VOAL

VOAL

Rrëfimi i përkthyesit – Ora 09.00: Fyhreri u shtang pas ultimatumit

September 2, 2015

Komentet

Në burgun e Spaçit kishim djalin e tezes së Enver Hoxhës! Para se të vdiste tragjikisht, e pyeta për kushëririn e tij dhe…

Shkëlqim Abazi

Tash në pleqëri, ndjej detyrim të rrëfej të vërtetën time, ashtu siç e jetova. Të flas për burrat modestë, që s’u mburrën ndonjëherë me bëmat e tyre dhe për të tjerët që regjimi u mbylli gojën e, i groposi në skërkat pa emra. Në asnjë rast s’marr përsipër, të uzurpoj monopolin e së vërtetës apo, të pretendoj dafinat për një ngjarje, ku qeshë i pranishëm rastësor, ndonëse u rreka me shpirt të ndihja sadopak miqtë e mi, që më shmangën me takt dhe me dashamirësi: “Byrazer, hap sytë… mos u përzje… se edhe dy muaj e pak të kanë mbetur”! Merak që m’u qep si hajmali, nga mëngjesi i datës 21, 22 dhe 23, maj 1974, madje më ndoqi edhe muajt në vijim, gjersa më liruan. Sidoqoftë, gjithë ç’ pashë dhe dëgjova ato tri ditë, s’do doja t’i merrja në varr.


 

“Ma gëzofshi”!

“Pasi të qorrojmë ty”!

“Me mua ç’patët”?

“Na prishe foletë”!

“Unë”?

“Ti me të tjerët, na vutë dinamitin”!

“S’kemi faj ne”!

“Ç’rëndësi ka, a i shponi ju vrimat”?

“Të detyruar”!

“Mos i bëni”!

“Na kanë shtënë në burg, more”!

“Aty u pafshim! – krra-a-u, krro-krro, krra-a-u”.

“Ç’mallkim i rëndë”!

“Mos pafshi dritë kurrë më! – krra-u, krro-krro, krra-a-u”.

“Kurrë më”?

“Po, kurrë më! – krra-u, krro-krro, krra-a-u”.

“Thojini Alain Poe-së”!

“Ia thamë dikur, tani s’është nevoja, se e kemi mes nesh”!

“Me ju, edhe ai qenka bërë korb”?!

“Ai ka qenë korb me gjallje, o i nxirosur! S’e fliste kot gjuhën tonë! Por edhe ju ashtu do përfundoni, o korbët ju! – krra-a-a-u, krro-krro, kra-a-a-u”! shpesëria u var mbi tokën sterre me sqepa dhe çaponj çapëlyer.

Çova duart i lemerisur. U ndeh reja, u nxi dielli, shkapeti rrufeja, u ça qielli dhe e ndau orbitën midis. Rrufetë zigzage gjarpëruan si gjuhë të zeza harpiesh nga vrimat e piritit dhe shkarkuan mbi horizont, tërë zezonat e ferrit.

Oshtima, bubullima, kërcëllima, gjëmime, rrëzime, shtërzime ndezën rruzullimin me gjuhë të zeza zjarri, bash si karboni, fshikulluan eterin si bishtra kuçedre dhe u plasën me rropamë mbi kodrat e Spaçit, zaptuan vrimat e zeza të piritit dhe u ngucën e u sulën në to, shkallmuan rezistencën e shkëmbit dhe çelën galeri të reja.

“Zona e dytë është këtu”? – gjëmoi një zë.

“Me se mund t’iu shërbej, zotëri”?

“Do përcëlloj krejt malin, me rrufetë shigjetare”!

“Cili qenkeni ju, o gjëmimtar”!?

“Zeus-i-i”! – gjëmimi gjëmoi gjëmëmadh.

“A-ha, të mora për Malon”!

“Për kë the”?

“Malon, tellallin tonë”!

“Kaq i tmerrshëm, na qenka ky Malua”!?

“Shëmbëlleni nga zëri! Pastaj u dija në Olimp, zoti Zeus”!

“Kam qenë dikur, tani ndërrova jatak”!

“Me Malon”?

“Ç’Malo ziu o qyqar, komunistët hipën në Olimp, unë zbrita në Spaç”!

“Më vjen shumë keq”!

“Mos të të vijë hiç”!

“S’i prishet rehati robit, në këtë moshë”!

“Hë jam Perëndi, zotëroj urat e zjarrit”!

“E kam të mësuar në mitologji”!

“E pra, do t’u pjek”!

“Ç’ju kemi bërë vallë”?

“Dikur më vodhët zjarrin, tani më vutë minat”!

“S’kemi faj, ata duan pirit…”!

S’më plas fare, për punët tuaja”!

“S’u plas the”?!

“Po, o të plasshin kokërdhokët…”!

Plasi një rrebesh që ruana zot! Toka u bënë njësh me qiellin. Rrëshekët e zinj kamxhikuan dheun me shi acid dhe pikla fryrë. Nga grykat e galerave vërshuan vrundujt me furi çmendurake dhe qitën ç’gjetën në bark.

Flakën në humnerë shtretër vagonësh me rrotat në hava, kazanë të shformuar e të grisur, shina të gërryera, tubo të shqyera, trupa të kalbur e të shkulur me rrënjë, lopata të ngrëna, kazma të rëna, bishtra të thyer, karton-kapa të shqyer. T’u përzien si ushta mesjetare leva e qysqi të ndryshkura, me kurmet cullak të të dënuarve politikë, lerosur me gjak piriti dhe policët me yllin ngulur në zhapën e ballit.

Gulfa skëterrore u plas mbi faqen karshi dhe mori rrokullimën teposhtë në kolektorin kërmëz që shkumonte, ziente e shtërzonte, gërryente e përpinte, thëthinte e treste në acid sulfurik, gjithë ç’gjeti para. Nga majat me borë zeshkane u vithisën ortekët, përrenjtë gjëmuan me rrapëllima marramendëse, lumenjtë buisën dhe llurba e zezë përpiu gjithësinë.

Globi ndërroi trajtë, u shkul nga tabani lumi, brigjet, lugina, delet e zeza dhe baresha sterrë, sakaq humbën kodrat me pyje të zinj dhe malet me borë zeshkane. U përmbys horizonti dhe u tret panorama, vrimat e piritit mbetën pezull në ajrin ku sterronin si gojë e shqyer kuçedre, gati të gllabëronin dënuarit politikë, bashkë me orbitat dhe galaktikat.

Kataklizëm!

U shkartis bota, globi mbeti skilet, minierat u kacavarën në hiç! Nga ëndrra në zhgjëndërr

“Ruana o Zot”, luta Fuqi plotin, që s’di në më dëgjoi, i zënë me punët qiellore…! Po më dëgjuan shokët.

“Këtu jemi, s’kemi ku vemi”!- përsëriste Havzi Nela, kur policët injorantë ngatërronin numrin dhe na kthenin së dyti në apel.

“Boll na lodhe kryet Smail, e dimë ku jemi”!- ia kthente Esat Kala, sa herë përsëriste tellalli papagallçe kartelistin, kur na ndërronin frontet e punës.

Kurse Xhelal beu ua priste shkurt:

“Nga do Partia”! kur e pyesnin nga vinte.

Pra shokët i dëgjuan proçkat e mia sepse s’kisha ku shkoja, doja s’doja, do vegjetoja në atë shtatëdhjetë centimetrash, që më kish taksur Partia.

“Vajti akshami, or mik”! – më tundi Rizai. – “Do çuar ne doktori ky çun, ce iku nga fiqiri, bre”!

“S’është fillaqia ja pedhja o Xake, s’ka jatro, ja aftos, na muti manas to komunismos”! – ia pati Barba Nashua, gjysma shqip, gjysma greqisht.

“Zona e dytë, brigada e…”!

“Me kë fjalosesh, biro”?

“Me Malon, me malin, me borën, me djallin, me Hadin, me Ferrin, me Zeusin, me Cerberin, me qiellin, me diellin, me lumin, me brigjet, me shtigjet, me shiun, me jugun, me veriun, me rrufetë, me vetëtimat, me korbat, me vrimat, me minjtë, me policët, me Zotin, me…”, – vazhdova përçartjen.

“Mblidh mendjen bir, kokërr gruri është e shkreta dhe fiu…”!

“Shkunde o Zake, ce i ikën dhitë”! – Xhelal beu jepte e merrte, dy shtretër më tutje.

“Lëne mër jahu, të nginjet me hije e lugetër, pa na këtu jena, kur t’i dalë pija flasim”! – sugjeroi Ali Nelku, nga përtej korridorit.

Dëgjoja por s’kuptoja, sepse ato çaste, isha në ajrin me korbat e zinj, flatër më flatër, me Alain Poe-në. Në darkë e mblodha veten, mposhta lodhjen psikologjike e fizike, që më la pleuriti i para do javëve dhe nisa arsyetimin.

“Emërimi u bë fakt, shumë më të sëmurë se unë do rropaten në atë zonë, një më shumë një më pak, s’ngre kandar, neve na konsiderojnë kafshë pune dhe na shpien ku është barra më e rëndë”!

Më lipsej të njihesha me shokët, që do iu bashkëngjitesha të nesërmen. Takova brigadierin, një korçar gërdallë me emrin Mensur, që më tha se në grup isha me Tomorin, (Balliun) që e thërrisnim Tomçe, për ta dalluar nga Allajbeu dhe një dibran.

“Tomçen do ta kesh minator, është nga Çekini i Gramshit, ka një motër të martuar në Berat dhe e ke biçim patrioti” – nisi shpjegimin Mensuri.

“Tomçen e kam mik, po tjetri”?

“Osmani, kushëri me Studentin”.

“Pa emër qenka ky Studenti”?!

“Oh-u-a, s’e njeh Studentin tine”? – bëri të habiturin.

“Jo”! – ia ktheva.

Kur mori të ikte, ktheu mendjen dhe u rrotullua sa i krisën eshtrat si dëng purtekash:

“Ahmeti, mo”! – më pa si tuhaf: – “Gjithë Spaçi i njeh Ahmet dhe Osman Avdinë”?!

“Spaçi mbase i njeh, por unë s’po njoh as veten”! – e ngjatjetova dhe u largova. Në derë sa s’u plasa me Myslimin.

“Për ku me kaq yrysh, byrazer”?

“Për në orizoret kineze”! – shkërbeva Esat Kalën.

“Lërjua Esatit dhe Xhelalit, orizoret, thuamë ç’të ka gjetur”? – këmbënguli serioz.

“Asgjë për t’u shënuar”!

“Pse je shpërqendruar kësisoj”?

“Epo zona e dytë, vëlla”!

“Kurajë, s’je vetëm”!

“S’para ndihem mirë me shëndet”!

“Kush qenka mirë këtu? Një murdallëk jemi të tërë”!

“Natën e mirë”! – dhe bëra të ikja.

“Prit, me kë të kanë caktuar në grup”?

“Me Tomçen dhe kushëririn e një farë student”!

“Tomorin e kemi tonin, ndërsa Osman Avdinë…”?

“Kështu e quajnë më duket”!

“Ai dhe i kushëriri, janë djem florin”! – i mburri piktori.

“Mbase, unë s’i njoh”!

“Kur t’i njohësh, do më japësh të drejtë”! – më uroi natën e mirë dhe bëri për nga banjat.

Atë natë e gdhiva me ëndrra, m’u fanitën vagonë që shtypnin kurme njerëzorë pas armaturës, tavane që shembeshin dhe shtrydhnin fatzinjtë, policë me tela bari, në rripin e pantallonave…!

Kur lajmëruan zgjimin fishkëllimat e gjarpërinjve, pasuar nga zgurra e Malos, mua më kish dalë gjumi me vakt. Iu bashkova gumëzhimave të të transferuarve që kërkonin shokët në ecejaket; banja, çezma, kuzhinë, gjersa mora kalvarin mes mikut të vjetër, Tomçes dhe Osmanit, që e takoja së pari.

Qyfyre burgu

Në bërrylin ku ktheheshe në brigadën e parë, grindeshin dy zhelanë, sa dëgjohej që larg: “Hë mo Veri, si po ju venë punët në Kamboxhia, Laos, Vietnam i Jugut dhe Kore e Veriut”!

“Lermë rehat o Xhelal bej, të kam rixha, unë mezi ngrys ditët e mia, ti më ngatërron me dynjanë”! – i ktheu tjetri me të njëjtin ton.

“Pse ore, kot të ka prurë këtuzë Vekja tynë”!

“Pushti”! – ia pati tjetri.

“Po tinë, ç’na thua mo”? – m’u drejtua kur po kaloja aty pari.

I mbytur në andrallat e mia, s’ia vura veshin, por ai më cyti sërish:

“Fol një llaf, mo t’u mbylltë e mendjes”!

“Ç’të të them o Xhelal bej, s’të përgjigjem dot tash për tash sepse, sa jam nisur për Azi, me t’u kthyer, sosh do të jap xhevap”! – ia pata me thumb.

“Çap ku ka nevojë Partia”! – ia dha të qeshurës me gjithë shpirt: – “Ha- ha-ha”! – njësoj si në Reps dhe iu kthye atij që po kruhej:

“Zike, ai kushua yt, e vlerëson tepër këtë djalkën, e pikasi qysh në Reps, se do bënej kuadër dhe po e çon në zonën e dytë për eksperiencë”!

“Ua-a, ç’na u bë ki Xhelali mo, s’la gjidi pa çërmuar, edepsëzi”! – m’u ankua viktima.

“E paske zënë me Njazinë sot, Xhelal bej”? – e cyti Osmani.

“Punët e mira nisin menatë, o djalë! Pse ore, kot thonë; dielli duket në sabah! Kujt mund t’i besosh më shumë, se djalit të tezes”?

“I biri kurvës”! – ia ktheu flakë për flakë tjetri.

“Hajt mo, tezen tënde po shan:!

Pjesën më të ligë timen!

“E di ç’keni çuna, hidhni këmbët se s’na hyjnë në hesap punët e të tjerëve”! – e ndërpreu Tomçja. U shkëputëm dhe vijuam rrugën drejt vrimave të zeza.

Dy grindavecët, ishin Xhelal beu dhe Njazi Gorica nga Gjirokastra, njëri figurë emblematike në burgjet politike dhe tjetri, me ç’thoshin, djalë tezje i Enver Hoxhës. S’di sa e saktë ishte kjo fabul, por të tillë e përgojonin, madje edhe gjirokastritët: Laver Minxhai dhe Mërkur Babameto, që pranonte edhe vetë, se ish gjak me Enverin.

Sido që me Njaziun s’lidha dot miqësi, ngaqë rrinte i tërhequr, në rastin e vetëm kur munda të flisja shtruar, ia shpreha me takt ç’ka kisha dëgjuar dhe ai pohoi, se ishte e vërtetë. Kur e pyeta se si kish ndodhur të përfundonte në burg djali i tezes së të madhit, m’u shfre me mllef:

“Biri i kurvës, ai s’ngjan as nga fisi i të atit, as nga i s’ëmës, as nga shtati, as nga inati, as nga terbietet, as nga syfetet!”

Natyrisht atëkohë i mora me rezerva, prisja rastin t’i gjeja terezinë, që ta hapja sërish këtë temë, por fatkeqësisht ky shans s’mu dha, sepse Njaziu, do humbte jetën tragjikisht.

Ai punonte në brigadën e mirëmbajtësve, mbase i vetmi privilegj si djalë “teze” i të Madhit, kur të tjerët rropateshin nëpër galeri.

Në shërbimet mbështetëse, caktonin o të moshuar, o të sëmurë me një vandak raporte, o spiunë, që i çonin për relaks pas “shërbimeve” të vyera, o ndonjë individ me suport nga lart.

Njaziu i përkiste kategorisë së fundit, ndonëse të vjetrit e mbanin për burrë me karakter, të pa kompromentuar me Sigurimin dhe me operativin, gjithsesi rrinte i stepur dhe ishte tip i vështirë.

Një ditë, patrioti im, Halim Qejvani shkarkoi vagonin me mineral në himozhën e zonës së tretë, një goxha gur kërceu jashtë spondëve dhe u vithis teposhtë lugut, aq shpejt, sa afër fundit i shëmbëllente flurudhës gjyles. Punëtorët e sipërfaqes, pastronin dherat e depozituara nga rrëketë e një dite më parë, nën rrëzimë. Sido që Halimi vuri ulërimën: “ruhuni, ruhuni”! dhe të gjithë u alarmuan, tragjedia ndodhi.

Guri rrëmbeu edhe gurë të tjerë, në trajektoren çmendurake, sa thuaj po derdhej lumi i skëterrës, furia e ortekut shkëmbor, s’i la mundësi reagimi qyqarit Njazi, një shkëmb iu plas në kokë dhe ia shpërndau trutë, në llurbën e pellgaçeve.

Djali i “tezes” së Njëshit, përfundoi në gropën pa emër, ndërsa Halimit i futën një treshe mbi dënim dhe e mbyllën dosjen me poshtëshënimin:

“…me gjithë instruktazhet e pareshtur dhe këshillat e përhershme për mbrojtjen nga aksidentet në punë, viktima s’u tregua i kujdesshëm, si pasojë gjeti vdekjen e menjëhershme, ndërsa shkaktari i aksidentit, mori dënimin e merituar. Etj., etj…”!

Shumë mirë mund të përdorej togfjalëshi, aq në modë atëkohë: “Një armik më pak”

Zona e dytë

Shkelja për herë të parë pas gati tetë muajsh, në faqen verilindore të kodrës së Gurth-Spaçit. Më kishte çuar puna gjer te rrëkeja vertikale, matanë vijës që e ndante shpatin, në dy pjesë gati simetrike.

Kur atë mëngjes kalova bërrylin në hundën e dalë, m’u shfaq një panoramë që s’ndryshonte kushedi me atë që shihja përditë, sidoqoftë ishte një horizont i panjohur. Vendi pothuaj gjithaq i zhveshur nga bimësia, do shkurre përcëllake të shpërndara çrregullt mbi sipërfaqen e vithisur, s’gëzonin luksin të bëheshin pemë, nga prezenca e ekstraktit të piritit.

Ca hapa nën rrugë vazhdonte vargu pafund i shtyllave të rrethimit, mbi tri metër i lartë dhe karakollët e rojeve. Cerga e telave gjembaçë, përshkonte rrëzimat dhe honet gjer në një kurriz, ku merrte kthesën nëntëdhjetë gradë dhe ngjitej terma shpatin, për të humbur sysh mbi galerinë e fundit. Memorie.al

Gjyqi i deputetëve- “Çohu se të ka ardhur urdhri për t’u pushkatuar”- Dëshmia e trishtë e djalit të intelektualit

Ka qenë vetëm 3 muajsh, i sapo lindur, nga dita kur e ndanë me të atin, të cilin nuk e pa, nuk e njohu, nuk e takoi kurrë. I mbetur jetim vetëm më të ëmën, pastaj fëmijëria, adoleshenca, rinia, djalë me një baba të pushkatuar, një persekutim që e ndoqi për shumë vite. Me pak informacion nga ajo çfarë kishte ngjarë me të atin, as edhe emrin nuk mund t’ia përmendte, që si trashëgim, kujtim, i kishte lënë mbiemrin, një orë dore, dhe diplomën. Me nënën, një grua fisnike, që e mbajti në heshtje atë dramë, që e goditi kur ishte vajzë e re, e bukur, sapo martuar, dhe me një fëmijë të sapo lindur. Një kalvar i gjatë, nga arrestimi i bashkëshortit, hetuesia, procesi gjyqësor, dënimi, më pas, jeta mes vuajtjesh, dhe rritja e fëmijës pa baba.

