeja m’u derdh. Luga ra në dysheme me një zhurmë metalike. Yabloneri më pa dhe sytë tanë u takuan për një çast. I bëra një përshëndetje, por nuk m’u përgjigj. Pastaj ai i ngriti sytë dhe e ktheu fytyrën në anë tjetër. Po, më kishte njohur, por nuk kishte më dëshirë për të folur. Gjeta një tavolinë dhe u ula. Piva atë e ҫka kishte mbetur nga kafeja, dhe vazhdova të shikoja Yablonerin vjedhurazi. Përse nuk ishte në Izrael? Ndjente mungesën e diçkaje këtu? Kishte ikur nga dikush? Kisha një dëshirë tepër të madhe për të shkuar e për ta pyetur, po e dija se nuk do të mund t’i nxirrja asgjë. Foli vetë:
– Njё forcë më e fortë se ajo e burrit dhe e gjithë llogaritjeve të tij, më nxorri jashtë Parajsës dhe më solli në Ferr – më tha.

Nuk i frekuentonte më as rregullat e të premtes në darkë. Ishte i nevrikosur jo vetëm me njerëzit, po edhe me vete shabbatin. Mbarova kafen dhe ika. Disa javë më vonë, lexova mes nekrologjive që Yoel Yabloner kishte vdekur. Ishte hedhur nga Brooklyn-i. Atë natë qëndrova zgjuar deri në tre, duke menduar për të. Përse ishte kthyer? Nuk kishte gjetur pendimin e mjaftueshëm për mëkatet e tij të rinisë? Apo rikthimi në Broadway-n Lindor kishte një shpjegim në doktrinën e Kabbalasë.? Ndonjë shkëndijë e shenjtë kishte ikur nga Bota e Harruar dhe kishte arritur të Keqen? Dhe a ishte e mundur të ndodhte që ta kishte gjetur atë, të Keqen, dhe ta kishte sjellë vetë origjinën e saj në atë tryezë? Më erdhi në mendje edhe një tjetër ide: ҫ’kishte dashur të tregonte së thelli me atë mësuese me të cilën kishte shkëmbyer syzet? Dhe m’u kujtuan fjalët e fundit që kisha dëgjuar të shqiptonte aty, pranë meje:
“Njeriu nuk jeton sipas arsyes.”

Shpjegime rreth termave
yeshivahͯ – yeshivah ёshtё institucion edukativ, shkollё ose akademi pёr studime tё avancuara tё teksteve religjioze tё Judaizmit, veҫanёrisht pёr Talmud dhe Torah.
yiddishͯ – gjuha e përdorur nga hebrenjtë në Evropën Qendrore e Lindore para Holokaustit. Në yidish shkruan edhe Isaak Bashevi Singeri, Nobelisti dhe autori i këtij tregimi. Sot yiddish flitet dhe shkruhet vetëm në Izrael dhe USA.
kabbalah᾽ – Kabbalah është në formë e misticizmit judaik që interpreton një tjetër tekst të shenjtë- Torah, për të kuptuar ndërlidhjen e Zotit me Natyrën dhe Njerëzimin.
ashkenazi – Ashkenazi i referohet një nëngrupi të dallueshëm të popullit hebre, paraardhësit e të cilëve u vendosën në Evropën Qendrore dhe Lindore, veçanërisht përgjatë lumit Rain në Gjermani, Francë dhe Poloni. Ata janë të ndryshëm nga ana kulturore nga hebrenjtë sefardikë dhe janë të njohur për tradita të tilla si përdorimi i gjuhës jidish dhe një ritual specifik sinagoge i njohur si “riti gjerman”. Sot, hebrenjtë ashkenazi përbëjnë shumicën e popullsisë hebraike të botës.
këngët Talmudike – Boshti i ligjit dhe legjendës urbane dhe ceremoniale hebraike që përfshin Mishnah dhe Gemara. Ekzistojnë dy versione të Talmudit: Talmudi Babilonas dhe Talmudi i Jerusalemit, më i hershëm.
Shabbat – Shabati është dita hebraike e pushimit dhe adhurimit, që festohet çdo javë nga perëndimi i diellit të premten deri në perëndim të diellit të shtunën. Ai përkujton pushimin e Zotit në ditën e shtatë pas krijimit dhe është një kohë për t’u ndalur nga puna dhe aktivitetet e kësaj bote për t’u përqendruar në familje, komunitet dhe ripërtëritje shpirtërore.
Kippah – Është një kapelë pa strehë që tradicionalisht vishet nga burrat hebrenj si shenjë nderimi dhe identiteti fetar. Praktika është një kujtesë për praninë e Zotit dhe vishet gjatë lutjes, studimit fetar dhe në ceremoni.

ROMANI “I ARRATISURI” – VLERA TË SPIKATURA TË RRËFIMIT BASHKËKOHOR -Bisedë e Fatmir Musait me Taip Sulkon, për romanin “I arratisuri” dhe procesin krijues.-

Fatmir Musai: Përshëndetje Taip, sapo e mbarova romanin “I arratisuri”. Të falenderoj që ma dërgove. Po them në fillim mbresat e mia dhe pastaj bisedojmë.

“I arratisuri” është një roman befasues, me rrëfimtari mjeshtërore, mbushur plot kulturë e erudicion, që rreket të përfshijë epoka, duke qenë sa brenda, aq edhe jashtë tyre. Përgjithësimet e mëdha qëndrojnë mbi kohët dhe e tillë është Pjesa e parë e “I arratisuri”… Mbetem në pritje të pjesës së dytë.

