Zotërinj! Duke filluar këtë debat, Ministria e Arsimit Publik paraqet para jush një faj që nuk mund të mbulohet lehtë. Ky nuk është një paragjykim, por një ofendim i moralit shoqëror dhe i fesë, të cilat, pa dyshim, spikasin në këtë vepër. Janë shprehje pak të dyshimta dhe të turbullta, që mund të përcaktojnë moralin, që përçon tej e tej romani i zotit Gustav Flober.
Por, tekefundit, kur bëhet fjalë për mendime të drejta dhe praktike, është e lehtë të gjykosh në këtë këndvështrim, të dallosh nëse kjo ose ajo faqe e një libri prek fenë apo moralin publik. Vështirësia nuk qëndron te paragjykimi ynë por, para së gjithash, është sidomos në shtrirjen e veprës që kemi përpara për ta gjykuar. Këtu është fjala për një roman të tërë. Kur një artikull gazete i nënshtrohet analizës dhe vlerësimit tuaj se, ku fillon dhe ku mbaron shkelja e ligjit, Ministria e Arsimit Publik e lexon atë dhe ia nënshtron vlerësimit tuaj. Këtu nuk bëhet fjalë për një artikull gazete, por për një roman të tërë, i cili fillon të shkruhet më 1 tetor dhe mbaron më 15 dhjetor dhe që përbëhet nga gjashtë fashikuj të botuar në “Revistën e Parisit”, në vitin 1856.
… Ofendimi i moralit publik jepet në skenat epshndjellëse, që do t’jua sjell para syve, ndërsa ofendimi i moralit fetar është në imazhet plot epsh të përziera me gjëra të shenjta.
… Do të kufizohem duke ju cituar katër skena, ose, më mirë të themi, katër tablo.
E para, do të jetë ajo e dashurive dhe konkretisht e Emës me Rodolfin. E dyta, koha e ndërmjetme fetare mes dy tradhtive të saj bashkëshortore. E treta, mëkati i saj me Leonin, që është shkelja e kurorës bashkëshortore për të dytën herë. Dhe në fund, e katërta, të cilën duhet ta citoj, është vdekja e zonjës Bovari.
… Pra, qysh në gabimin e parë, qysh në mëkatin e parë, ajo i thur lavdi tradhtisë bashkëshortore. I këndon himnin kishtar kësaj tradhtie, i thur poezi dhe përjeton epshet e saj.
… Zotërinj! Keni para jush tre fajtorë: zotin Flober, autorin e librit, zotin Pisha, redaktorin dhe zotin Pije, botuesin. Në këtë këndvështrim nuk ka shkelje të normave të moralit pa publicitet dhe të gjithë ata janë po aq fajtorë. Veçse ne nxitojmë të themi se kryeredaktori i gazetës “Artisti” dhe botuesi i veprës janë fajtorë të rangut të dytë. Fajtori i parë, i akuzuar është autori i veprës, zoti Flober, ai, që me dijeninë dhe miratimin e redaktorit, proteston ndaj refuzimit të botimit të veprës së tij. Pas tij, në radhë të dytë vjen zoti Loran Pisha, të cilit ju do t’ju duhet t’i kërkoni llogari, jo për refuzimin e botimit të kësaj vepre, por për të gjitha ato që duhet të kishte bërë. Dhe në fund vjen botuesi, i cili është një roje vigjilente ndaj këtij skandali… nëse lejojnë të shkelet ligji, është njësoj sikur të lënë të kalojë armiku… Por sa për Floberin, fajtorin kryesor, pikërisht ndaj tij, duhet të jemi shumë të ashpër.
… Po e supozojmë se vepra është morale, por një konkluzion moral nuk mund të ketë në brendinë e tij detaje e çaste epshndjellëse që ndodhen në vepër. Dhe, së dyti, unë them se vepra në themel nuk ka moral.
Zotërinj! Unë them se detaje dhe momente epshndjellëse nuk mund të mbulohen me një përfundim të moralshëm, kur në të tregohen gjithë orgjitë e paimagjinueshme, kur përshkruhen tërë turpet dhe poshtërsitë e një femre publike, duke e bërë të vdesë mbi një shtrat të ndonjë spitali.
A do të ishte e lejuar të analizoheshin dhe të tregoheshin të gjitha pozat e saj epshndjellëse? Kjo gjë do të ishte sikur të shkoje kundër të gjitha rregullave të gjykimit të shëndoshë. Kjo do të ishte sikur t’ia vije në dorë helmin të gjithëve dhe ilaçin në dorën e një pakice të vogël njerëzish, nëse do të gjendej një ilaç i tillë.
Kush janë ata që e lexojnë romanin e zotit Flober?
… Skenat epshndjellëse të pikturuara me penelin e zotit Flober, në përgjithësi, kanë më shumë ndikim sesa arsyetimet me mendje të ftohtë.
… Kush mund ta dënojë këtë grua në libër?
I tillë është përfundimi. Në libër nuk gjendet një personazh që mund ta dënojë atë. Nëse ju do të gjenit aty një personazh me arsye të shëndoshë, nëse do të gjenit në të një vlerë të vetme të virtytit, i cili do ta dënonte rëndë tradhtinë bashkëshortore, atëherë unë do të isha gabuar në vlerësimin tim. Pra, nëse në të gjithë veprën e zotit Flober nuk gjeni dot një personazh që do ta bënte atë të ulte kokën nga turpi, nëse nuk ka një mendim a ide, një linjë virtyti që ta damkosë me mëkat tradhtinë bashkëshortore, atëherë unë kam të drejtë të them se romani i zotit Flober “Zonja Bovari”, është i pamoralshëm.
A do të dënohej kjo vepër në emër të nderit bashkëshortor?
Por nderi bashkëshortor është paraqitur me një bashkëshort të padjallëzuar, i cili pas vdekjes së gruas, kur takon Rodolfin, kërkon të gjejë te fytyra e dashnorit të saj tiparet e gruas që dashuronte me gjithë shpirt.
Po ju pyes, vallë a do ta demaskoni me turp këtë grua, në emër të nderit bashkëshortor, kur në vepër s’gjendet asnjë fjalë e vetme, ku burri i saj të dorëzohet para shkeljes së kurorës martesore?
… Po vij këtu në këtë sallë gjyqi, për të përmbushur një detyrim ndërgjegjeje, pasi e kam lexuar veprën, pasi kam ndier e shijuar gjithçka që për mua është e ndershme dhe fetare.
…Zoti Gustav Flober është njeri me karakter serioz, i prirë nga natyra e tij për çështje të rëndësishme, për gjëra të trishtuara. Nuk është ai tip njeriu që ministri i Arsimit Publik me ato pesëmbëdhjetë apo njëzet rreshtat e qëmtuara aty-këtu në roman, ka dashur t’jua paraqesë si krijues të skenave epshndjellëse.
… Ajo që zoti Flober ka dashur mbi të gjitha ka qenë subjekti i studimit të jetës reale. Të krijojë dhe paraqesë tipa të vërtetë të klasës së mesme të shoqërisë aktuale, që jetojnë në kushtet e jetës së përditshme dhe që paraqesin para syve të lexuesit tablonë reale, e cila haset më shpesh në botë… Na përshkruan një grua që shkon drejt vesit, për shkak të një martese të papërshtatshme për të dhe nga vesi i shkallës së fundit të poshtërimit dhe fatkeqësisë… Zhgënjimi, dhimbja, brejtja e ndërgjegjes e kaplojnë atë menjëherë.
… Te vepra e tij, në çdo faqe të saj, pasqyrohen tërë rrugët e mëdha ku kalon shoqëria jonë.
…Kjo vepër është shkruar me një fuqi të madhe vëzhguese deri në detajet më të imta, të cilën e vlerëson edhe zoti prokuror. Këtu duhet të përqendrohet vëmendja juaj, sepse, nëse akuza s’ka baza, ajo duhet të bjerë.
… Por ata që e kanë lexuar librin deri në fund, ashtu si unë, do të thonë: Ai është diçka për t’u vlerësuar, për t’u lexuar me dëshirë që, jo vetëm e shfajëson autorin, por ju detyron të largoheni nga përndjekja që i bëni, sepse kur ai arrin të shkruajë pjesët më të vështira dhe pikërisht ato të shthurjes së Ema Bovarisë, në vend që të bëjë si disa shkrimtarë klasikë, të cilët Ministria e Arsimit Publik i njeh mirë, harron se, duke shkruar këtë roman po përgatiste aktakuzën e tij.
… Për të ky roman nuk ka qenë objekt i një kënaqësie, por është një punë hulumtuese e pandërprerë prej dy a tre vitesh.
