Nga Aurenc Bebja*, Francë – 1 Korrik 2023

“Revue des Deux Mondes ” ka botuar, me 1 korrik 1935, në faqet n°860 – 867, rrëfimin e baroneshës franceze Claude Eylan në lidhje me vizitën e saj speciale asokohe te Mbreti Zog në Durrës dhe intervistën e saj ekskluzive me sovranin, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : 

Vizitë Mbretit Zog I të Shqipërisë

Personaliteti i Mbretit Zog është një nga më kureshtarët dhe ndoshta më pak i njohur në Evropën Lindore. Pasardhës i një familjeje të vjetër aristokrate të maleve të Matit, po aq e vjetër sa ajo e Kastriotëve, nëse është e dyshimtë që prejardhja e tij nga gratë rrjedh, siç pretendohet, te i famshmi Karl Topia i cili në mesjetë u martua me një princeshë franceze, ka gjasa që ta lidh atë me familjen e heroit shqiptar Skënderbeut. Mati ishte një nga krahinat e rralla të privilegjuara shqiptare që kishte ditur të ruante njëfarë pavarësie nën zgjedhën turke dhe mbeti nën administrimin e së njëjtës familje shqiptare. Vetëm në shekullin e dymbëdhjetë një guvernator Zog i Matit përqafoi islamizmin për arsye politike.

Ahmet Zogu, pasardhësi i fundit i linjës, edhe pse mysliman, është sot më toleranti i monarkëve. Një ministër shqiptar më siguroi kohët e fundit se mbreti do të martohej me dëshirë me një princeshë të krishterë, do të merrte përsipër ta linte gruan e tij të lirë të praktikonte fenë e saj dhe madje do të pranonte që fëmijët e tij të lindur nga një martesë e përzier të zgjidhnin fenë e zgjedhur prej tyre kur ata do të kishin arriti moshën e aftësisë dalluese.

Ahmeti i ri ishte tetë vjeç kur i vdiq i ati : nëna e tij, një trashëgimtare e pasur e fisit Toptani (nga Tirana), një grua udhëheqëse ambicioze dhe energjike, dinte t’i largonte pretendentët për pasardhjen e zotit të ndjerë, duke përfshirë vëllain e madh të Ahmetit i lindur nga një martesë e parë. Ndërsa ajo e sundonte krahinën me mjeshtëri, me mençuri dhe vendosmëri, Ahmeti — të cilin e kishte dërguar në Kostandinopojë për t’iu bindur dëshirës së Sulltanit që fisnikët e rinj të provincave të pushtuara të rriteshin në kryeqytetin turk — bëri studime mediokre në liceun franko-turk të Gallatasarait.

Në 1912, shpërthen lufta. E veja nxiton ta kthejë djalin e saj. Ahmeti, me t’u kthyer, i inkurajuar dhe i ndihmuar nga e ëma, bëri nacionalizëm në krahinën e tij. Në vitin 1913, ai kundërshtoi hyrjen e serbëve në Mat. Në fillim të Luftës së Madhe, ai fillimisht mbështeti ushtrinë austriake, më pas ndryshoi mendje, aq sa e shqetësoi Austrinë : këto ishin fillimet e politikës së shkathët që do të ndiqte Ahmet Zogu gjatë gjithë karrierës së tij, politikës së ekuilibrit midis Fuqive rivale që lakmojnë territorin shqiptar, ose të paktën një ndikim dominues në vend; duket se komprometon veten sa me njërën apo tjetrën deri në atë pikë sa t’i bëjë njerëzit të besojnë në vasalitetin e Shqipërisë… deri në ditën kur, me një fytyrë të papritur dhe të guximshme, ai bëri një “rivendosje politike” duke shpallur me zë të lartë pavarësinë e dyshimtë të Shqipërisë.

Austriakët e dërgojnë të riun në Shkodër, më pas në Vjenë ku mund ta vrojtojnë lehtësisht deri në fund të luftës. Ahmeti, i kthyer në vendin e tij pas përfundimit të armiqësive, gjen atje një situatë shumë konfuze, të favorshme për ambiciet dhe ndërmarrjet e një njeriu të vendosur, të guximshëm dhe inteligjent, i aftë për të përfituar nga rivalitetet, konfuzioni dhe hezitimet e përgjithshme. Ai është njëzet e tre vjeç.