Vërtet, sa kurioz do të isha që ta shihja të arratisurin se ç’do të bënte pas arratisjes së tretë, pas ’90-s, pas martesës kanibaleske të Soses me Të plotfuqishmin, nëse do të kishte dhe Arratisje të 4-t, në një kohë kur filloi arratisja instiktive e një populli të tërë?!

Në shikimin tim “I arratisuri” është një mozaik kujtimesh e fanepsjesh nga fëmijëria e rinia e hershme që si guralecë shumëngjyrësh krijojnë një vend anonim të një kohe të pakohë, përgjithësisht kronologjike (veç intermexove që dalin si përgjithësime filozofike jashtë kronologjisë) gjithnjë në lëvizje, sikur dalin nga një mjegull që ecën e ndryshon vazhdimisht, diku hapet e diku mbyllet, diku sheh e diku të errësohet e duhet ta marrësh me mend e duhet të ndezësh dritat e mjegullës që të shohësh dhe fantazmat!

Po ashtu dua të ve në pah se ky roman nuk ka një fabul të mirëfilltë, me një intrigë strumbullar që e zbulon enigmën gradualisht deri në fund, si në romanet klasikë e tradicionalë që bëhen bestseller, po është si një zgjim pas një nate dimri e në mëngjes rrekesh ta kujtosh, ta ringjallësh e ta hedhësh në letër ëndrrën e gjatë që porsa ke parë… por, sa e vështirë qenka të ringjallen ëndrrat!… E përfytyroj se ç’ke hequr në këtë kalvar, po ti, Taip, e ke gjetur zgjidhjen: Mozaik e copëra që herë lidhen e herë zgjidhen, ashtu siç janë ëndrrat, madje, jo rrallë nuk dallohet ku fillon e ku mbaron gjuha e përjetimit të personazhit me atë të autorit!

Fatmir Musai: Dhe këtu vjen dhe pyetja ime e parë: Ç’rëndësi ka dhe cili është raporti mes asaj që thua ti si autor dhe asaj që përjetojnë vetë personazhet kryesorë? Si mendon ti, si arrin autori të ruajë një raport të saktë, të zhdëvjellët që të mos ngjajë se diçka kërcet, se personazhet nuk janë aq bindës për historinë e gjendjen e formimit të tyre?

Taip Sulko: Përshëndetje Fatmir, të falenderoj që e ke lexuar romanin “I arratisuri” dhe që po i ndan mendimet dhe mbresat e tua me mua. Thonë se kur një lexues aq më tepër një krijues kërkon të dijë ose don të hamendësojë se si do të vijonte ngjarja, kjo është një shenjë se romani është pëlqyer. Thënë shkurt: ti e kap thelbin e romanit kur e krahason atë me rrëfimin e një ëndrre të gjatë, çka (simbolikisht) synon shpesh edhe letërsia e realizmit magjik. Ky ka qënë edhe pikësynimi im, përzierja e ëndrrës me zhgjëndrrën (në kuptimin letrar). Mendoj se atje ku futet fantazia, ëndrra, atje thelbi është tepër i qartë, sa të dhëmb, ndërsa kufijtë mjegullohen.

Dhe tani të flas rreth pyetjes që ngre ti. Në çdo vepër letrare të gjatë, sidomos në rrëfimin e thyer bashkëkohor, është thelbësore ruajtja e një ndërvartësie të zhdërvjelltë mes asaj që thuhet si autor dhe përjetimeve të vetë personazheve.

Mendoj se letërsia mëton thelbin e shpirtit njerëzor, atë pikë ku të gjithë njerëzit kanë pak a shumë të njëjtin kuptim të gjërave. Por vetjet në roman ecin, zhvillohen secili sipas natyrës së vet. Kjo e bën ndryshimin. Njeriu ka një tërheqje të fortë ndaj fëmijërisë së vet, ka shumë kujtime që mbesin të gjalla. Ndërkaq nuk ka shumë vepra në të cilat vetja kryesore të jetë vetë autori. Ti rrëfen për veten tënde. Eshtë një fushë letrare e minuar, duhet ecur me shumë kujdes. Ti e ke fillin që të lidh me veten, por ti nuk po thua kujtimet. Ti po end një cohë, në të cilën duhet të dalë koha, njerëzit dhe mes tyre, mbase me më shumë hapësirë apo dritë, shfaqesh edhe ti. Ti duhet të rikrijosh veten ashtu sikurse do të rikrijosh gjithçka, mjediset, kohën, mendësitë, vetjet. Shtysa kryesore është se ti duhet të krijosh një vepër arti, që të le mbresa, të bën të mendosh, që i ve në lëvizje fijet e tua të brendshme. Dhe nëse flasim, siç thamë për letërsi bashkëkohore që aq bukur ti e krahason me rrëfimin e një ëndrre të gjatë, kufijtë ngërthehen, mjegullohen, në shërbim të prodhimit të cohës letrare, të veprës së artit.

Do të doja të ndaja me ty një mbresë timen: Edhe pas shumë vitesh, për shumicën e ngjarjeve të forta të fëmijërisë apo rinisë së hershme, kuptimi fillestar nuk ndryshon edhe kur mosha ndryshon, apo dija jonë për botën shumëfishohet. Ndjesitë njerëzore janë një habi, sikur lindim me to, e, si thelb i pandrysheshëm, e shoqërojnë njeriun qysh herët, si erëmimi lulen.