… Klienti im shkoi te Lamartini dhe tek ai gjeti, jo vetëm një njeri që i ka dhënë kurajë, por një person që i ka thënë: “Më keni dhënë në dorë veprën më të mirë letrare që kam lexuar qysh prej njëzet vitesh… Besoj se në tërë jetën time kam njohur njeriun që në veprat e tij letrare, si dhe në këtë të fundit, e ka kuptuar më së miri se ç’është morali publik dhe ai fetar, i dashur miku im, nuk ka mundësi që në Francë të gjendet një gjykatës që t’ju ndëshkojë. Është për të ardhur keq që kanë hedhur baltë mbi karakterin që ka vepra juaj dhe që kanë dhënë urdhër për ta përndjekur atë, por s’është e mundur që në nderin e vendit dhe të epokës sonë, të gjendet një gjykatë për t’ju dënuar.” Me një fjalë, këto ishin lëvdata të tilla, të cilat klienti im me thjeshtësinë që e karakterizon, mezi merrte guximin të m’i përsëriste.
Pra, mos e harroni këtë zoti prokuror i mbretit se, kur doni të gjykoni mendimet e autorit të romanit, kur doni të gjeni në të ngjyrimin epshndjellës, unë e konsideroj dhe e vlerësoj si një libër të shkëlqyer.
“Dhe befas Leoni iu duk po aq i largët ndaj saj, si të tjerët. ‘Megjithatë, e dua,’ thoshte me vete. S’ishte e lumtur, nuk pati qenë kurrë e tillë. Nga i vinte kjo, pra, kjo mungesë e të përjetuarit të dashurisë, kjo përdhosje e gjërave, ku ajo mbështetej?” A ka ndonjë gjë epshndjellëse këtu, te këta rreshta?
… Libri i tij nuk do të lexohej po të ishte shkruar ndryshe, nëse, për të treguar një edukim të tillë të rrezikshëm si ai i zonjës Bovari, ai nuk do të derdhte në vepër si lumë imazhe mjaft të këndshme dhe s’do të pikturonte me penën e tij tablotë e vrullshme e sentimentale, për të cilat po qortohet… Dhe po deklaroj se nuk ka gjë më të kotë se ç’është thënë deri më tani, për ngjyrën dhe natyrën epshndjellëse të veprës… Zoti Flober është autori i një libri të mirë, i një libri që është ngacmim i virtyteve nga tmerri i vesit.
E mbroj një njeri që, nëse do të kishte takuar një kritik letrar, ai do ta kritikonte për formën e librit të tij për disa shprehje, për shumë detaje në këtë pikë, dhe ai do ta kishte pranuar këtë kritikë letrare me gjithë zemër. Por kur sheh se akuzohet për fyerje të moralit publik dhe të fesë, zoti Flober nuk përmbahet dhe proteston para jush mjaft i habitur dhe me tërë energjitë që ka në dispozicion kundër kësaj akuze të pabazë.
Ju, zotërinj gjyqtarë, nuk jeni nga ata që i ndëshkojnë librat vetëm duke lexuar disa rreshta, por jeni nga ata që, para së gjithash, gjykoni mendimet, sesi ato ndërthuren në vepër dhe që do t’i bëni vetes atë pyetje, me të cilën e kam nisur fjalën e mbrojtjes dhe me të cilën po e mbyll:
A të bën ta duash vesin leximi i një libri të tillë, a të frymëzon tmerri ndaj vesit?
Po kjo pendesë kaq e tmerrshme për gabimin, a nuk e shtyn atë, a nuk ngacmon virtytin tek ajo?
Leximi i këtij libri nuk mund të shkaktojë te ju ndonjë përshtypje ndryshe nga ajo që na ka bërë neve dhe duhet ta dini: Në tërësinë e tij ky libër është i shkëlqyer dhe se në të detajet janë të paqortueshme.
E gjithë letërsia klasike na dhuron tablo dhe skena mjaft të ndryshme nga ato që na janë lejuar.
Përktheu nga origjinali Çlirim Gega
Megjithatë, ajo nganjëherë mendonte se ato ditë të para të martesës ishin më të bukurat e jetës së saj, muaji i mjaltit, siç thuhet. Që ta shijonte nektarin e tyre, e mira ishte të kalonte nëpër ato vende me emra kumbues, ku ditët e para pas martesës kalohen në një plogështi aq të këndshme! Hipur në ndonjë karrocë poste, me perde mëndafshi të kaltër nga brenda, ngjitesh ngadalë nëpër rrugët e rrëpirëta, duke dëgjuar gurgullimën e shurdhët të ujëvarës. Kur perëndon dielli, ngopesh me erën e këndshme të limonëve në breg të gjive të detit; pastaj në mbrëmje, duke ndenjur mbi tarracën e vilave, vetëm për vetëm dhe kapur dorë për dore, vështron yjet dhe bën plane për të ardhmen. Ajo mendonte se në këtë rruzull tokësor disa vende duhet të krijonin lumturi, si ndonjë bimë e veçantë, që çel mbarë në një vend dhe që s’bëhet dot askund tjetër. Përse të mos prehej edhe ajo, mbështetur mbi bërryla në ballkonin e ndonjë vile zvicerane, a të mbyllej bashkë me trishtimin e saj në ndonjë shtëpizë fusharake skoceze, si bashkëshorte e një burri të veshur me frak kadifeje të zezë me kinda të gjatë dhe me çizme prej lëkure të butë, me kapelë me majë dhe me mansheta!
Ndoshta do të kishte dëshirë t’ia hapte zemrën ndokujt për të gjitha këto ëndërrime. Po si mund ta shprehte një siklet të pakapshëm, që ndërronte trajtë si retë, që vërtitej si vorbull ere? Nuk gjente dot fjalët, domethënë rastin, i mungonte guximi.Megjithatë, asaj i dukej se, po ta donte Sharli një gjë të tillë, po ta kishte parandier, po të ishte puqur qoftë edhe një herë të vetme shikimi i tij me mendimet e saj, zemra do t’i zbrazej përnjëherë nga gjithë ajo ngarkesë, ashtu siç bien frutat e pjekura të pemëve sa vë dorën në to. Mirëpo, sa më shumë i lidhte jeta bashkëshortore, aq më tepër në brendësi të shpirtit ajo shkëputej prej tij.
Bisedat që bënte Sharli ishin të rrafshëta si trotuare rrugësh dhe në to qarkullonin mendime dosido të njerëzve me veshje aq të zakontë, sa s’të ngjallnin asnjë emocion, s’të bënin as të qeshje, as të ëndërroje. Kur banonte në Ruan, i thoshte ai, s’ishte bërë asnjëherë kureshtar të shkonte të shihte ndonjë shfaqje në teatër me aktorë nga Parisi. S’dinte as të notonte, as të bënte skermë, as të gjuante me pisqollë, bile, një ditë, nuk kishte qenë në gjendje t’i shpjegonte asaj një term të të hipurit në kalë, të cilin ajo e kishte hasur në një roman.
Mirëpo, a nuk është e domosdoshme vallë që burri të shkëlqejë në shumë drejtime, ta bëjë bashkëshorten të njohë forcën e pashtershme të dashurisë, shijet e stërholluara të jetës, të gjitha të fshehtat? Ndërsa ai s’i mësonte asaj asgjë, s’dinte kurrgjë, s’kishte asnjë dëshirë. Kujtonte se ajo ishte e lumtur; dhe ajo e kishte inat që ai s’e prishte fare terezinë, që s’dilte kurrë nga ajo plogështi e patrazuar, që e ndiente bile veten të lumtur prej saj.
Vëllezërit Frashëri
.
Ishin ajka kombëtare
Pishtarë dije, patriotë
Idealistë, mendimtarë
Lum se ç’bij lindi kjo tokë
.
Punuan për Kombin tonë
Që ai të përparonte
Si ata askush s’punoi
Zërin gjithkush ua dëgjonte
.
Aktivistë të pa lodhur
Gjuhën tonë pasuruan
Naimi poet Kombëtar
Në pedestal ke qëndruar
.
Zgjuan ndërgjegjen kombëtare
Fjalë e tyre ngrinte peshë
Në luftë shkuan luftëtarët
Flamurtarë në rrebesh
.
Nëpër breza do kujtohen
Këta pishtarë Kombëtarë
Të pa vdekshëm në çdo kohë
Nder, lavdi mbarë na dhanë
.
Ata s’kursyen asgjë
Pasuri, jetën e tyre
Veç per Komb ata luftuan
Ndaj ngelën përherë yje
*********
ASGJË S’NDRYSHOI
.
Njerzit tanë nuk i shpëtuan dot territ,
Por në karakter nuk ndryshuan
U syrgjynosën në diktaturën e enverit
Por me dinjitet çdo gjë përballuan
.
Jeta u kaloi në burgje, internime
Të merrnin frymë i ndaluan,
U prenë bukën, pa ujë i lanë,
Në galeritë e Spaçit i torturuan
.
U tha erdhi ndryshimi ,
U tha ndryshoi sistemi,
Veç emerit asgje s’ndryshoi
Janë po ata, ne siç kemi qenë, jemi…
********
PRINDERVE
.
Më merr malli për Ata…
Me atë mall bie të flë,
Bëj të fle, gjumi s’më zë
Mall i pa tretur gjithnjë
.
Oh sa vite kanë kaluar
Zemra, shpirti janë çpuar,
Kudo shumë të munguar
Prinder, o Prinder larguar.