Në vitin 1920, Shqipëria shpalli pavarësinë e saj në kuvendin e Lushnjës. Ahmet Beu, lideri klani, së shpejti merr drejtimin e pushtetit duke tundur flamurin e një nacionalizmi të pazvogëlueshëm. Ai dëshiron që, ashtu si Qemal Pasha, të sigurojë përparim dhe rend në vend. Ai mund të llogarisë në tre mijë pushkë nga Mati, në komitetet sekrete; ai e bazon politikën e tij të brendshme në Gegët si dhe në Toskët dhe e rrethon veten pa dallim me bashkëpunëtorë ortodoksë, katolikë ose myslimanë. Pavarësisht një kundërshtimi të dhunshëm, i cili në vitin 1924 tentoi ta vriste në mes të parlamentit, më pas disa muaj më vonë e detyruan të ikte në Jugosllavi me përkrahësit e tij, pas një kryengritjeje që solli në pushtet peshkopin Fan Noli, peshkop ortodoks, ksenofob me tendencë komuniste, ai ishte radhazi Ministër i Brendshëm, Kryetar i Këshillit, Diktator (President i Republikës) dhe e shpalli veten Mbret me një shumicë dërrmuese në vitin 1928, jo për ambicie personale, thoshte ai, por për të dhënë përshtypjen e jashtme të kohezionit të shtetit shqiptar. Duke qenë se këshilli i Regjencës përfaqësonte parimin e familjes mbretërore në Shqipëri, Ahmeti mundi të argumentonte se nuk bëhej fjalë për një ndryshim regjimi, por për të zënë një fron të lirë.

Që nga vdekja e mbretit Aleksandër të Jugosllavisë, Ahmet Zogu ka qenë i vetmi diktator (udhëheqës) sovran në Evropë. Një nga efektet e kësaj diktature është se në të gjithë vendin mbretëron një rend shembullor. Udhëtari i apasionuar pas aventurave apo tartarinadave duhet të kompensojë me imagjinatë mungesën e rreziqeve për të vrapuar gjatë një shëtitjeje nëpër Shqipëri. Piktoreskja mbetet : piktoreske e pashoqe e peizazhit, e kostumeve, e zakoneve. Por ky është fundi i sulmeve të banditëve të armatosur, të cilët deri vonë, thuhet, ishin industria kryesore e vendit. Takojmë, është e vërtetë, përgjatë rrugëve të shkëlqyera të ndërtuara nga italianët, që ngjiten ose anashkalojnë malet, një numër mbresëlënës xhandarësh që dinë (njohin) dhe bëjnë punën e tyre. Është një pamje sigurie. Vetë hakmarrja, ende kaq e shpeshtë disa vite më parë, është bërë jashtëzakonisht e rrallë, pasi mbreti ka ndaluar mbajtjen e armëve.

***

Isha shumë kurioze të takoja sovranin shqiptar, për të cilin më kishin folur shumë nga fqinjët ballkanikë si një burrë shteti me vlera të mëdha, një politikan i zoti i shpejtë në vendimet e tij shpesh të papritura. Por Zogu I pret pak, del edhe më pak dhe nuk ka namin e llafazanit  : “Nëse shfaqet pak, thonë thashethemet, është sepse e di se është i rrethuar nga armiq që kanë armën e lehtë, dhe ka frikë se e vrasin.” Thuhet se nëna e tij e ndjerë (e cila vdiq disa muaj më parë dhe për të cilën Ahmeti kishte një dashuri dhe respekt që të kujtonte atë të Napoleonit për zonjën Letizia) përgatiste pjatat që i servireshin, dhe se nëse mbreti ecte me dëshirën më të madhe në shoqërinë e saj, kjo ndodhte sepse zakonet shqiptare e ndalojnë vrasjen e një burri përpara një gruaje :

— Marrëzira! më tha së fundmi një zyrtar i lartë i policisë shqiptare. Vetëm udhëtimi jashtë vendit është i pashëndetshëm për sovranin tonë, për të cilin Madhëria e Tij ishte në gjendje të bindte veten në Vjenë jo shumë kohë më parë. Sërish, Providenca ishte në anën e tij gjatë sulmit të vitit 1932; plumbat e destinuara për Ahmet Zogun, të cilat vranë një ndihmës dhe plagosën z. Libohova, tani ministër shqiptar në Paris, vizatuan siluetën e mbretit në muret e makinës së tij pa e goditur. Ahmet Zogu me këtë rast tregoi gjakftohtësinë më të madhe duke urdhëruar me qetësi që të qëllonin mbi atentatorët të cilët i tregoi me gisht. Shqiptarët janë mjeshtër në artin e pengimit të sulmeve (atentateve); nëse ai del rrallë në rrugët e Tiranës, kjo është sepse beson se në Shqipëri sovranët fitojnë autoritet duke mos u shfaqur shumë shpesh.