Fatmir Musai: Në romanet ku mbizotëron rrëfimi i thyer, ndonjëherë duket sikur kemi shkëputje të fabulës e logjikës rrëfyese që, gjithësesi, s’mund të justifikohet me stilin e konceptimit modernist! A e ke ndjerë ti në punën tënde këtë rrezik. Nëse po, si mendon ti se një shkrimtar arrin ta tejkalojë këtë dhe, nga një rrezik ta shndërrojë në një vlerë?

Taip Sulko: Të falenderoj për këtë pyetje prej kolegu shkrimtar që e kap mirë thelbin e krijimit. Në fillim dua të them se rreziku i shkëputjes së fabulës dhe logjikës rrëfyese mund të ndodhë me çdo lloj rrëfimi. Domethënë, nëse vemë re një dukuri të tillë, të keqen nuk duhet ta shikojmë tek mjeti, por tek ai që nuk e përdor aq mirë mjetin që ka marrë “në duar”.

Tek romani “I arratisuri” logjikën rrëfyese e mban të lidhur vetja kryesore, Ermiri, arratisjet, zhvillimi si dhe shfaqja dhe rishfaqja në vijimësi e personazheve apo edhe qyteza e Anadallit. Të gjitha këto, besoj se krijojnë një rrjedhë të pashkëputur. Por, siç thashë, kam qënë i vetëdijshëm se në letërsi ndodh që ritmi i rrëfimit në pjesë të caktuara bie dhe kjo të krijon ndjesi jo të mirë. Kam qënë i vetëdisjëm për këtë dhe jam përpjekur që kjo të mos ndodhë tek “I arratisuri”.

Ç’mund të them, a mund të përmend ndonjë hollësi? Thjesht jam përpjekur të dal nga ky rrethim që duket shumë i vështirë. Rrëfimi duhet të ecë shpejt, çdo pjesë, sado e vogël, duhet të thotë diçka tërheqëse dhe ta thotë atë bukur, me art. Ecja e rrëfimit, sidomos kur romani është i gjatë, i ngjan një rrjedhe lumi. Ti, si autor, duhet t’i hapësh shtigje rrjedhës së veprimit, ta ndërtosh ngjarjen, asnjë pjesë nuk vendoset pa një qëllim të ndërtimit të veprës. Çdo pjesë e vogël, duhet të kujtojë ty se lidhet me diçka më parë dhe se do ta hasësh në faqet që vijnë.

Fatmir Musai: Për mua, i padiskutueshëm për nga merita është stili i mirëfilltë i të shkruarit, i rrëfimit, renditja e fjalëve në fjali, mençuria e tyre, erudicioni, deri në sentenca e neologjizma… Për këtë duhet të mos kesh zili askënd. Ti, si autor, si mendon, nëse ti kërkon të jesh origjinal në çdo fjalë dhe fjali, a sjell kjo një si sforcim, dhe a të shtyn kjo që ti ndonjëherë të jesh vetvetja më tepër në konceptim se sa në frazë?

Taip Sulko: Të falenderoj për pyetjen. Ka të bëj, mendoj, me thelbin e përpjekjes për të rrëfyer sa më shqip. Të jam mirënjohës për sa thua në lidhje me veçoritë e rrëfimit dhe pasurinë gjuhësore të romanit. Thelbi i të shkruarit është rrëfimi. Por një roman është një ngrehinë jo e vogël. Ka shumë anë dhe kërkon të paktën durim. Por, pa rrëfim, s’ka letërsi. Ndërkaq edhe gjatë shkrimit (ky roman është shkruar disa herë në disa pjesë edhe shumë herë), por edhe në leximet e mëpasme, më ngjan se sforcimet në rrëfim janë tejkaluar. Synimi im ka qënë arritja e një rrëfimi shqip, të shpejtë, që mundësisht t’i ngjajë rrjedhës së përroit pas rënies së shiut. Mbase ndonjëherë ka një si tingëllim disi ndryshe që vjen nga këmbëngulja për të përdorur vetëm fjalë shqip? Po rrëfej këtu përvojën time, pa folur si e përballojnë të tjerët këtë pengesë apo rrezik. Përdorimi vetëm i fjalëve shqip kërkon logjikën e vet, kërkon edhe një renditje ndryshe të fjalëve në fjali. Mbase kjo duket apo tingëllon si sforcim, sidomos po të mbajmë parasysh se, ndonjëherë, në letërsinë tonë, gjërat kanë ecur jo në drejtimin e duhur (dikur, përdorimi i fjalëve neolatine ka qënë prirje dhe mjet për një ritëm më të mirë në rrëfim).

Fatmir Musai: Në romanin “I arratisuri” vihet re aftësia dhe mjeshtëria e autorit që personazhet kyç i kap e i lë herë pas herë, po s’i harron e i rikujton, i rimerr në evoluim nëpërmjet episodeve origjinalë e të pazakonshëm në kohëra dhe ata të mbeten në mendje, çka i formaton si karaktere të vërtetë! Si mendon, si ia arrin një autor që karakteret që krijon më tepër të shfaqen nga vetëveprimi se sa nga interpretimet e sugjeruara të autorit?

