VOAL

VOAL

Profesori i Bolonjës: Ja pse Dante është aktual

March 26, 2021
blank

Komentet

blank

NJË POETE ITALIANE SHKRUAN PËR FERRIN E SHQIPTARËVE- Nga Antonella Carmen Caggiano

 

– Mendim kritik për librin “Sulle strade dell’inferno” të Visar Zhitit –

 

Siç është njoftuar, së fundmi është botuar në Itali libri “Sulle strade dell’inferno” (“Rrugët e ferrit”) të shkrimtarit Visar Zhiti, nga editoria “Besa” 2022, me përkthimin mjeshtëror të Profesor Matteo Mandalá.
Nëse autori e ka quajtur “burgologji”, ku persoanzhet dhe ngjarjet janë të vërtetë dhe realë, botuesi italian e nxjerr si roman se si i tillë lexohet për shkak të stilit dhe vlerave te veprës. Ajo tashmë ka shkuar në libraritë e Italisë dhe ka tërhequr vëmendjen e lexuesit.
Poetja Italiane, Atonella Caggiano, sjell mbresën e saj nga leximi tronditës i “Sulle strade dell’inferno”, që të botohet dhe në Shqipëri
Antonella Caggiano, (ka lindur në Polla/Sa në 13 korrik 1971), u diplomua për Letërsi në vitin 1997 dhe jeton në Pescara, ku jep mësim që nga viti 2016. Pasioni i saj për të shkruar nisi që kur ishte 11 vjeçe.
Bashkëpunoi me gazetat “Il Roma” dhe “Il Giornale di Napoli”, duke u bërë gazetar e pavarur.
Ka botuar librat “Zgjatjet”, 1990, “Kronikë e një Zeni të shpallur”, 2010, “E ëmbël e kripur”, 2022.
Është pritur mirë nga lexuesi, kritika dhe është vlerësuar me çmime letrare nga “Qendra e Shpërndarjes së Artit të Poezisë” në Capranica në vitin 1990; me Çmimin Kombëtar për Poezinë “Valle di Vitalba” në 1991; me Çmimin Letrar të Komunitetit Europian, “Bashkëkohësit” në 1994; në Konkursin Ndërkombëtar të Bashkimit Evropian në qytetin e Komos në 1994; në konkursin kombëtar të poezisë dhe letërsisë artistike “Antartika” në 1994; me Çmimin e Poezisë “Stella Norbiato në 2000. Është anëtare e Akademisë Ndërkombëtare “Mihai Eminescu” në Rumani. Po kështu është fituese e Çmimit “Rhegium Julii” në 2022. Është e përfshirë në antologji të ndryshme, ndër të tjera në “900 e më tej” dhe është administratore e dy faqeve në fb: “Poezia që kuron” dhe “Miscellanea Mundi”.
Poezia e Antonella Carmen Caggiano është e ndjeshme dhe delikate, jetë e saj dhe botë e gruas. Por dhe leximi i romanit “Sulle strade dell’inferno” është impresional dhe po kështu dhe mendimi i saj.

blank

Ferri i burgut
dhe fuqia subversive e poezisë.

Romani “Rrugët e ferrit’. Me nëntitull: Jeta ime në burgun e Spaçit i Visar Zhitit është dëshmia me e pamëshirshme e përvojës e burgosjes në një nga burgjet e shumta, që përbënin arkipelagun gulag shqiptar. Rrëfimi skanon jetën reale të atyre që iu desh të vuanin shtypjen e regjimit në detaje të imta. “Burgu i vërtetë, më i rëndë, më i padurueshëm, fillon kur gjithçka përsëritet. Uniformiteti. Asgjë e re nga fronti i ferrit. Tmerr. E njëjta bukë e zezë dhe po ata policë të zinj. E njëjta lopatë dhe e njëjta shpellë, i njëjti vit i ri, aspak i ri. E njëjta uri dhe e njëjta borë që mbulon gjithçka. Vdekja nuk është më vdekje, por përsëritje e vetes. Puna nuk ësht:e m:e punë. Familja nuk është familje. Njeriu nuk është më njeri. Asgjë nuk ndryshon. Ditët ulërijnë njëlloj. Si prangat. Si rënkimet. Si uji që rrjedh më kot nga tubi i burgut. I njëjti qiell dhe e njëjta gumëzhimë. Teli me gjëmba po ai. Tjetri si unë. S’ka më emocione. As grua, as n:e ëndërr. Truall i shtrembër. I harruar. I humbur. Si lëkurë kafshësh e rrjepur. Diktaturë”.
Ky është mishi i gjallë në prerjen e bërë keq të jetës së tjetërsuar të burgut. Një shtrëngim që i bën ditët të njëjta, gjëndje gjithnjë e më opake dhe çnjerëzore. Megjithatë, me gjithë privimin e gjithçkaje humane, protagonisti nuk resht së shkruari poezi dhe fshehja e tyre në thasët e burgut, me rroba a ushqime apo t’i mësojë ato në mënyrë mnemonike. Dënimi nuk e ndal prodhimin e poezive të tij. Kështu që, si një vezullim i spirales së dritës, fuqia shpëtuese e poezisë mund të hyjë në errësirën e kaq shumë dhimbjeje. “Minatori im, gladiatori Kujtim Prende, pa më thënë, i dha menjëherë fletoret mikut të tij, Ilir Malindi, i cili e donte poezinë dhe lexonte shumëçka që qarkullonte në burg. […] E mësoi përmendësh. Ma recitoi mjaft mirë diku në një si ballkon, ndërsa tingujt “r” dhe “rr” dridheshin si në violonçelë. Malet perreth sikur ishin afruar dhe qielli ishte ulur edhe më. E ç’do të donte ne? Duke prekur kokat tona, ndoshta do t’i përgatiste më mirë vetëtimat […] Më mungonte fryma… Gjithçka që u duhej këtu, kafe, çizme, libër, besnikëri, dinjitet, këmishë, një ditë pushimi, e merrnin me dhunë dhe me e meritonin. Ishin gati të përballeshin me më të fortit për të mbrojtur një dobësi”.
Poezia, e cila mund të jetë vetëm e lirë dhe e pavarur, është kaq mrekullisht marramendëse deri në madhështi në këtë roman, për rolin që i vishet një dënimi (nga diktatura, sepse nuk është në përputhje me dogmat e saj) dhe më pas për katarsin ndër të dënuarit që, me qëllim për të shijuar sadopak atë bukuri, mes tmerrit të burgut, rrëmbejnë shkrimet e protagonistit që t’i deklamojnë mes tyre. Një roman që korrespondon me kuptimin e plotë të fuqisë së fjalës dhe sesi ajo mund të lehtësojë të këqijat e botës sonë të vogël ose dhe t’i zhbëjë. Visar Zhiti, gjithashtu poet, kreu 10 vjet burg të ashpër për poezitë e tij “dekadente dhe intimiste” gjatë diktaturës shqiptare. Dhe është poezia ajo që frymon gjithandej në libër, duke iluminuar në burg dhe terrin.

Përgatiti dhe përktheu nga orgjinali
Eda Agaj Zhiti

blank

 

Autorja dhe përkthyesja

blank

Botime të poetes Antonella Caggiano

blank

KUSH E DI- Poezi nga YMER LLUGALIU

( botohet post-mortem nga Voal.ch)

Freskin e jetës shikoj,

Me rritet para syve shpresa,

mendjen e kam te Emi.

Jemi takue diku nëpër marshime,

kemi ndejt në nji stacion.

Do të udhtojmë përsëri

Së bashku,

vetëm,

në ç‘rrugë?

Kush e di?!

Sa rrugë na ka mbet,

sa pasione,sa shpresa

me i shkri,me i arri?,

Rrëshen-Mirditë,1971

blank

MOIKOM ZEQO DHE “STINA E BALONAVE”- Nga XHAHID BUSHATI

1.
Moikom Zeqo ishte 30-vjeç, kur botoi librin e parë poetik për fëmijë “Stina e balonave”. Pastaj, një herë në dy vjet, e nga një herë vit pas viti, me të njëjtën Shtëpi Botuese që ishte e vetmja para viteve ’90, siç ishte ajo “Naim Frashëri”; poeti Zeqo, botoi më pas: “Festa e Abetares” (poezi, Tiranë, 1981), “Skulptori i dëborës” (poezi, Tiranë, 1983), “Det, o det” (poezi, Tiranë, 1984), “Shtëpiza e pëllumbave” (poezi, Tiranë, 1986), “Çudia e fluturimit” (poezi, Tiranë, 1987), “Syri”, (poezi, Tiranë, 1988), ”Legjenda e Epidamnit” (poemë, Tiranë, 1989), “Tri shkronjat e hënës” (poezi, Tiranë, 1990). Viti 1990 shënon, mbase, mbylljen e kapitullit poetik prej nëntë librash. Edhe gjatë këtyre viteve e në vazhdim, krahas deputimeve në poezisë për të rritur, monografive, studimeve, eseve, analizave, sinopseve, skicave dhe prozës, etj., etj.; Moikomi i kushton një vëmendje të veçantë edhe prozës për fëmijë. Te kjo prozë, me nota poetike, Zeqo lëvron guximshëm dhe sjellë motive shpesh të panjohura për letërsinë e fëmijëve nëpërmjet skicës, tregimit, rrëfenjës dhe përrallës, etj. Diapazoni tematik merr përmasa jo të zakonshme. Memoaristika kapërcen vitet dhe shekujt e bëhet bashkëkohore. Miti dhe mitikja shfaqen kujdesshëm në subjektet e ofruara. Deti dhe “qytetet” nënujore me florën, faunën dhe misteret e saj plotësojnë me motive më tej portretin shumëformësh të krijuesit Zeqo. Mrekullitë dhe e jashtëzakonshmja e botës përrallore përbëjnë stilin e Zeqos. Prirja drejt librave enciklopedikë e bëjnë shkrimtarin Moikom Zeqo model të një poliedriciteti dituror.
Tek vepra “Stina e balonave” shfaqen kundrime poetike të një përvoje me zë fëmijërie, që e prezantuan poetin të talentuar edhe në fushën e letërsisë për fëmijë. Edhe pse kanë kaluar më shumë se 40-vjet, ato mbeten të freskëta, të magjishme edhe sot. Duke folur për atë fillesë poetike, me të drejtë shkrimtari dhe studiuesi Odhise K. Grillo në një shkrim të tij thoshte: “… autori i ka hyrë me të gjitha forcat letërsisë për fëmijë dhe nuk kemi të bëjmë këtu me një rast të veçuar frymëzimi. … Origjinalitetin e poetit Moikom Zeqo e shohim edhe në një drejtim tjetër. Ai nuk ndërton vjersha të përgjithshme…, por krijon një fabul sado të vogël… … vjersha të këtij vëllimi kanë fabula domethënëse, të thjeshta e të kapëshme, jetësore, që vogëlushët nuk i kanë lëxuar tjetër herë.”
Edhe pse erdhi nga letërsia për të rritur, poezitë për fëmijë të këtij vëllimi qenë një befasim i këndshëm, plot vlera për letërsinë shqipe për fëmijë e të rinj. Hyri menjëherë në zemrat e fëmijëve. Rrezatonin krijimet e tij në mendim, ndjenjë e figurë. Qe një përveçësi dhe risi në raport me botimet poetike të asaj kohe, të cilat kishin një moralistikë të tepruar e të shfaqshme hapur, plot shtampa e pa vlera artistike. Kështu, në vitet ’80, poeti i talentuar Moikom Zeqo, në procesin e tij krijues, i shtoi individualitetit të tij artistik edhe këtë faqe poetike, me botimin e librit “Stina e balonave”. Një faqe poetike, ku gëlonin: tema të patrajtuara e këndvështrime të reja, figuracione të pasura, sintaksa poetike me udhëtime metaforash, fantazi të ndezura që të rrëmbenin e të ftonin drejt kozmosit të ëndrrave, detaje magjepsëse me plot të papritura, etj., etj. Të gjitha këto “pushonin” në mbretërinë e motiveve të detit që ishin dhe mbeten edhe sot të shtrenjta për individualitetin e poetit Zeqo. Teksa afirmohej si poet interesant me plot imazhe metaforike në poezinë për të rritur, në poezinë shqipe për fëmijë e të rinj erdhi si një stinë lodërtare e ëndërrimtare balonash. Erdhi me këtë magji stine pranvere, me vrapin e shkujdesur të fëmijërisë së poetit përmes valëve të detit durrsak. Por, ama, erdhi “të përkëdhelë” edhe fëmijërinë e lexuesit, me motivet e librit “Stina e balonave”; e pse jo edhe të zbukurojë fëmijërinë dhe rininë time, si dhe rrugën time poetike që kisha zgjedhur si krijues.
Librat poetikë e librat në prozë për fëmijë të Moikomit të botuar deri më tani, si dhe përshtypjet, konsideratat, esetë… etj., etj., ndaj procesit letrar e zhvillimor të kësaj letërsie nëpër vite dhe dekada; mendoj që krijuesit Moikom Zeqo i japin dimensionin e figurës së dijetarit; dimension që është i rrallë në këtë hapësirë letërsie. Janë të njohura për mua, por të panjohura për kritikën letrare, e cila nuk e tha fjalën si duhet dhe mbeti në kufijtë e recensionit, për krijimtarinë për fëmijë të Moikomit, Janë të njohura për mua, por të panjohura për kritikën letrare, e cila nuk e tha fjalën (ende dhe sot) për vlerat që mbartin pasthënia (Në vend të pasthënies) te libri “Princi i Vjeshtës” (përralla, tregime dhe skica, Toena, Tiranë”, 1995); pasfjala te libri “Tre libra në një” (Vetëm për fëmijë 100 vjeç dhe pleq 10 vjeç, Sh. B. Florimont, Tiranë, 2002), parafjala e pasfjala te libri “Enigma E. Y. dhe Kalorësit Dardanë” (Tregime për pleq 10 vjeç dhe fëmijë 100 vjeç, Sh. B. Erik, botimi i parë, Tiranë, 2012), si dhe pasfjala te libri “Aventurat e fundit të Gishtos” (përralla) të autorit Frederik Rreshpja. Këto shënime autori Zeqo i ka hedhur kohë pas kohe. Këto shënime, që në të shumtën e rasteve dalin jashtë kufijve të librave autorialë, edhe pse janë bashkëudhëtare me disa libra të tij, ata janë traktate filozofiko-eseistike e artistike në shërbim të rritjes së mëtejshme të letërsisë shqipe për fëmijë e të rinj, në përgjigje të pyetjeve, si: -Ç’do të thotë të shkruash për fëmijë?, -Pse është e vështirë kjo letërsi?, -Si duhet duhet te jetë ajo në raport me shkrimtarin, me kohën dhe universin fëmijëror, etj.
Moikomi, duke qenë nga natyra poetik dhe konçiz, domethënës dhe pasionant, filolog dhe kulturolog; këshillat dhe sentencat e tij, etj., janë thelbi i misionit fisnik të shkrimtarëve që kanë vendosur të shkruajnë për fëmijë e të rinj, se ç’detyra i presin ata për të shkruar vepra të jetueshme. Vjershat, proza, filozofia e shprehur e Moikomit në intervista, shkrime të ndryshme në shtyp, parathënie e pasthënie të shkruara për librat e vet dhe të tjerëve; janë një pasuri e vlefshme, aktuale edhe sot, shembëlltyra dhe modele për t’i dhënë hove Letërsisë shqipe për fëmijë e të rinj që ende e ka zërin e vogël.
Shkodër, 03 .06 2023
blank