 

Kjo është historia e Artan Kokoshit, djalit të Abdyl Kokoshit, i dënuar me pushkatim më 1947-ën, me “Gjyqin e deputetëve”. Prej vitesh është larguar nga Shkodra dhe Shqipëria, për në Toronto, Kanada, ku sot jeton bashkë me gruan, dy vajzat, mbesa e nipër, me vëllain Amirin dhe familjen e tij. Në një rrëfim jo të lehtë për ta treguar e shkruar, një plagë e madhe në jetën e tij, i rezervuar, Artani i rikthehet asaj ngjarjeje, nga hakmarrja e Enver Hoxhës për Abdyl Kokoshin, pas propozimit për ta bërë Kryetar të Gjykatës së Lartë, te provokimet, kërcënimet e Sigurimit të Shtetit ndaj nënës së tij dhe fotografia enigmatike me Enver Hoxhën, që nxiti reagimin dhe ndëshkimin e profesorit të elektros në universitet.

Të gjithë nën akuza, procese gjyqësore, deri edhe së bashku nën torturat, hetuesitë, qelitë, birucat, pastaj dënimet, pushkatimet, burgime, në këtë pjesë të dytë të shkrimit ai do të rrëfejë për Engjëll Kokoshin, vëllain e Avdyl Kokoshit. Edhe ky i dënuar nga regjimi i egër, shoqëruar me vite pafund të kaluara në burgjet komuniste. Gjithçka nën një rrëfim, që për herë të parë, Qazim Kokoshi, djali Engjëllit, tregon ferrin, vitet e burgut, vuajtjet e të atit të tij, familjes, përndjekjet gjatë viteve të diktaturës: “Atë që kanë hequr ata, të tilla vuajtje, mos i provoftë askush”, shprehet ai.

Të gjitha kujtimet i ka nga çfarë i ka treguar Engjëlli, shumë vite më vonë, pasi kishte dalë nga burgu, ishte martuar dhe kur Qazimi, djali i tij i vetëm, që trashëgon emrin e gjyshit, ishte rritur dhe mund të fliste me të atin. “Babai, nga një antifashist i deklaruar, më pas i dënuar nga komunistët. Nga një familje patriotike, të gjithë përfunduan në burgjet e diktaturës”.

Z. Kokoshi, diçka për Engjëllin babain tuaj?

Në vitin 1942, babai mbaroi shkollën e mesme Tregtare të Vlorës. Ka qenë i arrestuar një herë në kohën e fashizmit, rreth 6 muaj, si antifashist. Kam një dokument që e tregon qartë, urdhrin e dhënë prej karabinierisë italiane në Vlorë, ku shkruhet se; “Ëngjëll Kokoshi, rrjedh nga një familje nacionaliste. Ai është nipi i të njohurit Qazim Kokoshi, që ka marrë pjesë aktive në demonstratat, me një qëndrim të hapur antifashist”. Sidoqoftë, babai do të arrestohej në 29 nëntor të vitit 1944, por kësaj radhe nga komunistët dhe pasi mbahet rreth 6 muaj i burgosur, lirohet.

Ri-arrestohet përsëri në 9 shtator 1946 dhe më 23 nëntor 1946, duke u akuzuar si; “armik i popullit dhe sabotator i pushtetit popullor”, dënohet me vdekje, kur ishte vetëm 24 vjeç. Kur i ka mbaruar gjyqi, siç e organizonin asokohe, e nxorën që ta shihte populli i Vlorës dhe banorët e lagjes, ku disa prej tyre bërtisnin: “Tradhtarët në litarë”. Me vendim te Gjykatës së Lartë Ushtarake, i kthehet dënimi me 25 vjet, ndërsa Avdyli, vëllai i tij, dënohet me “Grupin e deputetëve”, me vdekje, me pushkatim.

Jepet dënimi me vdekje, pastaj ndryshon, por vuajtje janë pa fund?

Fillimisht e dënuan me vdekje, dhe ashtu ka qëndruar në burgun e Vlorës, rreth 78 ditë, në pritje për ta ekzekutuar, i lidhur këmbë e duar, me skafandër në kokë. Në kohën që ishte dënuar e provokonin, me tortura nga më të ndryshmet. Njëra prej tyre ishte, kur i shkonin në katër të mëngjesit në qeli, i thoshin; “Çohu se të ka ardhur urdhri për t’u pushkatuar”, duke e detyruar të hapte gropën, varrin e tij. Kjo gjë u përsërit disa herë, pastaj e kthenin prapë në qeli.

Ia ndryshuan dënimin, nga me vdekje, në burgim të përjetshëm, më pas ia kthyen me 25 vjet, pastaj në 17 vjet e tetë muaj. Pjesën më të madhe, 15 vjet, i ka kaluar në burgun e tmerrshëm të Burrelit. E filloi në “Qytetin Stalin”, në kampet e punës, në ndërtimin e aeroportit, erdhi ca kohë në Tiranë, pastaj e çuan në Burrel, nga ku doli në vitin 1964.

Edhe patrioti Qazim Kokoshi, xhaxhai i tij, ishte në burg së bashku me Ëngjëllin?

Mbasi e kaloi gjithë ato peripeci, dhe pasi e njoftojnë, që të ka ardhur falja, ishte një oficer që i thotë: “Meqë t’u fal jeta, çfarë do, kërko një gjë”. “E thjeshtë, – iu përgjigj babai, – dua të takoj Qazimin, xhaxhanë, që është në burg edhe ai në Vlorë, rreth 66 vjeç”. U takuan, sa u çmallën, në ato momente, ai vdes në duart e tij, aty ndërroi jetë.

Burgu i Burrelit ishte kthyer si “shtëpi”, për burrat e fisit Kokoshi?

Përveç babait tim, në burgun famëkeq te Burrelit, ishin dhe tre pjesëtarë të tjerë të fisit Kokoshi, Kudret Kokoshi, jurist, poet dhe përkthyes, mbaruar në Itali për drejtësi, i cili ishte arrestuar fillimisht nga Gestapo në Prishtinë dhe më pas internohet në Mat’hauzen, nga gjermanët. Lirohet në dhjetor 1944, arrestohet në Bari si antikomunist nga Brigadat e Kuqe dhe riatdhesohet në Shqipëri, në tetor 1945, dënohet me 25 vjet burgu, i akuzuar si “armik i popullit dhe sabotator i pushtetit popullor”, nga Gjykata Ushtarake e Vlorës, nga të cilat kryen plot 19 vjet.

Një ngjarje tronditëse, ajo me Fatoshin?

Fatosh Kokoshi, i biri i Qazim Kokoshit, jurist, në tetor 1947 dënohet 15 vjet, i akuzuar si “armik i popullit dhe sabotator i pushtetit popullor”, i cili mbasi kryen dënimin, del nga burgu në gjendje të keqe shëndetësore. Ishte i martuar, por nuk kishte fëmijë, dhe me shpresën se do të jetonte, i bën një kërkesë babait tim, (ndërkohe babai im Engjelli, kishte dalë nga burgu dhe kishte krijuar familje dhe ishte në pritje te lindjes time).

“Ëngjëll, – i thotë – jo të parin, por fëmijën e dytë, do të ma japësh mua”? Fatoshit ia kishin prerë shpresat për të jetuar dhe babai, për t’i dhënë sado pak gëzim, në fund të jetës së tij (edhe pse nuk e kishte në plan punën e emrit) i thotë: “Fatosh me lejen tënde, djalit që lindi, a mundet t’i vendos emrin e Qazimit, babait tënd”? Ai u prek, iu mbushën sytë me lot dhe i dha miratimin, por pas dy ditësh, ndërroi jetë dhe motra, e tij, vajza e Qazim Kokoshit, njëkohësisht gruaja e Reshit Çollakut, (“Hero i Popullit”), duke e qarë, i thoshte: “Vdiqe ti, por t’u ngjall babai”, duke iu referuar emrit tim.

Edhe Burimi, një tjetër Kokosh, në burgjet komuniste?

Burim Kokoshi, arrestohet 17 vjeç, në nëntor 1946, Gjykata Ushtarake e Vlorës, e deklaroi fajtor, për “krimin e pjesëmarrjes në organizatën e ‘Ballit Kombëtar’, në operacionet kundër partizanëve dhe ka treguar aktivitet të gjerë reaksionar, kundër pushtetit popullor”, duke e dënuar me 30 vjet burg, punë të detyruar dhe humbjen e të drejtave qytetare e politike, për aq kohë.

Thuhet se; kur ndërronin jetë pjesëtarë të fisit Kokoshi, familjarët, nuk mund të njoftonin dot njerëzit e tyre që vuanin nëpër kampe dhe burgje?

Po, kështu ka ndodhur, si p.sh., në vitin 1947, kur i vdes nëna, Meshtane, e cila vuante nga astma, Ëngjëlli ndodhej në burg. Nezoja, gruaja e Avdylit, ndonëse në një situatë të vështirë, dhe që nuk ishte e lehtë të komunikoje me një të burgosur, i dërgon një letër, ku e shpreh ngushëllimet, pasi në burg, nuk i njoftonin për asgjë.

Pas një kohe, babai i tij, Hasimi, i shkon në burg, për ta parë Engjëllin dhe për t’i dhënë pak ushqime, ai e pyet: “Si është nëna”? dhe menjëherë i thotë: “Pse nuk më ke thënë, që ajo ka vdekur”? Asimi (babai i tij) me lot ne sy i përgjigjet: “Më mirë të kisha vdekur unë, ajo mund të bënte pa mua, ndërsa unë nuk mund të bëj pa atë”. Dhe pas disa vitesh, më 1953 edhe ai ndërroi jetë. Babai, të dy prindërve të tij, nuk mundi t’i hidhte as dhe një grusht dhe.

Shumë vite të babait, në burgun famëkeq të Burrelit?

Në burgun e Burrelit e provokonin, kur bënin inspektime, ai reagonte ashpër. Hiqe batanijen dhe u thoshte: “Ja kushtet ku ne jetojmë, skandaloze, 6 muaj pa ilaçe, 70 vetë në një dhomë”. E merrni dhe e mbanin 30 ditë në qeli. Kur halla shkonte për ta parë në burg, i thoshin: “Thuaj vëllait, të mos i japi gojës”, gjë e cila ishte një sinjal, për ta përcjellë babait.

Thuhet se babai juaj, ka qenë në burg edhe me një italian, Teruzzi?

Është e vërtetë, pasi me babain, në burgun e Burrelit ka qenë edhe italiani Xhiuzepe Teruzi, kunati i Xhiakomino Pozelit, ish-portierit të kombëtares shqiptare në vitet e para të pasluftës. Teruzzi ishte martuar me Aurellia Poselli, një vajzë e bukur italiane, madje thonë se Enver Hoxha, e pëlqente, por ajo e refuzonte. Ishte kjo arsyeja, që ai morri hak, e dënoi, fillimisht me vdekje Xhiuzepen, pastaj me 20 vite burg, ku ai vdiq në Burrel, më 1952.

Ka qenë në një qeli me babain dhe Petrit Velajn, po nga Vlora. Pozeli u kthye në Tiranë më 1993, bashkë me nipin, takoi Ëngjëllin dhe shkuan në Burrel, në kërkim të eshtrave të Teruzit. Bënë kërkime, te qershiza siç i thoshin, i njohur si vendi ku varrosnin ato që vdisnin në burg, ku sot është stadiumi, por, nuk arritën të gjenin asgjë, asnjë gjurmë nga eshtrat e të atit.

Si rrodhi jeta e babait tuaj, pasi doli nga burgu?

Pasi doli nga burgu i Burrelit, gjëja e parë, nuk kishte ku të shkonte, e vetmja mundësi ku mund të sistemohej, ishte Dinushi, vëllai i tij. Dinushi, edhe pse nuk u burgos, i pati vuajtjet, njësoj si babai im, nuk lanë vend pa e dëbuar, nga Rrogozhina, në zonat e thella të Pukës dhe së fundmi, banonte në Elbasan, në një bodrum, së bashku me gruan dhe tre fëmijët e tij.

Kishte mbaruar për Financë në Beograd dhe punonte në fabrikë të çimentos në Elbasan. Tek i vëllai, qëndroi 5-6 muaj. Punonte dy muaj, në një vend, e tre muaj, në një vend tjetër, ku të gjente punë, nga më të rëndat dhe më të vështirat, nga më të ndryshmet.

Si u njohën dhe u martuan me nënën tuaj, martesë na e cila, lindët edhe ju?

Me nënën time u njoh, pasi edhe ajo rridhte nga një familje e persekutuar, familje atdhetare dhe me tradita, me origjinë nga Delvina, me mbiemër Hado, me babain dhe vëllain të burgosur. U martuan, kur babai ishte 44 vjeç, edhe mamaja 35. Në vitin 1967, linda unë dhe mbas shume peripecish, u vendosën ne Shijak, ku banonte një vëlla i nënës time.

Fillimisht nuk i jepnin as leje banimi. Ne Shijak, banonin dhe shume familje te tjera të persekutuara, mbiemra të njohur, si; Kosmaci, Runa, Leskaj, etj., që kishin ardhur aty si të internuar dhe të dëbuar nga vendet e tyre. Dua të theksoj, se pothuajse të gjithë banorët e Shijakut, edhe pse e dinin të shkuarën e prindërve të mi, gjithmonë i kanë mbështetur dhe i kanë përkrahur.

Si ishin marrëdhëniet me fisin Kokoshi, gjatë persekutimit të tyre?

Nezoja, gruaja e Avdylit, e mbante gjallë Ëngjëllin, ishte ajo që i dërgoi letrën në burg, kur i vdiq nëna. I shkruante vazhdimisht, edhe kur ndodhej në burgun e Burrelit. Një letër të tillë, ka mundur ta ruajë, me një foto të Artanit, dy vjeç, që mamaja e tij, ja ka dërguar babait në burg.

Është muaji shkurt i vitit 1948, ku i thotë: “Xhaxhi Ëngjëllit, që të më ketë gjithmonë pranë”, Artani. Edhe më vonë, kur doli nga burgu, Ëngjëlli u interesonte, mbante kontakte, kur shkonte në Shkodër, kur punonte në ndërmarrjen e tensionit të lartë, takonte, Nezihanë, Artanin. Edhe halla, Burbuqja, gjithashtu.

Thuhet se, ku mësuan lajmin për pushkatimin e Avdyl Kokoshit, nuk i lejuan as ta qajnë?!

Kur e pushkatuan Avdylin, i njoftuan; “ejani të merrni rrobat”. Vetëm ato i dhanë familjes dhe siç ishte zakoni, hapen dyert e mortit, te shtëpia e Ali Asllanit, që rrinte në Tiranë. Aty u mblodhën motrat, gratë e fisit, dhe filluan ta qanin me ligje sipas zakoneve, Avdylin, ndonëse pa trupin, kufomën e tij aty. Por dhe për këtë, i ndaluan: “Nuk lejohet, ai është tradhtar nuk mund ta vajtoni” i urdhëruan.

Pse babai, nuk u kthye në Vlorë?

Nuk u kthye në Vlorë, se aty nuk kishte mbetur asnjë nga familja. I kishin sekuestruar gjithçka kishin. Kur i përzunë nga Vlora dhe bastisën shtëpinë, arritën deri aty, që dhe gjellën që po gatuhej mbi sobë, ia morën. Avdyli kur ishte i martuar, kishte sjellë një dhomë gjumi nga Italia, të cilën e mori Josif Pashko dhe deri në fund të viteve ’90-të, e ka pasur i biri tij në shtëpi. Edhe sot në Vlorë, nga trungu i gjyshit tonë, nuk ka mbetur asnjë, nuk jeton askush aty. Ne, nipërit, fëmijët e tyre kemi kohë qe jetojmë në Tiranë, Elbasan, Itali e Kanada.

A ka pasur familjarë dhe të afërm të tjerë, në burgje dhe internime?

Shumë ka pasur. Nga familja, ishte edhe halla, e dyta Burbuqja, që e vuajti shumë, pasi burrin e saj, Shefki Minarolli, e dënuan me 20 vite burg politik, me gjyqin e “Deputetëve” dhe një pjesë të dënimit, ka qenë me Engjëllin, në burgun e Burrelit. Edhe halla e madhe, Qanija, e martuar me Ali Asllanin, ish-kryetari i parë i Bashkisë Vlorë, ambasador në Athinë, Sofje etj., poet, publicist, njeri i njohur në Tiranë e më gjerë. Nuk bëri burg, por nuk i jepnin as një pension minimal, edhe pse ka qenë nëpunës i lartë shteti. Atë që kanë hequr ata, të tilla vuajtje, persekutime, dënime, mos i provoftë askush.

Në fund të kësaj interviste, çfarë mund të shtoni, a keni ndonjë peng?

Ironia më e madhe sot, nga të dyja kahet politike, është se mungon respekti, vlerësimi për kontributin patriotik, që ka dhënë familja Kokoshi në Vlorë, më gjerë. Për dënimet, vuajtjet e kësaj familjeje, do më vinte mirë, sikur të shikoja qoftë dhe një emër rruge, me mbiemrin e familjes tonë në Vlorë. Memorie.al

Argument “Pasi më pushkatuan babain me ‘grupin e deputetëve’, ne u vendosëm në Shkodër”- Oficerët e Sigurimit dhe vetë Feçor Shehu, shkonin natën te shtëpia e mamasë dhe…

– “Babai u pushkatua, pasi refuzoi takimin me Enverin dhe s’pranoi të bëhej kryetar i Gjykatës së Lartë” –

Ka qenë vetëm 3 muajsh, i sapo lindur, nga dita kur e ndanë me të atin, të cilin nuk e pa, nuk e njohu, nuk e takoi kurrë. I mbetur jetim vetëm më të ëmën, pastaj fëmijëria, adoleshenca, rinia, djalë me një baba të pushkatuar, një persekutim që e ndoqi për shumë vite. Me pak informacion nga ajo çfarë kishte ngjarë me të atin, as edhe emrin nuk mund t’ia përmendte, që si trashëgim, kujtim, i kishte lënë mbiemrin, një orë dore, dhe diplomën. Me nënën, një grua fisnike, që e mbajti në heshtje atë dramë, që e goditi kur ishte vajzë e re, e bukur, sapo martuar, dhe me një fëmijë të sapo lindur. Një kalvar i gjatë, nga arrestimi i bashkëshortit, hetuesia, procesi gjyqësor, dënimi, më pas, jeta mes vuajtjesh, dhe rritja e fëmijës pa baba.

Kjo është historia e Artan Kokoshit, djalit të Abdyl Kokoshit, i dënuar me pushkatim më 1947-ën, me “Gjyqin e deputetëve”. Prej vitesh është larguar nga Shkodra dhe Shqipëria, për në Toronto, Kanada, ku sot jeton bashkë me gruan, dy vajzat, mbesa e nipër, me vëllain Amirin dhe familjen e tij.

Në një rrëfim jo të lehtë për ta treguar e shkruar, një plagë e madhe në jetën e tij, i rezervuar, Artani i rikthehet asaj ngjarjeje, nga hakmarrja e Enver Hoxhës për Abdyl Kokoshin, pas propozimit për ta bërë Kryetar të Gjykatës së Lartë, te provokimet, kërcënimet e Sigurimit të Shtetit ndaj nënës së tij dhe fotografia enigmatike me Enver Hoxhën, që nxiti reagimin dhe ndëshkimin e profesorit të elektros në universitet. Nga inati i Muho Asllanit, te historia familjes patriotike vlonjate, Kokoshi, me traditë e kontribut në historinë e Vlorës e, Shqipërisë gjithashtu, dhe persekutimi i jashtëzakonshëm i saj, internimet, dënimet, vuajtjet, në burgjet e diktaturës komuniste.

                                    GJYQI I DEPUTETËVE

Një Tiranë, një Shqipëri, qytetarë, familjarë, kanë përjetuar me tension, ankth të madh atë fund shtatori 1947, që lidhet me një nga proceset gjyqësore më të bujshëm, ideuar, sajuar, dhe zhvilluar nga regjimi komunist, diktatura, personalisht Enver Hoxha, me qëllim ndëshkimin, eliminimi i një elite, i një grupi intelektualësh të diplomuar jashtë vendit, vetëm se kishin ide dhe mendonin ndryshe nga filozofie komuniste e diktatorit, dhe ndjekësve të tij.