.
O sa vite kanë kaluar,
Zemra, shpirti më janë tharë
Mall një mall i patreguar
Shuhet veç kur tu vi pranë.
*********
Popujt kërkojnë veç Liri
.
Popujt kërkojne veç liri
Të jetojnë, pa luftë, padrejtesi
Duan veç Demokraci
Ku të respektohet qënia Njeri!
.
Pushtuesit janë shkatërrimtarë
Vrasin e presin, janë barbarë
Gjakosin, lumenj gjaku krjojnë
S’duan të dinë çfarë gjëmë shkaktojnë
***********
MBETESH NJERI
.
Dhe ndërsa jeta të godet me padrejtësi,
ti, çuditërisht, mbetesh Njeri —
i brishtë, por i pandryshuar në brendi
Ashtu u gatove, ashtu mbete ti
.
Jeta të dha telashe dhe ndodhi
Me fat gjithcka, nuk haesh me të
Nuk e meritoni këtë që kaluat
Por Zoti e ka shkruar për të vuar
.
Ndjej dhimbje zemëre për çka kaloj
Asgjë s’kam në dorë të ndryshoj
Veç po i përshtatem fatit që me ra
Shëndet uroj-se gjë mbi të nuk ka!
***********
JETA NUK ESHTE KOLLAJ
.
Jeta nuk eshte kollaj
Në të ndeshesh me shumë djaj
Që të prishin, nxijnë ditën
Kur i sheh që pranë harritën
.
Të shikojnë, të buzëqeshin
Sa largohesh të sulmojnë
Mohojnë fjalët që të thanë
Si zagarët të kafshojnë
.
Të qënit pa karakter
Të bën të jetosh pa nder
Bëhesh krejt njeri pa vlerë
Humbet besim tek të tjerë
.
Jeta e gjatë në dukje
Por është veç se tri minuta
Sa hap edhe mbyll sytë :
Erdha, pashë edhe ika…
Këtu banon Terezina?
Kamerieri, i cili nuk e kishte veshur ende setrën e frakut, por që kishte vënë në qafë jakën e kollarisur, e vështroi nga maja e flokëve deri në fund të këmbëve djaloshin që po i rrinte përballë në sheshpushimin e shkallëve: në vështrim të parë dukej se ishte fshatar. Kishte ngritur deri rrëzë veshëve jakën e setrës prej cohe të ashpër, duart i kishte të ënjtura e të skuqura nga të ftohtit. Në njërën dorë mbante një torbë të ndotur, ndërsa në tjetrën, si kundërpeshë, një valixhe të vjetruar.
-Terezina? Kush është Terezina?-pyeti kamerieri, duke ngritur lart vetullat e dendura dhe të bashkuara rrëzë hundës, të cilat ngjanin sikur të qenë një palë mustaqe që i kishte rruar aty mbi buzë dhe pastaj i kishte ngritur aty lart për të mos humbur.
Djaloshi më parë tundi kryet për të shkundur nga maja e hundës një pikëz që i kishte rrjedhur nga të ftohtit, pastaj iu përgjigj:
-Terezina, këngëtarja.
-Aha!-ia bëri kamerieri, duke vënë buzën në gaz i habitur, por edhe me qesëndi:-Kështu u quan, vetëm kaq, Terezina? Po ju kush jeni?
-Është apo s’është?- pyeti djaloshi duke vrenjtur ballin dhe duke tërhequr hundët.-I thoni se ka ardhur Mikuço dhe lërmëni të hyj.
-Por tani nuk ka njeri,-u përgjigj kamerieri me një buzëqeshje të ngrirë ndër buzë.-Zonja Zina Marnis është në teatër dhe…
-Edhe teze Marta?
-Aha! Mos jeni gjë nip i saj?
Dhe aty për aty kamerieri i hapi rrugë gjithë nderim.
-Urdhëroni atëherë, urdhëroni. Nuk ka njeri. Edhe e emta është në teatër. Nuk kthehen para orës një. Jepet një mbrëmje për nder të … si jeni ju me zonjën, kushëri?
Mikuço mbeti ngushtë për një çast.
-Nuk jam…jo, nuk jam kushëri me të, ç’është e vërteta. Jam…
Me ta dëgjuar këtë përgjigje kamerieri, para së gjithash, e quajti me vend ta tërhiqte atë “ju-në” plot nderim, e futi Mikuçon në një dhomë të errët ngjitur me kuzhinën, ku dikush gërhiste për kiamet dhe tha:
-Ulu këtu, tani po të sjell një llambë.
Në fillim Mikuço hodhi vështrimin andej nga vinte e gërhitura, por s’ia doli të dallonte gjë; pastaj shikoi nga kuzhina, ku gjellëbërësi po përgatiste darkën me ndihmën e një çunaku. E joshi kundërmimi i gjellëve të ndryshme dhe zëre se iu morën mendtë; s’kishte ngrënë qysh në mëngjes ; vinte nga rrethinat e Mesinës; kishte udhëtuar një natë e një ditë me tren.
Kamerieri pruri llambën dhe ai që po gërhiste matanë mbas perdes që ishte varur në një kordon të nderë nga njëra anë e dhomës në tjetrën, murmuriti nëpër gjumë:
-Kush është?
-Çohu, Dorinë!-tha kamerieri.-S’e sheh që ka ardhur zoti Bonviçino?
-Bonavino, -e korrigjoi Mikuço, cili po u hukaste gishtave.
-Bonavino, Bonavino, një i njohur i zonjës. Ti fle për shtatë palë qejfe, bie porta dhe s’e dëgjon. Unë duhet të shtroj tryezën, s’mund t’i bëj të gjitha, e merr vesh? Ta kem mendjen te gjellëbërësi që s’ka haber, të kujdesem për njerëzit që vinë…
Ankimit të kamerierit Dorina iu përgjigj me një alamet gogësime, që u përzgjat teksa shtriqi gjymtyrët dhe që përfundoi me një si hingëllimë, ngaqë ajo u rrëqeth papritmas. Kamerieri protestoi duke u larguar:
-E po mirë, atëherë!
Mikuço nënqeshi dhe e ndoqi me sy kamerierin tek i ra mes për mes një dhome tjetër të kredhur në gjysmerrësirë, derisa doli në një sallë të gjerë, andej ka fundi. Ajo ishte mbytur dritë; në të shquhej një alamet tryeze e shtruar dhe ai mbeti gojëhapur duke e soditur, derisa një gërhimë e re e detyroi të kthehej për të parë nga ana e perdes.
Kamerieri, me një pecetë në krah, kalonte tash e parë, herë duke dërdëllitur kundër Dorinës që vazhdonte të dremiste, herë kundër gjellëbërësit, i cili duhej të ishte i ri, i thirrur enkas për ceremoninë e asaj nate dhe që po e bezdiste duke i kërkuar vazhdimisht udhëzime….Mikuço, që të mos e bezdiste edhe ai, e pa të udhës t’i gëlltiste të gjitha pyetjet që donte t’i bënte. Do të kishte dashur t’i tregonte, apo t’i jepte të kuptonte, se ishte i fejuari i Terezinës, por prapë nuk donte, pa e ditur as ai vetë psenë, mbase, sepse atëherë kamerieri do ta trajtonte si padron dhe ai, tek e shihte të veshur me aq sqimë dhe aq të shpenguar, edhe pse s’e kishte veshur ende setrën e frakut, s’arrinte ta mposhtte atë ndjesi sëkëlldie që e mbërthente kur mendonte se mund të ndodhte pikërisht ashtu. Por në një farë kohe ama, kur ai kaloi sërish përpara, nuk ndenji dot pa e pyetur:
-Më falni…e kujt është kjo shtëpi?
-Jona, derisa banojmë në të, -iu përgjigj kamerieri për ngut.
Dhe Mikuço zuri të tundte kryet.
Domethënë na ishte e vërtetë? E kishin zënë fatin për brirësh! Hajde mbarësi, hajde! Ai kamerieri që i përngjiste një alamet zotërie, gjellëbërësi dhe çiraku i tij, ajo Dorina që gërhiste matanë: që të gjithë na qenkëshin shërbëtorë që i urdhëronte Terezina? Kush mund ta mendonte?
Sillte në hatër dhomën e zhveshur aty lart, në trapazan, në fund të dynjasë, në Mesina, ku banonte Terezina me të ëmën.
Pesë vjet më parë, po të mos kishte qenë ai, nënë e bijë do të kishin vdekur urie në atë trapazan. Dhe atë thesar të fshehur në grykën e Terezinës ai, ai e kishte zbuluar, ai. Asokohe ajo këndonte vazhdimisht, si një harabel majë çative, pa u kujtuar se ç’thesar zotëronte: këndonte nga marazi, këndonte për të mos e menduar mjerimin, të cilin ai përpiqej t’ua lehtësonte sadopak, edhe pse në shtëpi të tij ia hanin shpirtin prindërit, sidomos e ëma. Por a mund ta braktiste Terezinën në atë gjendje , sidomos mbas vdekjes së të atit? Ta braktiste meqë ishte trokë, ndërsa ai, mirë apo keq, e kishte një punë si flautist në bandën bashkiake?