Ahmet Zogu bëri një përjashtim në favorin tim ndaj rregullit të respektuar rreptësisht për të mos dhënë asnjë audiencë në Durrës, ku ai kalon muajt e verës. Teksa po largohesha nga Tirana, takova Nënën Mbretëreshë të shoqëruar nga dy vajzat e saj. E ëma e Mbretit, e veshur me të zeza, me një qëndrim të drejtë, pavarësisht nga një farë peshe, iu përgjigj përshëndetjes sime me një buzëqeshje miqësore dhe një vështrim sa të gjallë, aq edhe serioz. Më kujtohen fjalët që shqiptoi kur, pas sulmit që për pak i kushtoi jetën djalit të saj, diplomatë të huaj dhe zyrtarë shqiptarë erdhën për ta uruar: “Nuk duhet përgëzuar nëna e mbretit, zotërinj, por vendi i tij; që kur ia kam shenjtëruar birin tim kombit, ai është i tij, jo më i imi. Princeshat, të cilat janë gati tridhjetë vjeç, duken si vajza të reja që sapo kanë dalë nga shkolla; flokët i kanë kaçurrela dhe qeshin me sytë e gjatë të zinj dhe buzët e lyera, ndaj një të panjohure. Ato janë të bukura dhe të veshura sipas modës më të fundit nga Parisi. Dy nga motrat e tyre që ishin martuar me zotër shqiptarë para vitit 1928 janë të veja; vetë ato nuk do të jetë e lehtë të martohen : princeshat perëndimore, ariane dhe myslimane nuk do të gjejnë lehtësisht një gjendje të përshtatshme në Evropë.

E kisha llogaritur gabim kohën për të kapërcyer tridhjetë kilometrat e rrugës së kalueshme që ndan Tiranën nga Durrësi dhe u gjenda para rojës që ruante “kazermën mbretërore” tre çerek orë përpara orës së caktuar. “Kazerma mbretërore” është një lloj kioske prej dërrasash me një thjeshtësi ekstreme, e rrethuar nga një ndërtim i ngjashëm, por me më pak rëndësi; të gjitha të vendosura në mes të plazhit dhe të mbyllura nga një portë modeste e hapur.

Një ndihmës i oborrit mbretëror erdhi të më takojë dhe më paraprin në “kazermën” më të vogël, ku pasi më prezantoi me disa njerëz të shtëpisë së mbretit, më ofron kafe turke dhe cigare në shenjë mikpritjeje. Të gjithë me rroba civile ose me uniformë flasin shkëlqyeshëm frëngjisht, më bëjnë një mijë komplimente dhe më pyesin për përshtypjet e mia për Shqipërinë.

Mezi kanë kaluar disa minuta kur një ndihmës i ri vjen të më marrë për të më çuar te Mbreti : “Madhëria e tij, e informuar për mbërritjen tuaj, dëshiron t’ju kursejë një pritje të gjatë; doni të më ndiqni? Mbreti do t’ju presë menjëherë.”

Kalojmë në “kazermën” e Mbretit. Një sallë që të kujton një sallon shkolle fshati dhe është menjëherë zyra e Zogut I. Pa pompozitet, një thjeshtësi thuajse monastike : mure me dërrasa të mbuluara me piktura peneli të artistëve shqiptarë; ka disa piktura të mira, të matura në dizajn dhe të pasura në ton; kolltukë bastun prej palme kacavjerrëse, një tavolinë ministrore e një studenti modest janë të gjitha orenditë; Dritaret e hapura drejt detit janë të përshtatura nga perde të bardha transparente prej nape, të cilat, mjerisht nuk lëkunden nga asnjë fllad. A është Mbreti, ky zotëri i ri me një xhaketë ngjyrë duhani, e prerë në mënyrë të përsosur, që përkulet me dinjitet të paimitueshëm, duke më shtrënguar dorën përpara se të më caktojë një vend përballë tij ? Asgjë nga sovrani i operetës në këtë diktator të ri (ai është dyzet e një vjeç dhe duket afërsisht tridhjetë), elegant dhe i dalluar. Asgjë nga ushtaraku me rroba civile apo nga ajo që është rënë dakord të quhet stili ballkanas nuk e karakterizon pamjen e tij. Kushdo që do ta takonte në Ascot ose Auteuil, me dylbi në dorë, me kapele në zverk, do ta merrte për ndonjë zotëri (fisnik) të madh francez ose anglez. I gjatë, i hollë, me flokë dhe sy ngjyrë kafe të artë të çelur, vështrimi i tij, nën qepallat e vizatuara në formën e një jatagani, ka një shprehje të epërsisë së pavetëdijshme, që nganjëherë shpërthen me një shkëlqim të mprehtë, të ashpër, prerës, autoritar që e pashë në sytë gri të Qemal Ataturkut. Balli është i gjerë, i hollë drejt veshëve, çehre e bukur si ajo e një banori të Eton; hunda, e formës më të pastër ariane, e ngjitur në ballë me një vijë klasike, është ndoshta, edhe më shumë se goja e këndshme, e tërhequr mirë dhe pothuajse femërore, bukuria kryesore e Mbretit Zog I shprehet me qartësi të madhe : pak gjeste dhe akoma më pak buzëqeshje: një pandjeshmëri që nuk është pa hir, sepse duket se nuk tregon ftohtësi, por vetëkontroll të admirueshëm. Mbreti thuhet se është ambicioz, shumë bujar — a nuk i dërgoi subvencione armikut të tij Fan Noli në mërgim? — me vullnet të fortë, i kujdesshëm, i guximshëm dhe jashtëzakonisht i durueshëm.