PARA SE TË IKI- Poezi nga HAMIT ALIAJ

 

Jam zemëruar me ty e larg do të shkoj,
nesër do të dal në gjueti arinjsh
e pushkën do ta harroj në shtëpi,
do të hyj lumenjve pasi të harroj notin,
bari sorrash do të bëhem pasi të harroj qiellin,
asgjë timen s’do të lë, të gjitha do t’i marr,
Robinson Kruzosë t’ia jap, të nisë botën me to,
pastaj një luftë do të shpall,
vetë do të jem i vrari i parë i saj, i paemër,
ah, po, para se të iki po të lë diçka:
Zogun e baladës që të vdekurit i zgjon,
nuk i dihet, ndoshta malli të merr.

blank

Xhungël Poezi nga Elida Buçpapaj

pylli është
shpopulluar
nga banorët e tij
legjitimë
luanët,
tigrat e ketrat
janë larguar
në emigrim

elefantët, xhirafat
varur degësh
noçke e qafe
prangosur
prej rrjetash – çarqe
që kamuflohen
herë si brirë drerësh
herë si lastarë pemësh

lepujt dhe urithët
si gjithnjë
gati për t’ja mbathur
me veshët përpjetë
bëjnë jetë të lirë
nga bira në birë

arinjtë gjithë vitin
flenë gjumin
letargjik
kur zgjohen në
intervale të shkurtra
epike
dhelprat u rrinë
gati pranë
ne vend të presë e mjaltit
i mēkojnë
si erbivorë
me gjethe hashashi
e marihuanë

pylli është kthyer
në xhungël
ujqit e dhelprat
bëjnë ligjin
dhelprat vetëm
tundin e dredhin
bishtin
duke e gjunjëzuar
gjithë lukuninë e ujqërve
me talentin e tyre
herë si shkrimtare,
herë si ministre
herë si pornostare

kafshët e pyllit
nga strofullat
kanë marrë ikën
prej frikës
janë strehuar
bërë sa një grusht
në foletë e zogjve
sepse aty lart
dhelpra nuk i arrin
dot rrushtë

si zogj zvogëluar
kafshët e pyllit
rrinë duke u lutur
që në pyll bashkë
me luanēt
të kthehet
rregulli e harmonia
që sorkadhet
të luajnë në piano
e bilbilat të këndojnë
a capella me rend
ndërsa ujqit e dhelprat
në burgun e bordellove
të bëjnë aheng

(Marrë nga vëllimi poetik i autores Ujshëm, Onufri 2019)

blank

Darkë…- Poezi nga REX KASUMAJ

Qershor, 2023

 

Në darkën e gjeneralëve
liria ka prorë
një ftesë të hapur
dhe në tryezë
bujare si asnjë tjetër
bishtnajë dhelpre
nofulla ujku
shtrohen
e verë gjaku
nga darkë e vjetër…

R.

blank

Njerëz prej buke- Tregim nga FARUK MYRTAJ

Gardiani nuk po bëhej i gjallë dhe unë u ngrita.

Në një hapësirë si e kësaj qelie, të ngrihesh s’ka kuptim. Aty nuk ia vlen të ngrihesh as për të kryer ndonjë veprim. Mjafton të zgjatësh dorën dhe arrin kudo, në secilën qoshk të saj. Por ngritja më këmbë është instiktive, përpjekje për lëvizjen vertikale, rrekje për të mos humbur vetinë e të gjallit.

Me kujdesin për të mos përplasur kokën, bëra një gjysmë hapi për nga dera e qelisë dhe preka shufrat e hekurta, madje futa turinjtë midis tyre. Doja të këqyrja korridorin. Gardiani ishte atje, në karrigen prej hekuri, me kryet mbështetur midis pëllëmbëve. Me siguri dremiste. Nuk them dot ëndërronte, jo pse ishte gardian, por sepse për mua asgjë s’ndryshonte në këtë mes. Nëse ai kotej, edhe unë isha i lirë të merresha me veten. Ç’duhej më?

U zhvendosa një gjysmë hapi, për nga qoshku i djathtë. Gjithnjë brenda qelisë sime. Për nga pjesa e kursyer e racionit të bukës. Në këtë lloj qelie s’është e nevojshme të hapësh sirtarë e dollapë e bufe. Lehtësuar prej tërë formaliteteve, edhe në errësirë të plotë, e di se ku e kam vendosur bukën, brenda një shamie të bardhë, aq të pastër sa mund të ketë kuptim pastërtia në një qeli pa ujë e pa dritë të bollshme. Edhe vet shamia, mbështjellë me një copë plastmasi, që ta mbroj bukën nga tharja e ashpërimi.

E marrë në duar, me kujdes nëne për foshnjën e vet.

Janë orët më të veçanta të jetës. Të jetës sime në burg. Kudo e kurdo, njeriu gjen kohë për tu gëzuar. Mbase kjo është arsyeja që merr vlerë të veçantë cigare e fundit, fjala e fundit përpara togës së pushkatimit, apo ato ca pak grimasa më parë se njeriu të jap frymën e fundit për të ndërruar jetë.

“Ah, jeta ime…!”, thashë si përvajshëm, pa zë.

Më kishin rrjedhur njëzetë vite këtyre burgjeve. Nëna kishte vdekur, më kishte humbur përpara ikjes për në botën tjetër, pa më dorëzuar, siç bëjnë zakonisht nënat, tek tjetra, gruaja.

“Edhe aq keq nuk qenkam, përderisa gjej me ç’gëzohem!”, shtova me zë, për të qenë i vërtetë deri në fund. Së paku me veten.

U rrotullova, bëra një lëvizje më shumë, një gjysmë hapi në të kundërt dhe, kokulur, u ula në shtratin përdhes, një dyshek, i hollë fare, diçka më i trashë se feta e bukës që na japin për çdo vakt.

U rregullova këmbëkryq, mbi batanije. Shaminë e vendosa në prehër. Si një lëndë e rrallë e materies, tuli i kursyer prej racionit tim të bukës. Po të më shihte kush, do besonte se ulesha për të ngrënë. E mendoja këtë, edhe pse këtu gjithkush e dinte menynë time dhe kurrkush s’më bënte shoqëri. Po të më begeniste gardiani, që tashmë dremiste gërrhimshëm në fund të korridorit, sigurisht do ta ndaja me të. As që e shkonte ndërmend. Jo ngaqë ndjehet ngushtë se herë pas here i duhet të m’i dhuroj ca grushte e ca shkelma, edhe pa arsye. Po nuk është ky shkaku. Gardiani nuk do ta vinte në gojë bukën time sepse s’e vë fare në dyshim kur i thonë se unë jam armiku i tij. Po të më ftonte të haja a pija diçka prej tij, nuk do ta refuzoja. E di se s’është ndër armiqtë e mi, edhe pse më sillet si njeri prej tyre.

Po për çfarë ta ftoj?! Vetëm një copë buke kam, pak tul buke. Edhe këtë, jo për ta ngrënë. Ah, kam edhe një gotë uji, por as ujin s’e kam për ta pirë. Ndaj lere gardianin e shkretë të marrë një sy gjumë e të ketë më shumë fuqi kur t’i teket të më ndëshkojë.

“Vazhdo të bësh gjumë të qetë, zotëria im! Sikur të zgjohesh e të shohësh me ç’merrem, do të zgërdhiheshe përtej hekurave, ose do të hyje brenda qelisë dhe do të ma shpërbleje ftesën me ca shkelma. Nuk ke nge ti të marrosesh si unë!”

Afrova gotën e ujit pranë vetes, njoma tulin e bukës dhe ia nisa punës. Secili merret me diçka, në këtë jetë. Gjithkush krijon botën e tij të vogël, brenda kësaj bote të pafund. Kështu besojmë, së paku. Iluzion? Ku ka rëndësi si e quajmë. Rasti ma solli ta krijoj këtë botën time të vockël fare brenda kësaj qelie. Njeriu qenka qenie e çuditshme, mbase pikërisht për këtë aftësi: mësohet me kushtet, përshtatet me rrethanat. Mjaft ta lesh vetëm dhe ai, fa-fap, në çast e ngjall jetën; edhe brenda një vrime vetmie, siç është kjo qelia ku më kanë mbyllur.

“Beson vërtetë se je vetëm aty…?!”, më pyeti një mik, kur kishte guxuar të më vizitonte aty ku isha. E vështrova në sy. Fliste për burgun tim si për jetën e tij jashtë mureve. Atje përgjohej kudo dhe ai ishte i sigurt se s’mund të mos përgjohemi edhe ne këtu, në burg.

“Unë në burg jam!”, ia pëshpërita. “Nuk ndjehem keq…”, shtova pastaj. Me zë. Nëse përgjoheshim, le të dëgjonin se nuk qahesha. Edhe për mikun tim, këto fjalë shkonin për mirë. I burgosuri i tij nuk ndjehej i pakënaqur!

“Me se e kalon kohën e lirë?!”

“Bëj njerëz,” i thashë. “Njerëz prej buke bëj…Të kam edhe ty…prej buke!”

Më hodhi një vështrim të drobitur dhe sikur u ftohë në sytë e mi. S’foli. Iku shpejt. Nuk shpresova të vinte më. Mbase dyshoi që kam probleme. Diku në tru. Po mbase është trembur se mos e marrë më qafë!

U ktheva në qeli, nuk bëra asnjë përpjekje për të këqyrur ku mund të ishin aparatet përgjuese, të cilat m’i ndërmendi. Variantin e tij prej buke e ndryshova. Menjëherë. S’doja të bëhesha shkak për ndonjë të keqe ndaj tij. E njoma formën e tij prej buke dhe e zhbëra. Por e kam ende, në formën e brumit të thatë.

Ndenja ca shtrirë. Rrëshqita vështrimin në tavanin e qelisë, në faqet anësore, tek porta e hekurit, tek llamba e venitur, tek dryni që më mbyllte brenda. Kudo mund të kishte kamera. Aparatet mund të vendoseshin gjithandej. Le të bënin ç’të donin. S’ishte aspak e këndshme ta përfytyroje veten të vëzhguar nga zyrat e komandës së burgut, por edhe me këtë duhej të mësohesha. Pasi ke humbur të shumtën e gjërave të mëdha, të voglat s’ndjehen fare. Të përshtaturit me mungesat është e pashmangshme. Duhet vetëm ca pak kohë. Dhe nerva…nerva. Në qeli, kohë kisha plotë. Nervat do t’i ushtroja, le të rezistonin. Për hir të tyre!

Një lëvizje mashtruese: ngrita dorën, e afrova tek goja, sikur futa kafshatën e bukës. Nuk ishte gjë e re. Të ngrënit nuk na ishte ndaluar. Ende! Ktheva kokën rreth e qark, lëviza nofullat e buzët, që këqyrësit e mi të mundshëm të besonin se po përtypesha. Të burgosurit, në gjithë botën, janë ripërtypës. Ripërtypin të shkuarën. Si emigrantë pa kthim.

“Në djall vafshi, bashkë me qelinë time dhe përgjimin tuaj!”, thashë me zë.

Tërhoqa një gazetë dhe nisa të lexoj. Pastaj më shkrepi të lexoja me zë, me zë të lartë. E kisha unë radhën t’i nervozoja. Duke u lexuar gazetën e tyre! Meqë nuk më linin të gëzoja vetminë time, le të bënin shoqërinë që ofroja unë. Apo prisnin t’i shaja, t’ua grisja gazetën përpara syrit të fshehtë të kamerave të tyre, që të humbitnin qetësinë dhe të më ndëshkonin?

Më tej, duke u marrë me tulin e bukës, i ndiqja me bisht të syrit. Pajisjet përgjuese le të vazhdonin të tyren…

Eh! Buka është e bekuar! Është fryti i tokës. Jo i makinave. Punohet toka, hidhet fara, mbin bima, rritet kalliri, piqet, korret, bluhet, bëhet miell dhe bukë. Mua më është dashur ta bëj edhe njerëz prej buke…

Sapo e prek me dorë, ajo e lumja merr e jep me gishtat e mi. Kisha lexuar se fatet e njerëzve lexoheshin në vijat e pëllëmbëve dhe gishtërinjve të tyre. Buka mbase prekte vijat e fatit në duart e mia, që më ngjallte këto ndjesi.

E njomja, e ngjishja, e përpunoja, maja-gishtash, ajo bëhej edhe më e butë, ishte gati të jepej, njëlloj si ajo plastelina që përdorin fëmijët për të sajuar lodra e figurina të ndryshme.

Nuk doja gjumë këtyre netëve. A thua edhe ata, modelet e mi, rrinin zgjuar, duke ndjerë ethet e mia? Edhe përgjuesit e mi, të pa gjumë, duke më vigjëluar mua?!

Zoti u ruajt mendjen, nëse më përgjojnë kur merrem me tulin e bukës!