Ç’arsyetim! Po zemra?
Atë ditë aq të bukur prilli pranë dritares së baxhës, prej nga ku futej gjithë jetë e dritë kaltërsia e qiellit, e kishte ndier veten të frymëzuar dhe fati i kishte përshpëritur në vesh që t’i kushtonte vëmendje zërit të saj, kur askush s’e çante kokën. Terezina ishte duke kënduar vetmevete një melodi të zjarrtë siciliane, fjalët e të cilës Mikuço i kujtonte edhe tani; ishte shpirtvrarë atë ditë Terezina, sepse s’kishte shumë që i kishte vdekur i ati; pastaj edhe për shkak të kundërshtimit kryeneç të prindërve të tij; e i kujtohej se edhe ai kishte qenë i trishtuar, aq sa i kishin shkarë lot tek rrinte dhe e dëgjonte duke kënduar. E, pra kushedi sa herë të tjera e kishte dëgjuar atë këngë: por asnjëherë të kënduar në atë mënyrë. I kishte bërë aq përshtypje sa të nesërmen, pa i thënë gjë as asaj e as së ëmës, kishte sjellë me vete aty lart, në atë dhomëzë në trapazan, drejtuesin e bandës, të cilin e kishte mik.
Kësisoj kishin filluar mësimet e para të kantos dhe për dy vjet radhazi ai kishte harxhuar për të thuajse gjithë rrogën: i kishte marrë me qira një piano, i kishte radhojt e muzikës, i kishte dhënë edhe ndonjë shpërblim maestros. O ditë të bukura të shkuara! Terezina vlonte nga dëshira për t’ia nisur fluturimit, për t’u kredhur në të ardhmen që maestro ia parathoshte të shkëlqyer; dhe ndërkohë e ledhatonte plot afsh për t’ia shprehur gjithë mirënjohjen e saj. Ç’ëndërrime lumturie të përbashkët thurnin asokohe!
Por teze Marta tundte kryet hidhurazi: e gjora plakë kishte parë aq shumë në jetë, saqë tani s’i besonte më të ardhmes: druhej për të bijën dhe nuk donte që ajo as nëpër mend të mos e shkonte se do të mund të shkëputej nga ai mjerim; pastaj e dinte, e dinte sa i kushtonte atij çmenduria e asaj ëndrre me zarar.
Por as ai dhe as Terezina s’e mbanin vesh dhe ajo kishte kundërshtuar më kot kur një kompozitor i ri, mbasi e kishte dëgjuar Terezinën duke kënduar, kishte thënë se do të qe një krim i vërtetë, por të mos i siguroheshin maestrot më të mirë dhe po të mos pajisej me një edukatë muzikore të përsosur. Duhej dërguar në Napoli, duhej dërguar me çdo kusht në konservatorin e Napolit.
Atëherë Mikuço, pa një pa dy, ishte prishur me prindërit, kishte shitur një copë tokë që kishte trashëguar nga një ungj prift dhe e kishte dërguar Terezinën të kryente studimet në Napoli.
S’e kishte parë qysh atëherë. Letra po…I ruante ende letrat që i kishte shkruar ajo nga konservatori dhe pastaj ato të teze Martës, kur Terezina qe kredhur në jetën artistike dhe e kërkonin më këmbëngulje teatrot më kryesore, mbasi kishte debutuar me sukses të bujshëm në San Karlo. Në fund të atyre shkronjave dredharake dhe të pasigurta, që mundohej të shkaraviste në letër plaka e shkretë, kishte gjithmonë pak fjalë të Terezinës, e cila nuk kishte kurrë kohë të shkruante: “I dashur Mikuço, përsëris ato që të shkruanin mamaja. Qofsh mirë e mos më harro.” Kishin rënë në ujdi që ai do ta linte pesë apo gjashtë vjet sa të çante rrugë në jetë: ishin që të dy të rinj dhe mund të pritnin….Dhe ato letra, në ato pesë vjet që kishin kaluar, ai ua kishte treguar kujtdo që kishte dashur t’i shihte, për të hedhur poshtë shpifjet që sajonin familjarët e tij kundër Terezinës dhe së ëmës. Pastaj kishte rënë i sëmurë; për pak kishte vdekur; dhe me atë rast, pa e marrë vesh ai, teze Marta dhe Terezina kishin dërguar në adresë të tij një shumë të mirë të hollash: një pjesë ishte harxhuar gjatë sëmundjes, por kursurin ai e kishte zhvatur me dhunë nga duart grabitqare të të afërmve të tij dhe ja, ku tani po vinte t’ia kthente Terezinës. Sepse në asnjë mënyrë nuk mund të pranonte të holla. Jo se i ngjanin si lëmoshë, sepse edhe ai dikur kishte shpenzuar për to, por…ashtu kot! As ai s’dinte ta tregonte psenë. Dhe aq më pak mund t’i pranonte tani aty, në atë shtëpi…
Kurrsesi! Ashtu siç kishte pritur gjithë ata vjet, mund të priste ende. Dhe nëse Terezina kishte parë me bollëk , gjë që tregonte se ia kishte hapur dyert e ardhmja, donte të thoshte se kishte ardhur koha që të plotësohej premtimi i kahershëm, për inat të atyre që s’i kishte zënë besë.
Mikuço u ngrit më këmbë vetullngrysur, sikur të donte ta përforconte atë mendim; hukati përsëri duart akull të ftohta dhe shkapeti këmbët për tokë:
-Ke ftohtë?-e pyeti kamerieri, kur i kaloi pranë.-Nuk vonohen shumë. Eja në kuzhinë. Aty rrihet më rehat.
Mikuço s’deshi të bënte si i tha kamerieri, i cili kishte cytur nervat dhe e kishte hutuar me atë sjelljen e tij, sikur të ishte kushedi kush. U ul përsëri dhe nisi të mendonte me mendje të hapërdërë. S’kaloi shumë dhe u hodh përpjetë nga një e rënë e fortë e ziles.
-Dorina, erdhi zonja!-thirri kamerieri, duke veshur me ngut setrën e frakut, teksa vraponte për të hapur derën; por kur vuri re se Mikuço po bëhej gati t’i shkonte mbrapa, ndali në vend dhe i tha prerazi:
-Ti qëndro këtu, më parë duhet ta lajmëroj.
-Oj, oj, oj…-rënkoi një zë i përgjumur matanë perdes dhe mbas pak u duk një grua e shëndoshë , me flokë të ngjyera, veshur si kacek, e cila tërhiqte zvarrë njërën këmbë e s’po ia dilte t’i hapte mirë sytë, mbështjellë gojë e hundë me një shall leshi.
Mikuço ia nguli sytë. Edhe ajo, kur dalloi një njeri të huaj, i zgurdulloi sytë e befasuar.
-Zonja,-përsëriti Mikuço.
Atëherë Dorina u përmend në vend.
-Erdha, erdha …-tha. Hoqi shallin, e flaku matanë perdes dhe nxitoi drejt derës, ashtu, trup kaba siç ishte.
Pamja e saj shtrige flokëngjyer, toni urdhërues i kamerierit aty për aty seç i ngjallën Mikuços një parandjenjë plot ankth: e ndjeu veten ligsht. I erdhi në veshë zëri i mprehtë i teze Martës:
-Matanë, në sallon! Në sallon, Dorinë!
Dhe para tij kaluan kamerieri me Dorinën, të cilët mbanin ndër duar shumë shporta plot lule të mrekullueshme. Zgjati kryet për të parë sallonin e ndriçuar andej nga fundi dhe dalloi plot zotërinj të veshur me frak, të cilët po flitnin rrëmujëthi.
Pamja iu turbullua: kaq u hutua, kaq u ngashërye sa as vetë s’u kujtua se sytë i qenë mbushur me lot; i mbylli dhe në atë dhomë të errët e përmblodhi veten, sikur të donte t’i bënte ballë vuajtjes që i shkaktonte e qeshura zëmprehtë e dikujt. Të qe zëri i Terezinës? Zot i madh, e pse qeshte kështu në dhomën tjetër?
E përmendi një thirrje e përmbajtur: hapi sytë dhe para tij pa teze Martën. Gati s’e njohu: majë kresë kishte një kapele dhe dukej sikur po i zinte frymën një alamet manteli prej kadifeje.
-Si?…Mikuço…paske ardhur?
-Teze Marta!-thirri Mikuço, duke e kundruar me një farë droje.
-Po si kështu?-vazhdoi plaka e turbulluar.-Pa lajmëruar?
Ç’ka ndodhur? Pse sonte…O Zot, o Zot i madh!…
-Kam ardhur për… belbëzoi Mikuço, që s’dinte ç’të thoshte tjetër.
-Prit!-e ndërpreu teze Marta. Si t’ia bëjmë? Si t’ia bëjmë? E sheh sa njerëz kanë ardhur, o bir? Është festa e Terezinës, është mbrëmja e saj…Prit, prit pak këtu…
-Po qe se ti mendon…-u përpoq të thoshte diçka Mikuço, me një lëmsh ankthi në grykë, -po qe se ti mendon që duket të iki…
-Jo, po të them prit pak,-nxitoi t’i përgjigjej plaka plakëza zemërmirë , ende e hutuar.