Një proces i nisur më 1946, me arrestime, burgime, hetuesi të gjata, tortura, dhe pastaj gjyqi publik, i zhvilluar në Tiranë, në sallën e Kinema “Kosova”, nga data 4, deri më 27 shtator 1947, i ndjekur në radio në të gjithë vendin dhe nga kryeqytetasit, ndërmjet altoparlantëve. I konsideruar “grupi i parë opozitar”, zëri kritik, por i eliminuar nga diktatura, me qëllimin për të zhdukur elitën politike dhe kundërshtarët e regjimit.

Një grup intelektualësh, personalitete të arsimuar, shkolluar dhe diplomuar në Perëndim, midis tyre edhe deputetë, të legjislaturës së parë të zgjedhur në dhjetorin e vitit 1945, me ide, preference demokratike, pro-perëndimore e pro-amerikane. Një proces që bëhej në momentin kur Kuvendi Popullor, duhej të ratifikonte konventën me Jugosllavinë, duke përcaktuar drejtimin e politikës së brendshme dhe të jashtme, si ajo pro-lindore me atë të Bashkimit Sovjetik.

Gjyqi i deputetëve, ishte një proces krejtësisht i manipuluar, i komanduar nga Këshilli i Gjykatës së Lartë, me një trup gjykues ushtarak, i përbërë nga majori Niko Çeta, kryetar dhe dy ndihmësat; Nexhat Hyseni dhe Mustafa Iljazi, me gradën e kapitenit. Ishin këta që dhanë dënimet e rënda, kur nga 24-tër të akuzuarit, 16-të u dënuan me vdekje, me ekzekutime me varje në litar, pushkatime, të tjerët me burgime të përjetshme.

ARTAN KOKOSHI: “Nga HAKMARRJA E PROFESORIT TË ELEKTROS, HUMBA UNIVERSITETIN”

Z. Artan, dy fjalë rreth familjeve të prindërve tuaj?

Unë kam lindur në shkurt i 1946, isha foshnje, kur e arrestuan babanë, i cili rrjedh nga një familje e madhe e njohur dhe me traditë, nga Kokoshët e Vlorës. Ishin 6 fëmijë, 4 djem dhe dy vajza, babai ishte i madhi. Kurse familja e mamasë, është nga Sulot e Libohovës, babai Reuf Sulo, farmacist i diplomuar në Turqi, më 1900 u vendos në Shkodër, si qytet i zhvilluar, me mundësinë të ushtronte profesionin e farmacistit. Por, fatkeqësisht, vdiq shumë i ri, as 50 vjeç, duke i lënë gruan, katër fëmijët, dy vajza dhe dy djem.

Si u njohën nëna me babain, pastaj martesa, dhe arrestimi?

Gjyshja, pra nëna e mamasë, gjirokastrite, ishte motër me gruan e doktor Basri Qadhimit, mjek i laureuar në Stamboll, me reputacion të madh në Shkodër. Një nga vajzat e doktor Basrisë, Muhaseri, u martua me Sulo Klosin, inxhinier, i diplomuar në Strasburg. Ai ishte shumë shok, me babain, dhe nisur nga kjo miqësi e tyre, ai e njohu me Nezihanë, mamanë. Pastaj martesa, në Shkodër në vitin 1945. Fillimisht kanë jetuar në Tiranë, te shtëpia e Beshirve, një hyrje me qira, aty kam lindur edhe unë, jo në maternitet. Ndërkohë, pas lufte, babai hapi një kafe më Tiranë, aktivitet privat, pasi nuk i jepnin punë si avokat. Me profesion jurist, por që punonte, si kafexhi, aty e kanë arrestuar.

Babai, i diplomuar në Romë, por italianët i refuzojnë diplomën?

I diplomuar në Romë, për drejtësi, ka një kuriozitet, që si antifashist, italianët nuk ja dhanë diplomën, kur mbaroi me 1936, por më 1940, vetëm kur pushtuan Shqipërinë, ja kanë dorëzuar. Atë diploma, e kam në shtëpi, e kishte fshehur xhaxhai im, Engjëlli. Nuk e di se si ka mundur ta ruajë, pasi shtëpinë e tyre në Vlorë, ja bastisën. Është i vetmi kujtim që kam nga babai, si dhe një orë dore, që ai mundi t’ia japë fshehurazi, duke iu lutur një polici burgu, një njeri i mirë, i cili ja dorëzoi më vonë mamasë. Bashkë me disa fotografi, që kanë mundur të shpëtojnë.

Cila ishte akuza për babain, Avdylin?

Akt-akuza u dha nga zv/Prokurori i Përgjithshëm, Josif Pashko, pastaj trupin gjykues ushtarak, e caktoi Komiteti Qendror i Partisë Komuniste Shqiptare. Është një akuzë e gjatë mbi dhjetë faqe, ku lexon, gjen emra nga më të njohurit, intelektualë të shquar të kohës. Babai, u akuzua si ish-anëtar i ‘Ballit Kombëtar’ të Vlorës, për lidhjet me Mit’hat Frashërin, për të ri ngritur ‘Ballin e Ri Kombëtar’ në Shqipëri.

Një tjetër akuzë ishte, për lidhjet e tij me misionet amerikane në Shqipëri, për instalimin e një demokracie perëndimore. Si dhe krijimin e grupeve ilegale, të një Komiteti Qendror, për të organizuar rrëzimin me kryengritje, me dhunë, të Pushtetit Popullor. Të gjitha këto akuza, i konsideronin veprimtari armiqësore.

Proces i gjatë, i egër, ka jehonë, ndiqet nga e gjithë Shqipëria?

Duke qenë avokat, babai nuk pranoi të merrte tjetër mbrojtës, duke iu përgjigjur vetë pyetjeve. Ishte i qetë, dhe i sigurt, nuk kishte bërë gjë, për çfarë mund ta akuzonin. Mamaja nuk e takoi asnjëherë, pasi nuk linin dhe proceset, i ndiqte jashtë Kinema “Kosova”, ndërmjet altoparlantëve. Vetëm në ditët dhe  seancat e fundit, babai u duk i shqetësuar, tregonte mamaja.

Diçka kishte ndodhur, ishte nervoz, jo i qetë, kishte ndryshuar qëndrimin. Mamaja e priste, kur i nxirrnin nga gjyqi, për t’i çuar në Burgun e Tiranës, ai nga xhami i autobusit, e shihte i dëshpëruar, dhe me lot, i bënte ndonjë gjest, sikur donte t’i thoshte; jam i pafajshëm.

Çfarë ndodhi me familjen tuaj, pra me nënën dhe juve personalisht, pasi u mbyll procesi për babanë?

Pasi u mbyll gjyqi, u morr vendimi me vdekje, mamaja vijoi për pak kohë në Tiranë, me shpresën se mund ta falnin. Deri kur i njoftuan se e kishin pushkatuar, duke i kthyer veshjen e tij, prindërve të babait, që i kishin dëbuar dhe larguar nga Vlora, duke i internuar në një fshat të Rrogozhinës, ku jetonin në një barakë dërrase.

Ata e takuan mamanë dhe i thanë se e kishin të pamundur, për nga kushtet ku ishin, që ta mbanin atë bashkë me mua. E vetme, pa asnjë përkrahje, mbështetje, pa punë në Tiranë, ajo vendosi të kthehej në Shkodër, ku kishte familjen, motrën, dy vëllezërit dhe nënën.

Më treguat edhe për provokimet që i bënin nënës tuaj?

Po, është më se e vërtetë, i shkonin mamasë natën vonë në shtëpi, punonjës të Sigurimit, e provokonin, e merrni në pyetje, e çonin në hetuesi. Ajo, e vetme me mua, reagonte. Një ndër ta ishte edhe Feçor Shehu, në atë kohë kryetar e Degës së Brendshme në Shkodër.

Pas dënimit të babait tuaj, çfarë ndodhi me familjen Kokoshi dhe të afërmit e tjerë të fisit tuaj?

Vendimi për të goditur familjen Kokoshi, tashmë ishte marrë. Ndërsa babai ishte në hetuesi, në proces gjyqësor, në të njëjtën kohë, u arrestua edhe xhaxhai im, Engjëll Kokoshi, as 24 vjeç, e dënuan me 17 vite burg. E mbajtën në burgun e Vlorës, ku kishte edhe xhaxhain e tij, Qazim Kokoshin. Po në atë periudhë, edhe djalin e Qazimit, Fatoshin, e arrestuan dhe e dënuan me 15 vite burg. Burrin e hallës, Shefki Minarollin, edhe ky me “Grupin e deputetëve”, u dënua me 20 vite burg.

Familjen e hallës e hoqën nga Tirana, e çuan në Shijak, ku kanë jetuar për shumë vite. Edhe njerëz të tjerë të afërm, ishin në kampe dhe burgje. Ata u arrestuan si të njohur apo të afërm e, familjarë të “Grupit të deputetëve”. Po kështu edhe Sulo Klosin, burrin e vajzës së tezes së mamasë, edhe ky me “Grupin e deputetëve”, e dënuan me vdekje, me varje, dhe ashtu e kanë lëmë disa ditë të varur në Rubik, që ta shihte qyteti, njerëzit ku ai kishte punuar si inxhinier. Engjëlli, xhaxhai, pati fatin se nuk e vranë.

Më treguat për një njeri, që i ka qëndruar afër mamasë në ato muaj të vështirë?

Personi që i ka qëndruar pranë nga dita e parë që arrestuan babanë, gjatë procesit gjyqësor, deri ditën që e dënuan dhe e pushkatuan, ka qenë vajza e xhaxhait të saj, Bediha Sulo, (Këlliçi), që jetonte në Tiranë. Mendoni, mamaja e vetme, 27 vjeçe, pa asnjë njeri, ajo nuk i është ndarë për asnjë çast. E shoqëronte në atë periudhë të vështirë të saj, me mua në dorë dhe me burrin në proceset gjyqësore.

Si mendoni ju, apo më saktë, në çfarë konkluzionesh keni dalë pas kaq vitesh, lidhur me arsyen e vërtetë, se përse u godit babai juaj, nga Enver Hoxha?

Në fundin e vitit 1944, pra disa ditë pasi kishte mbaruar lufta, Enver Hoxha, ndërmjet Hysni Kapos, i dërgon fjalë babait, Abdylit, (pasi kishin njohje dhe miqësi, si vlonjatë), duke i thënë që; “të vijë të më takojë në zyrë, pasi kemi menduar ta bëjmë Kryetar të Gjykatës së Lartë”. Por, babai e kundërshtoi, nuk pranoi dhe as nuk e takoi, duke u shprehur se; “nuk mundet të dënoj miqtë, shokët, njerëzit e mi”. Pra, refuzimi që i bëri ofertës së Enverit, mendoj se ishte një nga motivet që filloi hakmarrja ndaj tij dhe gjithë fisit Kokoshi. E konsideruan si fyerje dhe mospërfillje.

Si vazhdoi jeta e nënës, pas pushkatimit të burrit të saj?

Mamaja me profesion mësuese, u pushua nga puna. Ajo u martua sërish, dhe bashkëshorti i saj, Xhemal Lopçi, edhe ai mësues, nga një familje e njohur shkodrane, më ka trajtuar si djalin e tij. Ai ka qenë babai, një prind i vërtetë për mua. Ai më rriti, më edukoi, më arsimoi. E kam ndjerë shumë pranë interesimin, ngrohtësinë e tij. Nga martesa e dytë, lindi edhe një djalë, Amiri, vëllai im, me të cilin nuk ndahemi, për asnjë çast. Jemi më shumë se dy vëllezër. Ne dhe familjet, e gjithashtu fëmijët tanë. Edhe në Kanada jemi bashkë. Nga fisi i babait, nuk më kishte mbetur askush. Vetëm fëmijët e xhaxhallarëve, të hallave, por kanë vite, që janë larguar nga Vlora.

Kur ishit në universitet, pra në një tjetër fazë e jetës tuaj, por jo pa probleme?

Më 1963, jam në vitin e parë në fakultetin e Inxhinierisë Mekanike, u bë një mbledhje për të zgjedhur sekretarin e rinisë. Më propozuan mua, por ndërhyri Vangjel Çerava, duke thënë, “Nuk është i përshtatshëm për këtë punë, kanë probleme në familje”, dhe me aq u mbyll. Ishte një goditje, jo e lehtë për mua.

Vijmë te profesori që ju ndëshkoi, ku si rezultat, humbët universitetin?

Ishte viti 1967 dhe unë vazhdoja vitin e katërt në Universitet, më kishte mbetur ai i fundit dhe diploma. Por, pikërisht në atë fund-sezoni, një profesor i njohur, që jepte elektro-mekanikë, një lëndë dytësore, më ngeli për vjeshtë. U përgatita, ndërkohë që edhe dikush e takoi, i foli, i tha që; studenti është jetim. Kisha filluar të përgjigjesha me asistentin e tij, kur profesori hyn në klasë, “lëre – i thotë, – se do e pyes unë”.

Më pa ushtrimin, “jo – tha – nuk është kjo zgjidhja, kështu bëhet në shkollë të mesme”. Ishte e planifikuar të më mbeste dhe ashtu veproi. Humba vitin, universitetin. Dëmi që më bëri, ishte shumë i madh, moralisht dhe ekonomikisht (pasi flija në konvikt), në opinion e, kudo. Edhe sot e kam një peng, një enigmë më ka mbetur, se kush e shtyu dhe kush e nxiti që të vepronte ashtu ndaj meje. Nuk e takova asnjëherë atë profesor, që pas ‘90-tës, ka qenë edhe deputet i Partisë Socialiste.

A ka lidhje kjo ngjarje me një nga fotografitë, që sapo më treguat?

Ka qenë viti shkollor 1966-‘67 dhe ajo është një fotografi, e bërë në sheshin para universitetit, me Enver Hoxhën. Ka qenë krejt rastësi. Ai kishte dalë për të shëtitur nga liqeni dhe në kthim në këmbë, po kalonte para korpusit qendror, ndërsa makina e shoqëronte në rrugë. Ne, disa studentë ishim aty, kur ai u afrua, “nuk kam dalë, nuk kam asnjë foto me studentët”, tha. “Nëse keni aparat, bëni edhe një me tuajin, – u shpreh, – se ky, – duke iu drejtuar Sulo Gradecit, – nuk jua jep fotot”.

Dhe si vijoi historia e saj, që pati pasoja për ju?

Pas disa ditësh, një farmacist i “Bllokut”, erdhi në fakultet, me fotografitë dhe kërkonte personat që kishin dalë aty, donte t’ia jepte secilit në dorë. Ishin me ngjyra, dhe sigurisht që ata kishin marrë informacion, cilët ishin studentët në foto. “Si mundet që ky student, djalë i një të persekutuari, të dalë në fotografi me shokun Enver”, ishin fjalët që qarkullonin për mua.

Në grup kisha dy studentë, njëri ishte djali i hallës i Enver Hoxhës dhe që rrinin shumë me profesorin e elektros, duke influencuar te ai. Kur bëmë një përvjetor, pas vitit 1990-të, si ish-studentë, më ftuan edhe mua, fillimisht nuk doja të shkoja, pastaj vajta. Ishin edhe ato aty. “Kemi bërë të pamundurën që të mos të ngelte, por ishte urdhër i prerë”- sikur donin të justifikoheshin. Ndërsa foton me Enverin, nuk e kam, e ka grisur vajza.

Pasi ju larguan nga universiteti, pa e mbaruar, si vijoi jeta juaj?

Me urdhër të Beqir Ballukut, ministër i Mbrojtjes, (ishim rreth 8 – 9 studentë të mbetur, të larguar nga universiteti, kryesisht për çështje biografie), më dërguan të kryej shërbimin e detyruar ushtarak, për dy vjet, në Burrel, në një repart kundërajrorësh. Isha korrekt dhe ndryshe nga ushtarët, gati me një universitet të mbaruar. Aty ishte një komisar vlonjat dhe në një moment, për të zgjedhur sekretarin e rinisë së repartit, të gjithë donin të isha unë, por komisari hezitonte, nuk kishte kurajën të më mbështeste, duke mbajtur një qëndrim në heshtje. Pastaj më këshilluan, që të mos pranoja, të hiqja dorë dhe kështu u mbyll.

Po mbasi mbaruat shërbimin ushtarak, ku filluat punë?

Sapo mbarova ushtrinë, nisa punë në Uzinën Mekanike në Shkodër. Kur një inxhinier, për të zbatuar një projekt, ngriti një grup pune, ku më futi mua edhe djalin e Taho Sejkos, (Hektorin) vëllai Teme Sejkos. Ishte një uzinë, një repart ku më donin, kishim krijuar miqësi. Isha shumë korrekt në punë, me të gjitha detyrat që më caktonin. Punoja me turne. Ata të partisë në ndërmarrje, e thërresin inxhinierin, i thonë për ne të dy, që të na largonte. “Jo”- i kundërshtoi ai, – këta më bëjnë punën”, dhe me këmbënguljen e tij, na lanë në atë grup pune.

Cili ka qenë trajtimi juaj, nga qytetarët, nga Shkodra?

Nëna e një shoku tim vlonjat, sa herë shkoja në familjen e tyre, kujtoj se më thoshte gjithmonë: “Je me fat, që je rritur këtu në Shkodër dhe jo në Vlorë, se aty do të kishin futur në burg” . Ndryshe, në Shkodër, kjo atmosferë nuk ndihej shumë, shkodranët të njohur si anti-komunistë, nuk ma kujtonin babain, ose të silleshin me mua, si djalë i një të dënuari politik, siç e konsideronte ai sistem. Shkodra qytet tolerant, më kanë dashur e trajtuar mirë, pavarësisht nga biografia, nuk bënin lufte klasash. Shoqëria nuk reagonte, përkundrazi shteti, zyrtarët e tij, në çdo rast, më nxirrnin biografinë.

Ka pasur ndonjë rast, kur keni pasur probleme me zyrtarë të lartë, partiakë dhe shtetërorë?  

Po kam pasur, kujtoj shumë mirë, ishte viti 1988, kur më propozuan të hap një dyqan riparim shërbimi, për motorë. Pas një viti, me urdhër direkt të sekretarit te parë për Shkodrën, Muho Asllani, më kthyen në Uzinën Mekanike, në një repart të rëndë, por shokët aty nuk më lanë të bëja punë të rënda. Në vendin tim, te riparim shërbimet, futën një shok të djalit të Muhos.

Dy fjalë për familjen tuaj?

Nuk ka qenë aspak e lehtë, për mua dhe mamanë, që siç thashë, vetëm pas martesës së dytë, filloi punë si arsimtare në shkollën “Xheladin Fishta”, ku edhe doli në pension. Edhe mamanë e kanë respektuar. Mua, nuk më ka munguar ngrohtësia e njerëzve, miq, të afërm, dajave, tezes. Pastaj njohja ime me gruan, Taçin, nga një familje e mrekullueshme shkodrane, martesa dhe dy vajzat, Ledin dhe Seldën, nipër e mbesa, që ma kanë mbushur jetën. Në Toronto, kam edhe vëllain, Amirin, familjen e tij.

E keni lexuar dosjen e Avdyl Kokoshit?

Dosjen e babait, vetëm pas viteve ’90-të munda ta marr. Shoh, lexoj emra prokurorësh, gjykatësish, dëshmitarë, akuza, ndjej dëshpërim, keqardhje, por kthim mbrapa nuk ka. E mbyll e hap, e mbyll, konstatoj që babain e kanë marrë shumë herë në pyetje në hetuesi, e kanë torturuar, siç më tregonte edhe mamaja, vetëm të pohonte çfarë e detyronin.