Ma shohin fytyrën lëbyrur prej një rrezatimi të pazakonshëm, dhe kam drojë se nuk besojnë dot se drita buron prej marrëveshjes sime me të dashurit e mi dhe me tulin e bukës së kursyer. E shohin se përpiqem të krijoj njerëz, njerëz prej buke, po kush e di ku tjetër u rrëmon hamendja. Kjo fytyra ime e drobitur, s’besoj se do t’u duket aq e urtë sa të më justifikojnë si qenie të joshur prej delirit filozofik që kapllon të burgosurit afatgjatë. Ky djall, mund të thonë me njeri tjetrin ata, mund të ngrihej netëve, të kaloj telat me gjemba, të na vijë deri në komandë dhe…të luaj me kryet tona si me copën e bukës…

Njeriu nuk arrin ta njoh tjetrin, nëse nuk njeh veten e tij. Nuk them se njeriu duhet të shkojë në burg për të siguruar këtë njohje, por vetminë e tij ka mundësi ta krijojë, kudo ku është. Mbase edhe kur rastisë në komandën e burgut. Vetmia, më shumë se çdo shkollë e mënyrë tjetër, krijon mundësinë e rishikimit e plotësimit të vetes. Qenia njerëzore është një trajtë e caktuar, një lloj ene që tërë jetën e jetës gjallon për t’u mbushur. Popullimi i tërë hapësirave brendaqelizore, mbushja e këtij boshi, vetëm kjo i jep kuptim të jetuarit. Dhe, pa asnjë dyshim, ky boshllëk, mund të zbulohet, verifikohet e plotësohet vetëm në vetmi.

Duke krijuar njerëz prej buke, nisa të ndjehem ndryshe.

Atëherë kur tuli, më në fund, merr formën që kam dashur t’i jap, teksa s’kam pushuar së foluri me veten dhe me atë që jam duke sajuar, kam shtysë ta ngrè zërin. Si ai plaku që bëhet gati të niset për të ikur përgjithnjë, apo si fëmija që sa-lindet. Pa asnjë shkak, mbaj gjallë shpresën se m’i dëgjonin edhe murmurimat. E çfarë nëse vërtetë jam i lajthitur?! Mjaft që flas me njerëzit e mi, paçka se prej buke. Është pak a shumë si t’i kem të gjallë.

A thua të më kenë parë, përgjuesit e komandës, kur kam qarë për vogëlushët e mi prej buke? Eh, kur sajoj fëmijët, tuli i bukës është si lënda e përdorur për të krijuar njerëzit e parë të botës. Vetja më bëhet si Krijuesi i Madh, Ai i Vetmi, i Vërteti. Më fal, më falë që të imitoj ty, i drejtohem atij, duke ngritur sytë lart. Më fal, nëse duke të kërkuar ty, më shfaqet tavani, ku ata mund të kenë vënë aparatet e përgjimit, i them. Deri në shenjtëri e pafajshme, për të krijuar qenie perëndisht të pafajshme, buka vazhdon të lakohet në midis gishtat e mi, duke më falur ajo në emër të Zotit, por edhe duke mu lutur që të bëj kujdes.

Ata të mirët, fëmijë të mi, vijnë në qelinë time si në një kënd lojërash, si në një copë lëndine të pashkelur. Më vjen keq për këtë, që i sjellë fëmijët në këtë vrimë miu, por ja që miu jam unë, babai i tyre, që s’mund të rri dot pa ta. Sa bukur vijnë e rrinë në tulin e bukës, dhe sa mirë ndjehet tuli i bukës në trajtën e tyre…O Zot, si s’pushove një herë së ngushëlluari njeriun fatzi!

Kam frikë se duke folur kështu po i bëj më të ashpër ata të komandës, nëse më përgjojnë vërtetë…

E si ta dinë ata se ç’është njeriu prej buke! Unë për vete, bëhem shend e verë, teksa ndjej në këtë mënyrë. Farfuritja e një drite prej së brendshmi, më ofron një gëzim që as vetë nuk arrij ta shpjegoj dot. Ata nuk e dinë, nuk e marrin dot me mend se gjatë kësaj lloj pune me dorë, nuk ndjehem më në qeli, nuk jam më i burgosuri i tyre.

Mbase më mirë që s’e dinë…

Herë pas here sajoj edhe gruan. Gruan time. Gruan time prej buke. Punoj gjatë me trupin e saj. Në fillim, mezi më bindet. Edhe vetë, kur merrem me të, ndjehem i ndrojtur. Drita e paktë e qelisë është si ajo drita në dhomën tonë të gjumit, intimiteti është i brishtë dhe joshës, teksa besnikëria e sinqeriteti i ftesës sime për ta sjellë në qeli, sigurohet prej shenjtërisë së bukës. Gruaja zë e më jepet pak nga pak, nuk nxitohet, më bën të mundohem ca, por e di që do të më jepet deri në fund. Nuk më është mërzitur kurrë, ajo e vala, ngrohtësia ime, edhe kur i sillja shqetësime të llojit që më sollën këtu ku jam.

Ndryshe nga ajo gruaja tjetër, reale, kjo prej buke është edhe më ideale: nuk më qahet për hallet e ditës, as për ushqimet e pamjaftueshme për fëmijët. Kjo grua tjetër më ngjan më shumë me atë vajzën që kam njohur dikur, ajo pas së cilës rendja nëpër rrugët e qytetit, ajo që më premtoi se do të më bënte të lumtur, edhe nëse unë do t’i shkaktoja andralla.

Brumi, duke shfaqur trupin e saj, bëhet edhe më i epshëm, më i ndjeshëm, gishtat e duart e mia teksa më përcjellin nëpër trup ndjesinë e një kënaqësie të të qenit vetëm me të, edhe pse në një qeli si kjo, e shndërron këtë prani në diçka të papërsëritshme. S’mund ta merrni me mend ç’është një grua në burg. Të jesh vetëm me një grua në burg…

Duhet të kthjellohesha, sidoqoftë: më përgjonin apo jo? Duhet ta dija këtë gjë. Pastaj le të bënin ç’të donin. Me mua, me njerëzit prej buke, me fëmijët dhe gruan time. Ata duhej t’i jepnin fund këtij përgjimi të fshehtë. Pra, duhet të pranonin që më përgjonin. Kaq. Të burgosurit do t’ia krisnin së qeshurës, nëse do t’u thuhej se përgjohen. Isha një i burgosur, pra, me mua mund të bënin ç’të donin. Por përse të më vidheshin? Ndrojtje a frikë prej meje?!

Do doja t’ua qartësoja këtë. Në burg isha njeri prej të burgosuri të tyre, por brenda qelisë zoti isha unë. Aty jeta më bindej mua, zotit të dhimbjes së saj!

Pjesa tjetër e tulit të bukës kishte marrë formën e një koke e të një fytyre tmerrësisht të njohur. Hunda endè s’po i bindej bulëzave të gishtave të mi. I nervozuar, kisha lënë mënjanë gruan dhe pa e kuptuar po bëja komandantin e burgut. Atë prej buke.

Po ndjeja fodullëkun e tij, teksa përplasej me krenarinë time. Nuk e fshihja dot një lloj ndjenje hakmarrjeje ndaj tij por, edhe pse kishim ndërruar rolet, nuk bëja asnjë veprim që të cenonte sedrën e komandantit prej buke. Duke u marrë me të, kisha heshtur. As flisja, siç bëja me gruan, as këngëzoja, siç bëja me fëmijët. Nuk doja t’i shpjegohesha dhe as prisja të më shpjegohej. Nuk e pyesja, pra as prisja të më përgjigjej. Në fund të fundit, ai i dinte përgjigjet e mia, ashtu si unë dija pyetjet e tij.

Pas pak e ndjeva veten në një situatë krejt tjetër. Komandanti prej buke, me të njëjtin zë si të modelit të gjallë në zyrat e komandës, më pyeti.

“Ku jam këtu, zotëri?”

“Në burg, i thashë. Ku tjetër mund të ndodhen bashkë një komandant burgu dhe një i burgosur?!”

“Në qeli?!”

“Në qelinë time!”

“E unë?!”

“Për shkak të bujarisë së bukës…”

“Edhe…?”

“Buka të krijon mundësinë e të qenit Tjetër…”

“Sa vjet burg ke bërë?”

“Aq sa m’u bënë të domosdoshëm njerëzit prej buke!”

“Përse je dënuar?”

“Po më pyet për fajin tim, apo për akuzën tuaj?!”

“Mos fol kështu, i dënuar…”

“As si krijuesi yt…”

“S’ta kërkoi njeri këtë…”

“As ti nuk më pyete kur më sollën këtu!”

“Nuk të solla unë…”, po thoshte komandanti prej buke.

Duke thënë kështu, sikur lutej që ta lija rehat. Sikur kishte frikë se mos ngrija zërin dhe ndokush merrte vesh që mua, të burgosurit të qelisë 111, më bëhej shoqëri nga komandanti i burgut.

“Nuk përgjigjem për atë tjetrin…”, shtoi pas pak.

Më vështronte, pa bërë zë. E kisha rikrijuar prej buke dhe ai po e përdorte shansin që i dhashë: maturia që shfaqte më ftonte kujdes në bisedën me të.

Brenda një çasti, vetëtimshëm, besova se tek ajo copë buke, fare mirë, mund të ishte një njeri i zakonshëm, një qenie njerëzore e lodhur nga jeta jashtë qelisë; mund të ishte një shëmbëlltyrë njerëzore në depresion, në prag të një marrie, mbase një njeri që kërkonte të mbante gjallë fëmijët e gruan e tij; e përse duhej bërë doemos fajtor që s’kishte zgjedhur një jetë si timen…

Nuk është aq e lehtë, ta marrë djalli këtë punë, nëse të është shtruar si alternativë e të mos pranuarit të qenit komandant burgu, ajo e të burgosurit.

Unë i kisha ofruar mundësinë për t’u shprehur jashtë detyrimeve të tilla, por ai nuk po shprehte gjë në ishte fat apo fatkeqësi forma e më-në-fundme, Njeri prej Buke. Ndjehej i tejdukshëm përballë, ngaqë e dinte se mund të bëja ç’të doja me të, apo se, duke qenë prej buke, nuk mbante përgjegjësi ligjore?

“Modeli yt shërben si komandant burgu…”

“Për të njëjtin shkak që unë shfaqem para teje si njeri prej buke!”

“Beson se njerëzit bëjnë atë që mundin?”

“Nuk jemi prej buke, apo jo!”

“As unë…!”, nxitova t’i thosha, për të mos i lënë kohë të ngjante edhe më shumë me atë tjetrin, që mbase na shihte e dëgjonte prej zyrave të komandës.

U ndjeva më i qetë, teksa shkova ndërmend se komandanti real tashmë përgjonte, bashkë me mua, edhe sozinë tij prej buke.

Duke ma ndjerë turbullimin, komandanti prej buke nisi të lëvizë nëpër qeli. Nuk e hidhte hapin të shtrirë, si ai Tjetri kur zhvendosej e ngrinte zërin përpara rreshtit të gjatë të të burgosurve.

Mbase këtë zvogëlim të përmasave dhe të lëvizjeve ia detyronte hapësira e qelisë, por unë shpresoja se kishte lidhje edhe me natyrën që e kishte lindur, me virgjërinë e tij të dikurshme njerëzore, me të qenit tjetër në rininë e fëmijërinë e tij. Nuk di pse shpresoja se njerzillëku i komandantit prej buke buronte jo veç prej brumit por edhe prej qelizave të origjinalit, prej kohës më përpara se të bëhej komandant burgu.

Varianti i tij prej buke vazhdonte çapitjen nëpër qeli, pa i hedhur sytë nga unë. M’u duk se edhe ai ndjeu që përgjohej, sepse ngriti sytë për nga tavani.

“Po vuajmë bashkë!”, i thashë unë.

“Në emër të kujt?”, pyeti ai.

“…vetëm në emër të popullit jo, të lutem…!”

Nuk kisha ndërmend të luaja gjatë, siç luanin me ne kur na dënonin, por ndjeva kënaqësi kur më erdhi ndërmend diçka tjetër.

“Në emrin e lirisë sime të vogël”, i thashë.

Pikërisht pas kësaj u ndjen hapa në korridorin midis qelive. Më shkoi ndërmend të fshihja fëmijët dhe gruan, t’a merrja komandantin prej buke, ta fshihja edhe atë diku, por hapat ishin shumë të shpejtë, erdhën direkt tek porta ime. Gardiani qenkej zgjuar, e pashë që rrotulloi çelësin në dry, hyri brenda, pas tij hynë dy a tri të tjerë dhe, fill pas tyre, u gjend brenda qelisë komandanti i burgut. Përgjimi i qelisë qenkej realitet. Ose disa rastësi të çuditshme po i shndërronin përfytyrimet në gjëra konkrete. Njëlloj si të mund t’u jepej frymë njerëzve prej buke.

Komandanti i burgut, si kurrë herë tjetër, po sillej shtruar. Nuk e ngriti zërin, nuk po kërcënonte, madje as statuetën e tij prej buke, që ia rroku syri menjëherë, s’po e merrte për të keq. Largoi gardianin që rrinte midis nesh dhe u mbështet në murin e qelisë.

Unë po ndjehesha mirë, edhe pse kuptova se kishin futur turinjtë deri në robërinë e qelisë. Ndjeja një lloj kënaqësie të pamenduar më parë: kjo marrëzia ime nuk qenkej edhe fare pa kuptim! Tërësisht e parrezikshme e, megjithatë, e kisha sjellë komandantin në qeli, në mes të natës. Kësaj here jo për mua.

As ky tjetri, komandanti prej tulit të bukës së kursyer prej racionit tim, nuk po ndjehej. E kishte mbyllur gojën, sapo në qeli ishte shfaqur modeli i tij. Madje po më dukej tmerrësisht i brishtë, i vogël, shumë më i vogël se ç’e kisha bërë unë. Për të ardhur keq, më dukej.

U ndjeva edhe vetë i lodhur, i zhgënjyer, i dështuar. Isha munduar kot së koti me bërjen e tij? Po besoja se isha po kaq i dështuar edhe me fëmijët prej buke, gjersa variantet e tyre prej buke nuk po e zemëronin komandantin real.