Taip Sulko: Mendoj se frika më e madhe e një autori kur shkruan është të mos bjerë në gabimin apo lajthitjen e krijimit të karaktereve që shfaqen jo nga vetveprimi, por nga interpretimet e sugjeruara të tij, si autor. Nga përvoja ime e di se vetjet (personazhet) e jashtëzakonshme e habisin ndonjëherë edhe autorin me veprimet e tyre (kanë mendim dhe veprim që nuk e parashikon dot). Mendoj se vetjet e një romani, sipas rrethanave, cilësive apo prirjeve njerëzore, kanë secili zhvillimin e vet, rritjen dhe ndonjëherë edhe fundin të mirë apo të keq, sipas rastit, të arritur me mundime apo edhe të përgatitur, në verbëri, me duart e veta.

Fatmir Musai: Markezi te “100 vjet vetmi” themeloi qytetin mistik Makondo… ti qytetin tënd Anadell! (Mbase rastësisht tingëllon si Anadoll!) Mbase është një indicie që Makondon kolumbiane ta sillje në formën e Anadellit në tokë shqiptare, që nga materializimi që është krejt tjetër e tregon se ti ke kapacitetin për ndërmarrje të tjera të mëdha!… Një paralelizëm i tillë m’u bë bindje kur ktheva dhe faqen e fundit të romanit “I arratisuri”!… Veçse, do të dëshiroja të di si ka ardhur kjo ide tek ti, dmth që në indicie, që në konceptimin bazë, në strumbullar?

Taip Sulko: Dëshiroj të falenderoj që e përmend Makondon a Markezit. Nëse në letërsi krijohet një figurë që të ngel në mendje, kjo është arritje. Por unë s’e kam pasur fare në mendje Makandon kur shkruaja romanin “I arratisuri”. Me vetëdije, për vite me radhë, kam punuar fort që të jap shpirtin e kombit, sikurse jepet në romanet e mira. Ka një prirje të tillë në letërsinë botërore. Që nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar kjo duket për mua sidomos tek shkrimtarët latinoamerikanë (ku dallohet Markezi me “Njëqind vjet vetmi”), tek ata grekë (ku dallohet Kazanzaqis me “Zorba” -n), tek ata afrikanë (ku mund të veçoja nigerianin Chinua Achebe me “Keq shkuan punët”) e shumë të tjerë.

Qysh herët e kam pasur dhe e kam të ngulitur fort në mendje se dhënia e mjedisit, qytet, fshat, qytezë, rrugë apo edhe shtëpi (si tek “Shndërrimi” i Kafkës), është pjesë e pandarë e një libri si romani. Kjo është sikur të themi se të gjithë e kanë nga një shtëpi. Ndërkaq disa kanë shtëpitë më të bukura, saqë mbahen mend. Kështu edhe Makondo. Kam parë edhe artikuj ku krahasohet Makondo e “Njëqind vjet vetmi” me qytetin (Gjirokastrën) e “Kronikë në gur”. (Sigurisht kjo e dyta, të mahnit aq sa, sic dua ta shtjelloj pak më gjerë në vijim, në fund të shfaqet si vetja kryesore e veprës!)

Ndërkaq do të vija në dukje se Anadelli është fjalë shqip, nga dy fjalë anë+dell (mëngë lumi). Eshtë krijuar si anë+mali, mbart historinë dhe trashëgiminë shqiptare. Në Myzeqe, vende-vende, ende janë gjurmët e degëve tashmë të vdekura të lumit Vjosë, pasi ndryshoi drejtim në shekullit III, duke u bërë edhe një nga shtysat kryesore për rënien e Apollonisë (Jakov Xoxa ka shkruar Lumi i Vdekur nisur nga këto degë lumi të braktisura nga rrjedha). Anadelli (që, siç thuhet në roman, e kishte në fillim emrin Qytezë) është një vendbanim shqiptar, përkundër Apollonisë që fillimisht ishte një ngulim i huaj. Qyteza si kjo ishin ato që, pak nga pak, i dhanë shpirt tjetër Apollonisë, për ta bërë atë zotërues pasi të huajt e braktisën. Qyteza (Anadelli) mbart mbi vete vlerat shqiptare. Kjo ka qënë ëndrra ime.

Fatmir Musai: Duke lexuar romanin “I arratisuri” e kam ndjerë se edhe ti, ashtu si unë, jemi ithtarë të “Kronikë në gur” të I. Kadaresë!