-Halli është se unë s’di ku mund të shkoj në këtë qytet …në këtë orë…-tha Mikuço.
Teze Marta doli dhe pa hequr akoma dorezat ia bëri me shenjë të rrinte dhe të priste. U fut në sallonin ku Mikuços iu duk se u hap një humnerë: zhaurima heshti përnjëherësh. Pastaj dëgjoi shkoqur dhe prerazi këto fjalë Terezinës:
-Një minutë, zotërinj!
Dhe, duke pritur që t’i përfaqej ajo, pamja iu mjegullua. Por Terezina nuk u duk dhe në sallonin matanë ia nisi përsëri muhabeti. Mbas pak çastesh, që atij iu dukën se nuk kishin të sosur, në vend të saj u kthye teze Marta, pa kapele, pa mantel, po dorashka; e kishte mbledhur veten.
-Presim pak këtu? Si thua?-e pyeti. –Unë do të rri me ty…
Tani do të shtrohet darka…Ne do të rrimë këndej. Dorina do të na shtrojë në këtë tryezë dhe do të hamë bashkë, këtu. Do të kujtojmë kohët e shkuara, mirë?…S’më besohet që jemi prapë bashkë o bir, eja, eja këtu…Ti e kupton, matanë gjithë ata zotërinj? Terezina e shkretë s’ka si të bëjë pa ata…Karriera, më kupton? Ç’të bëjë! I ke parë gazetat? Punë të mëdha, biro! Unë veç…unë as në qiell dhe as në tokë, si gjithmonë…S’po më besohet që sonte po rri këtu me ty.
Dhe plaka shpirtmirë, që i kishte nxjerrë fjalët lumë, në mënyrë të vetvetishme, për të mos i dhënë mundësi Mikuços të mendohej, buzëqeshi më në fund dhe fërkoi duart, duke e parë mbushur me përmallim.
Dorina erdhi të shtronte me ngut tryezën, sepse matanë, në sallon, darka kishte filluar.
-Ka për të ardhur?-pyeti Mikuço në hall, me një zë që i dridhej nga padurimi.
-S’do mend që ka për të ardhur, -iu përgjigj menjëherë teze Marta, duke u përpjekur ta mposhtte telashin që ndjeu.-Sa të gjejë një çast të lirë: ma tha vetë.
U shikuan sy ndër sy dhe i buzëqeshën njëri-tjetrës, sikur të ishin kujtuar atë çast se ç’ishin për sho-shokun. Shpirtrat e tyre të çliruara nga ai emocion dhe nga ai frenim që i kishte ngërthyer, sikur deshën të përshëndeteshin me anë të asaj buzëqeshjeje.
“Ti je teze Marta e gjithëherës”, thonin sytë e Mikuços ;” dhe ti Mikuço je gjithmonë djali im i dashur dhe i mirë, që s’ke ndryshuar aspak, o i shkretë!” thonin ata të teze Martës. Por befas ajo i uli sytë, që Mikuço të mos mund të lexonte gjë tjetër në to.
Fërkoi përsëri duart dhe tha:
-Si thua, hamë?
-Mua më griu uria!-thirri i kënaqur dhe i lehtësuar Mikuço.
-Më përpara kryqin: këtu, në sytë e tu, mund ta bëj, -shtoi plaka me një farë çapkënllëku, duke i shkelur syrin dhe bëri kryq.
Kamerieri erdhi e u solli pjatën e parë. Mikuço nisi të vrojtonte me shumë vëmendje se si e preu teze Marta pjesën e saj nga pjatanca. Por, kur i erdhi radha atij dhe ngriti duart, u kujtua se i qenë ndotur gjatë udhëtimit të gjatë, u skuq, u hutua, çoi sytë për të shikuar kamerierin, i cili, duke qëndruar drejt dhe i ngrirë, i përkuli lehtazi kryet dhe i buzëqeshi, sikur të donte ta ftonte të merrte për të ngrënë nga pjatanca. Po desh fati dhe e nxori teze Marta nga sikleti.
-Rri, rri Mikuço: të shërbej unë.
Ishte gati ta puthte për mirënjohje. Me ta marrë pjesën e tij të gjellës, sapo u largua kamerieri, bëri edhe ai kryqin me ngut.
-Të lumtë, bir, -i tha teze Marta.
Ai e ndjeu veten të lumtur dhe të qetë dhe nisi të hante si nuk i kishte qëlluar kurrë më parë në jetë, pa u vënë veshin as duarve të tij dhe as kamerierit.
Po sa herë që ai, tek vinte e shkonte në dhomën matanë, hapte portën rrotulluese me xhama, dhe që andej vinin valë bisedash të përziera apo dëgjoheshin të qeshura, Mikuço kthehej i turbulluar dhe pastaj ua ngulte vështrimin syve mbushur me dhimbje e përmallim të teze Martës, sikur të donte të gjente shpjegim në to. Përsëri i buzëqeshën njëri-tjetrit dhe përsëri nisën të hanin dhe të shkëmbenin fjalë për fshatin e largët, për miq e të njohur, për të cilët ajo nuk ngopej së pyeturi.
-Nuk po pi?
Mikuço zgjati dorën për të marrë gotën, por tamam në atë çast u hap përsëri dera e dhomës; u ndie një fëshfërimë mëndafshi, sa hapa të nxituara e dhoma sikur u përndrit përnjëherësh nga nëj dritë verbuese.
-Terezina…
Dhe zëri, nga hutimi, iu mek ndër buzë. Ç’hir mbretëreshe!
Ngriu duke e soditur, i mahnitur, fytyrëflakë, syshqyer, gojëhapur. Si vallë…ishte bërë ashtu? Zbuluar gjinjtë, zbuluar supet, zbuluar llërët…mbushur xhevahire…Nuk i bëhej të besonte se kishte para syve një njeri të gjallë dhe të vërtetë. Ç’po i thoshte? Në atë përfaqje ëndrre ai s’po ia njihte më as zërin, as sytë, as gazin: asgjë, asgjë nuk po ia njihte më.
-Si ia çon? A je mirë tani, Mikuço? Shumë mirë, shumë mirë…Ke qenë sëmurë, në mos gabohem..Do të vij prapë mbas pak…Sidoqoftë, ti këtu ke mamanë…U morëm vesh?
Dhe Terezina ia mbathi matanë mes fëshfërimash.
-S’po ha më?-pyeti mbas pak teze Marta, gjithë druatje, për të davaritur turbullimin e Mikuços.
Ai u kthye nga ajo, por nuk foli.
-Ha, -nguli këmbë plaka, duke i treguar pjatën.
Mikuço shkoi gishtat në jakën e rrudhur dhe të ndotur, e liroi dhe nxori një ofshamë të gjatë.
-Të ha, the?
Dhe tundi disa herë dorën poshtë mjekrës, sikur të donte të thoshte: s’më shkon më, nuk mundem. Ndenji edhe disa çaste i heshtur, i vrarë, ende i kredhur në pamjen e pak çasteve më parë, pastaj mërmëriti:
-Si qenka bërë…
Dhe pa teze Martën që po shkundte kryet e që s’po hante më as ajo, sikur të ishte se po priste diçka .
-As që duhet menduar më…-shtoi pas pak thuajse me vete, duke mbyllur sytë.
Tani prej errësirës ku qe zhytyr, ai vërente humnerën që ishte hapur midis tyre. Jo, ajo s’ishte më Terezina e tij. Kishte marrë fund gjithçka…prej kohësh. Prej kohësh dhe ai budallai, ai teveqeli po kujtohej vetëm tani. Ia kishin thënë në fshat, por ai nuk kishte dashtur të zinte besë…Dhe tani ç’kuptim kishte të rrinte aty në atë shtëpi? Po të qe se të gjithë ata zotërinj, po të qe se edhe vetë kamerieri do ta merrnin vesh se ai, Mikuço Bonavino, ishte dërrmuar e drobitur për të ardhur nga aq larg, se kishte bërë tridhjetë e gjashtë orë rrugë me tren, duke e mbajtur veten me gjithë mend si të fejuarin e asaj mbretëreshe, ata zotërinj edhe kamerieri do të ishin mekur gazit e mbas tyre edhe gjellëbërësi e pjatalarësi, edhe Dorina! Ç’gaz do të kishte shpërthyer po të qe se Terezina do ta kishte tërhequr zvarrë para tyre, në sallon, e do të kishte thënë: “Shikoni! Ky qyq flautisti thotë se ka ndër mend të bëhet im shoq!” Ajo vetë ia kishte dhënë fjalën, ashtu ishte, por asokohe si mund ta merrte me mend se do të bëhej ajo që ishte bërë tani?