Pikërisht në çastin kur vuaja kotësinë e kësaj pune dhe kësaj lirie, bërjes së njerëzve prej buke, komandanti i burgut, modeli vetë, u përkul paksa dhe zgjati dorën drejt shëmbëllimit të tij prej buke.

Gishtat e tij e kapën me kujdes, por në mënyrë krejt të vendosur, kopjen prej buke të vetes dhe e ngritën në lartësinë e zakonshme të vështrimit. Ai tjetri, prej buke, s’bëzante. Si i hutuar, i pagojë, ngaqë e kishin gjetur aty, në qeli, në orët e natës. Apo ndjehej mirë, i shliruar, i shpëtuar prej meje, tashmë që do të bashkohej me veten e vërtetë? Komandanti i burgut këqyri një copë herë veten prej buke, hodhi një vështrim të shpejt mbi mua, pastaj përsëri sozisë së tij të belbake, nuk mund të rrinte pa u hedhur një sy gardianëve që e kishin shoqëruar deri në qeli dhe, në çastin tjetër, u nis rrëmbyeshëm për të dalë prej qelisë.

Mbeta përsëri vetëm. Më lanë përsëri në vetminë time.

Shëmbëllesa ime endè nuk ishte plazmuar tërësisht. Mbase ishte e pamundur të krijoja veten, por do të vazhdoja të merresha me të. Nuk më privonin dot prej kësaj të drejte. Nëse do të ma vogëlonin edhe më racionin, aq shumë sa të mos kisha mundësi të kurseja, ose nëse do të ma ndërpritnin fare bukën, duke më hequr të drejtën e qenies gjallë, kjo ishte tjetër gjë. Do të ngordhja nga uria, këtë nuk e ndaloja dot, kjo ishte liria e tyre, njëra nga liritë e tyre.

Njeriu nuk shkon rastësishëm tek liria e tij. As tek robëria nuk shkohet rastësishëm. Shpesh, liria imponon robërinë dhe robëria siguron lirinë. Fati i jetës së zgjedhur. Në qelinë time mund të gëzoj vetëm lirinë e të kursyerit të bukës dhe bërjes së njerëzve me të. Liri e vogël, tmerrisht e vogël, por ishte liri, forma më e pa-privueshme e lirisë. Le të tingëllonte si lodër fëmijësh!

Vlera e lirisë qëndroka në mënyrën e përdorimit, jo në madhësinë e saj. Për këtë u binda me kohë. Gardiani që edhe përgjumshëm përgjon, më shumë akoma komandanti i burgut, gëzojnë liri të mëdha: të drejtën për të bërë ç’duan edhe me lirinë time. Por ata nuk kanë ç’i bëjnë lirive të vogla! Mjafton pak tul buke që t’i kapërceja gjithë pengesat, deri edhe muret e burgut dhe të sjell gruan e fëmijët këtu ku jam. Vetë komandantin e ndryva në qeli. S’është ndonjë kush e di çfarë liria e madhe. Së paku nuk ia vlen të gëzohen aq shumë për të.

Ata që janë të nginjur e të velur me liritë e mëdha nuk arrijnë dot të besojnë se njeriu mund të bëj fare mirë pa liritë e mëdha, por kurrën e kurrës pa liritë e vogla. Secila prej lirive të vogla është një mrekulli e madhe! Dhe s’ka bir nëne ta privoj njeriun prej lirive të vogla. Ishte diçka normale të kurseja ca bukë për fëmijët dhe gruan e për ndonjë mik që më mungonin aty ku isha. E vërteta dukej se ishte shumë më e ndërlikuar. E kisha shndërruar lirinë e vogël nga një e drejtë dhe mundësi rikrijimi, edhe pse veç e drejtë zotash të burgosur. Liritë e vogla paskeshin rrezikun e shndërrimit në liri të mëdha.

Kur kalonin disa orë dhe vakti tjetër i të ngrënit ishte ende larg, ndjeja gjithnjë gurgullimën e zorrëve. Për të shuar urinë më duhej të haja njerëzit prej buke…Si gjithnjë, komandantin e burgut e haja të parin. Pastaj përtypja gardianët, më tej miqtë e mi, gruan time dhe më në fund u vinte radha fëmijëve…

Nisa të ndjehem keq, më vinte për të vjellë, e gjykova veten si njeri të vogël, qenie shtiranake. U justifikova me lodhjen, qëndrimin mbyllur në qeli, por e vërteta ishte tjetër. Nuk u kisha shpëtuar dot instinkteve. Edhe pse s’guxoj të mendoj keq për këtë liri të vogël, e kisha keqpërdorur.

Natyra e njeriut ka të ngjarë të ishte një godinë me shumë dhoma, me hapësira të mëdha, të pamatshme, njëherë e mirë të panjohura. Individi kurrë nuk e di vendin e vet. Fatin jo e jo. Njëkohësia, përballja, marrëveshja, lufta, midis asaj që është dhe asaj që dëshiron të jetë, është vetë motivi i të qenit. Ai që është nuk mund të asimilohet nga shëmbëllimi i tij. Përgjohet në çdo çast nga i dyti, duke mbetur pashmangshëm vetja e parë, shfaqja në marrëdhëniet me të tjerët. Ç’të drejtë kisha të cenoja prirjen e tyre natyrale për të gëzuar liritë prej të cilave u kishte rënë hera të realizoheshin? I rrëmbyer përsëri nga joshja për të kuvenduar me njerëz të llojit tjetër, e kisha lënë mënjanë figurinën e komandantit. Kisha marrë tjetër tul buke dhe gishtat po kryenin shërbimin për tjetërkënd. Kisha bërë një copë punë, pra, kur vura re se statueta prej buke që sapo kisha filluar, isha vetë unë. E tëra kjo kishte ndodhur krejt instinktivisht. Si reagim ndaj përhumbjes përballë krijesës sime më të fundit, komandantit të burgut. Apo ishte rrjedhojë e pushtetit të grumbulluar në figurën e tij.

Mos, o Zot, falmë i Madhi Zot! Paskam nisur shëmbëllimin e vetes. Edhe pse e dija se më ishte dhuruar prej dëshirës e vullnetit të tij suprem?

Tërë jeta e njeriut kishte qëllim rikrijimin e shëmbëlltyrës së vetë, shumimin e saj. Kjo e shtynë të rritet, të krijojë familje, të lindë fëmijë, të besojë e të ndihë në vazhdimësinë e jetës. Qelizat, që funksionojnë në trup, si tru e si ndjesi, kërkojnë pa pushim të riprodhohen. Prej mishi a prej buke, ç’rëndësi kishte? I rëndësishëm ishte krijimi, qoftë edhe si rikrijim, por jo i vetes prej vetes.

“Ja që ndodhi,” thashë me vete, “edhe pse bërjen e vetes e nisa paqëllimshëm…”

S’do të kisha guxuar, paraprakisht. Do të më dukej e pamundur t’u kërkoja gishtave të mi, duarve të mia, syrit tim, shijes sime, vetes sime, të përngjashmin prej buke. Si do t’a lypja prej tulit të bukës këtë katana prej mishi, gjaku e kockash, qenien time që u ishte mërguar fëmijëve, gruas dhe jetës atje jashtë? Nëse rimodelimi i fëmijëve, le të themi edhe i gruas, kishte shpjegimin e vetë, mungesën e tyre, ç’dreq më shtyri të shtoja midis njerëzve prej buke gardianin, komandantin e burgut dhe veten time? Të dy i kisha këtu, më kishin ardhur në majë të hundës! Aq më shumë vetja ime…

Për shkak të ndodhjes në vetmi, në botën time të vogël, paskej ardhur vjedhurazi ora e ribërjes së Vetes Tjetër? Kush e di si isha kandisur prej kurtheve të lloj-llojshëm të qelisë, gjersa merrja përsipër të dilja prej vetes e të përftoja formën e një statuete. Apo i isha gëzuar, mjerisht, lirisë sime të vogël?

Marrë nga ExLibris

blank

BRENGË E MADHE Nga Zhuliana Jorganxhi

Pse s’u gëzova me ta më shumë
kur të gjithë i kisha kaq pranë?!
Ca fjalë trokasin dhe në gjumë:
“Ndero NJERIUN sa është gjallë!”

Ata më ikën një nga një…
I mori Zoti kur nuk e prisja.
Dikur mërzitesha për asgjë
kur lumturinë pranë e kisha!

Pse s’u gëzova me ta më shumë?!
Pa gjumë kjo brengë tani më lë.
Sado penduar të jem unë,
nuk vlen asgjë, nuk vlen asgjë!
25 tetor 2021

blank

ME FRYMË PEZULL NËPËR FAQET E ROMANIT “UN MORT” TË ARBEN KALLAMATËS- Nga SKËNDER BUÇPAPAJ

 

Fryma pezull, the suspens, është karakteristikë e përgjithshme e stilit artistik të një vepre, i mjeshtërisë artistike të rrëfimit, të shpalimit të subjektit, është çelës kryesor në duart e krijuesit për ta detyruar individin lexues apo publikun lexues të ndjekë faqe pas faqeje, skenë pas skene subjektin e një vepre.

Veçanërisht, fryma pezull është karakteristikë e letërsisë së krimit, veprave me detektivë, letërsisë policore, deri letërsisë së fantashkencës dhe asaj të fiksionit historik. Lexuesi, publiku i letërsive të tilla, me kufij të përzier të zhanreve (gjinive), asnjëherë të përcaktuar qartë, më mirë me thënë – fantazia e tij është gjithnjë e varur nga fanatazia e krijuesit, nuk është asnjëherë i pavarur, ndonëse vepra të tilla bazohen gjithnjë te intelekti i lexuesit, te intelekti i publikut, te prirja e tyre e theksuar dhe e veçantë për të fantazuar por edhe te gatishmëria e tyre për ta lëshuar veten në krahët e fantazisë.

Parimi i frymës pezull në marrëdhëniet me lexuesin është i shpallur që në titullin intrigues “Un mort” të romanit, në moton intriguese në fund të ballinës së parë: “Viti 1975. Janë tre dhe luajnë poker me një ndenjëse bosh, të vdekur. Për tango duhen dy, për poker, katër. Me në mort aty luhen jetë njerëzish.”, por edhe në titujt, të gjithë intrigues, të kapitujve të romanit.

AUTORI I ROMANIT “HIJET E MUZGUT”

Nëse romani tjetër i suksesshëm me temë historike i Arben Kallamatës “Hijet e muzgut”, ndërthur dhe përzien mitologjitë biblike, mitet historike, mitet kombëtare, duke i zhvilluar ngjarjet kryesisht në pellgun lindor të Mesdheut nga Apeninet në Ballkan, në Azinë e Vogël, Lindjen e Mesme dhe Afrikën e Veriut (Magreb), tashi romani i ri “Un mort” është një tjetër roman me temë historike (“një histori spiunësh, që ka shmangur një luftë bërthamore”, fq. 248) që i zhvillon ngjarjet në tri kontinente (Evropë, Amerikën e Veriut dhe Azi (Lindjen e Largët), i zhvillon ato jo ndërmjet epokave si “Hijet e muzgut”, por midis disa dhjetëvjeçarëve. Ashtu si romani i mëparshëm ka në qendër botën shqiptare, ky roman ka në qendër tashmë Shqipërinë e Enver Hoxhës, Shqipërinë e krimeve të tij, rreziku i të cilave mund të mos mbetet brenda bunkerëve të tij, por mund të rrezatohet në shkallë botërore. Kjo, falë shpirtit binjak të Enver Hoxhës në Lindjen e Largët, Mao Ce Dunit, i pari tashmë në fazën më agresive të çmendurisë paranojake, pasi ka pësuar një infarkt diabetik dhe ka filluar të flasë me fantazmat e viktimave të tij, i dyti me vdekjen në fyt, në çastet e fundit të jetës.

I PANJOHURI OSE RRËFIMI NË ROMAN I VËNË NË GOJËN E NJË SHERLOCK HOLMESI

Në aspektin kompoziconal romani është ndërtuar mbi parimin e retrospektivës, e cila paraqitet në tri rrafshe. Rrëfimi i ngjarjeve të romanit kryhet brenda një nate (3 gusht 2019- Hyrja- Prologu- 4 gusht 2019- Mbyllja- Epilogu) sigurisht nga një Sherlock Holmes, emri i të cilit mbetet “I panjohuri”, në fshatin e vogël piktoresk Chexbres, Zvicër, ku autori ndodhet bashkë me të shoqen, Lejlanë, dhe një çift miqsh, Klajdin dhe Verën. Rrafshi i dytë dhe vendimtar i zhvillimit të ngjarjeve ndodh në ditët e fundit të prillit dhe ditët e para të majit të 1975, ndërmjet të cilave është parada e 1 Majit, që është objekt i hetimit nga britanikë të njohur nga publiku shqiptar më herët si personazhe negative nëpërmjet kujtimeve të Enver Hoxhës “Rreziku Anglo-Amerikan për Shqipërinë”. Ky rrafsh karakterizohet nga dendësia e madhe e ngjarjeve dhe ngadalësimi i kohës romanore si një darë makthi që vjen duke u shtrënguar nga kapitulli në kapitull. Vendodhjet janë Tirana (Banesa e Enver Hoxhës, Shetitorja “Dëshmorët e Kombit”, Selia e KQPPSH, Pallati i Brigadave, Radio Tirana 2, Ambasada Kineze), Rinasi, Plazhi Durrës, Plepat Durrës, Kakavijë, Skrapar, Bari (Itali, Vila Puljeze), Kanada- Saskaçevan, Pekin. Rrafshi i tretë përbën retrospektivën e largët, rrafshin zanafillor të krimit të madh rreth gjysmëshekullor komunist ndaj shqiptarëve. Ngjarjet e tij zhvillohen diku në malet e Shqipërisë Juglindore, prill 1944.

Nëse romani është vënë në gojën e një Sherlock Holmesi, atëherë edhe shtjellimi romanor do të ketë një zhdërvjelltësi të pazakonshme dhe një lehtësi të natyrshme alla Arthur Conan Doyle, të kalimit nga një rrafsh rrëfimor në një tjetër, nga një kapitull në një tjetër, nga një episod, një situatë, një personazh tek tjetri, nga një mister tek tjetri, nga një intrigë tek tjetra, nga një labirinth tek tjetri, duke e mbajtur gjithnjë lexuesin nën trysninë e padukshme të adrenalinës së leximit, çka shënon, mendoj unë, tashmë një pjekuri të admirueshme të autorit Arben Kallamata, në fushën e romanit.