Taip Sulko: Më vjen mirë që e përmend “Kronikë në gur” dhe ke vënë re adhurimin tim për këtë vepër të Kadaresë. Po, e vërtetë, është vepra më e mirë e Kadaresë dhe për mua vepra më e mirë e letërsisë shqiptare. Por kjo shkon shumë më tej! E kam krahasuar “Kronikë në gur” me ”Fëmijët e mesnatës” të Salman Ruzhdi (nobelist). “Kronikë në gur” është e paarritshme në rrëfim, për mua shumë më e mirë. Ndërkaq mendoj se romanin “I arratisuri” dhe “Kronikë në gur” i bashkon vetëm përdorimi i një mjeti dallues të prozës bashkëkohore, sikurse është thyerja e rrëfimit (e përdorur gjerësisht qysh në gjysmën e parë të shekullit të kaluar). Merita e madhe e Kadaresë është se e ka përdorur në mënyrë gjeniale këtë mjet dallues të letërsisë bashkëkohore. Jemi me fat për këtë. Kadare tek ne është më shumë se shkrimtar, koha ia shton rëndësinë. Por le t’i kthehemi bisedës tonë: Tek “Kronikë në gur”, shfaqja e vetëtimtë e vetjeve (personazheve) dhe përshkrimet mjeshtërore, hap pas hapi, krijojnë fytyrën e jashtëzakonshme të një personazhi të madh dhe të çuditshëm, atë të vetë qytetit. Ndërkohë, tek “I arratisuri”, veprimi ecën mbi arratisjet, ngjarjet sa janë në Anadell janë edhe udhëve, në arrati. Tek “Kronikë në gur”, djalthi rrëfyes është dëshmitar që të habit, sigurisht me rol në madhështinë e prozës, së bashku me mënyrën e rrëfimit, një ëmbëlsi që vjen nga thellësia e fshehtë, përroi i çuditshëm i jetës, vetjet e vetëtimta që e rrethojnë e të tjera. Ndërkaq, tek “I arratisuri”, Ermiri, vetja kryesore është mbartësi kryesor i veprimit, por edhe veprues, (për arsye të natyrës së arratisjeve). Rrëfimi ndërkohë është plotësisht i ndryshëm në këto dy romane, po ashtu edhe këndvështrimi i jetës, ajri që të rrethon, gjuha që përdoret.

Fatmir Musai: Të falenderoj për këtë bisedë. Të uroj të na sjellësh pjesën e dytë të romanit “I arratisuri”!

Taip Sulko: Unë të falenderoj, Fatmir që e nxite këtë bisedë drejt rrëfimit, për mjetet artistike të përdorura në romanin “I arratisuri”. Të jam shumë mirënjohës për këtë!

Fatmir Musai: Uroj që sa më shpejt ta vijojmë këtë bashkëbisedim!

KUR BIJTË E SAJ I VLERËSON KRAHINA- Përgatiti: Besnik Bedollari (Poet, publicist)

Besnik Bedollari

Të vlerësosh bijtë e krahinës është sa detyrim shpirtëror, aq dhe interesim institucional, për veprën e tyre që kanë lënë pas, si pasuri intektuale dhe historike. Gora ka nxjerrë pa fund figura të shquara në çdo fushë, përtej dimensioneve krahinore, vendore dhe shtetërore. Ndaj padyshim dita e vlerësimit të katër poetëve gorarë mbetet një datë e shënuar dhe mirënjohëse për institucionet që realizuan një një event mjaft emocionues. Do të merrnin pjesë: Kryetari i Bashkisë Maliq z. Gëzim Topçiu. Drejtori i Kulturës z. Festim Tomori. Kryetar i Këshillit Bashkiak Maliq z. Orlind Demollari. Nënkryetarja e Klubit të Shkrimtareve “Bota e Re” Korçë, poete dhe gazetare znj.Gerta Bandilli. Përfaqësues nga Shoqata Atdhetare-Kulturore “Gora”. Si dhe familjarë dhe të afërm të poetëve dhe dashamirës të artit dhe letërsisë. Pata fatin dhe përgjegjësinë të isha pjesë e prezantimit dhe aktivitetit, kur ndër të tjera do të citoja: Duke ju falenderuar të gjithëve që jeni pjesë e këtij evenimenti kulturor, ndjej kënaqësinë dhe emocionin e madh të prezantoj atë çka sot na bashkon të gjithëve në këtë sallë, dhënia e titujve katër poetëve të nderuar dhe të mirënjohur gorarë, zotërinjve: Vehbi Skënderi pas vdekjes, me titullin ‘Nderi i Bashkisë”. Ymer Nurka me titullin ‘Mirënjohja e Bashkisë’. Nexhip Bashllari me titullin ‘Krenaria e Bashkisë’. Petrit Braçe me titullin ‘Mirënjohja e Bashkisë’. Si pjesë e shoqatës A.K. “Gora” por më tepër si pjesë e letërsisë, publicistikës dhe gazetarisë ju shpreh respektin zotërinjve të nderuar të institucioneve të lartpërmendura që mundësuan realizimin e titujve për katër poetët tanë gorarë duke u dhënë atyre vlerësimin për penën dhe artin e tyre, por duke nderuar dhe vet bashkinë me figura të tilla. Më kujtohet fjala e një profesori dhe mikut tim të nderuar që më citonte: “Njeriu i mirë dhe i nderuar, nder dhe mirësi do të sjelli”. Ndaj qëndrojmë me ballin lart përballë bashkisë, se propozimet tona asnjëherë nuk kanë qënë dhe nuk do të jenë pa peshën e merituar, dhe pa marrë dikush atë që nuk i takon. Edhe njëherë shumë faleminderit që i merrni me seriozitet dhe dëshirën e mirë këto propozime kryetarit të bashkisë dhe gjithë stafit të punës që realizon një diçka të tillë. Në botimin e antologjisë me poetët gorarë botuesja do më thonte me habi dhe admirim: Si ka mundësi që një krahinë të ketë një numër kaq të madh poetësh dhe shkrimtarësh?! Gora vërtet është e zgjeruar si krahinë, por muza poetike buron aty, në zemër të Gorës. Konkretisht sot poetët përballë janë nga Zvarishti, Lozhani fshat dhe Strelca, pra një zinxhir fshatrash të Gorës së poshtme. Por gjerdani i tyre vazhdon Dolanec, Desmirë, Moçan, Senisht, Dolan, dhe më gjerë përtej Njësisë Administrative Gorë. Kemi poetë të zëshëm si Koçi Petriti, Agron Agolli, Besim Shyti, Ramadan Dinoshi etj. Gora është një krahinë malore, me bukuri fantastike natyrore. Ndoshta aty rrjedh burimi i muzës së poetëve gorarë që me gjuhën e penës së tyre janë dinjitozë në ‘tregun’ e vargut poetik dhe njohjen në terenin e lexuesit. Ata derdhen natyrshëm në vargje dhe rrëmbejnë në gjirin e leximit të gjithë dashamirësit e poezisë. Këndojnë në vargun e tyre si mozaiku i sinfonisë pranverore. E shohin botën plot gjyra. Flasin me të në ëndrra dhe në rrugë. Në netë të qëta dhe në netë me zhurmë. Ata lartësojnë personazhe duke i bërë të pavdekshëm në panteonin e kujtesës. Poetët thyejnë çdo barrierë me shpitin e tyre poetik dhe rendin si zog i lirë që thyen kafazë robërie. Vetëm shpirtin e poetit nuk e lidhin dot, sado t’ia censurojnë vargun. Ai qëndron lartësive, si majat e maleve që godasin retë dhe bisedojnë me yjet. Poetët dashurojnë shumë me vargun e tyre. Ndoshta janë ‘dashnorët’ më modernë të rruzullit. Gjuha e tyre është e krehur, e ëmbël, melodioze, lirike, por dhe e trishtë. Shpeshherë shpirti rend mërguar. Kërkon të bukurën ‘e shëmtur’ e të plagosur nga përbuzjet. Ata rendin thellësive e damarëve të ujrave të kristalta. Aty marrin ushqimin e muzës së tyre poetike. Dhe flasin e flasin. Herë përqafojnë dhe herë çjerrin maska. Kështu flasin dhe poetët tanë gorarë. Me gjuhën e mallit. Me kokën kthyer pas, diku aty, nga ballkoni i mërgimit. …… Ata vijnë me jetëshkrimin e tyre:

Vehbi Skënderi

Vehbi Skënderi lindi në vitin 1927 në fshatin Strelcë të krahinës së Gorës. Në maj të vitin 1943 i bashkohet luftës antifashiste. Pas çlirimit shërbeu në ushtri deri në vitin 1949. Më pas do të punonte në detyrën e redaktorit në organe të ndryshme të shtypit deri në vitin 1968. Në vitin 1971 nis punën në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” me detyrën e redaktorit. Studimet e larta i ka kryer në Universitetin e Tiranës në vitin 1959. Vëllimin e parë me vjersha e titulloi “Këngët e para”, botim i vitit 1953. Më vonë do të botonte librat: “Vjersha”, 1958 . “Fletë nga ditari im”, 1963. “Vjershat dhe poemat e Drinit”, 1970. “Vrasja e Ofelisë” Prishtinë, 1971. “Shqiponjat e Vermoshit”, 1972. “Vazhdim i një bisede”, 1972. “Përsëri mëngjes”, 1974. “Poezi”, 1973. “Kumbojnë vitet”, 1984. “Nxitoj”, 1988. “Bëjmë sikur”, 1995, “Hëna e vjedhur”, 1996, “Zvicra, Shqipëria ime”, 2004, “Mirëmëngjes, Shqipëri”, 2012.

Në vitin 1963 është vlerësuar me çmimin e Republikës. Vehbi Skënderi është poeti gorar që ka çarë i pari rrugën e poezisë në atë trevë dhe një ndër më të njohurit e poezisë shqipe. Poezia e tij është rrjedhëse, melodioze, e frymëzuar dhe mbështetur fort në tabanin kombëtar. Kryevepra e Vehbi Skënderit mbetet “ Vrasja e Ofelisë”, me të cilën i ngre një himn trimërisë dhe bukurisë së femrës shqiptare. E vendos atë në lapidarin e padeksisë së kujtesës si një simbol që ngjizet në shpirtin pikëllues dhe të përmallshëm. Yje që mbeten në gjurmë historie shkruar me gërma gjaku dhe lavdie.. Gjithashtu ai ka një stil të veçantë me lirikat e tij. Vehbiu e përfaqësoi me dinjitet vargun e poezisë duke kaluar përtej krahinës së tij si një zë i afirmuar kombëtar.