Dhe prapë e vërteta ishte se ai ia kishte çelur atë shteg dhe i kishte krijuar mundësitë të ecte në të; por si mund ta arrinte tani që ajo kishte shkuar aq larg dhe ai kishte mbetur po ai që kishte qenë, një sazexhi që i binte flautit të dielave në sheshin e fshatit? As që duhej menduar… Pastaj ç’ishte ai grusht të hollash që ai kishte shpenzuar dikur për atë që tani ishte bërë një zonjë e madhe! I vinte turp vetëm të mendonte se mos dikush mund të dyshonte që ai kishte ardhur aty me qëllim të përfitonte ndonjë send, përkundrejt atyre pak të hollave që kishte shpenzuar dikur. U kujtua se në xhep kishte të hollat që i kishte dërguar Terezina kur ai pati qenë sëmurë. U skuq, i erdhi marre dhe futi dorën në xhepin e brendshëm të setrës kuk mbante kuletën.
-Teze Marta,-tha me nxitim.-Erdha edhe për t’ju kthyer këto paret që më patët dërguar. Pse s’mi dërguat? Për të shlyer borxhin? Për të më shpërblyer? E shoh se Terezina është bërë…po: tamam një mbretëreshë. Po shoh se…hiç! As që duhet menduar më! Por sa për këto të holla, jo, këtë s’e prisja prej saj…Ka marrë fund e t’i vemë pikë…por të holla në asnjë mënyrë! Më vjen keq që s’i kam të gjitha…
-Ç’thua, bir?-u përpoq ta ndërpriste teze Marta e lënduar dhe me lot në sy.
Mikuço ia bëri me shenjë të mos fliste.
-S’i kam harxhuar unë; i kanë harxhuar njerëzit e mi gjatë kohës që kam qenë sëmurë, pa dijeninë time. Ta themi se kanë shkuar për atë pak gjë që pata harxhuar unë dikur…E mbani mend? Ta mbyllim këtë muhabet. Këtu keni kusurin. Unë po shkoj.
-Qysh? Kaq shpejt?-thirri teze Marta, duke u përpjekur ta mbante.-Të paktën prit t’i them Terezinës. S’e dëgjove që donte të të shihte prapë? Po shkoj t’i flas…
-Jo, e ke kot, -iu përgjigj Mikuço prerazi. Lere aty me ata zotërinjtë; aty ndihet mirë, në ambientin e saj; mua më mjafton kaq…Më mirë shko dhe ti matanë…I dëgjon si qeshin? Nuk dua të qeshin me mua…Shkova.
Teze Marta e keqkuptoi atë vendim të papritur të Mikuços: e mori si një gjest përçmimi dhe xhelozie. Të shkretës i dukej se tashmë, kur shihnin të bijën, të gjithëve aty për aty u lindte një dyshim i hidhur, pikërisht ai dyshim për të cilin ajo qante pa gjetur ngushëllim, duke zvargur orë e çast atë dhimbjen e saj të fshehtë mes rrëmetit të asaj jete mbushur luks të urryer që po mbulonte me turp pleqërinë e saj të lodhur.
-Po unë s’kam si ta ruaj më, o bir,-i shpëtoi.
-Pse ta ruash?-ia ktheu Mikuço, duke dalluar në sytë e saj atë dyshim që s’e kishte pasur deri atë çast dhe u ngrys.
Plaka u zhyt plotësisht në dhimbjen e saj, mbuloi fytyrën me duart që i dridheshin, por nuk ia doli ta përmbante shpërthimin e vrulltë të lotëve.
Po, po, shko biri im, shko…-tha me zë të mbytur nga dënesat.-S’është më për ty, ke të drejtë…Ah, sikur të më kishit mbajtur vesh!
-Domethënë…-shpërtheu Mikuço, duke u përkulur mbi të dhe duke ia shkulur me dhunë njërën dorë nga fytyra. Por vështrimi i saj që po i lypte mëshirë dhe ai gjesti që bëri, duke vënë gishtin para buzëve, qe aq i trishtë saqë ai u përmbajt dhe vijoi me një ton tjetër, duke u përpjekur të fliste me zë të ulët- Domethënë ajo, …ajo nuk qenka më e denjë për mua. Mjaft. Mjaft: po iki…,madje, tani kam më shumë arsye…Sa budalla kam qenë, teze: s’më kishte shkuar ndër mend! Mos qaj…s’bën dobi! Fati, thonë…fati!
Mori valixhen dhe trastën nga poshtë tryezës dhe u nis për të dalë, kur u kujtua se në atë trastë kishte ca limona kokërrmëdhenj, që i kishte sjellë nga fshati për Terezinën.
-Shikoji, teze, -i tha.
E zgjidhi grykën e trastës dhe, duke e mbajtur shtrënguar me njërën llërë, i zbrazi mbi tryezë ato kokrra të freskëta e kundërmuese.
-Po sikur t’ua vishja kokës me to atyre zotërinjve matanë?-shtoi.
-Mos, pas hatrin e Zotit!-rënkoi plaka mes lotësh, duke i bërë shenjë përsëri të heshtte.
-Jo, mos u druaj, -u përgjigj Mikuço, duke nënqeshur hidhtas dhe duke rrasur në xhep trastën boshe.-Ia kisha sjellë asaj.
Tani mbaji ti teze, vetëm për vete.
Mori një kokërr dhe ia aviti fytyrës:
-Mbaji erë, teze, thith kundërmimin e fshatit tonë…Pa lëre pastaj që kam paguar edhe tagrin doganor…Tani mjaft. Vetëm për ty. Mos gabo. Asaj i thuaj nga ana ime “të vaftë mbarë”
Mori valixhen dhe u nis. Por tek po zbriste shkallët e mbërtheu një hall marramendës: i vetëm, i braktisur, në mes të natës në një qytet të madh e të panjohur, larg fshatit të tij, i zhgënjyer, i fyer, i turpëruar…Mbërritit te porta e jashtme dhe pa se po binte shi me gjyma. S’ia mbajti të dilte nëpër ato rrugë të panjohura mes atij rrebeshi. U kthye ngadalë dhe, pa bërë zhurmë, ngjiti një pjesë të shkallëve, u ul në sheshpushimin e parë dhe, mbasi mbështeti bërrylat përmbi gjunjë, rrasi kokën mes duarve dhe ia nisi të qante mbyturazi.
Andej nga mbarimi i darkës Zina Marnis u duk edhe një herë në dhomën e vogël. Gjeti aty të ëmen që po qante , vetëm, ndërsa matanë ata zotërinjtë po bënin shamatë dhe qeshnin.
-Ka ikur? –pyeti e habitur.
Teze Marta pohoi me kokë. Pa u vënë re nga Zina, i nguli sytë diku tej, mendueshëm, pastaj psherëtiu:
-I shkreti djalë…
Por aty për aty buzëqeshi.
-Shiko këtu, -tha, pa i fshirë lotët me pecetën e bukës. –Të kishte sjellë limona…
-Oh, sa të bukur!-thirri Zina, duke kërcyer përpjetë.
Shtrëngoi njërën dorë mbas belit dhe me tjetrën u ngarkua sa s’mundej më.
-Mos, mos matanë!-kundërshtoi e ëma me sa fuqi pati.
Por Zina shkundi supet dhe vrapoi në sallon, duke thirrur:
-Limona Sicilie, limona Sicilie!
*Shkëputur nga libri i Luigi Pirandello: “Tregime e Novela“
Kosovë dardane, Kosovë e Ilirisë
e djeshme, e tashme, e nesërme
te ti është lindur “Iliada shqiptare”
dhe ëndrra të tëra të këtij populli.
.
Trime, i tëri ky vend quhet këngë
je pjesë e 200 kryengritjeve nëpër
mijëvjeçarë, je Thoti, Aleksandri
je Skënderbeu dhe, Adem Jashari.
Në 55 lufta për qytetari t´ atdheut
lufta më e egër ishte molla sherrit
Shpallja e Pavarësisë së Kosovës
në 2008, ishte fitore e shqiptarëve.
.
Në Kosovë të gjithë bartim nga
një plagë, nga një dhimbje kohe
Kosova e vogël apo zemra Ilirisë
lëviz për më të bukurën e vetes.
.
Kosovë dardane, Kosovë e Ilirisë
nuk jemi një lum i vetëm që duhet
të bashkohemi, por ne jemi katër
lumenj që do të bëhemi bashkë!…
.
Atdhe Geci – Prishtinë, Nëntor, 2025
(Nipit Adem Ahmeti)
.
Prekazi kurrë derë e mbyllur
burrat nuk bënin gjumë
malet shtrojerë për hasmin
nuk i lëshojmë kullat
.
Prekazi nuk ka ditë zie!
.
Prekazi pushkë trimërie
burrat me plisa e lisa
hasmit përditë në prita
nuk shkilet toka dhe kulla
.
Prekazi përkund djepat!
.
Prekazi harta e vdekjes
kullat digjen flakë
kishin ardhur me të zeza
thirrje burrave në male
.
Prekazi ndal hasmin!
.
Pse po vret gra e fëmijë
kush të tha me ardhë
nuk di të flasë serbisht
Plaku me sakicë në dorë
.