TRYEZA E POKERIT DHE ROLI I “UN MORT” NË ROMAN

Pokeri është e vetmja përvojë që e zotëron vertet në jetën e tij Enver Hoxha, një njeri pa asnjë profesion, pa asnjë përgatitje shkollore, pa asnjë të dhënë intelektuali. I vetmi talent i tij është pokeri, një lojë kumari, kuptimi i së cilës është mashtrimi dhe suksesi i së cilës varet nga fati, i cili përcakton letrat e mira që të bien në dorë, dhe nga mënyra si i luan secili letrat që i bien në dorë. Enver Hoxha është kryesori në tryezën e pokerit dhe i vetmi fitimtar i lojës në atë tryezë, e cila është nyja e të gjitha intrigave që e karakterizojnë politikën dhe jetën e Shqipërisë që nga Lufta e Dytë Botërore. Ai është gjithashtu kreu i grupit të pokeristëve që, deri më 1975, i kanë mbijetuar lojës. Të tjerët janë Dule Zvërneci, prapa cipës së të cilit qëndron Sulo Gradeci, pokerist shumë i mirë, i njohur me nofkat Fotografi, Silloja, kryesisht Koburja. Nëse Enveri është truri i Dules, Dule është dora e Enverit. Kjo është binjakëria e tyre. Tjetri është Perikli Toto, me nofkën Greku dhe epitetin Eminenca Gri e Enver Hoxhës, me të cilin mund identifikohet lehtësisht Sofokli Lazri. Është i vetmi nga bashkëpunëtorët e diktatorit që e mbijetoi atë duke zgjedhur që të jetë këshilltari i tij i përhershëm dhe të mos mbajë asnjëherë asnjë lloj posti, asnjë lloj pushteti tjetër, pra të mos ketë kurrfarë karriere. Në ndenjësen e përkohshme, të boshit, të un mort, të të vdekurit në tryezën e pokerit, më 1975 është Nexhmije Hoxha, e cila më parë ka qëndruar më tepër si spektatore, por që tashmë ka filluar të zbresë edhe vetë në fushë.

Tryeza e ngushtë e pokerit u themelua nga Enver Hoxha me Mustafa Gjinishin dhe dy serbët Dushan Mugosha e Miladin Popoviçi. Iduesit ishin këta dy të fundit dhe po këta ishin që nuk e duronin në tryezë Gjinishin “ngaqë ai luante poker më mirë se tre të tjerët dhe ishte në gjendje t’ua kapte thuajse të gjitha bllofet”. Pas marrëveshjes që Gjinishi nënshkroi në Mukje, me miratimin e Hoxhës, tryeza e ngushtë, në mungesë të tij, ia bën gjyqin dhe realizon pa vonesë ekzekutimin prapa shpine. Vendimi ishte i Mugoshës: “E dënoj me vdekje”. Sipas tij, komunisti Gjinishi është agjent britanik dhe amerikan. Britanikët e dërguar pranë Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare, rastësisht, janë dëshmitarë të ngjarjes dhe Xhualian Emeri merr si kujtim një plumb nga ky kontekst i ngjarjes. Plumb që do t’i hiqet nga trupi, por jo nga mendja, asnjëherë.

Vendin e dy serbëve, me largimin e tyre, e zënë pikërisht Dule Zvërneci dhe Perikli Toto. Tryeza e ngushtë e pokerit, ku të gjithë janë të barabartë, por “komandanti është më i barabarti nga të gjithë” (një shprehje oruelliane kjo) është instanca më parazite dhe më gjakatare që iu mbivihet të gjitha institucioneve shqiptare në historinë e mëvonshme. Ajo zgjerohet me kë të duash, por të gjithë të tjerët, pasi i ngre në poste dhe iu jep pushtete, i gjykon, pastaj i grin dhe i korr. Hetimet, prokuroritë, gjykatat, gjithë aparati i dukshëm e ai i padukshëm i diktaturës, janë vetëm dora e zgjatur e tyre.

Duke qenë një roman i misterit të krimit, tiparet e personazheve jepen me fare pak nota. Edhe ato janë më shumë tipare të brendshme se të jashtme. Janë tipare që shprehin brendësinë e personazheve të lidhura me krimin si në rolin e përgatitësve dhe realizuesve të krimit, edhe në rolin e hetuesve, zbuluesve apo parandaluesve të krimit. Kështu, vetëm kur merret me portretin e pokeristes së katërt, Nexhmije Hoxhës, ndihet domosdoja për ta bërë këtë portret të saj: “Më në fund kuçedra kishte marrë pamjen e saj të plotë- dy koka, gjashtë duar dhe një karrige bosh, që mund të ishte pjesa e humbur e trupit, një bisht ose çfarëdo gjë tjetër.”

Logjika përshkuese e romanit është lufta midis personazheve të tryezës së ngushtë të pokerit dhe të projektuarve të tyre në poste e pushtet, si dhe lufta midis personazheve të cilët janë të gjallë më 1975 dhe atyre që janë të vdekur nga viti 1944 e deri atëherë. Si të vdekur të paradhënë janë të gjithë ata që do të korreshin si grupe puçiste pas vitit 1975 e deri në vdekjen e Enver Hoxhës.

RAKETAT BËRTHAMORE KINEZE DREJT SHQIPËRISË – KËRCËNIMI PLANETAR

Personazhet pa të cilat nuk mund të qëndrojë ngrehina e romanit janë kanadezja kebekiane Fransuaza dhe shqiptari Ylli Shipska i Radio Tiranës 2. Janë ata që bien në gjurmët e dërgesës që Mao Ce Duni, i cili kërkonte të kërcënonte Perëndimin nëpërmjet Shqipërisë së shndërruar në fuqi atomike, ia dërgonte Enver Hoxhës, i cili donte të krijonte mitin e Shqipërisë si fuqi atomike. Roli i Fransuazës dhe Yllit më shumë se mision, është amanet i prindërve të tyre, i shndërruar në ideal të jetës së tyre, për të cilin ata janë gatit të flijohen. Bashkëveprimi i tyre nga larg dhe nga afër ndiqet me frymë pezull deri në faqen e fundit të romanit, më shumë se çdo linjë tjetër.

Rreth këtyre dy personazheve, më artistikët e romanit, vërtiten Seit Kryeziu, David Smaili, Billi Meklin, Xhulian Emeri, Rexhinal Hibert, të përqëndruar në Bari të Italisë, prej nga ndjekin paradën e 1 Majit 1975; Hardial Bens, Sandra L. Smith, Rolf Gersenberger, në Kanada; Mao Ce Duni, e shoqja Jang Qing (Perëndia e Propagandës), Ten Hsiao Pin në Pekin, diplomatët e tyre, shifrantët e tyre dhe punonjësit e tyre në Radio Tirana 2.

Ironia e madhe qëndron në të vërtetën se Enver Hoxha është ai që e ka dekonspiruar i pari dërgesën e raketave bërthamore nga Kina drejt Shqipërisë. Sipas rrëfyesit të ngjarjeve në roman, vetë Enver Hoxha, informatori i parë dhe kryesor i Titos në Tiranë, është ai që ka dekonspiruar aksionin. Dhe Titoja, mbi këtë burim të sigurt, është ai që ka sensibilizuar Perëndimin, duke ia ngjallur frikën e një reagimi sovjetik në Ballkan.

E vërteta për marrëdhëniet Enver-Tito, marrëdhëniet Tiranë-Beograd, marrëdhëniet Shqipëri-Jugosllavi, të cilat nuk u prishën kurrë, shpaloset nga Sherlock Holmesi shqiptar në faqet 147-149 të romanit, faqet më intensive të një të vërtete historike dhe shumë fatkobe për çështjen shqiptare (ia vlen për t’u lexuar nga çdo shqiptar që di lexim!). Për të maskuar këtë të vërtetë, Enver Hoxha ndërmerr lojën më të madhe stërvitore ushtarake të zhvilluar ndonjëherë në Shqipëri, duke i lëvizur trupat drejt veriut të vendit dhe duke u zhvendosur me familjen dhe me gjithë udhëheqjen e lartë të vendit në bunkerët e Skraparit, natyrisht, duke e marrë me vete edhe tryezën e ngushtë të pokerit.

Në këto rrethana, kemi morinë më të madhe të ngjarjeve, që zhvillohen paralel ndaj njëra-tjetrës dhe njëkohësisht në ndërvartësi të madhe mes tyre. Fransuaza dhe Ylli Shipska, pas shumë peripecive, shtijnë në dorë aparaturën e ambasadës kineze ku janë regjistruar bisedat mes Pekinit dhe ambasadës kineze në Tiranë për raketat bërthamore, Sigurimi i Shtetit vihet në gjurmët e tyre nga Radio Tirana 2 deri në Kakavijë, rritet ndjeshmëria në Greqinë fqinje, së cilës ia ka frikën vërtet Enver Hoxha, realizohet aksioni i ndërmarrë nga Fransuaza dhe Ylli Shipska, shtensionohet situata me Greqinë.

Fransuaza dhe Ylli Shipska është linja më enigmatike në misteret dhe të papriturat e njëpasnjëshme. Ia vlen që ta lëmë krejtësisht në duart e lexuesit ta zbërthejë këtë linjë që mbetet enigmë deri në faqen e fundit të romanit.

PARODIZIMI I HISTORISË DHE DEHEROIZIMI I REALITETIT TË SHQIPËRISË KOMUNISTE

Ashtu si romani “Hijet e muzgut” bën parodizimin e miteve biblike dhe atyre historike, edhe romani “Un mort”, bën parodizimin e historisë së Shqipërisë së Enver Hoxhës. Mjetet e humorit, ironia (qesëndia), sarkazma, grotesku janë mjetet që i zotëron mjeshtërisht Arben Kallamata edhe në këtë roman, por gjithnjë në pajtim me rrëfimin gjakftohtë deri në cinizëm të një Sherlock Holmesi shqiptar.

Parodizohet figura e Enver Hoxhës, i cili “me botimin e Vëllimit 69 të veprave të plota… mes shumë arritjeve të tjera, konsiderohej shkrimtari më i madh dhe më prodhimtar i vendit”, i cili më së shumti masën e eksitonte me mënyrën “si e tundte kokën dhe dorën e tij të dashur, pëllëmbën e tij të shtrenjtë të madhe e të bardhë, e cila lëvizte ritmikisht lart e poshtë, diku pak më poshtë se lartësia e veshit të tij të djathtë”.

Parodizohet figura e Mao Ce Dunit, deri në frymën e fundit në mes të vajzave këmbëlidhura, kurvickave profesioniste që iu shërbenin të gjitha tekave dhe trilleve të kryetarit të Kinës.
Parodizohet e ashtuquajtura lëvizje marksiste-leniniste botërore si një agjenturë e mirëfilltë e të gjithë atyre që e financonin.

Kulmi artistik i parodizimit të marrëdhënieve internacionaliste midis Shqipërisë dhe Kinës motër është kapitulli “Shoqja kurvë”, i vetmi në roman pa datë të saktë, një e dhënë e lënë qëllimisht në duart e lexuesit. Partia vret Teknikun, sepse “Tekniku ishte dëshmitar i impotencës së Partisë.” Dhe Tekniku nuk është tjetërkush veçse Çen Pao Y, i ashtuquajturi hero internacionalist, për të cilin propaganda komuniste thoshte se ra duke punuar për ngritjen e antenës së shpërndarjes së sinjalit të Televizionit Shqiptar.

Ky kapitull shquhet edhe për ngjyrimin lirik të veçantë, i cili është i pranishëm gjithandej në faqet e romanit “Un mort” të Arben Kallamatës.

PËRKTHYES I ROMANEVE TË ORUELLIT

Arben Kallamata është përkthyes skrupoloz i romaneve “1984” dhe “Ferma e kafshëve” të George Orwell, dy kryevepra të letërsisë botërore. Zotëruesi i shqipes së lartë, në të gjitha shtresat e saj më të pasura artstike, siç e përmenda edhe më lart, ndihet edhe në romanin “Un mort”. Më kryesorja është se anembanë romanit ndihet fryma oruelliane në karakterizimin e personazheve të tryezës së ngushtë dhe asaj të gjerë të pokerit të Enver Hoxhës, sidomos në marrëdhëniet e tyre me udhëheqësin. Dymendimi, aftësia për ta fshehur mendimin përballë udhëheqësit, në këto marrëdhënie përcakton jetëgjatësinë politike të bashkëpunëtorëve të afërm të diktatorit, përcakton zgjatjen e mbijetesës në nomenkalturën komuniste të Enver Hoxhës. Tortura ndaj vetes (vetëtortura) përshkon gjithë nomenklaturën e kohës, në trajtë rrathësh që, sa më shumë ngjiten drejt udhëheqësit, aq më shumë ngushtohen, sa më shumë që ndodhen përballë syve të diktatorit, aq më të torturuar, aq më shumë të torturueshëm janë, sa që duket sikur mezi presin të ulen në bankën e të akuzuarve dhe të dalin para togave të pushkatimit. Arben Kallamata, në romanin “Un mort”, nga faqja në faqe, nga kapitulli në kapitull, me mjeshtëri dhe natyrshmëri, na prin nëpër qerthullin e historisë së krimit të diktaturës, duke na mbajtur gjithnjë në lartësinë e kohës sonë.