Keni tentuar të gjeni e të keni ndonjë informacion ku mundet të ndodhen eshtrat e babait tuaj?

Lidhur me trupat e pushkatuar, ato janë zhdukur. Flitej nën zë, se janë varrosur në breg të lumit të Tiranës, apo te ish-uzina “Dinamo”, por kush mundej të interesohej në atë kohë. Edhe pas ’90-ës, pati tentativa nga Shoqata e ish-të Burgosurve Politikë, por asgjë konkrete. As edhe një lule, pak dhe, nuk kam mundur të vendos, të hedh mbi eshtrat e tij, pasi nuk ka mbetur asnjë dëshmitar, ku mundet të jenë eshtrat e tij, nëse ka mbetur ndonjë gjurmë. Memorie.al

1932- “Ja çfarë shikoj nga dritaret e ambasadës amerikane në Tiranë” Rrëfimi i hollësishëm i ambasadorit Herman Bernstein

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 6 Tetor 2024

“The American Foreign Service Journal” ka botuar, në mars të 1932, në faqet n°3-6, rrëfimin e hollësishëm të ambasadorit Herman Bernstein mbi atë çka ai vështronte asokohe rreth e rrotull ambasadës amerikane në Tiranë, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëria Vendi i Popullit të Shqiponjës

(Pamje nga dritaret e Legatës Amerikane në Tiranë)

Nga Herman BERNSTEIN, Ministër amerikan në Shqipëri

Nga dritaret e Legatës së re Amerikane në Tiranë mund të shihen shumë pamje të çuditshme dhe magjepsëse, të cilat ofrojnë një pamje të jetës shqiptare në të gjitha ngjyrat dhe nuancat e saj të larmishme.

Nga dritaret e përparme mund të shoh kopshtin tonë me lule të kujdesur nga një kopshtar shqiptar që pretendon se ka punuar në pallatin e vjetër të Sulltanit në Kostandinopojë dhe nga një ish-oficer rus që kishte ikur nga bolshevikët dhe kishte shërbyer në forcat Wrangell dhe më pas kishte ardhur në Shqipëri me ushtrinë e vogël të drejtuar nga Ahmet Zogu kur u kthye në pushtet pas mërgimit të tij në Beograd. Më tutje, te porta e Legatës, qëndron shtëpiza e dy kavasëve të Legatës, Sulejmanit dhe Rasimit, shqiptarë që kanë kaluar (jetuar) disa vite në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Sulejmani konsiderohet nga shqiptarët si me fat të veçantë jo vetëm për faktin se ai punon në Legatën Amerikane, por edhe sepse është babai krenar i pesë djemve. Vajzat kërkojnë pajë kur martohen në Shqipëri, ndërsa djemtë u sjellin prikë prindërve.

Përpara portës së Legatës ndodhet rruga e re që të çon nga Durrësi në Elbasan dhe Korçë. Durrësi, në Adriatik, është porti më i rëndësishëm i Shqipërisë. Qyteti, tani i vogël, me një popullsi prej rreth 10.000 banorësh, dikur ishte një qendër e madhe tregtare, që lidhte Perëndimin me Lindjen. I ndërtuar rreth 700 vjet para epokës së krishterë, Durrësi, i njohur në të kaluarën si Dyrrachium (Dyrrahu), dëshmoi skena lavdie, betejash të përgjakshme, të konfliktit midis ushtrive të Cezarit dhe Pompeut dhe të kryqtarëve në rrugën e tyre për në Tokën e Shenjtë. Besohet se edhe atje, në brigjet e Adriatikut, Shën Pali ka predikuar krishtërimin.

Rruga e re e Elbasanit, tashmë në përfundim, të çon në Korçë, e cila është një nga qytetet më përparimtare dhe moderne të Shqipërisë, kryesisht për shkak të ndikimit të shqiptarëve të emigruar në Shtetet e Bashkuara dhe që u kthyen në Korçë pasi kishin përvetësuar pasuri të konsiderueshme materiale dhe mënyrat e zakonet e Amerikës. Disa u kthyen për vizita në tokën e tyre të lindjes dhe sollën me vete konceptet e biznesit dhe metodave të bujqësisë amerikane dhe një standard më të lartë jetese, i cili u prezantua gradualisht në rrethin e Korçës. Për vite me radhë Korça ka marrë gjithashtu shuma të konsiderueshme të dërguara nga shqiptarët amerikanë për të afërmit e tyre në vendlindjen e tyre. Për këtë arsye Amerika është e njohur në Shqipëri. Shqipëria i është gjithashtu mirënjohëse Amerikës për ndihmën e Presidentit të ndjerë Wilson dhënë për çështjen e pavarësisë së Shqipërisë në një periudhë shumë kritike gjatë Konferencës së Paqes. Arsyet e tjera për vlerësimin e Amerikës nga Shqipëria janë shkollat amerikane në Tiranë dhe Kavajë, të drejtuara nga Kryqi i Kuq Amerikan dhe Fondacioni i Lindjes së Afërt, si dhe puna kundër malaries e Fondacionit Rockefeller.

Përtej rrugës së re të Elbasanit mund të shoh nga dritaret tona të përparme një fushë të madhe, kazerma, ushtarë që bëjnë ushtrime; kuajt, lopët, delet duke kullotur — skena të stërvitjes ushtarake të përziera me idilet baritore të paqes. Ndonjëherë dëgjoj zhurmën e mitralozëve që jehojnë në male. Dhe menjëherë pas kësaj dëgjoj barinjtë që luajnë melodi të këndshme në fyellin e tyre, ose fshatarë që këndojnë këngë orientale ndërsa kalojnë mbi kuajt e tyre të vegjël ose gomerët e vegjël. Aty-këtu shoh shtëpi të reja të shpërndara nëpunësish e fisnikësh shqiptarë. Përballë Legatës Amerikane do të ngrihen edhe disa prej legatave të huaja. Në një distancë të shkurtër, shihni kodrën në të cilën po ndërtohet pallati i ri i nënës mbretëreshë.

Teksa kthehem nga dritaret në të djathtë, përballë qytetit të Tiranës, kryeqytetit të Shqipërisë, që mban emrin e Teheranit rreth 300 vjet më parë, shoh kope delesh bardh e zi, buaj, lopë, selvi madhështore, xhami, minare të holla të bardha. Më pas pallati modest i nënës mbretëreshë dhe pesë princeshave, motrat e mbretit Zog, burgu i ri, ndërtesat e reja ministrore mjaft imponuese dhe Bashkia në qendër të Tiranës; pallati i vjetër i Mbretit Zog, i vetmi mbret në Evropë që ka ardhur në pushtet si bir i një prijësi të shquar malësor, trim, i cili luftoi për vendin e tij në rini, i cili më pas mbajti postet e Ministrit të Brendshëm, Kryeministrit dhe Presidentit, dhe i cili në vitin 1928 u shpall Mbret nga Asambleja Kushtetuese. Udhëheqësi i Popullit të Shqiponjës, siç njihen shqiptarët, është një i ri 36-vjeçar shtatlartë, i hollë, inteligjent, i cili sillet me një dinjitet dhe ekuilibër të thjeshtë por mbresëlënës.

Natën dritat e Tiranës shkëlqejnë me gëzim dhe e bëjnë kryeqytetin të duket shumë më i madh se sa është. Në festat kombëtare rrugët, kulla e sahatit dhe minaret janë zbukuruar me flamujt e Shqipërisë Kuq e Zi dhe me ndriçim elektrik shumëngjyrësh.

Nga xhamat e pasmë dalloj Alpet e purpurta shqiptare në perëndimin e diellit, me malin e Dajtit të mbuluar me borë në qendër. Shoh shpesh aeroplanë që fluturojnë sipër, shqiponja që fluturojnë, borë në majë të malit, gjeth të gjelbër në rrëzë të malit dhe në kopshtin tonë, jo shumë larg, trëndafila të lulëzuar në dhjetor. Unë shoh disa banesa të ulëta, tipike shqiptare me çati të kuqe prej tullash balte; mullarë të artë të rregulluar në dizajn fantastik; hijet e reve që bien përtej malit; dhe herë pas here ylberë të dyfishtë të shndritshëm shqiptarë në sfondin e malit të Dajtit. Përtej këtyre Alpeve është Kruja, shtëpia e Skënderbeut, Gjergj Kastriotit, Uashingtonit shqiptar që luftoi për pavarësinë e Shqipërisë në shekullin e pesëmbëdhjetë dhe për disa vite qëndroi fitimtar kundër turqve. Skënderbeu, lavdërimi i të cilit u këndua nga Longfellow në “Tales of a Wayside Inn”, ishte jo vetëm një ushtar dhe çlirimtar i madh, por, duke gjykuar nga testamenti i fundit për të birin, edhe një burrë shteti i mençur dhe largpamës.

Nga dritaret në të majtë shoh rrugën dredha-dredha për në EIbasan, rrugën e famshme romake Via Egnatia, e cila në ditët e para të epokës së krishterë të çonte nga Durrësi në Selanik. Unë shoh kodra të ulëta, në njërën prej të cilave qëndron një vend i shenjtë i braktisur bektashian i rrethuar me pemë. Më poshtë është një kasolle e vogël, e përdorur tani si kafene, ku ciganët kërcejnë dhe luajnë muzikën e tyre me zë të lartë, të çuditshëm, shpesh rrëqethës gjatë gjithë natës, gjatë muajve të verës dhe të vjeshtës. Shumë nga burrat dhe gratë që kalojnë përgjatë rrugës së Elbasanit janë të rreckosur, zbathur. Ndonjëherë veshin kostume të qëndisura artistikisht me dizajne të pasura dhe të bukura. Herë pas here një me beben e saj. Shpesh një grua e mbuluar, hipur mbi një gomar, duke mbajtur fëmijën e saj në njërin krah dhe duke mbajtur një ombrellë të hapur në dorën tjetër — jo për ta mbrojtur atë nga shiu apo nga rrezet e diellit të shndritshëm, por më tepër si një shenjë dallimi midis myslimanëve shqiptarë.

Shoh një kortezh të gjatë gomerësh, kuajsh, mushkash, buajsh, qesh, sidomos të enjteve, kur fermerët e fshatrave fqinjë dalin në treg në Tiranë. Kafshët janë të vogla dhe të holla; burrat dhe gratë janë të dobët, të drejtë, me pamje të trishtuar, rrallë të buzëqeshur, shpesh duke kënduar me ankth, zërat e tyre kumbojnë qartë si kambana argjendi. Tani shoh një hoxhë, të gjatë, të veshur me një çallmë jeshile, të hipur mbi një gomar të vogël, me këmbët që lëkunden në mënyrë ritmike, gati duke prekur tokën. Populli, edhe pse ende supersticioz, nuk njeh konflikte apo grindje fetare në Shqipëri. Udhëheqësit fetarë të myslimanëve, katolikëve dhe ortodoksëve jetojnë në harmoni dhe besimtarët e tyre ndonjëherë vizitojnë vendet e lutjes së njëri-tjetrit. Ndërsa shikoj nga dritaret e Legatës, shoh Tiranën në rritje, kryeqytetin e Popullit të Shqiponjës, duke marrë formën moderne, njerëzit që përvetësojnë nga jashtë rrugët përparimtare të Perëndimit, por ende të kapur pas disa prej traditave të tyre të shkëlqyera të lashta të cilat nuk kanë pësuar asnjë ndryshim me shekuj; ndërtimi i një shteti të pavarur, më i vogli nga shtetet ballkanike, i cili mban një pozicion kaq të rëndësishëm në Adriatik. Në Shqipëri, Orienti dhe Perëndimi gërvishten si në pak vende të tjera. Femrat shqiptare vlerësohen shumë nga burrat. Një grua që udhëton vetëm është e sigurt kudo në Shqipëri. Dhe asnjë burrë nuk duhet të ketë frikë nga hakmarrja stërgjyshore e një armiku nëse shoqërohet nga një nga gratë e tij. Mikpritja proverbiale dhe ndjenja e nderit e shqiptarëve nuk janë ndryshuar gjatë marshimit të shpejtë të vendit drejt modernizimit.

Një ditë, turistët në kërkim të peizazheve të çuditshme dhe të bukura, zakoneve dhe kostumeve të veçanta do të zbulojnë këtë vend nga më piktoreskët në Evropë. Nëse vonojnë vizitën e tyre në Shqipëri, do të jetë tepër vonë. Pjesa më e madhe e sharmit magjepsës të Shqipërisë po zhduket, duke i lënë vendin kostumeve perëndimore dhe ritmit të vrullshëm të jetës moderne.

Argument “Jugosllavët janë inkurajuar nga refuzimi i ashpër i Ramiz Alisë”- Shkrimi i panjohur i “Washington Post” më 1986: Pas një mesazhi ngushëllues nga udhëheqja ruse, për vdekjen e Enver Hoxhës…

Nga Michael Dobbs

-“Në Shqipëri, po shikojnë telenovelën ‘Dinastia’ nga televizioni i Beogradit dhe duket se ndryshimi ka filluar, pasi Ramiz Alia, si mysliman gegë, po emëron njerëzit e tij, në udhëheqjen e lartë…”! –

Ndoshta në asnjë vend nuk është analizuar vdekja e tre muajve më parë, e udhëheqësit shqiptar Enver Hoxha, me më shumë kujdes, sesa është bërë në Jugosllavi, në një vend stabiliteti i të cilit, ndikohet direkt nga politikat e vendit më sekret të Evropës. Shqipëria staliniste, ka figuruar në shumë nga “skenarët më të këqij”, të ëndërruar nga njerëzit, detyra e të cilëve është të analizojnë të ardhmen e Ballkanit, rajonit më të nxehtë të Evropës.

Nëse vendi i vogël malor në Detin Mesdhe, do të rikthehej nën tutelën sovjetike, kjo mund të sillte probleme të rënda për fqinjët e tyre jugosllavë, për shkak të minoritetit etnik shqiptar, që është i tensionuar politikisht. Prandaj, një analist i marrëdhënies dypalëshe Shqipëri-Jugosllavi, dëgjonte me shumë kujdes një zyrtar shqiptar, që e përshkruante fabulën e serialit “Dinastia” të televizionit amerikan, si një detaj të ndërlikuar.

Doli që nga e gjithë retorika marksiste-leniniste e këtij zyrtari, ai na qenkësh një pëlqyes i telenovelës kapitaliste, e cila transmetohet në anglisht, nga televizioni jugosllav, frekuenca e të cilit, shkon edhe në kryeqytetin shqiptar, Tiranë. Një incident i vogël në pamje të parë, por që është një tregues shumë i qartë, se si Shqipëria gradualisht – shumë gradualisht, po del nga katër dekadat e vetizolimit.

Vetëm disa vjet më parë, të shikoje stacionet e huaja televizive, ishte rreptësisht e ndaluar, ashtu siç ishin të ndaluara dhe simbolet e tjera të Perëndimit “dekadent”, flokët e gjata, leximi i Biblës apo, qarkullimi me një makinë private. Në këndvështrimin e jugosllavëve, udhëheqësit e rinj të Shqipërisë, tashmë gjenden në një udhëkryq historik.

Një krizë ekonomike gjithnjë e në rritje dhe dëshira për të lehtësuar vështirësitë e jetës së përditshme, bën që 2.5 milionë banorët e Shqipërisë, të jenë në favor të një hapjeje të vendit me botën e jashtme. Por trashëgimia politike e Enver Hoxhës, një shenjë e ashpër e nacionalizmit dhe fraksioneve brenda udhëheqjes, e bëjnë një ndryshim të menjëhershëm, të rrezikshëm dhe të pamundur.

Në Jugosllavi, si diplomatët perëndimorë, ashtu edhe analistët jugosllavë, bien dakord se pasardhësi i zgjedhur i Hoxhës, Ramiz Alia, 59 vjeç, është ende duke konsoliduar fuqinë e tij politike, pas emërimit si Sekretar i Parë i Partisë Shqiptare të Punës, prillin e kaluar. Si një shqiptar mysliman nga Veriu, pra një geg, duhet të ecë veçanërisht me kujdes, në një udhëheqje të dominuar nga toskët, (jugorët).

“Në rast se Alia, ndihet mbi të gjitha i pasigurt, ai do të vazhdojë të ndjekë politikat aktuale, edhe pse situata politike është e vështirë”, – thotë një zyrtar jugosllav. “Pasi të stabilizohet dhe të vendosë në postet kyçe njerëzit e tij, pastaj ndoshta mund të ketë disa ndryshime”.

Javën e shkuar, Shqipëria botoi disa deklarata të politikës së jashtme të Hoxhës, pas vdekjes së udhëheqësit, që shprehnin kundërshtitë për të ngatërruar lidhjet politike dhe ato tregtare, me shtete me ideologji të ndryshme. Analistët perëndimorë e vlerësuan këtë deklaratë të përsëritur dhe morën konfirmimin, se ndryshimi nuk do të ishte i menjëhershëm.

Problemet aktuale të ekonomisë shqiptare vijnë si rezultat i ndarjes me Kinën në fundin e viteve ’70-të, duke e lënë vendin pa një kujdestar për herë të parë në më shumë se katër dekada. Hoxha, një mësues i edukuar në Francë, i cili drejtoi kryengritjen kundër pushtimit italian gjatë Luftës së Dytë Botërore, i ka ndërprerë marrëdhëniet e aleancës me Jugosllavinë më 1948 dhe Bashkimin Sovjetik, më 1962.

Vizitorët e pakët perëndimorë që lejohen të hyjnë në Shqipëri, duket sikur kthehen prapa në shekullin XIX-të. Teknikat agrikulturore janë primitive, me përjashtim të Kombinatit të Çelikut në qytetin e Shqipërisë së Mesme, Elbasan, i ndërtuar me ndihmën e kinezëve, ndërsa shumë fabrika të tjera, duken në sytë e Perëndimit, sikur janë relike në fazat e para të Revolucionit Industrial.

Të privuar nga ndihma kineze apo sovjetike, e vetmja mënyrë për të hapur Shqipërinë dhe modernizmin e aseteve të saj të vjetra është rritja e tregtisë me jashtë. Marrja e kredive është e ndaluar me Kushtetutë, kështu që e gjithë tregtia, bëhet kryesisht me anë të shkëmbimeve. Sipas statistikave jugosllave, xhiroja totale e shkëmbimeve tregtare me jashtë, tani kap shifrën e vogël të 800 milionë dollarëve amerikanë, në vit.

Shqipëria eksporton krom (është vendi i katërt prodhues në botë për këtë mineral), energji elektrike dhe vaj, të cilin e shkëmben për të marrë makineri, të cilat nuk mund t’i prodhojë vetë. “Vështirësitë e tyre ekonomike duket se po rriten”, – thotë një zyrtar jugosllav. “Dita-ditës në median zyrtare flitet, për më pak shkurtime. Është e qartë se udhëheqja shqiptare, është e shqetësuar me problemet e brendshme”.

Ashtu si Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Jugosllavia ka një interes strategjik të qartë, për të ndalur Bashkimin Sovjetik që të fitojë akses në portet e ujërave të ngrohta shqiptare, në Adriatik. Në këtë pikë, ata janë inkurajuar nga refuzimi i ashpër i Alisë, pas një mesazhi ngushëllues, ardhur nga udhëheqja ruse pas vdekjes së Hoxhës, një shenjë e qartë që kërkon nisjen e një ere të re marrëdhëniesh, ndërmjet Kremlinit dhe Shqipërisë.

Udhëheqësit jugosllavë janë gjithashtu të shqetësuar për atë që ata e shohin si përpjekjet e Tiranës, për të nxitur tensionet mes 1 milion shqiptarëve etnikë të Kosovës, në provincën jugosllave në kufirin verior me Shqipërinë. Klima politike në Kosovë, është ende e tensionuar, pas rebelimit serioz më 1981, atëherë kur demonstruesit shqiptarë, kërkonin për provincën statusin e republikës federale.