Prekazi zot i diellit!
.
Para kullës flasin malet
nuk e lëshojmë pragun
trashëgim djalmeninë
kullat derë e historisë
.
Prekazi zot i tokës!
dhe harresa erdhi përsëri për ata që shkruajnë për kujtesën
u kap në ajër parandjenja fatale
prej shpirtrave të dobët ziliqar
që dinë të vrasin ata që kanë farë
se vetë janë tharë
dhe të shuajnë zjarrë
se vetë janë shuar
o mizori e trurit kallkan
që mban zgjuar instinktin e egër
bota për dreq, të është dorëzuar
dhe prerë trashë sipas shijes tënde
shfaqet prej ciklikave sërish barbari
gjëmbaç i shkretëtirës tartare
që rrëzon përdhe
lisin e malit
.
me lisa malesh shtrirë gjërë e gjatë, nën këmbët e monumenteve, që po iu vjen radha, grirë nga mizat e krimbat, mbushur kjo botë e marrë
ku shkojmë?
kokë e idiotit
të diturit po i ha kokën!
.
budallenjtë kanë fat
dhe po të kesh fat je dhe poet
për president as që bëhet fjalë
po meqenëse raca e budallenjve është shtuar
dhe poetët po shkasin
po bëhen të marrë
prandaj s’ka këngë
po vargje
është e kotë që me poezi t’ia marrësh mendjen një bukuroshke që të vjen për pare
.
zgërdhihen budallenjtë dhe bien fanfarat
gjithmonë në kohën e budallenjve ka luftra
dhe të mëdhenjtë munden
prej xhuxhmaxhuxhëve
.
poet jam
dhe fshihem
të shfaqem s’dua
kjo kohë erdhi
idiotët
të shënuarit i marrin me dru
dhe harresa erdhi përsëri për ata që shkruajnë për kujtesën
Për mua dhe të gjithë ata që e njohin,ky është LEKA S. nga fshati ku unë jam mësues. Është një fshat i madh,qendër e kooperativës ku aderojnë 6-fshatra dhe LEKA S. është brigadier. Kooperativa ka 10-brigadierë,por as LEKËN nuk po e sjell në tregim si brigadier,se, në fund të fundit, ky tregim,sado që është i vërtetë,nuk ka të bëjë fare për punët në brigada apo në tërë kooperativën. LEKËS të gjithë i thërrisni LEKA dhe,fare pa pandyer,u gëdhi me këtë ndajshtimin “shoku”.
*
Një korrier solli lajmin që nga çdo brigadë,vetëm të rinjtë,duhet të vinin në qendër,se kishte ardhur nga rrethi,i madhi i rinisë dhe do sillte mesazhe të partisë,enkas për të rinjtë. Fshati,sado i varfër qe(pragvitit ’60-të të shekullit që iku),mori masa që mysafirin ta priste siç duhej. Takimi bëhej në mbrëmje (ende nuk kish dritë elektrike),por organizatorët kishin varur rreth e përqark “petromaksë” dhe,krejt sheshi i lëmit si një pjacollë e shtruar me çimento,ndriçohej sikur të mos dukej fare mungesa e dritave. Rreth e përqark,ulur të rinjtë nëpër stola të gjatë dhe mu ballas që të shikohej nga të gjithë dhanë ballë,kryetari,sekretari i partisë dhe mu në qendër të tavolinës së gjatë, i madhi i rinisë së rrrethit, një vajzë e re bjonde që qenkësh instruktore rinie,siç thanë. Mbledhjen e hapi sekretari i partisë që ia dha fjalën, këti:të madhit nga rrethi.
Ky,sa mori fjalën, foli për”arritjet madhështore” në fshat dhe pasi e torri dhe e torri,tha:”Këtë mbrëmje e orgnizojmë vetëm e vetëm për të përshëndetur,veçanërisht,çiftet e të rinjëve që janë fejuar brenda fshatit. S’ka më bukur se si vihen në jetë mësimet e shokut Enver dhe në emër të partisë i uoj:TË trashëgohen!.” U bë një duartrokitje dhe drejtuesi i mbrëmjes tha:-Tani për të kërcyer do dalin vetëm çiftet që janë të fejuar. Zariku i vetmi muzikant në fshat filloi me violinë një “tango” dhe çiftet qenë(nja 6-çifte me sa më kujtohet) zunë e vallëzuan. Mandej,u bënë dhe kërcime të tjera dhe,kur po bëhej pak pushim,tha ky,”msafiri”.
Kjo që shihni(tha për bjonden) nga fshati është,por në saj të mësimeve të partisë,u bë veprmitare e madhe dhe partia e dërgoi për të marrë eksperiencë në Bashkimin Sovjetik dhe do t’ju flasë pak për çka parë atje. Foli,por ajo nuk qe për të folur e trapiti larg në Luftën kundër gjermanëve,ku një e re,ZOJA KOSMEDEMJANSKA, kur u kap robe nga gjermanët,u paska thënë atyre: “Stalin s’nami! Stalin pridjot” * Dhe prapë duartrokitje. Ndërhyri mysafiri:”Stalini me ne dhe po vjen”… Po hë,se desh plasa,- tha Lam Shuli që ishte kuzhinier në mensën e kooperativës. Kur u mbyll,prapë “Mysafiri”, ju falnderojmë dhe iku me ata të tavolinës,
*
Akoma nuk kishte një dhomë ku të kalonin natën mysafirët. Këta e kalonin natën nëpër familje të ndryshme.Por partia e pushteti në fshat,për këtë “mysafir” si të”rëndë” nga rrethi, e drejtuan tek familja e LEKËS që,për të thënë të drejtën, kishte një nivel më të mirë jetese. LEKA S. jetonte me të shoqen dhe kishte vetëm një çupë të parritur. Qe nga të vetmet familje që flinin në krevat me susta,ndryshe nga të tjerët që shtronin përdhe. Miqtë i priti siç di të presë një MYZEQAR dhe,nëse e shkruaj me gërma të mëdha, e njoh këtë lloj pritjeje jo vetëm bujare,por me shpirt në dorë. Hyri”Mysairi i rëndë” dhe në krah të tij dhe ajo,BJONDJA. LEKA i uli mysafirët ballë për ballë dhe,sakaq,hyri e shoqja. U tha mirëse erdhe dhe pa vonesë,shtroi tavolinën. Mysafiri ca nga rakia e manit,zierë dy herë dhe ca e mezi priste të”çeplendisej” ca me atë,BJONDEN që e kish dërguar dhe në Rusi,tha,pas një ore që hëngrën dhe pinë:- Shoku LEKA, sa më vjen mirë që nën dritën e partisë ke arritur këtë nivel të lartë jetese. Jemi pak të lodhur dhe është mirë që të flemë.
LEKA që,për herë të parë e dëgjonte atë “shoku” para emrit të tij, sikur e nuhati këtë “përkëdheli” të mysafirit, i tha:- Për ngritjen nga tavolina dhe për gjumë,këtu në shtëpinë time,si në gjithë MYZEQENË,vendos miku. E kjo “cuca” që ke me vete është myzeqare dhe i di zakonet tona. Po,kur tha”cuca”,mysafiri u skuq paksa. Kjo nuk është cuca,por është X… dhe është komuniste.
Qofshi shëndosh e faqebardhë në detyrat që kini,bëri sikur e hëngri bodecin LEKA. Epo,- tha LEKA,- e mysafirëve të bëhet!
Hapi derën e dhomës dhe i thirri të shoqes.Sa mbrriti ajo,LEKA tha:-Miqtë duan të flenë.Merre këtë”cucën” dhe mbështilluni andej,se unë me mikun i kemi krevatët. Mysafirit sikur i ra tavani mbi kokë.
Shoku LEKA! Unë dhe kjo jemi komunistë dhe komunistët dhe në luftë,shtronin bashkë,se shquhemi për moral të lartë.
Mik,-tha LEKA, në shtëpinë tim e kam rregull.Kurrë nuk e lë mikun vetëm. E sos natën mu aty me mikun.
Shoku LEKA… por “cuca” sosi matan.
Të nesërmen,duke qeshur,LEKA më tregoi se si u bë “Shoku” LEKA. Më tej,e shtoi të qeshurit:tërë natën miku nuk fjeti.Mend hante jorganin me dhëmbë. Mbasi i përcollën në mëngjes,e shoqja i tha LEKËS:” Ore ç’kishte ajo”laço” që kthehesh sa një anë në anën tjeër dhe na”kllap” synë. E LEKA,pa atë nofkën”shoku” ishte nga ata që t’i këndonte teskeretë nga xhepi. Dhe LEKA:-Kujton ato që ka parë andej nga Moskovi…
Tiranë,5 dhjetor 2025
VOAL- Nga libri “Tregim i një shekulli- burrat dhe gratë protagonistë të Shekullit XX” (1999) të gazetarit të madh italian Enzo Biagi (Enco Biaxhi) po shkëpusim shënime për shkrimtarin disident rus Aleksandër Solzhenicin (Aleksandr Isayevich Solzhenitsyn – i lindur më 11 dhjetor 1918, Kislovodsk, Rusi – vdiq më 3 gusht 2008, Troitse-Lykovo, pranë Moskës- ishte një romancier dhe historian rus, i cili u vlerësua me Çmimin Nobel për Letërsi në vitin 1970):
GuLag është sigla e Administratës Qendrore të Kampeve të Punës së Detyrueshme.