blank

Dy poezi nga Ismet TAHIRAJ

 
JU S’ MUND TE VINI TË  MARTËN
.
Ju s’ mund  vini të martën
Tepër rëndë e keni
Keni bela
Kërthinjtë mund
T’u bien në prush
E petkat s’bënë
Për te larë e tharë,
Assesi.
.
Shefi mund
Te ju qortojë
Rëndë ne punë,
Formulari i socialit
Mund te jetë batakçi.
Ju s’mund te vini
Te martën
Assesi
.
Sepse tortën
E keni lënë te gatuni
Te mërkurën ,me siguri.
Ju mund  rëndë
Te gaboni hej,
Çeqet  e bankës
Ne fundërrina te
Bërllokut t’i humbeni.
.
Shtëpinë e shihni
Kah kallet  për kiamet.
Ju s’mund te vini
Te martës ,kurrsesi
Te martën helmi
Minjve i vjen  më  lezet
Te fryrë i gjeni
Më këmbët përpjetë…—
.
SHTIGJEVE TUAJA
.
Shtigjeve tuaja
Gjurmët bora ere
T’i ka mbuluar
E shiu pastaj  i ka fshi.
Ke ec tërthor
Brigjeve,
Përrenjve
Drizave.
.
Me thesin e fjalëve
Më zjarr në kraharorë
Për t’u çmuar
Si safir i  ri
Qe ngjet bajgë
 Gomari njeri.
.
Tërthor ke dalë
Nga lugjet e  kaçës
E izbë te burgut
Fut ke hyrë
Ke dal si vet thëngjill
E supet te janë
Renduar nga rrahjet
Deri ne muzgun tjetër
Deri ne borën ma te re
I pret shirat t’i lajnë
 fërkemet
dhe supeve serish te godasin
o që  ç’ ke….
blank

“Më ’88 kur isha në Greqi me Safon dhe njerëzit e mi më propozuan të rrija aty e të shkruaja një libër kundër Enver Hoxhës…”, dëshmia e rrallë e Petro Markos

Nga Petro Marko
Pjesa e tetë
Rrëfimet e shkrimtarit të njohur Petro Marko, ish-luftëtari i Brigadave Internacionaliste në Luftën e Spanjës në vitin 1936, dhe më pas edhe i rezistencës antifashiste në Tiranë, tregon prapaskenat e asaj që njihet si Lufta Nacionalçlirimtare dhe pse Koçi Xoxe urrente Enver Hoxhën?! Porosia e Sejfulla Maleshovës: “Kjo është parti terroriste, mos hap gojën, se do e pësosh…”! Përse u dënua Petro Marko dhe kush ishin ata që i’a përgatitën arrestimin dhe kush e ndihmoi pas daljes nga burgu, etj. Pjesë të zgjedhura nga libri “Intervistë me vetveten”, i shkrimtarit të njohur shqiptar Petro Marko, i botuar në fillim të viteve ’90-të pas shembjes së regjimit komunist, libër i cili pati një jehonë të madhe në shtypin e kohës, pasi u botua dhe ribotua disa herë, duke shënuar një rekord shitjesh.

NISI KALVARI
Vijim

blank

DY PROPOZIME NË DISTANCË KOHË

Propozimi i parë: Para burgimit tim, si e kam treguar më parë, shoqërova dy gazetarët; Li Uajt dhe Çakall në Jug të Shqipërisë. Në Vlorë, në një restorant, kur po hanim mëngjesin pranë detit, unë u largova për pak dhe e lashë Safon vetëm me Li Uajtin, njeri shumë i sjellshëm dhe i kulturuar. Kur po ktheheshim në Tiranë, diku pranë Fierit, zuri një shi i madh dhe unë me Çakallin, e Javer Malon, zbritëm nga vetura dhe nxituam për t’u futur nën strehën e një magazine.

blank

 

 

Pas pak minutash, zbriti dhe Li Uajti dhe vrapoi drejt nesh i pasuar nga Safoja, që kishte mbuluar kokën me pardesy. Kur mbërritëm në Tiranë dhe u ndamë me ta, unë dhe Safoja, shkuam në zyrat e “Bashkimit”. E ndjeva se diçka deshi të më thoshte. Dhe vërtet, ajo më tregoi se, kur kishte mbetur vetëm në Vlorë me Li Uajtin, i cili po pinte kafen, ai i kishte thënë Safos: “Do të të bëj një propozim. Nuk guxoj t’ia them Petros, këto që po të them ty. Ne, për dy ditë nisemi me avion dhe mendoj se ti dhe Petroja, shumë shpejt nuk do ta ndieni më veten mirë këtu. Ai është një gazetar shumë i mirë, kurse ti, ëndërron që të bëhesh piktore. Ju ofroj këtë zgjidhje: Në aeroport, kur të bëhet përcjellja jonë, ju mund të hipni në avion. Ju shoqëroj unë. Avioni është zonë amerikane dhe askush nuk do të guxojë të hipë atje e t’ju zbresë. Kështu që, ju siguroj ty studimet dhe Petros një vend të sigurt, si gazetar”.

blank

 

Unë e dëgjova Safon, e cila dukej se në njëfarë mënyre, ishte joshur nga një zgjidhje e tillë, dhe i thashë: “Unë kam hequr të zitë e ullirit për këtë vend dhe rruga ime nëpër Evropë, nuk ka qenë fushë me lule. Një propozim të tillë, ma bënë edhe në Romë, për në gazetën “Unita”. Por unë kam ardhur këtu, në vendin tim dhe këtu do të vdes”. Por edhe Safoja, kishte familjen e saj, nënën dhe vëllanë, të cilët nuk mund t’i braktiste, se do të kishin pasoja të rënda. Kaq.

blank

 

Propozimi i dytë: Pak vjet përpara ‘90-ës, në nëntor, për çështjen e pasurive të patundshme të Safos, që ndodhen në Greqi, ajo u lejua të bënte rrugën për në Athinë e Selanik, e shoqëruar nga unë. Unë rashë në kontakt me nipin tim, Thomanë, birin e Jerasimo Dunit dhe të kushërirës sime të parë, Kateros. Ai u gëzua pa masë dhe u tregua i gatshëm, të na priste në shtëpinë e tij. Sigurisht, për të gjitha këto, unë mora leje, duke thënë se atje kisha shumë farefis e të njohur bashkëfshatarë (që kishin qenë arratisur).

blank

 

Takimi ishte i dhembshëm, tërë lot e përqafime. Thomai, ishte arratisur nga fshati me të atin, kur ishte vetëm 15-vjeçar, kurse tani, ishte bërë një burrë i pjekur me familje, me pasuri, të cilën, e kishte vënë me punë e mund, duke e nisur si mekanik e, duke fjetur nën ura. Një takim i pabesueshëm. Në ditët që pasuan, më erdhën të gjithë dhërmiotët e arratisur dhe, me një mallëngjim të pa rrëfyer, putheshin me mua e, qanin si fëmijë. Malli për familjet, për atdheun, për Dhërmiun, u kishte gërryer shpirtin. Qanim edhe ne.

blank

 

Kishin jetuar, kishin punuar e ishin plakur jashtë. Larg. Megjithatë, ata ishin të informuar për të gjitha, për burgun tim dhe të djalit. Për sa kohë qëndruam atje, nuk pati asnjë nuance, për ndonjë propozim, si ai i natës së fundit. Nipi im, Thomai, vetëm tri ditë, qëndroi me ne. Ai më deshi, më nderoi e më priti me dashuri të madhe, pastaj iku në Evropë, përsëri. Natën e fundit, në vizitën e ndarjes, në një familje himarjote, Safoja vajti atje përpara meje. Pak më vonë, arrita edhe unë. Shkova të ndahesha me shokun e fëmijërisë, komshiun tim, Koçon, të vëllanë e Llambro Dedes, me të cilin shkonim këmbëzbathur në shkollë dhe ndanim kafshatën e bukës. Sigurisht, unë nuk kisha, se isha jetim, por nëna e tij, nuk më ndante nga djemtë e saj. Vasili më tha:

– Petro, vëlla! Kam një propozim për ty, të cilin ia thashë edhe Safos, përpara se të vije ti. Kam menduar që ti, të qëndrosh këtu bashkë me gruan. Të mos kthehesh më në Tiranë. Do të kesh një shtëpi, të pajisur me të gjitha ato që duhen, dhe ti, do të bësh një libër, ku të shkruash të gjitha paudhësitë e pushtetit të Enver Hoxhës, i cili e groposi Shqipërinë. Ty të futi në burg, që je edhe luftëtar i Spanjës. Djalin ta burgosi. Erdhe këtu i varfër, si mos më keq! I pe këtu të tërë të arratisurit, se si janë sistemuar dhe si rrojnë. Librin që do të shkruash, ne do ta botojmë, në disa gjuhë të huaja dhe të gjitha të ardhurat, do t’i marrësh ti. Prandaj të propozoj: mendohu mirë sonte dhe nesër mos u nis për në Tiranë.

Unë iu përgjigja:
– Të kam pasur dhe do të të kem vëlla, se nuk e harroj të kaluarën. Ti e di rrugën time, që ndahet nga rruga jote. Unë rrugën time, nuk e tradhtoj dot, atë e kam nisur që i ri, me shkrimet e mia, me Luftën e Spanjës, me burgje e internime gjatë okupacionit fashist dhe me burg, gjatë kohës për të cilën unë luftova. Këto ti i di. Ti e di edhe burgun e djalit, të cilin e kam vuajtur edhe unë. Rruga jote, është tjetër. Dhe ti, atë rrugë nuk e tradhton. Dhe mbi të gjitha, unë atje kam dy sytë e mi: vajzën dhe djalin. Po të rri unë me Safon këtu, atyre u kemi siguruar internimin ose burgimin. Unë do të kthehem, siç kam ardhur. Të kam vëlla. Kemi ndarë kafshatën bashkë. – dhe u puthëm e u ndamë me lot që të dy.

Nota më tragjike e vizitës sime në Athinë:

Mbasditen e fundit, në shtëpinë e nipit tim Thoma, u ulëm unë, Safoja dhe Jerasimo, babai i Thomait, shumë plak dhe shumë i sëmurë, por trupmadh e akoma i drejtë, si një lis. Atë drekë s’vuri gjë në gojë njeri. Vetëm u lotua. Jerasimo, vajtoi me ligje shqip, si burrat e fshatit. Qau të vrarët e të vdekurit, midis të cilëve, vëllanë e tij dhe vëllanë e gruas, Jani Markon, të cilin e quante edhe atë vëlla. Qau fatin e tij e, të familjes së tij, si në një rrëfim mitologjik.

Filloi që me të qenët kryetar i këshillit të fshatit, pas çlirimit, tregoi atë moment natën, kur zgjodhi një nga djemtë e tij, Thomanë, ende të mitur, të cilin e mori me vete në rrugën e arratisë, me nëndetëse, drejt brigjeve të Korfuzit. Midis vajit, ai thoshte se; familjen e tij; me gruan e re dhe me tetë fëmijë; nuk do ta kishte braktisur kurrë, por u gënjye; se e kishin siguruar që; e shumta dy vjet; do të ishte arratia, se Shqipëria do të çlirohej; nga forcat anglo-amerikane.

Po kjo nuk ndodhi dhe ai po vdiste tani larg familjes, larg atdheut. Nëntëdhjetë e ca vjeç, vërtet midis të mirave që i kishte krijuar i vend, për të mos pasur më kurrë mundësinë, që t’i shihte përsëri njerëzit që la atje larg. Ky vajtim, ishte apologjia e Jerasimo Dvinit, që më quante edhe mua vëlla. Nusja e Thomait, Aliqi, serviri drekë, por asnjërit nga të tre nuk na hahej. Ajo i tha:

– Baba! Këta njerëz nesër në mëngjes nisen. Pse u jep kaq trishtim?! – Dhe plaku ngriti kokën me sytë plot lot, e iu përgjigj:

– Vetëm Safoja, më kupton, asnjë njeri tjetër! Safoja, që nesër do të kthehet atje, ku janë të mitë.

Kjo ishte tragjedia e njërit nga të ikurit.

Thoma Duni, me dashurinë, me respektin dhe zemërgjerësinë e tij, më krijoi njëfarë mirëqenieje. U ndamë të përlotur me të gjithë bashkëfshatarët dhe u ktheva në Tiranë, në shtëpinë time, te fëmijët e mi.

Pra, këto ishin dy propozime që m’u bënë, për të braktisur atdheun e, për të rregulluar mirëqenien. Zgjodha të kthehesha këtu, ku po shkruaj kujtimet, ku po vdes.

Tani, pas 47 vjetësh, kur unë jam në prag të fundit të jetës, i sëmurë, përjetoj një situatë kombëtare, fare të turbullt, të errët, të pasigurt, me një psikozë kombëtare evadimi, me çdo kusht, nga e kaluara dhe e sotmja…! Ja, këto ditë shihja nga dritarja ime, një lumë njerëzish: shumica të rinj e të reja, madje dhe minorenë, edhe burra, edhe gra, që vraponin, disa pa këpucë në këmbë, drejt trenit, për në Durrës…! Bulevardi u bë lumë njerëzish, më tepër se në demonstrata ose parakalime…! Derdheshin si lumë, drejt trenit, për në Durrës, se kishin ardhur disa tragete dhe këta mijëra e mijëra njerëz, vraponin t’i arrinin, të hipnin në to dhe të largoheshin nga vatra, nga nëna, nga babai, nga foleja e ëndrrave të tyre, duke shpresuar se vraponin, drejt lirisë, diku përtej detit. Një situatë e vështirë e tensionuar, kaotike…!

Thonë e ç’nuk thonë… Mijëra e mijëra janë grumbulluar… (I pamë dhe në ekran të televizorit: një grua, me fëmijën në njërën dorë, kurse me dorën tjetër mbahej në litar dhe përpiqej të hip te në vapor. Një pamje tragjike shumë domethënëse për Shqipërinë e mjerë. Ajo grua rrezikonte jetën e saj e të fëmijës për të hipur në vapor… dhe gati sa nuk i binte fëmija në det…)

Thonë se edhe në Vlorë, po ndodh po kjo tragjedi, po ky eksod dramatik…! Ku vemi? Të shohim.

Më duket se këtu, diçka po lëvrin. Po shpartallohet diktatura! Rinia është në krye. Më tingëllojnë në vesh, thirrjet entuziaste të pasçlirimit: “Rroftë Shqipëria demokratike”! Pas kësaj përvoje të hidhur, shumëvjeçare, nuk do të ketë kurrë më kthim prapa. Nuk do të ketë më mure, që të na ndajnë nga bota. Demokracia, të cilën e ëndërruam, për të cilën luftuam e, për të cilën u vranë, me qindra shokë të mi, më duket se më në fund po vjen.