Ahmet Zogu u përgjigjet me përkushtim pyetjeve të mia, mundësisht duke përdorur shprehje shumëngjyrëshe, pa i ndeshur sytë me mua apo zëri i tij nuk ngrihet apo animohet në asnjë moment; duket se dëshiron të japë vetëm fjalët e tij pa e lejuar bashkëbiseduesin të “përqendrohet” në tradhtinë e pavullnetshme të gjesteve, zërit, shikimit.

Mbreti më foli para së gjithash për Francën me të cilën Shqipëria ka pasur gjithmonë marrëdhëniet më të mira : “sidomos marrëdhëniet kulturore që janë më pak subjekt eklipsesh sesa marrëdhëniet ekonomike dhe politike. Dy nga nipat e mi janë në shkollë në Saint-Cyr. Ne gjithmonë i kemi sytë të kthyer nga Franca dhe me siguri do të keni vënë re se të gjithë njerëzit e arsimuar këtu flasin frëngjisht.”

Shqipëria çdo vit dërgon një numër të madh studentësh në Francë, ku ata priten ngrohtësisht. Sapo mësova se vetëm ndërhyrja personale e Mbretit kishte vendosur ministrin e Arsimit Publik të mbante hapur liceun franceze në Korçë. Nuk mungova të falënderoja sovranin për këtë, si dhe për urdhrat e posaçëm që kishte dhënë dy vjet më parë, në mënyrë që, pavarësisht intrigave të vogla vendase, grupi i parë i madh i intelektualëve francezë, që erdhën për të vizituar Shqipërinë gjatë një lundrimi (kroçere), duke u kthyer nga Greqia, u prit ngrohtësisht.

Teksa flet për arsimin, mësimin, mbreti i ri mysliman më siguron se e dëshpëron ngadalësia me të cilën po ndryshon pozita shoqërore e gruas në Shqipëri. “Gruaja shqiptare është një skllave apo një kafshë barre me disa prerogativa më pak për shkak të respektit që i jepet një qenieje të dobët sesa përbuzjes që mashkulli ndjen për një qenie inferiore”, më tha një punëtor shqiptar kur u kthye nga Franca ku kishte kaluar dhjetë vjet dhe që kishte disa vështirësi për t’iu përshtatur zakoneve të vendit të tij.

— Nuk do ta konsideroj detyrën time të përfunduar plotësisht, më tha Zogu I, derisa gratë shqiptare të ndërgjegjësohen për të drejtat e tyre ashtu siç bëjnë për detyrat e tyre, dhe të marrin pjesë në jetën intelektuale dhe shoqërore të Shqipërisë.

— Çfarë mendon Madhëria Juaj për pozicionin aktual të Shqipërisë?