Në pikëpamjen e shumë politikanëve në Beograd, ky do të ishte hapi i parë i shpërbërjes së Jugosllavisë, në një shtet shumëkombësh. Balancat delikate etnike, kërcënohen nga eksodet masive të serbëve nga Kosova, për shkak të kërcënimeve shqiptare dhe presionit të popullsisë. Ironikisht, prapambetja ekonomike shqiptare dhe natyra e ashpër e regjimit të saj, mund të shikohet si shërbim ndaj interesave afatshkurtra jugosllave, nga pikëpamja e disa analistëve.

Edhe pse shumë nga shqiptaro-jugosllavët e shikojnë Shqipërinë si atdheun e tyre, ata janë gjithashtu të vetëdijshëm, se niveli i jetesës nga ana tjetër e kufirit, është më i ulët se e tyrja. Pas inkurajimit të lidhjeve kulturore ndërmjet Shqipërisë dhe Kosovës më 1970, zyrtarët jugosllavë janë shumë të ndjeshëm, për atë që ata i referohen si “ndërhyrje” e Tiranës, në rajon.

Bisedimet për një marrëveshje të re shkëmbimi kulturor, u ndërprenë nëntorin e kaluar, me Jugosllavinë që akuzonte Shqipërinë, se refuzonte të njihte të drejtat e minoriteteve të Jugosllavisë. Rrjeti i parë hekurudhor ndërmjet Shqipërisë dhe pjesës tjetër të Evropës, do të përurohet më vonë këtë vit, pasi të përfundojë puna, në linjën që lidh Titogradin jugosllav me Shkodrën, në Shqipërinë Veriore.

Por shqiptarët kanë dhënë një sinjal të qartë, se kjo nuk është një hapje e menjëhershme me botën e jashtme. Kur pala jugosllave sugjeroi kohët e fundit, shërbimin e rregullt hekurudhor për pasagjerët ndërmjet dy vendeve, ideja u hodh poshtë nga Shqipëria. Të paktën, tani për tani, trenat e linjës Shkodër-Titograd, do të transportojnë ngarkesa me krom – jo me njerëz. Memorie.al

“Ua bëj hallall gjyqit dhe atyre që do të shtinë mbi trupat tanë të pafajshëm”- U ekzekutua pas arrestimit nga komunistët, fjalët e fundit të At Mati Prennushit!

Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ishSigurimit të Shtetit 1944-1991 përkujtoi dje 142-vjetorin e lindjes së At Mati Prennushi (2 tetor 1882-11 mars 1948). At Prennushi kreu studimet teologjike në Grac të Austrisë.

 

Ai u arrestua në fillim të vitit 1948, bashkë me prelatë të tjerë. Në fjalën e fundit, ai tha: “Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rrnoftë Krishti Mbret, rrnoftë Papa, rrnofshin Katolikët, rrnoftë Shqipniat. U baj hallall gjyqit dhe ato që do të shtinë mbi trupat tonë të pafajshëm!”. Ai u ekzekutua me vdekje 11 marsin e vitit 1948, në sheshin e varrezave të Rrmajit, bashkë me Imzot Frano Gjini, Imzot Nikollë Deda, At Çiprijan Nika, At’ Mati Prennushi, i cili është shpall martir dhe mban dekoratën e lartë të Flamurit të Kombit”. Dokumentet e proceseve hetimore-gjyqësore shkruajnë se ata u dënuan për “deliktitin e dobësimit të mbrojtjes” si dhe akuzën politike se do të organizonin kryengritjen me armë dhe fshehjen e tyre në kishë e në Kuvendin Françeskan të Shkodrës, një akt i inskenuar nga Sigurimi i Shtetit, i dokumentuar në Historikun e Armës së Sigurimit, Shkodër.

Më 26 janar 1946, diktatori deklaronte: “Elementët e klerit katolik të implikuar në Shkodër, nën maskën e fesë dhe në seminaret e tyre kishin krijuar qendrën e një organizata fashiste, e cila është në lidhje edhe me elementë jo katolikë dhe me kriminelë të luftës, zhvillonte një aktivitet të organizuar kundër pushtetit popullor. Klerikët katolikë u zunë në flagrancë me dokumente në duar dhe në seminarin e tyre u kap materiali që shërbente për punën e tyre, e cila konsistonte përgatitjen e kryengritjes me armë, në rrëzimin e pushtetit popullor”, duke paralajmëruar kështu ashpërsimin e luftës ideologjike ndaj fesë, fillimisht me ndëshkimin e njerëzve kryesorë të saj dhe më pas me mbylljen e të gjitha institucioneve fetare e shpalljen të jashtëligjshëm të besimit fetar.

LETRA

Çfarë shkruan në një letër që At Matia u dërgon të gjithë françeskanëve me rastin e vrasjes At Lekë Lulit tradhtisht, vetëm me i plaçkitë të hollat që kishte me vendi. Në letër jep urdhën të premë që asnjë frat të mos merret me politikë e të mos ju besojnë asnjenës parti, mbasi jo vetëm mund të pësojnë fatin e At Lekë Lulit, po do të njolloset me akuzat ma të këqija. Në të vërtetë koha e turbullt dhe e pasigurt e vitit 1944 sjell shumë të paprituna. Shumë nana shkodrane zanë derën e Kuvendit për me ju shpëtue kokat e djelmëve të kapun nga gjermanët, si komunistë ose të dyshimtë; shumë të tjerë afrohën me vërejtë se çfarë qëndrimi po mbante kleri kundrejt partizanëve; shumë të tjerë vijnë me lypë ndihmë për jetesë si Pjerin Kçira me shokë; shumë të tjerë kërkojnë me e pasë mirë me të gjitha palët e, që këta të fundit janë kenë ma të shumtit. Në Kuvendin e Fretënve gjetën strehë shumë prej atyne që do të shpifin për “veprimtarinë antikombëtare” të françeskanëve, vetëm me sigurue një vend pune, me marrë një gradë shkencore të pameritueme etj. etj.

Nuk ishte e thjeshtë me kenë Provinçial në një kohë ma keq se në kohë të paganëve, për Françeskanët e Shqipnisë ishte koha ma e vështirë e shekullit. Mos harroni se, gjithshka ishte në dorën e jugosllavëve, e kush ma parë se Fretnit do të kishin punë me ta? Në Janarin e 1945 gjeneral Sheuqet Peçi e mbas tij, terrorist Mehmet Shehu, i kerkojnë shkëputjen nga Vatikani… Pergjegja sot ruhet në Arkivin e M. P. Mbrendshme Dosja 1302/II-A, ku At Matia në hetuesi asht perballë hetuesve Nesti Kopali, Pjerin Kçira etj., torturues e vrases vegla jugosllave e antishqiptare, që i sherbyen sigurimit komunist. At Matia nuk pranon asnjë akuzë që lidhet me “futjen e armëve në Kishë të Fretenve në vitin 1946, kur Kuvendi u kthye në burg”, ku At Matia u masakrue barbarisht… U arrestue me 15 Nandor 1946, doli në gjyqin e mësheftë në mencën e Kuvendit tyne me grupin e Imz. Frano Gjinit, me 1 Janar 1948, ku gjyqtari Misto Bllaci e dënoi me vdekje.

Në fjalen e fundit Provinçiali At Mati Prennushi tha: “Tash e disa shekuj na kanë ngulë ndër hûj e na kanë varë n’ konop ata që nuk deshten as fenë as kombin, por na e kemi thirrë vedin gjithmonë Shqiptarë katolikë të Gjergj Kastriotit. Kemi jetue gjithmonë me popullin si në luftë, si në paqë. Në luftë me turkun e me shkjanë, sepse njeni na mbante në robni e tjetri donte me na përpi. Ndërsa na nuk jemi nda kurrë prej popullit, por jemi përpjekë me e mësue e me i dhanë atë kulturë që ka Europa e mos me u dallue për keq prej të tjerëvet. Na kemi hapë shkolla Shqiptare e nuk kemi dallue ndër to as katolikë as myslimanë, mjaft që populli Shqiptar të ecin në rrugën e Zotit”. Ndërsa, në Zallin e Kirit me 11 Mars 1948, para pushkatimit tha: “Jam i pafajshëm, po vdes në krye të detyrës s’eme. Rroftë Krishti Mbret, Rroftë Papa, Rrofshin Katolikët, Rroftë Shqipnija! U bëj hallall gjyqit dhe ato që do të shtijnë mbi trupat tonë të pafajshëm!”.

DOSJA

Dosja gjyqësore e një prej proceseve më të bujshme të diktaturës komuniste, ajo e Monsinjor Frano Gjinit. Ky proces dënoi Monsinjor Gjinin dhe 3 priftërinj të tjerë me vdekje dhe 6 të tjerë me burgim dhe me punë të detyruar. Me i riu ndër ta, At Zef Pllumi, mori dënimin e parë në vitin 1948 në këtë proces gjyqësor duke e dënuar me 3 vjet heqje lirie dhe punë të detyruar. “I pandehuri Pader Mati Prendushi tha: Unë nuk kam pas dijeni për Partin Demokristjane. Sa për kundra pushtetit jam krejt i bindur se s’kam bërë asgjë, por për ndihma kam dhënë njerëzve të Lëvizjes N.C dhe i kam strehue si Injac Ndojen e Cesk Kabashin i kam mbajte një muej në Kuvend, po të isha kundra nuk e çaja kojen kurrë. Nuk kam dhënë asnjë direktive ose udhëzim kundra Pushtetit, po te dal nje jam gati. E ndiej veten të pafajshëm. Roftë Shqipëria e shqiptarët. Dhe në deksha unë, nuk prish punë. E dij se jam i pafajshëm”, thuhet në dosjen e gjyqit të 10 priftërinjve në 1948.

Procesverbalet e plota janë marrë nga dosja e gjyqit të Mons.Frano Gjinit e gjetur në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Brendshme. Vendimi që u mor në fillim të janarit të 1948 ishte: Për Monsinjor Frano Gjini, Dom Nikoll Deda dhe Padër Mati Prendushi, dënim me vdekje. Për Dom Tom Laca, dënim i përjetshëm. Për Padër Gjon Karma me 15 vjet privim lirie e punë e detyruar. Për Dom Ndoc Sahatçija me 15 vjet privim lirie e punë të detyruar. Për Padër Mhill Miraj me 7 vjet privim lirie e punë e detyruar. Për të pandehurin Zef Haxhi dhe Dom Nikoll Shelqeti me nga 5 vjet privim lirie e punë të detyruar. Për Atë Zef Pllumbi me 3 vjet privim lirie e punë të detyruar. Kjo dosje përmban të gjithë procesin, nga akuzat e prokurorit ushtarak Namik Qemali dhe vendimin e gjykatës me kryetar Misto Bllaca dhe anëtarët Anastass Koroveshi dhe Xhemal Bejtja. Përmes një procesi dhe akuzash të pabaza, procesverbalet japin dinamikën e plotë të dënimit kriminal të françeskanëve shqiptarë si dhe fjalën e tyre të fundit në gjyq kundër procesit politik ndaj tyre.

GJYQI

Pasi këshilli i gjykatës ushtarake dëgjoi fjalët e funit të të klerikëve, deklaroi: “Gjykata mbasi shqyrtoji aktet dhe bisedoji çështjen konstaton se: Sikundër u provua gjatë zhvillimit të gjyqit, klerikët katolik në Shqipëri dhe sidomos këta të pandehurit kanë qenë gjithë armiq të popullit, të cilët e kanë shtypur vazhdimisht në çdo regjim, në çdo kohë duke rojtur këta në kurriz të popullit me një jetesë plotrehatshme, ndërsa populli vuante të zezat e ullirit dhe sidomos elementi katolik në pjesën e veriut të Shqipërisë dhe veçanërisht malësitë. Të pandehurit klerikë kanë qenë t’atillë që në çdo kohë e çdo regjim nxirrnin njerëzit e tyre adaptë për të bashkëpunuar me ta, ndërsa pjesa tjetër punonte me popullin gjoja për punë fetare, por në të vërtetë, ata mashtronin popullin me veladonin e tyre, duke e lënë krejt në prapambetje dhe injorance në çdo sektor dhe për këtë vepër kaq të poshtër janë përgjegjës direkt të pandehurit.

Në dosjen e publikuar kohë më parë nga “Kujto.al” mësohet se Këshilli Gjykatës Ushtarake të Zonës Ushtarake të Shkodrës akuzoi meshtarët: “Kleri katolik qysh në kohën e Turqisë asht munduar t’a përçajë popullin shqiptar dhe i ka hedhur në luftë njërën fe me tjetrën. Në kohën e austro-hungarezëve kanë qenë të lidhur ngushtë me ta, vegla të tyre, punonin për imperializmin austro-hungarez për të qëndruar në vendin tonë jo si okupatorë që ishin në të vërtetë, por si çlirues, prej të cilëve subvencionoheshin mirë. Mbas shkatërrimit t’ imperializmit austro-hungarez, kleri mbasi pa patron dhe për këtë kishte nevojë të madhe, pse pa të nuk do të kishte subvencione. Për këtë u lidh menjëherë me imperializmin italian pa vonesë nga ana tjeter axhent te tyre d.m.th klerik të ndryshëm nga këta mbanin njekohsisht lidhje edhe me padron të tjerë si më imperialistet Jugosllave, me regjimin e Zogut e të tjerë që bënin subvencionoheshin edhe nga këta. Kleri reaksionar në Shqipëri, sidomos të pandehurit me një herë mbas lidhjes me imperialistet italian janë vënë në shërbim të tij.

Në Shqipëri, qysh prej kohe ishin axhentat e Italisë fashiste si Meloni, Jakomoni e të tjerë me të cilët kleri mbante lidhje të vazhdueshme dhe merrte subvencionet, përveç lidhjeve që kishte e mbante me Vatikanin. Monsinjor Volaj e Pader Rrok Gurashi, nga armët e gjetura, nga opinioni publik dhe nga krejt vazhda e tradhtisë së tyre qysh shumë vjet ma parë, duke qenë krye të tradhtisë në çdo kohë e në çdo regjim, ka qen si kryesor e shkaktar për çdo poshtërsi kleri katolik reaksionar, tradhtie dhe vepra këto që kanë damtuar rëndë interesat e popullit dhe të pushtetit tij, si gjatë luftës Nacionalçlirimtare dhe mbas çlirimit, kur populli i është vënë punës për rindërtimin e Shqipërisë së re për t’i siguruar vetes jetë ma të mirë, ma të lumtur, dhe ma të begatshme. Si të tilla shumë të damshme dhe të rrezikshme peër popullin e Pushtetin konsiderohen faje penale të parashikuara nga nenet 2,3 pikës 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 14 dhe nene të nenit 4 po të kësaj ligje gjykata mbasi shikojë të kaluarën, t’ardhshmen dhe rezikshmërinë që i paraqesin shoqërisë, me vota të përbashketa, njeserisht në kundërshtim me kërkesën e prokurorit vendosi dënimin e tyre”, – thuhet në dosje.

DËNIMI

“Për të pandehurit: Monsinjor Frano Gjini, Padër Mati Prendushi dhe Dom Nikoll Deden nga Shkodra me Vdekje dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile përgjithmonë dhe me konfiskimin e pasurisë tundshme dhe të patundshme. Për të pandehurin: Dom Tom Lacen nga Shkodra me privim lirie e punë të detyruar përjetë dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile peërgjithmonë dhe me konfiskimin e pasurisë tundshme dhe të patundshme. Për të pandehurit: Padër Gjon Kermen dhe Dom Ndoc Saharcin me nga 15 vjet privim lirie e punë të detyruar dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile për 5 vjet kohë dhe me konfiskimin e pasurisë tundshme dhe të patundshme. Për të pandehurin: Padër Mhill Miraj me 7 vjet privim lirie e punë të detyruar dhe me humbjen e të drejtave politike dhe civile për 5 vjet kohe dhe me konfiskimin e pasurisë së tundshme dhe të patundshme.

Për teë pandehurin Zef Haxhi nga Shkodra me 5 vjet privim lirie e punë të detyruar. Për të pandehurit: Dom Nikoll Shelqeti dhe Zef Gjeto Pllumbi nga 3 vjet privim lirie e puneë të detyruar. Të denumve u ngarkohen 162 lekë shpenzime gjyqi. Ky vendim i referohet Gjykatës Nalt Ushtarake për aprovim për sa u përket të dënumve me vdekje, kurse për të tjerët mundet të bëhet ankim po në Gjykatën e Nalt Ushtarake brenda tetës ditëve nga data 8/I/1948, që u shpall vendim. Shkodër, me 8/I/1948”, thuhet në vendim e Këshillit Ushtarak kundër 10 klerikëve në Shkodër.

/Gazeta Panorama

Nga paradhoma e vdekjes te përkthyes i diktatorit, si i mbijetoi Jusuf Vrioni komunizmit! Pas torturave mizore dhe izolimit 27 muaj në hetuesi, tentoi të presë damarët

Jusuf Vrioni ishte një dëshmitar okular i të gjithë fazave të procesit të shterpëzimit intelektual të ushtruar në totalitarizmin shqiptar.

Vrioni i provoi në ekstrem, torturën, dënimin me burg, shpronësimin dhe më pas izolimin, por të gjithave u mbijetoi. Ai mundi t’i mbijetojë regjimit komunist, përktheu Kadarenë dhe diktatorin, nën peshën e 13 viteve të gjata të burgut, punës së detyruar në tharjen e kënetës së Maliqit dhe survejimit 27-vjeçar. Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit kujtoi dje në Ditën Ndërkombëtare përkthyesin e mirënjohur, Jusuf Vrioni. Ai mundi t’i mbijetojë regjimit komunist, përktheu Kadarenë dhe diktatorin, nën peshën e 13 viteve të gjata të burgut, punës së detyruar në tharjen e kënetës së Maliqit dhe survejimit 27-vjeçar.

Jusuf Vrioni, juristi, politologu, shkrimtari dhe përkthyesi i formuar në shkollat më prestigjioze franceze, trashëgimtari i noblesës shqiptare dhe atdhetari i bindur, që i mbijetoi burgut dhe torturës mizore të regjimit totalitar. Më 13 shtator 1947 arrestohet dhe përfundon në qelitë e nëndheshme të Burgut të Vjetër të Tiranës, në ato, që ai do t’i quajë paradhoma të vdekjes. E torturojnë mizorisht dhe gjatë izolimit 27-mujor, ai tentoi të presë damarët. Por në 29 qershor 1950 Vrioni dënohet me 15 vjet burg, si agjent i shërbimeve të huaja sekrete. Jusuf Vrionit, një prej pronarëve më të mëdhenj të tokave në Shqipëri, iu desh të punonte deri në ditën e fundit të jetës së tij 85- vjeçare. Ai u nda nga jeta në Paris më 25 maj 2001. Më 2006, Ministria e Kulturës së Shqipërisë krijon çmimin Jusuf Vrioni të përkthimit nga shqipja në gjuhë të huaja.

ARRESTIMI

Jusuf Vrioni ishte një ndër intelektualët e shumtë që regjimi komunist arrestoi e burgosi sapo mori pushtetin. I lindur në Korfuz, me 16 mars 1916, vitet e para të fëmijërisë i kaloi në Korfuz e më pas në Berat. Pas emërimit të babait të tij, Ilias Bej Vrionit si ministër i Jashtëm dhe ministër i Plotfuqishëm në Paris, familja e tij u shpërngul në Paris më 1925. Ciklin e ulët dhe të mesëm arsimor Jusuf Vrioni e kreu pranë Liceut Janson de Sailly në Paris dhe atë të lartë në Grande École des Hautes Études Commerciales dhe në Institut d’Etudes Politiques të Parisit.