Nuk do ta harroj kurrë atë ditë të ftohtë, kur sindikalistët, demonstruan si lumë – masë rinie e, populli – në Bulevardin “Dëshmorët e Kombit” dhe ndaluan përpara shtëpisë sime, ku buçiti thirrja: “Petro Marko! Petro Marko”! “Rroftë kujtimi i Sejfulla Malëshovës! Rroftë Petro Marko” – dhe duartrokitjet e brohoritjet, nuk pushuan. U ngrita nga shtrati, ku lëngoja, dhe dola në dritare, mbështeta ballin te xhami e i përshëndeta me dorë. Atëherë ata duartrokitën stuhishëm e, më përshëndetnin me dashuri. Më mbyti mallëngjimi. Ishte një ditë e madhe për mua, një ditë që nuk harrohet.

Dua të përmend dy fjalët që tha Gorbaçovi, në varrimin e dy të rinjve, që kishin mbrojtur parlamentin, nga forcat regresive dhe u shpallën “Heronj të Popullit”…: “Ne sot, nuk po varrosim vetëm këta dy ‘Heronj të Popullit’, por po varrosim komunizmin!”

Të them të drejtën, unë çdo gjë të rinisë dhe të jetës sime, ia kam kushtuar idealeve të komunizmit, ndaj dhe u bëra anëtar i partisë spanjolle, franceze dhe italiane. Po pse nuk u bëra këtu anëtar i partisë? Këtë e kam thënë: se në Berat, në tetor të vitit 1944, kur u ktheva me dyqind vullnetarë shqiptarë, Sejfulla Malëshova, më porositi: Kjo Parti, është një parti terroriste, e krijuar nga serbët, prandaj ti, mos e hap gojën për asgjë që shikon, të paktën për një vit. Fjalët e Sejfulla Malëshovës, njërit nga njerëzit më të shquar të demokracisë sonë, që vuajti gjithë jetën dhe që u varros me karron e plehrave në Fier, qenë për mua shpëtimi.

Pyetje: – Po tani a pendohesh që ke pasur ideale komuniste?
Përgjigje: – Nuk pendohem aspak. Se edhe përpara çlirimit, edhe gjatë Luftës, komunistët ishin idealistët më të vendosur, për demokraci, për barazi, për mirëqenie popullore, kundër shtypësve të çdo lloji. Në Evropë, intelektualët më të shquar, ishin të majtë.

Grupet e vjetra komuniste u shpartalluan. Shumë nga komunistët e pare, u vranë në luftë. Nga ata që mbetën, disa u vranë si tradhtarë; shumë komandantë, komisarë dhe kuadro të brigadave partizane u vranë, u internuan në vite të ndryshme duke u quajtur tradhtarë. Kur bisedonim me shokët, thoshim: “Atëherë kush e udhëhoqi Luftën? E paskan udhëhequr tradhtarët”! E vërteta ishte ndryshe.

Ata luftuan trimërisht dhe e udhëhoqën Luftën me mençuri, si strategë të vërtetë në krye të batalioneve, brigadave dhe më vonë të divizioneve. Si shpërblim, morën vulën e tradhtarit. Kohë pas kohe, “zbuloheshin grupe armiqësore antiparti” dhe ekzekutoheshin specialistë të shquar, komunistë të devotshëm, të cilët, merrnin damkën e tradhtarit dhe plumbin. Dhe kështu pakënaqësia e popullit, rritej. U mboll era dhe u korr furtuna!

Qysh në fillim, duhej vlerësuar nënshtrimi i Partisë Komunistë si vasale e serbëve. Cili e kundërshtoi këtë, përveç ballistëve, që trumbetuan: “Këta komunistë u bënë skllevër të jugosllavëve”! Prandaj dhe shumica e tyre, që u bënë kundër nesh, kishin të drejtë të na quanin vasalë të serbëve, se e lamë Kosovën nën shtypjen e tyre dhe gjithë Shqipërinë nën kontrollin e tyre.

Unë mendoj – meqë i kam jetuar ato kohë – se shumica e popullit kishte besim te djemtë e tij partizanë patriotë, idealistë e komunistë, se e dinin që këta djem luftonin për lirinë dhe pavarësinë e tij. Edhe komunistët kishin besim tek ajo politikë, se edhe ne bënim pjesë në familjen e madhe të kampit socialist, dhe kurrë nuk u shkonte ndër mend, se kishte në botë parti komunistë, që gënjente ose nuk ishte leale dhe e sinqertë…!

Më kujtohen bisedat që bëmë në dhjetor të vitit 1941, në shtëpinë e Turkeshit, kur ne shkuam të merreshim vesh me patriotët e ‘Ballit’ për të bashkëpunuar me ta kundër okupatorit…dhe ata më thanë: “Nëse Kosovën, nuk e përfshin partia juaj, atëherë Kosovën, e shitët, prandaj me ju nuk shtrohemi në bisedë…”! Shumë patriotë, shumë intelektualë u dëshpëruan për shitjen e Kosovës, prandaj dhe nuk e deshën Partinë Komunistë Shqiptare. Midis tyre, kishte patriotë të ndershëm: kam pasur miq midis tyre. Hysni Lepenica, ishte shqiptar patriot e trim.

Unë nuk mund të bëhem avokat i qëndrimit të ‘Ballit Kombëtar’, gjatë Luftës, se ka pasur dhe banda që luftuan edhe kundër partizanëve, bashkë me gjermanët, por, duhet nisur nga arsyeja kryesore: Kush u bë shkak i përçarjes së popullit tonë? Historia, do të bëhet gjykatësi i drejtë, i përçarjes së popullit shqiptar dhe i shkëputjes së Kosovës.

Aty nga gushti i vitit 1946, mora një letër nga Kostë Çekrezi nga Amerika (Kostë Çekrezi, si drejtor dhe pronar i gazetës “ORA”, më kishte botuar tregimet e para më 1932 dhe më kishte pranuar të punoja aty, duke më bërë qejfin me fjalët e bukura që më tha: “Do të bëhesh një shkrimtar i mirë”). Ai më shkruante nga Amerika një letër, ku më kërkonte 100 shkrime; “Një orë në Tiranë”, me pseudonimin Demo Koti, duke më thënë se; UNESKO-ja, botonte nga një shkrimtar modern, për çdo kombësi, prandaj 100 copë; “Një orë në Tiranë”, do t’i botonte UNESKO-ja…! Unë i mblodha 100 copë të mira, për t’ia dërguar, po nuk më la aparati i Partisë, duke më thënë se; nuk duhej të kisha asnjë lidhje me Kostë Çekrezin.

Mund të them për atë kohë, me ndershmëri: një gjëmë e madhe e kishte pllakosur Shqipërinë – frika, pasiguria, padrejtësia, shtypja dhe mosbesimi tek asnjë njeri, as te njerëzit e familjes sate, ndarja e njerëzve me privilegje, lufta e klasave, (padrejtësi çnjerëzore), izolimi, që ishte vdekja, regresi.

Pyetje: – Ç’mund të na tregosh për rrjedhën e ngjaijeve sipas ndryshimeve që bëheshin?
Përgjigje: – Si konkluzion:

Koha e parë, gjersa u prishëm me Jugosllavinë, më 1948-ën.
Koha, kur u lidhëm menjëherë me Bashkimin Sovjetik, paçka se më pare, thoshim se; rruga për në Moskë, kalonte nga Beogradi.

Koha, kur u ndamë nga Bashkimi Sovjetik, se u kritikua Stalini dhe kulti i individit.
Lidhja dhe prishja edhe me Kinën. (Një parantezë: Nuk e di nëse e kam përmendur, këtë episod kuptimplotë: Pas Çlirimit, kur isha drejtor i “Bashkimit”, bëra një vizitë në burg dhe u takova me të burgosurit politikë, që ende nuk u ishte bërë gjyqi special. Fola me disa që njihja, dhe disave u thashë: “Pse nuk e dorëzoni floririn”?! “Do ta bëjmë plumb për ballin tuaj, që e shitët Shqipërinë te serbi”! – më tha Bilal Nivica, kurse një tjetër më tha: “Lumthi Shqipëria! Këtu do të lulëzojë begatia dhe lumturia se, paskeni bërë aleancë me Korenë! Koreja do të na lumturojë të gjithëve…! Ju jeni gjeni të vërtetë…! Po… presim…”!)
VETIZOLIMI

U prishëm edhe me Kinën dhe shpallëm vetizolimin. U tha se edhe bar do të hanim, po nuk do ta ndryshonim vijën tonë: Me forcat tona!

Me rastin e 50-vjetorit të pavarësisë, më 1962, Branko Merxhani, shkroi në Turqi, në gazetën ‘TAN”, për Shqipërinë dhe përparimet që kishte bërë, sidomos në përhapjen e kulturës: “Po udhëheqja, nëse nuk ndryshon rrugë, ecën drejt greminës, drejt vdekjes. Asnjë shtet në botë, nuk mund të vet izolohet dhe të rrojë në autarki: as vetë Amerika e fuqishme, as vetë Bashkimi Sovjetik… dhe jo Shqipëria e vogël dhe e prapambetur, më e varfra në Evropë…! Nëse qeveria shqiptare, nuk i hap kufijtë, nuk bashkohet me botën, por do të vazhdojë vetizolimin, ajo shkon drejt vdekjes…! Nuk ka mundësi, siç thotë udhëheqja, “që edhe bar do të hamë, po nuk do të ndryshojmë rrugën tonë”!

Bota do të na ketë zili, – thoshte Enver Hoxha. – Edhe vetë Amerika, na ka zili dhe lufton që të na arrijë në jetën e lumtur që bëjmë ne…! Po, kur të na arrijë, ne do të jemi 100 vjet përpara tyre…!(!)

Gjatë gjithë këtyre viteve, kontakti i pandërprerë me botën, kanë qenë stacionet radiofonike, të cilat i merrte radioja ime e vogël (dhuratë nga Shevqet Musaraj, i cili ma solli nga Bashkimi Sovjetik), prej së cilës nuk jam shkëputur kurrë. Isha i etur të dëgjoja, se çfarë ndodhte në botë dhe si e komentonte bota shtetrrethimin tonë të egër.

Si gazetar i vjetër, i dëshiruar për të thënë një fjalë të lirë, pata mundësinë ta them këtë fjalë në gazetën “Republika”: Po vjen koha e ndryshimeve të mëdha. Ndihet në atmosferë, nuk më gabon nuhatja e gazetarit. Veçse për mua, është tepër vonë. Megjithatë, më mirë vonë se kurrë, thotë populli. Ndaj dhe nxitova të përmendja shokë e, njerëz të dashur që humbën tragjikisht. Këto shkrime, në pamundësi që t’i shkruaja vetë, ia kam diktuar Safos. I merrte miku i shtëpisë sime, Vangjush Gambeta dhe i botonte në gazetën e tij.

Vetëm kaq mund të bëj. Nëse me të vërtetë më në fund do të triumfojë demokracia e ëndërruar, gjeneratat që vijnë, do të kenë mundësi të analizojnë, këtë kalvarin tonë të çuditshëm 45-vjeçar, që edhe duke u shtypur, edhe duke vuajtur, duke na u mohuar frymëmarrja, të ndarë nga bota, ne prapë kemi punuar. Ndërtuesit ndërtonin, bujqit punonin, këngëtarët këndonin, piktorët pikturonin, jeta vazhdonte, por nën diktaturë. Ata që do të jetojnë, që janë në moshë të re, do të kenë fatin të punojnë e të krijojnë lirisht, si njerëz të LIRË.

EPILOGU
Megjithëse unë linda i krishterë, në një fshat shumë besimtar, nuk i jam rrëfyer kurrë priftit përpara se të kungohesha…! Por tani, dëshiroj të rrëfehem para historisë, përpara se të vdes.

Shënim.
Në makinën e shkrimit, ne gjetëm një fletë të bardhë, vetëm me këto fjalë: “Gjoksi im i sëmurë, nuk më lejon që të përkulem mbi makinën e shkrimit”! /Memorie.al/

blank

E VEÇANTA FUTURISTE E MODERNITETIT POETIK TË SKËNDER BUÇPAPAJT- Nga VLADIMIR MUÇA, shkrimtar, kritik