Ymer Nurka

Një tjetër figurë e rëndësishme e letrave të letërsisë gorare është dhe poeti e fabulisti i mirënjohur Ymer Nurka. Lirik i njohur, kritik letrar, fabulist i zëshëm, analist me shpirt atdhetari, kritizues modern. Ai lindi më 27.09.1965 në fshatin Strelcë të krahinës së Gorës, rrethi i Korçës. Në vitet 1980 filloi të jetojë në Durrës, ku përfundon dhe shkollën e mesme të përgjithshme. Në vitin 1992 mbaroi studimet e larta në Universitetin e Tiranës, Fakulteti “Histori-Filologji” dega Gjuhë dhe Letërsi Shqipe. Në vitin 1992 po në universitetin e Tiranës mbaron studimet pasuniversitare në Fakultetin “Shkenca Sociale”, dega Psikologji Sociale. Dy vjet rresht ka dhënë lëndën e letërsisë shqipe në një nga gjimnazet e zonës së Kavajës, ku u njoh më afër me jetën e njerëzve në fshat, për të cilët shkroi mjaft artikuj problemorë për hallet dhe shqetësimet e tyre. Nga viti 1993 deri në vitin 2005, punon në administratën shtetërore pranë Ministrisë së Punës si inspektor pune për qarkun e Durrësit, ku ka kryer mjaft kualifikime profesionale. Që në vitet ’80-të është marrë me krijimtari letrare dhe ka botuar poezi dhe piblicistikë në shtypin e kohës. Në vitin 2003 del libri i tij i parë me fibula “Zëra në xhungël”. Në vitin 2004 boton tre libra të tjerë, po në gjininë e fabulës me tituj:
1.“Marshi lukunisë”. 2. “Kuvendi i qenve”. 3. “Zbori i kafshëve zbatharake”.
Në vitin 2005 boton gazetën letrare “Pena” si organ i shoqatës së shkrimtarëve “Pena e kaltër”, ku ishte dhe president i saj. Në vitin 2006 boton vëllimin me njëqind e një sonete, titulluar “Gjysma”. Në vitin 2013 boton vëllimin me lirika “Peng midis ekuinoksesh”. Ndërsa botimi i tij i fundit vjen me titulli: ‘Lirika dhe balada’, 2025. Ymeri është fabulisti i mirënjohur jo vetëm në Gorë, por në mbarë vendin, ku me sarkazmën e vargut të tij mbjell plot mesazhe të forta për mbarë shoqërinë. Me plot bindje e themi se ai qëndron në një linjë nga pesha me fabulistin e mirënjohur shqiptar Ferit Lamaj. Gjithashtu lirikat e tij mbushur plot pjalm e bëjnë një zë të fortë melodioz dhe një poet lirik përtej krahinës. I këndon kaq përmallshëm dashurisë duke e vënë atë në dimensione të lirikëve të mëdhenj si Lasgushi, por dhe përtej kufinjve. Pena e tij ngjyhet me bukurinë dhe ngjyrat pranverore të fshatit të tij të lindjes, Strelcë.
Poetët shtegëtojnë rrugëtimesh po foleza e tyre është aty ky rreh zemra. Me lirikat e Ymerit ndihesh gjithmonë dashuruar.

Nexhip Bashllari

Nezhip Bashllari lindi në Zvarisht të krahinës Gorë rrethi i Korçës më 01.09.1944. Ka mbaruar shkollën Pedagogjike “P. N. Luarasi” në Korçë në vitin shkollor 1963, si dhe ka ushtruar profesionin e mësuesit deri në vitin 1968 në Vrëpckë të Korçës. Në vitin 1970 ka përfunduar Shkollën e Bashkuar Ushtarake të Oficerave dhe ka shërbyer në ushtri në profesione të ndryshme deri në vitin 1993. Në vitin 1981 ka përfunduar studimet e larta në shkencat politike. Momentalisht jeton jashtë atdheut, në Kanada.
Botimet e tij janë:
1.“Sinfonia e fshatit tim”, poezi, 2004. 2. “Mall i brengosur”, poezi, 2005. 3. “99 haiku dhe një zemër”, haiku, 2006. 4. “S’kam kohë të vdes”, poezi, 2007. 5. “Zvarishti”, vështrim historik, 2010. 6. “Krushqit e një nate me hënë”, tregime dhe rrëfenja, 2016. 7. “Ikje pa lamtumirë”, poezi. 8. “Fllad dëshirash”, poezi 2019.
Poezia e tij mbart dashuri për krahinën. Aty ku kujtimet mbeten testament dhe brez kujtese. Ku buka vjen më e ëmbël, ku uji rrjedh më i freskët, ku ajri ledhaton mushkëritë, ku ëndrrat përqafohen veç me pragun e shtëpisë. Poezia e tij vjen si vesa e mëngjesit ngjyer nga mallëngjimi.

Petrit Braçe

Rrjedh nga një familje me tradita të herëshme patriotike, nga dera e madhe e patriotit të njohur Cane Lozhani, anëtar i Nën/Komitetit të Fshehtë Krahinor të Gorës “Për lirinë e Shqipërisë”-1906. Ka lindur më 9 Maj 1950 në Lozhan, Korçë. Pas mësimeve të para në vëndlindje vazhdoi gjimnazin në Maliq. Ka qënë aktivist i palodhur në punën me rininë në aktivitetet e shumta kulturore-sportive. Më tej vazhdoi studimet në Akademinë Ushtarake “Skënderbej” në Tiranë, në Fakultetin e Artilerisë dhe u diplomua oficer i ushtrisë popullore. Ka punuar 25 vjet oficer në Divizionin e Tiranës deri kur doli në lirim në kuadrin e reformës në ushtri më 1996. Pasioni i tij kanë qënë librat, leximi, veçanërisht letërsia artistike duke krijuar një bibliotekë me qindra libra. Krahas studimit profesional është marrë me publicistikë dhe krijime letrare duke botuar herë pas here reportazhe e poezi në organet e shtypit ushtarak si “Luftëtari”, “10 Korriku”, por edhe në gazetën “Zëri i Rinisë”. Ka botuar librat: “Këngë malli dhe dashurie”-poezi; “Gorë moj, fisnikja Gorë”-poemë epiko-lirike; “Njerëz të thjeshtë me zemër të madhe”-publicistikë dhe “Kënga ime në vite”-poezi. Shoqata Gora ka vlerësuar punën dhe kontributin e tij për 25 vjet me radhë në Shoqatë dhe gazetën “Gora”, ku dhjetra kronika, ese, portrete, reportazhe, madje dhe qindra foto mbajnë firmën e tij, Kryesia e Shoqatës i ka akorduar titujt e lartë: “Nderi i Shoqatës” dhe “Nderi i Krahinës”. Petriti ka banuar dhe banon në Tiranë. Vargu poetik i autorit, frymëzuar nga aroma e vendindjes i troket dritareve shpirtërore dhe hyn në portën e mallit duke e mbushur plot magji mendimi. Ai lundron me të thellësive të tij, shpalos mesazhe të qarta dashurie plot nostalgji. Vallëzon me vargun dhe i jep atij bukurinë e një kërcimtari që kridhet në ajër dhe ledhaton tokën kur e shkel fajshëm. Mallin për fshatin, për babanë, për nënën, për rininë e derdh në vargje. Aty ku poetët gjejnë çlirimin emocional dhe paqe me veten. Lirizmi i tij në vargje rrjedh si burimet maleve të fshatit të lindjes, të cilin autori e rrëmben nëpër poezi, duke e bërë mikun letrar. Veç kështu janë poetët, brenga e malli janë ushqim dhe muzë poetike.
Urime nga zemra poetë të nderuar dhe bij të Gorës!!!