Më 1939 rikthehet në Shqipëri, por shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore, e detyron të shpërngulet po atë vit në Romë, pranë të vëllait. Rikthehet në Tiranë më 1943. Që në vitet e para të vendosjes së regjimit komunist Jusuf Vrioni, si shumë intelektualë të tjerë, vihet nën shënjestrën e Sigurimit të Shtetit, derisa më 13 shtator 1947 arrestohet dhe akuzohet për spiunazh dhe agjitacion e propagandë. Pikërisht më 13 shtator 1947 u arrestua nga regjimi komunist, me akuzën “për faje penale kundër popullit dhe shtetit, si anëtar i organizatës tradhtare social- demokrate dhe si agjent i spiunazhit francez në Tiranë”.

Pas hetuesisë tejet të vështirë më shumë se njëvjeçare, Jusuf Vrioni u dënua nga Gjykata Ushtarake e Tiranës, më 8 korrik 1950, me 15 vjet privim lirie dhe punë të detyrueshme për aktivitet spiunazhi në shërbim të Francës dhe lidhje të ndryshme me të huajt, aktakuzë e ngritur dhe firmosur nga Ministri i Punëve të Brendshme, Mehmet Shehu. Dënimin e kreu në burgun e Burrelit. Pas lirimit nga burgu dhe internimit në Fier, në 1960 u emërua përkthyes në Tiranë, në shtëpinë botuese “8 Nëntori”, ku përktheu në gjuhën frënge veprat e Ismail Kadaresë, Enver Hoxhës, libra të regjimit e propagandës.

Jusuf Vrioni u ndoq për 27 vjet me radhë nga Sigurimi i Shtetit, në përpunim 2/A dhe 2/B, që nga 29.2.1964 deri më 28.04.1991, kohë kur dosja u arkivua.

RRËFIMI

Jusuf Vrionit shumë vite më parë ka rrëfyer momentin e arrestimit të tij në shtator të vitit 1947. Jusuf Vrioni përkthyesi i rrallë i frëngjishtes, ishte 31 vjeç kur e arrestuan. Në libri i tij me kujtime ai e tregon me detaje natën e arrestimit duke e quajtur atë si nata që i përmbysi jetën. “Më kujtohet ajo si një plagë, bërë me sëpatë moshës sime 32 vjeçare. Ishte e shtunë, 13 shtator 1947, një ditë para një ndeshjeje futbolli midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë, për të cilën kisha një biletë…Prisja një vajzë me të cilën do të kaloja mbrëmjen. Sahati i qytetit shënonte pothuajse orën njëzetë. Pas një pranvere dhe një vere gjithë arrestime në rritje, Tirana po priste me ankth dhe fatalizëm dimrin. Pasi kisha mbërritur më herët, po bëja ecejake në vendin e takimit tonë, aty ku 20 vjet më vonë do të ngrihej statuja me kalë e Heroit Kombëtar shqiptar, Skënderbeut. Po binte nata dhe në gjysmerrësirë shquhej silueta e bardhë e minares së xhamisë. Papritmas, behën mbrapa meje katër veta, të cilët m’u drejtuan me ashpërsi: “Ti je Jusuf Vrioni? Do vish me ne! Kemi ca pyetje për të të bërë”.

I tronditur nga toni i tyre, si dhe nga formulat që përdorën dhe që tashmë ishin bërë të njohura për shumëkush në Shqipëri, e kuptova menjëherë dhe u zbeha. Ishte koha kur po zhvillohej “procesi i deputetëve”, i cili do të përfundonte, ashtu siç do ta mësoja më vonë, me 18 dënime me vdekje…Eca pas atyre njerëzve duke menduar për nënën time, të cilën e kisha lënë vetëm në dhomën ku jetonim. Duhej të ishe tejet naiv që të pandehje se mund të shkoje në mjediset e Sigurimit për një hetim të thjeshtë, pastaj të liheshe i lirë” ka rrëfyer ai. Vrioni ka treguar me detaje vajtjen në hetuesinë e Tiranës. “Mbërritëm te Seksioni i Brendshëm, vend famëkeq i Tiranës për qelitë dhe bodrumet e tij, paradhoma të vdekjes, ku të pyesnin, të provokonin e të torturonin. Të gjithë e dinin se ishte një vend i llahtarshëm. Megjithatë, mua më pritën me një ton, njëkohësisht qesëndisës dhe tinëzisht të përzemërt: “Hë mor Jusuf, ç’kemi ndonjë gjë të re? Ç’thonë anglezët? Po amerikanët?”. Këto pyetje që m’u bënë aty për aty me një ton gjasme gazmor, nënkuptonin marrëdhëniet e mia, ndeshjet e tenisit me punonjësit e misioneve të huaja. Ishin fjalë me rëndësi kapitale: ndërmjet tyre merrej me mend se në ç’drejtim do vazhdonin hetimet, në atë të spiunazhit për llogari të një fuqie ideologjikisht armike…

Më çuan te një personazh i kobshëm, Skënder Kosova, anëtar i një tresheje djallëzore që mbillte terror në Tiranë, ku bënte arrestime masive natën. S’kishte njeri në atë kohë që mos të kishte frikë, por të dëgjonte xhipin e këtyre djajve të vdekjes tek ndalonte para derës së shtëpisë në mes të natës. Të tre këta vrasës bënin një kontroll të shpejtë dhe kafshëror të të banesës dhe në përfundim të tij, merrnin me vete një apo disa fatkeqë. Këta çoheshin në vende të ndryshme të qytetit, nganjëherë, drejt e në burg, nganjëherë në një nga ndërtesat e Seksionit të Brendshëm ku punonte ajo që nuk quhej ende në atë kohë Sigurimi, por Garda e Popullit”,-është shprehur Jusuf Vrioni.

PËRKTHIMI

Jusuf Vrioni u lirua në fund të vitit 1958 dhe internohet në Fier për një periudhë disamujore. Më 1960, për nevojat propagandës ndërkombëtare të regjimit diktatorial, emërohet në Tiranë si përkthyes. Në fillim të viteve ’60, Vrioni u njoh dhe u miqësua me shkrimtarin Ismail Kadare. Duke çmuar pasurinë gjuhësore dhe vlerën e veprave të Kadaresë, Vrioni e vuri talentin e tij si përkthyes në shërbim të këtij shkrimtari. Kësodore gjatë orëve të lira i përktheu veprat e tij thjesht për kënaqësi. Ndër përkthimet e tij të para numërohet “Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur” i Ismail Kadaresë, i cili më vonë u botua në Paris.

Ndërkaq, emri i tij si përkthyes do të fillonte të figuronte nëpër botimet në Francë vetëm në vitet 1980. Vrioni u ngarkua me përkthimin e veprave të Enver Hoxhës duke ngjallur xhelozinë e anëtarëve të nomeklaturës komuniste. Kadare qëllimisht i qëndronte pranë dhe e ftonte në takime zyrtare, pa marrë parasysh të kaluarën e tij politike dhe mosaprovimin e nomeklaturës. Në vitet e para të Shqipërisë post-diktatoriale, Jusuf Vrioni, falë posturës së tij multidimensionale si intelektual, angazhohet në qarqet e shoqerisë civile dhe për një kohë shërben si Kryetari i Kominetit të Helsinkit për të Drejtat e Njeriut. Kriza famëkeqe e vitit 1997 e detyruan të largohej sërish nga atdheu i tij dhe të rikthehej në Paris. Më 1998 emërohet Ambasador i Republikës së Shqipërisë në UNESCO dhe më 22 maj të këtij viti, për kontributin e tij të pasur në gjuhën frënge, dekorohet nga Republika Franceze me urdhrin “Chevalier de la Légion d’Honneur”, ashtu si dikur i ati, Ilias Bej Vrioni, ish- dekoruar në fund të viteve 1920 me urdhrin “Grand Officier de la Légion d’Honneur” nga Republika Franceze.

Ndërroi jetë në Paris në maj 2001 ndërsa shërbente si Ambasador i Republikës së Shqipërisë në UNESCO. Berati, vendlindja e Vrionasve, nëpërmjet bashkisë së qytetit do ta nderonte Jusuf Vrionin pas vdekjes së tij, më 18 qershor 2001, me titullin Qytetar Nderi. Për mirënjohjen dhe vlerësimin e përkthyesve me kontribut të çmuar në njohjen dhe promovimin e letërsisë shqipe në gjuhë dhe kultura të huaja, Ministria e Kulturës, Turizmit, Rinisë dhe Sporteve e Republikës së Shqipërisë më 2006 krijoi çmimin Jusuf Vrioni. Por a ndihej ai i plotësuar prej “karrierës” së tij të përkthimit? Puna e tij e përkthimit ishte një mjet mbijetese, si dikur puna e burgut, çka del prej krahasimi të makinës së tij të shkrimit me lopatën e burgut, në kujtimet e tij: “E shtrenjta makinë e shkrimit, shoqja ime besnike!”. E ndiej që duhet t’i bëj homazhe asaj makine të markës “Triumph”, me të cilën isha lidhur fort, ashtu si dikur me lopatën me të cilën punoja nëpër kampet e burgjet e mia. Bashkë me të bëra “karrierë” e, ish falë saj që lexuesit frankofonë mundën të lexojnë “Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur” të Kadaresë. “Burgjet e mia…”.

Zbardhet procesverbali që mbajti Boris Vukmiroviç! Si u mor vendimi për formimin e PKSH!

DR. VASFI BARUTI

Në drejtimin e KQ të PKJ-së mbledhja e parë politike me delegatë të vet dhe delegatët e grupeve “komuniste” shqiptare për formimin e PKSH bëhej në Vitomiricë/ Arbënesh/ të Pejës, më 11-12 tetor 1941. Të vetme që dinë shqiptarët, të mëdhenj e të vegjël, ishte formimi i PKSh-së në Tiranë nga Enver H. më 8 nëntor 1941, madje e sot e pavërteta ka hedhur rrënjë e tek profesorë të njohur të historisë, vetë Akademinë e Shkencave shqiptare. E vërteta e mbajtur në fshehtësi është mbledhja në Vitomiricë të Pejës në Kosovë (Vitomirica prej viti 1999 mban emrin Arbënesh. Mbretëria e Jugosllavisë vitet ’30 kolonizon Vitomiricën me 428 familje serbe e malazeze, në viti 1948 fshati kishte 1632 banorë, kryesisht kolonë, vitet ’60 vendosen familje shqiptare nga Rozhaja e Berani.)

Në Viotmiricë/Arbnesh 18 orë diskutim përfaqësuesit e PKJ-së e të 3 grupeve “komuniste” në Shqipëri, në drejtimin e të ngarkuarit të posaçëm të PKJ-së Boris Vukmiroviç, sekretar organizativ i PKJ-së për Kosovë, mori vendime të rëndësishme për formimin e PKSH.

Mbledhja e Vitomiricës e PKJ-së për Kosovë-Metohi, me rëndësi të veçantë pse diskutohet mundësia e krijimit të partisë komuniste, bëhen analiza të situatës e merret vendim për themelimin e partisë së komunistëve shqiptare; dhe zgjidhej Vitomirica, kryeqendra e PKJ për Kosovë e “Metohi”, qendra e luftës së Kosovës kundër pushtuesve po edhe fshati i Miladin P.. I vetmi dokument i mbledhjes së Vitomiricës mbeti “BlokNotesi” i Boris Vukmiroviç, Sekretar Organizativ i PKJ për rajonin, i cili drejtoi mbledhjen. Pjesëmarrësit në mbledhje janë me pseudonime dhe Akademik Prof. Ali Hadri në “BlokNotesi” identifikoi ”Përfaqësuesit e KQ të PKJ-së për Kosovë e Metohi: Boris Vukmiroviç, Dushan Mugosha, Pavlle Joviçeviq, Ali Shukrija dhe përfaqësues të komunistëve shqiptarë: Koço Tashko, Xhevdet Doda, Fadil Hoxha, Elami Nimani.”1

Mbledhja e Vitomiricës me format “barazie”: katër delegatë nga secila palë: PKJ për Kosovë e Metohi dhe grupet shqiptare. Delegatët Fadil Hoxha, Xhevdet Doda, Elami Nimani ishin edhe me shtetësi jugosllave e anëtarësi partiake dyfishe, madje Fadil Hoxha ishte sekretar politik i PKJsë për Gjakovë. Mbledhjes në Vitomiricë i mungoi formati i vërtetë i barazisë, grupet shqiptare përfaqësohen vetëm nga Koço Tashko, i njohur i dërguari i Kominternit në Shqipëri.

Akademik Prof. Ali Hadri është i pari e i vetmi historian shqiptar që studioi mbledhjen e Vitomiricës por mbeti përshkrimor i ngjarjes. Këtu, herë të parë Vitomirica vjen disi më e plotë me burim arkivor të Arkivit të Prishtinës e burime të pareferuara. Nga dokumenti “Blok-Notesi” (format tepër i vogël) veçoj pjesë substanciale të mbledhjes së Vitomiricës: diskutimi udhëheqës i Boris Vukmiroviq[1] me porosi përfaqsuesve të grupeve shqiptare në punën për formimin e partisë komuniste shqiptare:

“1. Të mbahen menjëherë disa mbledhje të grupeve, t’i parashtrojnë mendimet, qëndrimet e veta, të paraqiten në mënyrë autokritike, e gjithë kjo të diskutohet në mënyrë komuniste, të studiohet arsyeja e ndasisë ose mospajtimit. Mbasi të mbërrihet pajtimi ose mospajtimi nëse ndonjë grup nuk dëshiron me u pajtue. 2. Të zgjidhet udhëheqja e përkohëshme [e K.Q të partisë]. 3. Të përgatiten tezat për unitetin e partisë, duke paraqitur gabimet, tezat për situatën dhe punën. 4. Udhëheqjes së përkohëshme të partisë t’i dorëzohen të gjitha organizatat dhe të gjithë njerëzit e grupeve, tezat t’u përcillen anëtarëve të partisë dhe ata të kuptojnë detyrat që shtrohen para tyre. Të formohen Komitetet e vendit dhe të qarqeve, në krye të të cilëve të qëndrojnë udhëheqësit më të mirë. 5. Gjatë zbatimit të tezave kush tregohet i mirë të lihet brenda partisë, kush është i dobët, i luhatshëm të përjashtohet nga partia. 6. Të zhvillohen njëkohësisht dhe aksione nëse janë mundësitë e forcat. Pasi bëmë prezantimin tonë të Partisë Komuniste ramë dakord se ishte e ndershme të përgatitemi dhe të vijnë atje [Shqipëri] nga Komiteti Krahinor i joni mysafirë nga Partia Komuniste e Jugosllavisë të analizojmë gjithçka që është thënë këtu. Shokët nga Shqipëria në të gjitha drejtimet ishin dakord [me analizën, vendimet për formimin e partisë komuniste].”2

Vitomirica, në penë të Prof. Dr. Ali Hadri: 3 “… Bisedimet zgjatë 18 orë. Mbledhjen e udhëhoqi Boris Vukmiroviç, sekretar organizativ i KQ të PKJ, i cili pas analizës së situatës në grupet komuniste shqiptare shprehu mendimet e tij si dhe propozimet për mundësitë e bashkimit të tyre [të grupeve] në një parti unike. Në mbledhje në Vitomiricë është biseduar për situatën në Grupi i Korçës, Grupi i Shkodrës, grupi i të Rinjve dhe përfaqësuesit e tyre muar pjesë në Vitomiricë. Është ruajtur procesverbali [Blok-Notesi] që mbajti Boris Vukmiroviç, në bazë të cilit mund të mendojmë me saktësi si kanë rrjedhur bisedimet ndërmjet përfaqsuesve të Komitetit Krahinor të PKJ dhe përfaqësuesit të grupeve komuniste shqiptare. /…/ Boris Vukmiroviç mbajti shënim se të gjithë përfa- qësuesit pas diskutimi të gjatë kanë shprehur dëshirën të krijohet një parti unike e Shqipërisë. Në mbledhje është konstatuar, thekson Boris Vukmiroviç, se grupet komuniste shqiptare nuk e njohin [të paditur] rolin e partisë [komuniste] dhe për këtë arsye ka ardhur deri tek përçarja [mes grupeve] e pas analizës të situatës në grupet komuniste shqiptare nxori mendimet e sygjerimet e tyre në aspekti i ndasive të grupeve në parti.”[2]4

Fadil Hoxha delegat: ”… Kur filloi mbledhja unë u tregova se nuk jam përfaqësues i Grupit të Shkodrës, sepse askush nuk më ka autorizuar. Unë jam sekretar [politik] i organizatës së Gjakovës [i KQ të PKJ për Gjakovë] /…/ Elhami [Nimani] nuk ka qenë i autorizuar nga grupi i Të Rinjve të jepte pëlqimin. /…/ U vendos që Ali Shykria të shkonte në Shqipëri. /…/ KQ krahinor ndryshoi mendimin, në vend të Shykriut në Shqipëri vendoset të vijë Duçi [Dushan Mugosha]. Porositë e Komitetit Krahinor [KQ i PKJ] fillojnë të formojnë udhëheqjen e përkohshme të partisë komuniste të Shqipërisë në formim. Mbledhja pati rëndësi të madhe se janë miratuar konkluzione të mira /…/ Boro [Boris] tha të formohet një udhëheqje e përkohshme derisa të formohej Komiteti Qëndror.”5

Prof. Dr. Nina Smirnova: Historiane ruse jetën ia kushtoi me objektivitet historisë së Shqipërisë, njohëse edhe e BlokNotesit: ”Bashkimit të tre grupeve komuniste i paraprinë këshillimet me komunistët jugosllavë në Vitomiricë më 11 e 12 tetor 41. /…/ Nga protokolli të cilin e mbajti Boris Vukmiroviç, del se çështja kryesore ishte krijimi i partisë komuniste. Sipas propozimit të Koço Tashkos komiteti qendror duhet të parashikojë mospërfshirjen e kryetarëve të grupeve e të zëvëndësve të tyre në përbërjen e tij për të përjashtuar mundësitë e rivalitetit midis tyre dhe nxjerrjen e njerëzve të rinj nga radhët e veprimtarëve të thjeshtë. Ai propozoi të zgjidheshin delegatë të PKJ Dushan Mugosha e Miladin Popoviçi e të nxirrej (Miladini) nga përqëndrimi. Dhe në seancën e fundit Mugosha lexoi listën e miratuar në Vitomiricë të anëtarëve të KQ të përkohshëm të PKSH.”6 Vitmirica te dalë nga internimi.

Vendimet e Vitomiricës formalizohen në mbledhja themeluese të 8 [3] nëntorit: 1. Të themelohet partia komuniste [në Shqipëri]; 2. KQ i zgjedhur i partisë komuniste të jetë provizor; 3. Ish-kryetarët e grupeve e zëvendësit e tyre s’duhet të jenë në udhëheqjen e KQ provizor; 4. Delegatë të KQ të PKJ-së për formimin e partisë komuniste në Shqipëri do jenë Miladin P. e Dushan Mugosha; 5. Tre grupet e përfaqësuar në Vitomiricë do jenë grupet kryesore në mbledhjen themeluese të partisë; 6. Udhëheqjes së perkohëshme të partisë t’i dorëzohen të gjitha organizatat dhe gjithë anëtarësitë e grupeve komuniste; 7. Në seancën e fundit Mugosha lexoi listën e miratuar në Vitomiricë të anëtarëve të KQ të përkohshëm të PKSH. 8. Nga letra e 30 tetorit ’41 e Miladinit për KQ të PKJ-së kuptohet qartësisht se Miladin P. ishte mandatuar për punën formuese të partisë komuniste shqiptare.

Kush përzgjodhi tre grupet për Vitomiricë e katër delegatët e tre grupeve shqiptare në mbledhjen e Vitomiricës? Dushan Mugosha, i dërguari i PKJ-së, ardhës në Shqipëri fundgushti ’41 për njohjen e situatës komuniste në vend. Organizatori e drejtuesi i mbledhjes së Vitomiricës ishte PKJ, drejtues i mandatuar nga Tito ishte Boris Vukmiroviq, Sekretar organi zativ i PKJ.