Tashmë gazetat letraro-kulturore “Exlibris” dhe “Nacional”, në rubrikat e tyre të mirëstudiuara, përmes përvojave diturake të bordeve, kanë marrë përsipër të promovojnë vlerat më të mira krijuese, duke konsoliduar statusin e një institucioni të mirëfilltë të kritikës në botën e letrave, jo vetëm shqiptare, por edhe më gjerë.
Drejtimi i ri letrar, i proklamuar bindshëm në faqet e këtyre gazetave, nga studiuesja Floresha Dado, po reflektohet me sukses në krijimet e shumë autorëve, si një risi në artin shkrimor.
Me ciklin poetik të botuar në gazetën “Exlibris” 20 maj 2023, si dhe në shumë botime të tjera, poeti ekzistencialist Skënder Buçpapaj, në këtë drejtim letrar poetik, të ftilluar që më 1973, me vëllimin emblematik “Zogu i bjeshkës”, vjen përmes një futurizmi ekzistencial, të natyralizuar bio-shqiptar, në godinën e tij të artit poetik modern.
Për të provuar “fortësinë e cilësisë” poetike, të një poeti të vërtetë, nuk është e thënë të pishë gjithë damixhanin krijues të tij, por mjafton edhe një gotëz prej saj (si ky cikël) që të shurumojsh personalitetin krijues dhe vlerat e veçanta që ai poet përçon tek lexuesi.
Mua më mjaftoi edhe ky cikël me poezi e poetit Buçpapaj, që të konturoj personalitetin krijues nga llullaja e tij poetike, si një poet krejt i veçantë.
Që në botimin e vëllimit “Zogu i bjeshkës” më 1973, ai solli në poetikën shqiptare, modernitetin shqiptar tjetërlloj. Solli një vizion të ri, një poezi ndryshe, si motër e një poezie globaliste, ku gjuha poetike njësohet me ndërkombëtarizimin e saj.
Skënder Buçpapaj që në vitet e mbrapshta të 1970-tës, me një grup-target poetësh, erdhi si avangardë me vëllimin e tij të parë.
Ky cikël poetik, si shumë krijime të tjera të pas viteve 1990-të, në botën time futurologjike, më sollën koncepte të këndshme poetike, të cilat rrezatojnë dukshëm në realitetin e sotëm shqiptar, ndoshta – ndoshta dhe si binjake me futurizmin majakovskian të viteve 1920.
Në këtë koncept, idetë e perceptimit filozofik të jetës, arealit, shoqërisë, ngërthehen përmes një impresionizmi sundues, duke u bërë njësh me shprehitë shpirtërore, me historitë që përjeton autori, në hapsirë e kohë.
Me këtë ngjizje ngjyrash të larmishme, si një kometë nga hapsirat qiellore, të futurizmit majakovskian, por edhe të Tplanit të dashur, m’u përqas dhe ky cikël poetik, i cili çerdhen e vet e pati që në atë të zogut të bjeshkës.
Poezitë e këtij cikli më përcjellin besueshmëri, në sajë të një alternimi autentik, përmes asonancash dhe aliteracionesh të mrekullueshëm. Sintaksa fonetike e përsosur, të josh nga poezia në poezi me kadencat shprehëse.
Jo vetëm tek “Zogu i bjeshkës”, në vitfillimet e djaloshit Skënder, por edhe sot në vazhdimësi, poezitë vijnë si ato manushaqet pas shkrirjes së pllagmave të borës, duke sfiduar dimrin e cingërt të totalitarizmit soc-surreal, e sot “dhunën demokratike” të pushtetarëve, të cilët stimulojnë braktisjet e vendlindjeve.
Kjo lloj poezie vjen si avangardë e lirive shprehëse, krijuese, por dhe si një mirëkuptim nër vedi, mbi shumëllojshmërinë e të shprehurit, si veçori e pluralizmit krijues.
Sigurisht që Migjeni është Ai, i cili pas Franc Kafkës, George Traklit, Mirosllav Kërlezhës, Albert Kamysë, erdh në letrat shqipe, si emblema konseguente e një fryme të re krijuese. Në krijimet e tija, në poezi e prozë, rryma ekzistencialiste vinte e mpleksur me dukuritë futuriste, duke ndriçuar në mënyrë boreale, letrat shqipe. Aty e mori në vitet shtatëdhjetë dhe futuristi ynë, në mungesë nga koha, Skënder Buçpapaj, potencialin krijues, si një vazhdues i përkushtuar, skrupuloz i veprës migjeniane, të cilën poeti i ri e mishëronte në veprën e vet, si një kalorës templar i modernitetit perendimor. Siç përftohert dhe nga dukuritë futuriste, të këtij cikli poetik, në ekzistencializmin e tyre, poezitë mbartin edhe shirat meteorë të viteve 020-të të shekullit XX, por me një origjinalitet të natyralizuar, si një produkt i ri poetik. Ky origjinalitet, vjen përmes ndërlidhjes së abstraktes me realitetet e përjetuara, si dukuri fondamentale, në poezinë shqiptare, e cila buloi në “brezin e të penguarve”, në vitet ’70, në shtretër shpirtërorë të Moikom Zeqos, Visar Zhitit, Faslli Halitit, Frederik Reshpes, Thanas Dinos, Niko Kacalidhës, Agim Matos dhe djaloshit në ato vite, Skënder Buçpapaj.
Abstraksioni poetik, si një drejtim i ri poetik, po vinte si një inteligjencë e re, në artin e të shkruarit, i trajtuar si art gjer atëherë nga Ai “pasardhës” ( Migjeni).
Ky ekzistencializëm futurist, në bindjen time, vjen edhe në poezi, pas 50 viteve, si një simfoni, si një kujtesë, nga një qytetrim inteligjent, ardhur në trojet shqiptare me trojkën majakovskiane, me atë “bukurinë që vriste” shpirtrat e krijuesve në vitet 60-70-të.
Saja poetike e “Zogut të bjeshkëve”, ndërtuar me drurin e rrethinave të Tplanit, po vinte si një re kozmike, zhveshur nga abstraksionet e absurdit tematik të totalitarizmit, e tërhequr nga një mendim e ri, mbarsur me shpirtëzime, kumte e mendime të perspektivës. Poeti ynë i bjeshkëve, flak tutje predikimet soc-surreale, do i quaja unë tematikat e imponuara, duke guxuar të sjellë, atë çka i diktonte shpirti i tij krijues me universin gjithpërfshirës.
Në poezinë “Syshiu, je sybora ime syqiell”, autori ka rrokur përmes nënteksteve, funksionit shumë dimensional të metaforave, një kuptueshmëri të thellë, duke personifikuar drejtimin e ri poetik, si një shembull inteligjent i simotrave botërore. Poeti me këtë kuptueshmëri, sjell mesazhin e një uniteti shpirtëror si komb, pa ndasi krahinore, përmes një futurizmi ku:
“Shterron një krua në jug të jugut,
Për të buruar në veri të veriut.
Në gurgullimën e tij veriore,
Të vetmen e pashterrur,
Që s’ka shuar kurrë etje,
E kemi shtëpinë tonë”.
E më poshtë shkruan:
“Baraslarguar këngës së femrës bilbilit
dhe krahut të femrës, korbit.
E kemi shtëpinë tonë.
Dritare mbi dritare
Dritare krah dritaresh”.
sepse” Është një rreze ahu të pabindur
Dhe një perendimi të paperendueshëm
Që dikur pritën mes tyre
Dhe krijojnë kënde të kundërta, të gjëra, të ngushta”.
Në një poezi të tillë, gjithçka, përmes thellësisë mendimore, vjen në modernitetin poetik, përmes madhështisë të së thjeshtës, konkret dhe i prekshëm, si një përjetim, apo si një imazh. Në poezinë “Ju shohim ëndërrën”, një social-poezi, e cila në absurdin e sotëm të shpërbërjes të marrëdhënieve të bashkëjetesës në familje dhe në komunitet, ngren shqetësimet e problemet madhore sociale:
“Vdesim për t’ia parë ëndërrën,
Ëndërrat njëri-tjetrit,
Njëri-tjetrës,
Njëra-tjetrit.”
Imazhet që krijon poeti përmes funksionit artistik të elementeve të arealit, eksplorimi i mesazheve, konceptualiteti rebel, gjurmërimi në fusha të panjohura poetike, sigurisht, në thagmën krijuese të autorit, kanë pasur lejtmotiv, mësimin e çmuar të Viktor Hygoit, i cili na mëson: “kokën e njeriut kultivojeni, prashiteni, ujiteni, pasurojeni, moralizojeni, përdoreni, e nuk do të ketë nevojë për ta prerë”.
Që kur lexoja librin maket “Futuristët në mungesë” të Moikom Zeqos, më përqafoi atje në Tplanin e dashur, Skënder Buçpapaj, pas viteve 1974, i cili, i mbyllur në kullën e tij epositike, lexonte Migjenin dhe Majakovskin, mishëruar në art modern, tek voziste në liqenin e tij poetik, me këmbët e sytë Bjeshkëve të Namuna e Lugjeve të Verdha.
Në një areal të tillë epositik, ai definon artistikisht poezinë “Ti del me u pa”. Një poezi psiko-analitike e filozofisë sociale dhe raporteve të personalitetit të njeriut, në një ngërç shoqëror, ku veçoria është ajo që dallon e spikat të veçantën, si në universin shoqëror dhe atë krijues:
“Ti del me u pa.
Kur ti del me u pa
Të gjithë pasqyrat
Dalin me të pa”.
Dhe unë , – thotë bindshëm poeti ynë:
“Ndër të gjitha pasqyrat
Nuk po kam ku me t’pa”.
Poema do e quaja unë, “Mani i oborrit tim”, e cila sipas përftimeve të mija, ç’ka kam lexuar nga krijimtaria e Skënderit, jo vetëm tek ky cikël, vjen në poetikën shqipe si përfaqësuesja e denjë e një futurizmi, natyralizuar bukur, në arealin autentik shqiptar ku:
“Unë nuk jam brenda trungut të manit
Të oborrit tim.
Janë brenda tij vitet e mia.
Kubaturat e mendjes. Qerthujt e shpirtit. Kockat e frymës.
Tastat dhe tasturat e shqisave,
Fyejt e skeletit. Enët e mëdha, enët e vogla të gjakut.
Lëfytet e limfës
Kordat e nervave
Orkestrat e qenies.
Motosharra me zë të brendshëm rropullor,
Lexon solfezhin e rrënqethshëm të rënkimeve”.
Sepse, sot si shumë të tjerë, zemra e shpirti i poetit në mërgimin e trishtë, trishtohet se dhe:
“Zogjtë
Në kllapi të thellë
Gjindja as vdekur.
Dielli nuk lëshon më hijet e manit tim
Mbi fushën e Tplanit.
Hëna nuk lëshon më hijet e manit tim
Mbi kullën time”.
Këto prurje poetike, përmes funksioniit sipëror të metaforave dhe simboleve, duke thyer kornizat e kohës që bazoheshin në tematikat e diktuara, poeti i solli si një poezi tjetërlloj, e cila buronte nga subjektiviteti, përmes një vargu homerik të fuqishëm, i cili gjeneronte një frymëmaerrje të thellë nga mushkëritë e eposit shqiptar.
Kësisoj, ai erdhi në letrat shqipe, përmes një drejtimi të ri poetik, si një sfidues i fuqishëm i fjalës, si mjeshtër i metaforave, me gongun e zërave mitologjik e të legjendave. Poeti aranzhoi bukur fjalën poetike me ngarkesën emocionale dhe vlerat më të lartume të kumteve njerëzore.
Përmes metaforave si kapriata artistike, Ai ndërtoi godinën e vet të përveçme, të mendimit dhe filozofisë shoqërore, ku në qendër si gjenerator, vendos botën e madhe njerëzore. Kurrë nuk iu shmang rrugëtimit të tij estetik, por i njehsoi të dy jetët krijuese, binjake me njëra-tjetrën, para dhe pas viteve 090-të.Erdhi dhe qëndroi në letrat shqipe, krejt i veçantë, bioshqiptar, pa asnjë përqasje me asnjë tjetër, lakonik përmes timbrit të veçantë verior.
Ekstratet e baladave epike dhe universi e pasioni krahinor, u bënë majaja e brumëzimit poetik, si një magji metaforike e vargut, si baza themelore e ngrehinës poetike.
Metonimia dhe monologu poetik në poezinë e tij, vjen depërtues, si në “birat e dheut”, ku paqtohen të parët, duke krijuar me nëntekste, ura të padukshme të lidhjeve të poetit me lexuesin, me bashkëkombasit.
Në këto kontekste, poezia vjen dhe si një angazhim ndaj Atdheut, kombit, përmes një universi, sa dinamik, aq edhe njerëzor, përmes rrezonimit të dritave poetike e fonemave gjuhësore. Ndaj gjithçka në poezinë e Skënderit, vjen si një organizëm i gjallë në magjinë poetike, duke na dhënë edhe portretin alpin përmes madhështisë së bjeshkëve ku:
“Bota
Është një tingull i gëzuar dielli,
Në buzëqeshjen tënde”.
Kjo poezi e natyralizuar, vjen përmes raporteve tejet të sinqerta dhe reale, shoqërore, shpirtërore, me arealin që e rrethon, si impute të domosdoshëm artistikë. Ai vjen i gjeneruar nga një ligjërim i thjeshtë dhe i sinqertë, përmes dimensionit universal me botën, qiellin, diellin, dritën yjet, hënën.
Përmes këtij spektri poetik, paksa i fshehur nën palimpseste, kjo botë, ky realitet shndërrohet në gjuhë perendie në poezi, ku çdo fjalë, në pentagramin e jetës, ka tingullin e tij të veçantë, e në përbashkësi përbëjnë solfezhin poetik, si një uverturë jetësimi të kumteve njerëzorë.
Siç e ka cilësuar dhe profesoreshë Klara Kodra, në konceptin e tij të thellësisë metaforike, Skënderi përdor me sukses efikacionin artistik, nëntekstin e fuqishëm mendor e mesazhier, përmes palimpsesteve, si një armë, sa e thjeshtë në dukje, po aq përcaktuese në krijimtarinë e tij.
Inkubatori i kësaj arme është funksioni artistik i natyrës, ku toponimia, si produkt i natyralizmit, është kthyer në një integral poetik i përhershëm për poetin. Çdo gjë në arealin përjetues, vjen si thagmë e shpirtëzimit të gjithçkaje, duke e mbajtur poezinë, larg grackave të një futurizmi hermetik e kozmogonik. Kjo vjen këndshëm si një futurologji e elektrizuar nga gjeneracioni i natyrës shqiptare në poezinë “Çfarë nuk është unë, është ti”. Një social-poezi e cila në sindromin e tallavasë së sotme shoqërore, kontraversi poetik, vjen përmes absurdit me filozofinë e tjetrit:
“Dalldisje e larave të verdha me të zezat,
E larave të zeza me të verdhat.
Hazdisja e arit të kulluar në qelibar të zi
E qelibarit të zi në ar të kulluar:
Fantazi muzikore e shkruar palexueshëm
E kënduar padëgjueshëm”.
Në këto prurje të stazhionuara ndër vite në laboratorin krijues, poeti vjen si mjeshtër i subjektiviteteve liriko-sociale, duke mos u trandur nga ngërçet, trysnitë e kohërave dhe sitemeve të ndryshme shoqërore. Me inteligjencën e tij krijuese, sharmin poetik universal, me zgjuarsinë e tij, i kthen ato ngërçe shoqërore në poli-etikë estetike. Këto lloj poezishë, shartuar mbi nënshartesa të një dimri të cingërt zemërak, vijnë me mrekullinë e tyre, duke mbajtur trokëllimën e një pastodokleje asturiane, frushullimën e një flaknaje të folkut zvicerian, ushqyer me aerosolin e arealit të Tplanit të dashur.
Siç duket, poeti ynë avangard, me dukuritë futuriste, që kur i dha lexuesit produktin e parë poetik “Zogu i bjeshkës” e kishte në zemër, si mentor estetik Bodlerin, ndaj ai s’iu nda motos së tij estetike se: “Gjithë universi i dukshëm, nuk është gjë tjetër veçse një magazinë imazhesh dhe shenjash, të cilat imagjinata do t’u japë vend e vlerë relative; është një kullotë të cilën imagjinata duhet ta hajë dhe ta transformojë”.
Maj-qershor 2023

Send this to a friend