ISMAIL QEMALIT Sonet nga PETRO MARKO

FATOS, burimi që çele po shtohet,
Dhe nuk do shterret jo, bota t’humbasë!
Sa zëri i qiellit fundi! të bërtasë
-Drita e djellit mbi dhe të pushohet!-

Vepra e jote, përdita ndriçohet!
Po ti o Burrë, na ike pa gas,
Na le përjetë, po ti le pas
Lirinë, Lirinë që Kombi lëvdohet.

Heshtur ti prehesh mestuar në varr,
Dhe shqipja e lirë flutron si e marrë,
Vërtitet nga brigjet në fush’ e në mal,

Zëmrat shqiptare përvlohen si zjarr!
Pa digjet dhe Vlora, djepi ku u shpall
Idea jot’ e shënjt’ o Ismail Qemal!

1932

Jusuf Buxhovi: Serbia është “krijuar” nga shqiptarë

Komentet

Cancel reply

Lajme të ngjashëm

Mesazhe universale nga “Flladi i Orientit”! Poezia perse si urë kulturore, nga lindja te lexuesi shqiptar- Nga SEJDO HARKA

ROMANI „ë“ nga Jehonë Kicaj – SHTËPIA BOTUESE„WALLSTEIN” GÖTTINGEN, 2025 – QASJE DHE MBRESA Nga Seveme Fetiqi

Tri poezi nga RUZHDI GOLE

Intervista- Pandeli Koçi: Te “Naim Frashëri” u botuan veprat që i dhanë Kadaresë famë ndërkombëtare dhe e çuan drejt kandidimit për Çmimin Nobel në Letërsi para vitit 1990

Pse jepen çmime në Panairin e Librit, kur Juria nuk paska kohë për t’i lexuar të gjithë librat?!- Nga BUJAR HUDHRI

Panairi i librit mund të japë vetëm çmimin e karrierës. Jo si deri sot

Ilija Erenburg për Majakovskin, Eseninin dhe Pasternakun

Atë ditë që nxora nga goja fjalën e parë- Cikël poetik nga ANTON PAPLEKA

POETIKË

KUR TË VDES

KANATI QË PËRPLASET NGA ERA

NË LOJËN E JETËS

SHTËPIA E HESHTUR

ANTIKËNGË

PUSI I HESHTJES

MA KANË VJEDHUR TË QESHURËN

I NGJASHËM ME NJË MBRET

NJERKËDHEU

STATUJAT E ISHULLIT
TË RAPA-NUIT-SË

TËHUAJTJE

TA THYESH SI NJË QELQ

Homazh për Sejdi Berishën në njëvjetorin e vdekjes: DHIMBJA QË HESHT DHEMB FORT MIKU IM!…- Nga TAHIR BEZHANI

KABALISTI I BROADWAY-T LINDOR- Tregim nga ISAAC BASHEVIS SINGER (NOBEL, 1978)- Pёrktheu: Mimoza Erebara

ROMANI “I ARRATISURI” – VLERA TË SPIKATURA TË RRËFIMIT BASHKËKOHOR -Bisedë e Fatmir Musait me Taip Sulkon, për romanin “I arratisuri” dhe procesin krijues.-

KUR BIJTË E SAJ I VLERËSON KRAHINA- Përgatiti: Besnik Bedollari (Poet, publicist)

ISMAIL QEMALIT Sonet nga PETRO MARKO

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

Komentet

Panairi i librit mund të japë vetëm çmimin e karrierës. Jo si deri sot

POETIKË

KUR TË VDES

KANATI QË PËRPLASET NGA ERA

NË LOJËN E JETËS

SHTËPIA E HESHTUR

ANTIKËNGË

PUSI I HESHTJES

MA KANË VJEDHUR TË QESHURËN

I NGJASHËM ME NJË MBRET

NJERKËDHEU

STATUJAT E ISHULLIT TË RAPA-NUIT-SË

TËHUAJTJE

TA THYESH SI NJË QELQ

Lajmet me interesante

Lajmet e fundit

ARKIVA E LAJMEVE

RRETH NESH

NEWS LETTER

SOCIAL

STATUJAT E ISHULLIT
TË RAPA-NUIT-SË