Nga letra e Milos (Miladin P.) e 30 tetorit ’41 për KQ të PKJ lexohet qartë interesi i veçantë i Titos për krijimin e forcimin e PKSH-së. PKJ është faktori subjektiv numër një për krijimin e PKSH, misioni kryet nga i mandatuari i PKJ Miladin Popoviq e ndihmësi Dushan Mugosha. Vitomirica mbahej sekret i madh. Në Kur lindi Partia Enveri “shkroi” 3-4 rreshta të shigjetojë Koço T.: ”E dërguam Koço Tashko në Kosovë të marrë kontakte /…/ me Komitetin Qendror të PKJ-së për Kosovën. Asgjë të rëndësishme nuk na solli.”7 Diktatori ishte i mirëinformuar për Vitomiricën nga Mugosha, ish-pjesëmarrës atje, por ia desh puna …..

Është shkruar shumë për formimin e PKSH e legjendime si i ç’shkroi diktatori. Në AQSH s’ka asnjë dokument origjinal as me fotokopje. Për grupet komuniste e delegatët në mbledhjen themeluese është një copë letër me shkrim dore, në “dokument” mungon data e tij e autori; një tjetër copë letër ku listohen të “zgjedhurit” e Komitetit Qendror të Përkohshëm të PKSH, pa datim (shkruar nga Plasari) dokumenti pa burimin. Pranohet e “vërtetë” e pamohueshme se ishin tre grupe në mbledhjen themeluese, por ka burime të besueshme, si raporti i Divizionit të Inteligjencës Britanike për Ballkanin në Shqipëri, se në mbledhjen themeluese ishin më shumë se tre grupe komuniste.

LETRA E MILADINIT, TETOR 1941

Miladin Popoviq në krye të PKJ-së për Kosovë-Metohi, me funksion Sekretar Politik i PKJ-së për rajonin, i ngarkuar personal i Titos me mandat nga mbledhja politike e Vitomiricës për bashkimin e grupeve në Shqipëri dhe krijimin e partisë komuniste shqiptare. Miladin Popoviq protagonist politik kryesor në themelimin e partisë komuniste edhe i keqpërdoruar politikisht nga historiografia komuniste dhe e sot me Prof. Kristo Frashëri, Prof. Dr. Paskal Milo, Prof. Dr. Xhelal Gjeçovi etj. dhe vetë diktatori. Miladin P. pranohet se ishte në mbledhjen e grupeve për themelimin e partisë komuniste, por si i “dërguar” i Kominternit dhe nulizohet misioni i tij themelues! Përkundër kësaj “teze” politike sjell letër të Miladin P. që i dërgon KQ të PKJ-së, me dëshirë t’i jepet në dorë Titos, shumë i interesuar për formimin e forcimin e partisë komuniste. Misioni i PKJ-së me Miladin P. faktori subjektiv numër një për formimin e PKSH.

Miladin Popoviq Leksion historie profesorëve të historisë!

“I dashur shok, dorëzo këtë letër pranë Komitetit Qëndror e sipas mundësisë tuaj shokut Tito, pasi që më parë është i interesuar për gjendjen e komunistëve, partisë në Shqipëri. /…/ Përgatitjet për thirrjen e mbledhjes themeluese të PKSH, deri datën e dërgimit të raportit ishte si vijon:

Të dëgjohet grupi i parë [i Korçës], i dytë [i Shkodrës] dhe i tretë [të Rinjve]; të shihet ku përqëndrohet ndarja [dallimet mes grupeve]; të vlerësohet se kush ka punuar në mënyrë më të rregullt; dhe nga grupet e tjera të gjenden njerëzit më të mirë, më punëtorë dhe më besnikë, të cilët nuk janë të helmuar me fraksionizëm e nga ata të formohet një udhëheqësi e përkohëshme, Komiteti Qëndror; kjo udhëheqësi do të kishte për detyrë të zbatojë në jetë tezat e miratuara [Vitomiricë] mbi punën, të lidhet me të gjithë anëtarët e grupeve; të bëhet seleksionimi dhe ajo që nuk përputhet e nuk vepron bazuar në tezat e miratuara mbi punën, me njëherë të hidhen poshtë [përjashtohen]; pas organizimit të celulave të shkohet në formimin e komiteteve lokale e zgjedhjen e udhëheqësisë nga shokë më të mirë; gjatë gjithë kohës në organizimin e partisë të punohet dhe në aksione; pas krijimit të organizatës partiake pika kryesore e programit janë aksionet kundër okupatorit; njerëzit që kanë krijuar fraksionet dhe ndarjet të largohen nga të gjitha postet udhëheqëse, t’u jepet punë e të shikohet se si janë ata në vepër; të kryen përgatitje për 28 nëntorin, ditën e pavarësisë shqiptare. Do hynin shumë në punë direktivat, udhëzimet e kritikat dhe ndihma e KQ të PKJ. /…/”8 Raporti i Miladin P. është në harmoni me diskutimet e detyrat e shtruara në Vitomiricë dhe qartas është dëshmi për punën e misionin e tij në Shqipëri.

Miladin P. në letër bën shpjegime të holla pune për përgatitjen e mbledhjes themeluese të partisë komuniste, siç janë takime e bisedime me tre grupe (pa i cilësuar komuniste): grupi i parë ai i Korçës, grupi i dytë i Shkodrës dhe i treti (i të Rinjve, pa e thënë emrin e tij). Në letër është i qartë se në bisedime me grupet ishte i kujdesshëm me porosi për të evidentuar njerëzit më të mirë të grupeve, të përjashtohen të padevotshmit, të pamëshirë me fraksionet, përjashtimi nga radhët e celulave të padenjët, porosi për organizimin e celulave komuniste, të komiteteve qarkore dhe programi i punës për luftë kundër okupatorëve. Historiografia bashkëkohore shqiptare Miladin P. e trajton si delegat i Kominternit, kurse letra e tij për PKJ me lutje t’i jepej në dorë Titos Prof. është dëshmi se ai ishte i dërguari i posaçëm i Titos, por për këtë ka dhe mirëfilli dokumente autentike nga Miladin. Prof. P. Milo në librin “Shqiptarët në Luftën e Dytë Botërore” fsheh të vërtetën kryesore të letrës së Miladinit për KQ të PKJ.

Titulli i autorit: Mbledhja politike e PKJ-së për formimin e Partisë Komuniste Shqiptare

BURIME KRYESORE
1. Ali Hadri. Prilozi za istorija socializma.
Beograd 1960:243
2. Arkivi Republika e Kosovës, Prishtinë,
“Blok Notesi” 1941.
3. “Blok Notesi” i Boris Vukmirovic,
Arkivi Prishtinë, Fondi Krahinor i PKJ, 1941.
4. Ali Hadri. Prilozi za istorija socializma.
Beograd 1960:243.
5. Libri “Fdil Hoxha në vetë të parë”.
Prishtinë 2010:99-101
6. Dr. Nina Smirnova. Historia e
Shqipërisë gjatë shekullit XX. 2004:224
7. Enver Hoxha. Kur lindi Partia. 1981:97
8. Arkivi Qëndror i Prishtinës.
Fondi Dushan Mugosha.

/ Gazeta Panorama/ 

Tjetër DOKUMENT shokues- Arben Kraja pushoi padinë ndaj xhelatit të komunizmit sapo mori detyrën në SPAK

“Pasi na zhveshën lakuriq në mes të acarit e dëborës gjoja për kontroll, tek ne erdhi një oficer i veshur me uniformë të policisë me qillota, çizme lëkure e me rrip kraheqafë. Ishte Komandanti i kampit, Edmond Caja nga Kuçi i Vlorës, por me banim në Tiranë. Pas shpinës së tij, rrinte gati për terror, shefi i policisë së kampit Ludovik Cali, një malësor prej Balldrenit të Lezhës. Filloi rrahja e pamëshirëshme ndaj nesh. Më shumë rrahën Fredin, sepse komandanti Edmond Caja i thoshte se na fëlliqe Kuçin e Vlorës”.

Kjo është një nga dëshmitë e Visar Zhitit për një prej xhelatëve më të frikshëm të komunizmit, Edmond Caja.

Pas shtypjes së revoltës së Qafë Barit, Caja kishte nisur një reprezalje ndaj të burgosurve.

“Në mes të kampit, i lidhur, qëndronte Anastas Dhami nga Pogradeci. Edmond Caja së bashku me Ludovik Calin, me pinca i shkulin mustaqet. Thirrjet dhe dhimbjet e Anastasit mbuloheshin nga të qeshurat dhe jargët e kriminelëve me uniformë. Thoma Jergolatit i thyen këmbën. Ludovik Cali dhe krimineli Edmond Caja filluan të qëllojnë me çizmet e meshinit me thumba hekuri, mbi viktimat gjysmë të vdekur, të shtrirë në sheshin e kampit,” kujton një prej të burgosurve.

Shqiptarët mund t’i kenë parë e dëgjuar këto dëshmi. Para disa muajsh, emisioni ‘Piranjat’ në SYRI TV solli një të tillë.

Por ajo që ndoshta nuk e dinë shqiptarët është se Edmond Caja ishte paditur në SPAK nga Agron Tufa, në atë kohë drejtues i Institutit për Studimini e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit.

Por sot Tufa tregon se ish-hetuesi i komunizmit, SPAK-isti Arben Kraja, pushoi padinë ndaj Cajës si një prej veprimeve të para kur mori drejtimin e Prokurorisë së Posaçme.

“Veprimin e parë si kreu i SPAK-ut Arben Kraja e bëri ngutazi që në dhjetor 2019 më pushimin e kallëzimit penal në Gjykatën e Krimeve të Rënda për një ish drejtor burgjesh të komunizmit, kriminel e vrasës, madje shkresa e tij nuk ka as vulë!” denoncon Tufa.

Ai sjell edhe të tjera fakte e prova që tregojnë se Arben Kraja torturonte të rinjtë në Shkodër dhe ngrinte padi ndaj tyre, edhe pse komunizmi thuajse kishte dhënë shpirt.

Image

sn

DOKUMENTI tronditës- Arben Kraja torturoi të riun shkodran Andrea Daija kur ishte hetues i komunizmit

Studiuesi dhe shkrimtari i njohur, Agron Tufa, ka bërë një tjetër denoncim me fakte për prokurorin e SPAK, Arben Kraja.

Tufa, që ka drejtues Institutin për Studimin e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit në Shqipëri, thotë se Arben Kraja ka torturuar një të ri shkodran kur ishte hetues i komunizmit.

Tufa ka denoncuar që në vitin 2019 se kreu i SPAK në atë kohë, Arben Kraha, është hetues i komunizmit.

Ai madje pati denoncuar me fakte konkrete se si Kraja i shërbente regjimit komunist.

Këtë herë, ai sjell pjesë nga dosja e 22-vjeçarit Andrea Daija, i cili u torturua nga Kraja dhe u detyrua të firmosë se kishte pasur në plan të arratisej.

“Në këto dokumente shihet se Partia i ka ngarkuar Arben Krajës hetues (i pari krye i SPAK), gjuetinë e shtrigave mbi rininë shkodrane. Dhe kur se! Pasi mijëra shqiptarë kishin thyer barrierat e ambasadave dhe ishin larguar drejt Europës ‘kapitaliste’. Pra, në fund të korrikut 1990! Dhe me çfarë egërsie!

Viktima tjetër e hetuesit komunist mizor Arben Kraja, është 22-vjeçari shkodran Andrea Daija, të cilin e ka torturuar dhe detyruar të firmosë se ka pasur në planin imagjinativ tentativën për arratisje. Ky Beni hynte me forcë në kokat e të rinjve për t’u kontrolluar dhe ëndërrimet dhe imagjinatat…,” shkruan Tufa.

 

“Kur erdhi nga Parisi, kolegët e tallnin: ‘Tutkun’, ‘T’i shtrydhën trutë putanat’! Më ftoi 3 herë në shtëpi, por…”- Kujtimet e panjohura të Lasgushit për Enverin! Letra që dërgoi Nexhmja pas vdekjes së tij

A është takuar poeti Lasgush Poradeci, me Enver Hoxhën? Sa të vërtetë ka në kujtimet që gruaja e diktatorit, Nexhmije Hoxha, propagandoi pas vdekjes së tij, mbi marrëdhëniet e dhembshurisë e dashurisë të Enverit, për shkrimtarë e artistë. Ismail Kadare, në një intervistë disa vite më parë, shprehej: “Dikush si Lasgush Poradeci, do të dridhej në varr, po të lexonte, se ç’shkruhet për të. Poeti më i madh i gjallë i krejt epokës, jetoi 40 vjet si i vdekur, kaq shumë ishte i mënjanuar, i ndaluar, i shtypur me këmbë. Kurse zonja Hoxha, përpiqet të na mbushë mendjen, se sa shumë e donte Enveri e, sa shpesh interesohej për të”!

 

Në librin me kujtime; “Të vërteta e të pathëna për Lasgushin”, botim i vitit 2000, bashkëkohësi dhe miku i poetit, Tomi Mato, bëhet dëshmitar i mos takimit mes Lasgushit dhe Enverit, në vitin 1983. Në këtë rrëfim, jepet dhe varianti sipas poetit, i takimeve të hershme, kur Enver Hoxha, nuk ishte bërë ende diktator dhe kur në Liceun e Tiranës, e kishte dalluar mes të rinjve, për kompleksin e tij të inferioritetit.

BALLË PËR BALLË

Një ditë e gëzueshme vere në Volorekë (Drilon). Banorët dhe familjet e tyre, drekojnë nën hijen e pemëve. Mes tyre Lasgushi me të bijën, hequr pak mënjanë. Me vete një shishe vere, holluar me ujë burimi. Nuk e dinte kush, se nga çasti në çast, aty do t’ia behte Udhëheqësi me të shoqen, nga pas eskorta. Ishte vera e vitit 1983. Kjo ditë i kujtohet mirë Tomi Matos, dhe e rrëfen në librin “Të vërteta e të pathëna për Lasgushin”.

Ndërsa turma zuri të këndojë “Enver Hoxha e mprehu shpatën”! dhe të bërtasë “Parti-Enver, jemi gati kurdoherë”. Njerëzit dyndeshin, kush e kush t’i shtrëngonte atë dorë, ndërsa truprojat shtynin, t’i hapnin udhë “kalorësit”.

Të dy me bastun në dorë, të vjetër boll. Me të dëgjuar lajmin dhe brohoritë e turmës, Lasgushi u veçua nga turma, por nuk është larguar. Nuk është menduar gjatë, të rrijë apo të ikë, pasi askujt nuk kishte për t’i hedhur fije dyshimi, kishte apo nuk kishte dëshirë ai, të takonte Enverin. Në euforinë e turmës ndokush, mund të mendonte se ky reagim ishte normal, për natyrën e tij flagrante, të ftohtë e kapriçoze. Por askush, as kishte parë, as kishte dëgjuar.

Vera e vitit 1983, ishte i vetmi shans publik, ku ata të dy janë ndodhur spontanisht, në të njëjtin vend, njëri mes turmës, tjetri jashtë saj. Poeti i ka hedhur sytë dhe e ka lënë në hall të vet, megjithëse vështirë ta dallojë, në atë dalldi. “Enveri dhe Lasgushi, pushuan për 20 vjet bashkë në Pogradec dhe një kafe, nuk e pinë bashkë”, shkruan Tomi Mato, në rrëfimin e tij, “A është takuar Lasgushi me diktatorin”.

Pikërisht pas kësaj dite, ai e kishte pyetur poetin, nëse ishin takuar ndonjëherë pas çlirimit. Në vend të komenteve, Lasgush Poradeci i kishte rrëfyer, fabulën e thjeshtë të njohjes me këtë “qerrata”, 43 vjet më parë, në Liceun e Tiranës.

Viti 1937, NJË AUTOGRAF ENVERIT

“U njohëm në gjimnazin e Tiranës, në vitin 1937. Unë isha 12 vjet më i madh, isha më i shkolluari, kurse Verua, erdhi nga Parisi, ashtu “tabula rasa”. Kolegët e tallnin: “Tutkun”, i thoshin. “Të kanë vajtur këmbët, e jo koka në Paris. T’i shtrydhën trutë putanat…”! Mua më vinte keq. E shoqëroja, më kupton, më vinte keq, ndaj e shoqëroja, se të tjerët i ishin larguar. Një ditë, se ku i kishte gjetur dy librat e mi; “Vallja e yjeve” dhe “Ylli i zemrës”.

Më tha disa vjersha përmendësh prej tyre dhe m’u lut, t’i shkruaja diçka me dorën time në libër dhe ai ta kishte si kujtim, nga njeriu që iu gjind, kur të tjerët iu larguan. Ia shkrojta. Ai më përqafoi dhe më ftoi për darkë në shtëpi. Tri herë më ftoi, por nuk i vajta”!

Ky ishte rrëfimi që Lasgushi, i kishte bërë autorit Tomi Mato, më 1983 dhe dy vjet më pas, Enver Hoxha vdes. Por është bashkëshortja, (Nexhmija), besnike pas vdekjes, ajo që rishikon e kujdeset për kultin e të shoqit, aty ku vetëm nëpërmjet hipnozës ai mund të rrezikohej seriozisht. Dhe ishin mendjet intelektuale, ato që ishin kërcënuar e kishin pasur presionin më të lartë prej tij, ato nga çasti në çast, mund të shpërthenin.

Kur Pallati i Kulturës së Pogradecit, do të merrte emrin “Lasgush Poradeci”, pas vdekjes më 1987, në muzeun e qytetit, vjen një letër nga Nexhmije Hoxha, me titull: “Nga kujtimet e shokut Enver, për Lasgush Poradecin”.

Aty shkruhej: “U interesova për Lasgushin, pranë shokëve të Partisë dhe më thanë se është mirë me shëndet…! E kam njohur para lufte, kur isha profesor në gjimnazin e Tiranës…! Ai ishte i dëshpëruar nga regjimi i Zogut, prandaj preferonte të jetonte i vetmuar. Dikur dilte dhe bashkohej me ne”!

Por për habinë e atyre që e njihnin situatën, letra mbante datën 28 gusht 1981 dhe po bëhej e njohur, kur njeri kishte vdekur vërtet, ndërsa vepra e poetit, bashkë me të dhe ai vet, sapo kishte nisur të jetonte.

TAKIME TË NDALUARA

Lasgush Poradeci, ishte njohës i mirë i gjuhës gjermane, përveç faktit që kishte përkthyer prej saj vepra, nga Gëte, Shiler, Hajne. Si e kurdisur deri në këtë pike, censura ndaj tij, edhe takimet me artistë gjermanë që vizitonin Pogradecin, i ishin ndaluar në momentin e fundit. Në rrëfimin e Tomi Matos; “Përse nuk e takoi Peter Oberi, Lasgush Poradecin”?, një mik i poetit në vitet e studimit në Gracë, Austri, thuhet se; si nuk “munden” të takohen.

Lasgushi kishte këmbëngulur dhe e kishte pritur mikun në “kullën” e tij. Por Sekretari i Parë dhe Kryetari i Komitetit Ekzekutiv të rrethit, kishin nxjerrë arsye shëndetësore të Lasgushit, që si kokrra e mollës priste mikun e tij, nga çasti në çast.

Peter Ober “u bind se Lasgushi nuk mund të priste, por as nuk bën dot vizita”, ndërsa me keqardhje kishte thënë: “I uroj shëndet mikut tim të zemrës. Jemi pleq. Desha ta takoj e të bashkëpunoja me të, pasi kam respekt për penën e tij. Është i madh. Keq më vjen që nuk u takuam në këtë botë. Mbase do ta takoj në botën tjetër”!