— Për të kuptuar Shqipërinë sot, përgjigjet Mbreti, për të kuptuar evolucionin e saj, politikën dhe aspiratat e saj, mjafton të njohësh historinë shqiptare, e cila është një seri pushtimesh të alternuara, pushtime që nuk rezultuan kurrë në nënshtrim absolut dhe revolta që nuk ishin vendimtare. Pavarësisht gjithë infiltrimit të huaj dhe zgjedhës shekullore të orientit, raca jonë, e cila është një nga racat më të vjetra indo-evropiane, ka ruajtur një personalitet mjaft të theksuar, një vitalitet mjaft të fortë për t’i rezistuar çdo asimilimi dhe për të ruajtur, deri në ditët tona, si në tipin e saj fizik, ashtu edhe në tiparet thelbësore të gjeniut të saj, karakterin e saj të dukshëm perëndimor. Llaku (shtresa e sipërme) që na ka lënë Orienti mashtron vëzhguesin sipërfaqësor : struktura e mendjeve tona është e ngjashme me tuajën. E reja në Shqipëri është nacionalizmi shtetëror që duhet (mbreti këmbëngul në këtë fjalë; është e vetmja herë që do të theksojë disa rrokje) që duhet të zëvendësojë përfundimisht frymën klanore, patriotizmin krahinor. Interesi i mbretërisë duhet të mbizotërojë mbi interesin e fisit; këtë duhet ta kuptojnë të gjithë shqiptarët. Natyrisht, nacionalizmi kërkon sakrifica; ne do t’i bëjmë ato. Shqipëria është një realitet, sot ka kufij të qartë, përfundimtarë, një program; është një mbretëri demokratike, parlamentare dhe e trashëgueshme; për herë të parë e udhëhequr nga një mbret 100 për 100 shqiptar; dhe mbi të gjitha Shqipëria synon të mbetet sovrane në shtëpi.

Zogu I nuk e pret pyetjen që kam në buzë dhe që justifikon marrëdhëniet italo-shqiptare, të cilat pasi pësuan një ndryshim kursi gjatë ngjarjeve të Durrësit në 1934, rifilluan gradualisht përzemërsinë e mëparshme. Shqipëria, e varfër, e dobët, ende jo plotësisht e organizuar, a duhet ta privojë veten nga ndihma, ndoshta e rëndë, sigurisht me interesa personale, por efektive, nga një Fuqi e madhe Aleate?

— Kam vendosur, më tha mbreti, të respektoj neutralitetin e rreptë që i përshtatet një vendi të vogël të vetëdijshëm për dinjitetin e tij, i cili nuk ka synime agresive ndaj askujt dhe që, për më tepër, nuk mund të sulmohet pa u ndëshkuar pa shkaktuar një konflikt global. Ne duam të sigurojmë situatën tonë ekonomike të lirë nga ndërhyrjet e jashtme politike dhe të garantojmë pavarësinë tonë duke pohuar se jemi të zbatueshëm (funksionojmë) vetë. Ndonjëherë është më mirë të hash një pjatë modeste që e ke gatuar vetë sesa ushqime të shijshme të përgatitura nga të tjerët; përveç kësaj, lypja nuk është e denjë për një shtet që është vetëdijësuar. Shpresoj të arrij të balancojmë buxhetin tonë, deri tani në deficit vjetor, nëpërmjet të ardhurave doganore, taksave, monopoleve, marrëveshjeve tregtare me vende të tjera, që synojnë të barazojnë eksportet dhe importet e Shqipërisë, të cilat deri këtu kishte një suficit të konsiderueshëm importesh. Shqipëria dëshiron të mbajë marrëdhënie të përzemërta me të gjithë fqinjët e saj pa përjashtim.

Ahmet Zogu më shpjegon planet që po harton me ministrat e tij për të nxitur bujqësinë në shkallë të gjerë, veçanërisht prodhimin e ullinjve që fshatarët e keqtrajtojnë nga injoranca, organizimin e peshkimit, liqenet shqiptare dhe shqiptaro-jugosllave, të cilat janë të bollshme me peshq të imët, si trofta e salmonit.

— Ne jemi pak si njerëzit që hapën një zyrë përpara se të ndërtonin fabrikën (uzinën), më tha Mbreti.

E prek lehtësisht temën e paktit ballkanik. Zogu I deklarohet i gatshëm t’i përmbahet një pakti ballkanik që do të përfshinte të gjitha shtetet ballkanike pa përjashtim, me kusht që ai të jetë i pranueshëm nga Shqipëria. “Mund të ndodhë që një jelek të mbërthehet duke filluar me kopcën e dytë dhe të prishet i gjithë tualeti (pamja) prej tij. ”

Dhe, përpara se të ngrihej për të mbyllur bisedën, Mbreti më foli për Lidhjen e Kombeve, prestigji dhe autoriteti i së cilës donte të rritej dhe që ka “meritën e madhe për t’i bërë publike diskutimet dhe për t’i zbehur ose të paktën ekspozuar intrigat”.

Claude Eylan

(ose Baronne Henriette Joséphine Francisca Van Boecop

1890 – 1983)