Në vitin 1978, në Pogradec kishte ardhur një trupë artistësh gjermanë. Gjatë shfaqjes së tyre, u kishte bërë përshtypje në radhë të parë, plaku me kone të bardhë, që thërriste “Bravo, bravo”! Nga kurioziteti, kishin mësuar se ai ishte poeti më i madh, i gjallë shqiptar. Të nesërmen kur kishin rënë dakord të piqeshin të dyja palët, takimi i tyre ishte anulluar.

Nga dufi Lasgushi ishte shprehur: “Këta qeveritarët më shikojnë si budalla, si armik dhe jo si një poradecar akademik. Çudi! Pse e kanë krijuar këtë opinion?! Më hipën nga njëherë që të vete në zyrë dhe t’u lëshohem ashtu vençe. Po unë s’e turpëroj, por e nderoj Poradecin”!

LIDHJA SHKRIMTARËVE NDËRRON MENDJE, NË 80 VJETOR!

Ishte stina që e gjente në shtëpinë e Tiranës. Atë ditë mbushte 80 vjeç. Miq shkrimtarë, e kishin vizituar gjatë gjithë ditës, ndërsa të nesërmen, do të zhvillohej ceremonia në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve. Ajo ditë, përshkruhet nga Tomi Mato, i pranishëm me një grup pogradecarësh, në shtëpinë e poetit.

“Troket dera. Nafija e hapi dhe hyn Luigj Mazi (administrator i Lidhjes). Pasi u përshëndet me Lasgushin dhe me ne, ai filloi të flasë me një ndrojtje dhe trishtim, që nuk të sillte optimizëm: ‘Më ka dërguar Lidhja, t’ju njoftoj zoti Llazar, se nesër për arsye sekrete, anullohet ceremonia e festimit të 80-vjetorit të datëlindjes suaj! Kaq tha dhe iku”!

Por Lasgushi, që nuk e ndërronte me asgjë këtë moment miqsh, që e kishte pagëzuar “Barku i Shën Mërisë”, as me festën e Lidhjes, kishte bërë “Gëzuar”, me raki e këngë.

Kur poeti mbylli sytë, më 13 nëntor 1987 dhe trupi i tij kishte udhëtuar nga Tirana në Pogradec, “nga lart”, ishte dhënë urdhër, se nuk duhej të kishte ceremoni “të tepërta” nga pogradecarët, nga ata që Lasgushi i kishte quajtur në gëzim e sipër “Barku i Shën Mërisë”. Të gjitha adetet, ishin bërë në Tiranë. Memorie.al

“S’do qeverisin spiunët”- Si e mbrojti Ismail Qemali libanezen në kohën kur shërbeu në Perandorinë Osmane!

EVARIST BEQIRI/ “Një njeri duhet të bëjë atë që duhet – pavarësisht pasojave personale, pavarësisht pengesave, rreziqeve dhe presioneve – dhe ky është thelbi i dinjitetit njerëzor.” – John F. Kennedy

Lidershipi kërkon atë që Aristoteli e quante “përsosmëria e karakterit” (êthikai aretai) apo virtytet morale. Nëse do të vlerësojmë lidershipin e dikujt, kolona kryesore përbërëse e lidershipit individual është fuqia e karakterit të tij.

Lidershipi është një kombinim midis fuqisë së karakterit dhe strategjisë. Në këtë kombinim karakteri merr më tepër rëndësi. Karakteri është thelbi i lidershipit. Zgjuarsia dhe strategjia ka rëndësinë e saj, por pa karakterin e fortë ato nuk të shërbejnë shumë.

Ismail Qemali besonte se udhëheqësi duhet të jetë i drejtë dhe i duruar, në këtë mënyrë mund të qeverisë lehtësisht edhe në rajone të vështira si ato lindoret. Marrëdhënia e shëndetshme e besimit që ai arrinte të krijonte me popullsinë e vendit ku qeveriste, do t’i vinte në ndihmë edhe në momente të vështira të karrierës. Lideri duhet t’i luftojë gjithmonë padrejtësitë. Martin Luther King Jr. thoshte se: “Padrejtësia ndokund është një kërcënim për drejtësinë gjithkund.”

Sjellja dhe qëndrimi që ne mbajmë janë shpirti i lidershipit. Ato dalin në pah, sidomos në situata krizash, kur marrja e vendimeve të caktuara vështirësohet. Lideri karakterizohet nga mbajtja e një qëndrimi, që e dallon atë prej kujtdo tjetër, përfshirë këtu edhe ndjekësit e tij. Sepse qëndrimi është ajo gjëja e vogël që bën dallimin e madh në të tilla raste.

Ismail Qemali shërbeu në Perandorinë Osmane në disa poste të larta. Për dyzet vjet me radhë, ai vuri në shërbim të Perandorisë zgjuarsinë e tij të madhe dhe karakterin e tij të drejtë. Përgjatë shërbimit publik, ai shfaqi integritet të rrallë. Më tepër se ç’preferonte titujt apo postet, ai ka parapëlqyer të thotë haptas mendimin e tij, duke vuajtur edhe pasojat…

Më 14 dhjetor 1891, Ismail Qemali u emërua në postin e guvernatorit të vilajetit të Bejrutit në Liban. Përgjatë kësaj periudhe ai do të shërbente edhe si Guvernator i Përgjithshëm ad interim i vilajetit të Sirisë në Damask. Ndërkohë, më 12 korrik 1892, atij i erdhi një telegram nga sulltani, ku i kërkohej të kthehej menjëherë në Stamboll, sepse do të ngarkohej me një mision të rëndësishëm. Pas qëndrimit 8 mujor si guvernator i Bejrutit, ai u largua në fund të gushtit 1892. Populli i Bejrutit ndjeu keqardhje për largimin e Ismail Qemalit, por, nga ana tjetër, ata u gëzuan, sepse kujtuan se ai po thirrej për të marrë postin e Vezirit të Madh. Ata i dhuruan si kujtim një album, të veshur me ar dhe me gur smeraldi në mes. Albumi ishte i mbushur me fotografi nga vendi dhe monumentet e tij.

Kësaj periudhe i përket edhe rrëfimi i personalitetit të shquar libanez, diplomatit, shkrimtar dhe gazetarit Emin Arslan. Ai i përkiste një familje të shquar druzësh, të cilit mbajnë titullin e Emirit. Një dinastie politike e rëndësishme edhe sot në Liban. Njëkohësisht Emin Arslan shërbeu si konsull i Perandorisë Osmane në disa shtete. Ai ka rrëfyer me detaje në një shkrim me titullin “Pikëllimet e dashurisë së humbur” të 12 korrikut 1913, në gazetën argjentinase “Caras y Caretas”, historinë e një dashurisë tragjike, të përkthyer në shqip nga Aurenc Bebja. Pjesë e kësaj historie dramatike është edhe Ismail Qemali, i cili asokohe shërbente si Guvernator i Përgjithshëm i Libanit.

Emin Arslan shkruan duke marr shkas nga fakti që gazetat po flisnin shumë për Shqipërinë dhe shqiptarët, e veçanërisht për Ismail Qemal Beun, promotorin e pavarësisë së tyre dhe kreun e qeverisë së përkohshme: “E kam njohur shumë mirë këtë burrë shteti të shquar, ai më nderon me miqësinë e tij dhe e vlerësoj shumë. Kur u kthye në vendin e tij për të shpallur pavarësinë e tij, më dërgoi një letër në Buenos Aires duke rekomanduar katër emigrantë të varfër shqiptarë. Sa herë, pra, që gazetat na japin lajme nga Shqipëria, nuk mund të mos kujtoj një histori të pikëllimeve të dashurisë së humbur që kam parë dhe që më dha mundësinë të mësoj për karakterin fisnik të atij burri shteti.”

Historia flet për një vajzë shumë të bukur me emrin Leila, me të cilën familja e Emin Arslan kishin një miqësi të veçantë. Leila do të vuante disa fatkeqësi përgjatë jetës së saj. Arslan admiron bukurinë klasike dhe inteligjencën e rrallë të saj. Ai e krahason bukurinë e Leilës me kryeveprën e “Venus de Milo”, e cila gjendet në Muzeun e Luvrit në Paris.

Pas shumë peripecive dhe një jete të mbushur me dhimbje, Leila mbetet e ve në një moment shumë të vështirë të jetës. Kunati i saj, i preferuari i sulltanit dhe spiuni i tij, vjen dhe do që t’i heqë trashëgiminë Leilës. Askush nuk guxonte të mbronte çështjen e saj. Vetë gjykata kishte frikë mos shkaktonte zemërimin e kunatit dhe njëkohësisht të preferuarit të sulltanit. Sulltan Abdyl Hamidi nuk bënte shaka. Një fjalë dhe të dërgojnë në fund të Bosforit ose në fund të Saharasë, në Tripoli.

Emin Arslan shkon në qytet për t’i shprehur ngushëllimet zonjës Leila dhe për të informuar të emën e tij lidhur me gjendjen e saj.

Me cinizëm kunati i saj i kishte thënë Leilës: “Zonjë, ti je shumë e bukur për të pasur nevojë për pajë për burrin tënd të ri.” Të gjithë ishin të frikësuar nga kunati i fuqishëm dhe i frikshëm. Leila kërkonte të paktën, lëmoshën e paqes. Ajo kishte kaluar dhjetë vite të jetës së saj duke i shërbyer si infermiere bashkëshortit të sëmurë në shtrat.

Njëzetë e katër vjeçari i atëhershëm Emin Arslan, u prek thellësisht dhe tentoi që ta ndihmonte Leilën fatkeqe… Ai po ndihej shumë keq, duke e parë veten të pafuqishëm për ta ndihmuar shoqen e fëmijërisë, të cilën e donte si motër.

Sapo del nga shtëpia e Leilës, krejt papritur Emin Arslan ndeshet me karrocën e Guvernatorit të Përgjithshëm (Valiut) Ismail Qemal Beu, i cili njihej si një guvernator energjik dhe thuhej se ishte njeriu i besuar i Mid’hat Pashës, babait të Kushtetutës, dhe thuhej se edhe sulltani kishte frikë prej tij.

“Oh! Çfarë ideje, – mendon me vete ai. Nëse do të shkoja ta takoja dhe t’i shpjegoja situatën e Leilës? Ndoshta mund të jetë e dobishme. Në çdo rast, çfarë dëmi do të kishte? Çfarë mund të pësoja nga kunati?”

Ismail Qemali valiu (Guvernatori i Përgjithshëm i Bejrutit) ishte duke u kthyer në shtëpi. Në shtëpi kishte shumë njerëz që e prisnin. I trembur dhe pak i turpshëm Arslan ju kërkon ndihmësve të Ismail Qemalit që t’i mundësojnë një takim me guvernatorin.

Më pas, ndihmësi i guvernatorit e çon në një sallon dhe e fton të takojë Shkëlqesinë e Tij. Ismail Qemali ishte ulur në fund të një salloni të madh, i mbushur plot me shtresën e lartë të qytetit. Sapo hyri brenda, Ismail Qemali u ngrit dhe e ftoi të ulet. Pasi i bëri paraprakisht disa pyetje Ismail Qemali i kërkoi Arslanit që ta sqaronte lidhur me arsyet e takimit. Arslani i kërkon që të bisedonin privatisht, gjë të cilën Ismaili e pranon. Ai e futi në kabinetin e tij të punës, u ul dhe i bëri shenjë të ulej dhe i thotë:

“- Le të shohim. Shpresoj që të mos jetë asgjë serioze.”

Me pak fjalë, Arslan i tregon në mënyrë të përmbledhur historinë e Leilës dhe se si, pasi kishte qenë viktimë e të shoqit për dhjetë vjet, ajo ishte e ve dhe tashmë viktimë e kunatit të saj, një favorit i fuqishëm dhe me ndikim te sulltani.

Ismail Qemali e dëgjoi me vëmendje, pa e ndërprerë as edhe një herë. Emin Arslan merr guximin dhe i thotë:

“- Ajo grua e gjorë ka vetëm një shpresë, Shkëlqesi. Nëse Shkëlqesia Juaj e braktis, gjithçka do të marrë fund për të dhe për ne; sepse do të tregohet se të preferuarit dhe spiunët janë ata që na qeverisin.

– Ke të drejtë, – i thotë Ismail Qemali.

– A je i sigurt për atë që më thua?

– Shkëlqesi, unë vij nga shtëpia e të vesë së varfër dhe nga buzët e saj mësova gjithçka që kam pasur nderin t’i them Shkëlqesisë Tuaj.”

Me dorën e rëndë, Ismail Qemali tundi një zile mbi tavolinën e tij dhe u shfaq një shërbëtor.

“- Thirr kapitenin”, – i tha Ismaili. Një moment më vonë, kapiteni shfaqet, përshëndet ushtarakisht dhe pret.

“- Lërini të shkojnë menjëherë për të kërkuar X., dhe ta sjellin pa vonesë, urdhëroi guvernatori.”

Pastaj, duke u kthyer nga Arslan, i tha:

“- Shpresoj se do të guxosh të më thuash para tij atë që të ka thënë kunata? – Sigurisht, Shkëlqesia Juaj, Zotëri.”

Ai shikoi mbi zyrën e tij dhe mori një kopje të “Revue des deux Mondes” nga Parisi.

“- Ja, – i tha Ismaili, – “argëtohu duke e lexuar atë, derisa të vijë kundërshtari yt.”

Ismail Qemali u largua dhe e la vetëm në zyrën e tij. Papritmas vjen i preferuari i sulltanit (kunati). Ai dukej i shqetësuar. Ismail Qemali e priti menjëherë dhe, duke qenë se dera ishte lënë hapur, Emin Arslan e dëgjoi të gjithë bisedën. Ismail Qemali përsëriti historinë e tij pothuajse fjalë për fjalë dhe e mbylli fjalimin e tij me këto fjalë:

“- Epo, unë ju kam thirrur për t’ju thënë këtë: nëse keni gjetur zyrtarë frikacakë ose të vetëkënaqur, nëse mendoni se do të gjeni gjyqtarë mjaft të poshtër që do t’ju lejojnë të plaçkitni një të ve të varfër si kjo, megjithatë ka dikë që e keni harruar dhe se ai nuk ka frikë prej jush, i cili është në gjendje të mbrojë të dobëtit dhe të braktisurit; dhe se ai dikushi jam unë. Ju më njihni mjaft mirë dhe e dini që unë bëj atë që them dhe se nuk ka fuqi në tokë që mund të më trembë. E kuptoni? Dhe tani shkoni dhe mbi të gjitha kujtoni se sa të jem gjallë do të jem gati t’ju ndjek deri sa të vihet drejtësia.”

I preferuari sulltanit (kunati), si të gjithë frikacakët që i dorëzohen forcës, tha duke belbëzuar se dallimi mes tij dhe kunatës ishte ekzagjeruar dhe për t’i vërtetuar Shkëlqesisë guverantorit se ishte keqinformuar, u largua menjëherë për të korrigjuar këtë dallim.

Në fakt, ai doli i zbehtë dhe duke u dridhur; dhe menjëherë dërgoi një mik për t’i bërë të ditur Leilës se nuk kishte asnjë kundërshtim dhe gjithçka u zgjidh pa asnjë vështirësi. Por, menjëherë pas kësaj, një thashetheme qarkulloi në qytet se Ismail Qemali ishte tërhequr në Kostandinopojë dhe të gjithë u tronditën. Sepse, për herë të parë që nga koha e Mid’hatit, në vend ishte parë një zyrtar liberal.

Por, i preferuari i sulltanit (kunati) ishte betuar për hakmarrje dhe mori hak; sepse, sapo mbërriti në Kostandinopojë, ai i dërgoi sulltanit aq shumë raporte sekrete për rrezikun e pranisë së Ismail Qemalit në Bejrut, ku ai propagandonte idetë e Turqisë së Re, saqë sulltani përfundoi duke e lëvizur Guvernatorin e Përgjithshëm.

Disa kohë më pas, rreth viteve 1907-1908, Ismail Qemali dhe Emin Arslan do të gjendeshin në Paris. Arslan e fton që të vizitojnë Muzeun e Luvrit dhe e çon në sallën ku ndodhet statuja e “Venus de Milo”. Më pas Arslan e pyet:

“- E mbani mend, Shkëlqesi, vizitën e parë që ju bëra në Bejrut, pesëmbëdhjetë vjet më parë, kur ishit guvernator i provincës?

– A më kujtohet? Mendoj se po, – ia kthen Ismaili. Historia e asaj gruaje të ve, apo jo?

– Po, është ajo, – thotë Arslan. Është shprehja e saj magjepsëse e bukurisë, krenarisë, fisnikërisë dhe madhështisë.

-A e dini, – thotë Ismail beu, – se kjo histori më kushtoi postin? Nuk jam penduar kurrë, sepse ishte detyra ime të bëja drejtësi; Por tani pendohem akoma edhe më pak.”

Karakteristikë për liderët e mëdhenj është fakti që ata e trajtojnë cilindo sipas personalitetit dhe cilësive të karakterit. Ismail Qemali ishte njerëzor dhe i virtytshëm kurdoherë dhe me këdo. Ai ngjallte një ndjenjë respekti dhe besimi të thellë te bashkëpunëtorët e tij. Në kujtimet e tyre askush prej bashkëpunëtorëve të ngushtë të Ismail Qemalit nuk citohet të ketë folur negativisht për të pas vdekjes së tij.

Aftësitë e shkëlqyera të dëgjimit të Ismail Qemalit, i dëshmon edhe Emin Arslan në këtë histori. Ato e ndihmuan Ismail Qemalin që t’i kushtonte vëmendje të jashtëzakonshme ndjesive të kujtdo me të cilin komunikonte. Kjo përkujdesje ndaj tjetrit i jepte atij mundësinë të krijonte një raport në një nivel shumë të thellë emocional. Ai i fliste kujtdo me gjuhën e duhur, qofshin këta mbretër, kryetar shtetesh, politikan dinak apo fshatarë të thjeshtë. “Ismail Qemali”, – kujton Sali Hallkokondi, – “ishte në gjendje të fliste me njerëzit sipas moshës dhe formimit të gjithsecilit, edhe sipas cilësive të tyre morale: me të riun, me të moshuarin, me pleqtë, trimin e ngrinte lart, të druajturit i jepte kurajë.”

Ismail Qemali ishte kurdoherë i gatshëm për të mbajtur qëndrimin e duhur kundrejt së mirës dhe së keqes. Ai ishte i përgatitur për të sakrifikuar interesin vetjak dhe për të vuajtur pasojat që vinin nga mbajtja e qëndrimit të drejtë dhe të palëkundur. Ai i mbronte kurdoherë të dobëtit dhe të braktisurit që përballeshin me padrejtësi. Ai bënte atë që thoshte, dhe thoshte gjithmonë atë që bënte. Dhe nuk kishte asnjë forcë në tokë që mund ta trembte.

Tipari më madhështor i njerëzve të mëdhenj, thotë Stefan Cvajg, është aftësia për të lënë mënjanë interesat vetjakë për hir të së mirës së përgjithshme. Ky ishte një tipar karakteristik i lidershipit të Ismail Qemalit, i cili shfaqet gjithmonë me konsekuencë. Dhënia e dorëheqjes me vetëmohim nga posti i kryeministrit, me qëllim për t’i dhënë fund përçarjes dhe anarkisë në vend, është vetëm një tjetër shembull i karakterit e fisnikërisë së shpirtit të tij bujar.

“Plaku i pavdekshëm,” – kujton Ali Asllani – “kish një zgjuarsi dhe një dijeni të thellë, ta merrte fjalën nga goja…Sytë e tij kishin shtatë drita…” Ai kishte aftësinë për të udhëhequr nëpërmjet forcës së shembullit, sepse “fjalët të mësojnë, ndërsa shembujt të tërheqin”. Por, fatkeqësisht këto tipare sublime të lidershipit të tij, rrallëherë janë kuptuar dhe zbatuar përgjatë historisë sonë kombëtare… (Titulli i autorit: Forca e karakterit dhe lidershipi)


Send this to a friend