Kanë shkuar për ta gjurmuar, që ta diskreditojnë, në një fshat të Kaukazit, mes tyre një mik i vjetër i tij, Nikolaj Vitkeviç. Atje ky ka folur me korrespondentin e Christian Science Monitor. Ishin shokë të armëve kur Solzhenicyn kryente shërbimin në një repart arilerie të Ushtrisë së Kuqe. Në korrespondencën e tij censura lexoi disa përçmime ironike ndaj Stalinit. Gjykata e dënoi shkrimtarin e ardhshëm me tetë vjet punë të detyrueshme dhe me mërgim të përjetshëm. Vitkeviç u dënua vetëm me dhjetë vjet punë të detyrueshme.
Vitkeviç: Edhe Solzhenicyni ka qenë spiun.
“Mërgimi, – thoshte Heinrich Böl, – i cili e priti në shtëpinë e tij shkrimtarin rus,- “është gjëja më e keqe që mund t’i ndodhë një shkrimtari…”
Njëri prej personazheve të Solzhenicynit e krahasonte mërgimin me tredhjen shpirtërore, por tashi Solzhenycini ngushëllohet: “Nuk ka qenë diçka dëshpëruese. Edhe lisat e vjetër, kur i mbjellin diku tjetër, i hedhin rrënjët në truallin e ri.”
Për Leninin thoshte se ishte tirani i parë i komunizmit.
George Feifer thotë: “Edhe Solzhenicyni ka një dozë të fortë despotizmi. Nuk pranon opinione ose versone të ndryshme nga të tijat.” S.B.
Me Din Mehmetin jemi takuar vetëm një herë. Ishte viti 1991 kur ai u shfaq në redaksinë e gazetës “Drita”. Sapo u shfaq te dera e zyrës, i vetmuar, unë thirra “Baca Din! Mirësevjen, baca Din!” E takova unë, e takuan kolegët e mi dhe u ul pranë meje.
Kishte ardhur në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve të Shqipërisë vetëm për të më takuar mua, për të më falënderuar- edhe në emër të Kosovës,- për gjithçka që unë kisha bërë deri atëherë për Kosovën, kishte ardhur për të folur e për t’u shmallur për vite e vite të tëra që nuk ishim takuar asnjëherë, që nuk ishim takuar kurrë. Ardhja e befasishme e bacës Din nuk mund të mos ishte ngjarje. Ia behu Xhevahir Spahiu, me zërin e tij sokëllitës. Pastaj erdhi poeti Vehbi Skënderi. I rridhnin lotët pa pushim dhe, ndërsa fliste, nuk bënte asnjë përpjekje që t’i ndalte apo t’i fshihte lotët. Kureshtarë nga zyrat e tjera kalonin, disa zgjatnin kokën deri te zyra jonë dhe largoheshin.
Ne biseduam ngeshëm atë ditë, unë i ndërpreva të gjitha punët e mia, natyrisht, dhe vetëm folëm e folëm. Unë kisha lexuar gjithçka që kishte shkruar Din Mehmeti dhe gjithçka që ishte shkruar për Din Mehmetin. Për më tepër, poezitë e Dinit i kisha dëgjuar të recituara në Radio Gjakova nga aktori gjakovar Hadi Shehu në një emision jubilar të transmetuar dhe ritransmetuar disa herë. Njëzet vjet më parë, kur takoheshim, Dini kishte përafërsisht moshën që kam unë sot. Ishte ende plot energji. Më kishin folur për jetën e Din Mehmetit, pra për jetën e tij jashtë shkrimeve, edhe profesorët e mi të Fakultetit Filologjik, edhe kolegë shkrimtarë që e kishin njohur dhe unë dija shumë për jetën e tij.
Ishte një bisedë midis të njohurish pa u takuar kurrë, midis dy bijësh fshati të të njëjtës zonë, por me kufi shtetëror në mes. Ishim lindur e rritur, ai kishte filluar dhe të plakej duke parë Shkëlzenin, malin e shenjtë të përbashkët. Vetëm se unë e kisha Shkëlzenin nga Lindja, ndërsa Dini e kishte Shkëlzenin nga Perëndimi. Dy bij të të njëjtës anë, dy poetë, me të njëjtin shpirt, me të njëjtën Kibël. Dy të rritur mes livadheve me lisa e plepa, mes arave me misër e grurë, mes lejlekëve dhe bulkthave të natës. Më pyeti shumë dhe e pyeta shumë, folëm sa folëm dhe u ndamë pa lënë takim.
Në fundi ai që qëndronte pas kësaj befasie të bukur, poeti Adem Istrefi, redaktor i poezisë në revistën “Nëntori”. Unë i ftova të zbresim poshtë në klubin e Lidhjes të pinim kafe dhe të bisedonim. Dini kishte punët e tij në Tiranë dhe ne do të takoheshim prapë aty, në redaksinë e gazetës “Drita”. Kështu e lamë fjalën bashkë, por nuk u takuam kurrë më.
Në pranverën e vitit 1999, e kam qajtur Dinin për të parën e për të fundit herë. Unë në Zvicër, Dini në Kosovë, në Dukagjin, në Gjakovën tonë, në Gjocajt e tij. Ai pa lëvizur kurrë nga vendlindja e tij. Unë me një pjesë të rrënjëve me vete në anën tjetër të Alpeve të Evropës, ai gjithnjë pranë Alpeve Shqiptare, gjithnjë pranë rrënjëve të tij, i patundur. Atë kohë u përhap lajmi se ndër personalitetet e Kosovës që makineria serbe i kishte grirë ishte edhe Din Mehmeti. Vetëm shumë ditë më vonë u muar vesh se Din Mehmeti ishte gjallë. Din Mehmeti atëbotë nuk kishte shkuar as në Shqipëri, as në Maqedoni, as diku tjetër, kishte qëndruar diku pranë vendlindjes së tij, duke mbetur edhe në rrethanat më të jashtëzakonshme besnik i vatrës së tij, duke mbetur në historinë e poetëve shqiptarë i vetmi që nuk e ka tradhtuar as përkohësisht vatrën e vet, duke jetuar vetëm në fshatin e tij Gjocaj dhe në qytetin e tij Gjakovë. Duke qenë Din Mehmeti i Mehmet Dinës, aq sa Din Mehmeti i madh i poezisë shqipe.
Ashtu siç pritej, pas çlirimit të Kosovës, Din Mehmeti do të bëhej objekt pelegrinazhi i poetëve të anëve tona këndej Shkëlzenit. Nuk do të mbetej poet nga Tropoja, Kukësi e Hasi, si dhe nga veriu i Republikës së Shqipërisë që nuk do të bujtte në shtëpinë e Din Mehmetit, që nuk do të pritej me bujarinë karakteristike të anëve tona, që nuk do të ishte së bashku me Dinin, krushk nëpër dasma e filozof nëpër oda të junikasve dhe gjithandej Dukagjinit. Mbiemri malësor “Bacaloku” do të lakohej më shumë se kurrë tashmë për Din Mehmetin, bardin e pashpallur të Dukagjinit, bredharakun me “tupan të plakur pas shpine”, njeriun që e ka krismë emrin, krismë jetën, krismë vdekjen, siç thotë ai tek kryevepra e tij dhe e poezisë shqipe, poema “Krismë është emri im”.
Qëkur e kisha lexuar për herë të parë këtë poezi, e ndiej jehonën e të vetmes zanore të emrit të tij njërrokësh, “i”-së, që nuk ka prâ kurrë as nuk do të prâjë kurrë që nga pagëzimi i tij me këtë emër, një “i” e pafundme që sikur ka dalë nga të gjitha grykat e armëve shqiptare për të jehuar nëpër të gjitha grykat e maleve shqiptare dhe të gjithë planetit.
E mora me dhimbje e pikëllim lajmin për vdekjen e Dinit. Me dhimbje e pikëllim të veçantë, natyrisht, ngaqë nuk arritëm të takohemi më bashkë. Dhe duke e ditur se për Dinin vdekja nuk mund të ketë qenë diçka më shumë se një metaforë, nga ato metafora që Dinit i buronin aq vetvetishëm dhe aq pashtershëm. Aq më tepër kur Dini në poezinë e tij kishte luajtur aq shumë me vdekjen, po aq fisnikërisht si edhe me jetën, madje më mirësjellshëm se me jetën. Për së gjalli Dini ishte bërë sinonim me jetën dhe me vdekjen, me pandashmërinë e tyre. Ishte shndërruar në një murmurimë toke dhe qielli të Dukagjinit, atij qielli dhe asaj toke që, po ashtu shndërrohen në njeri tjetrin krejt lehtësisht, atij qielli dhe asaj toke ku murmurimat nuk paraprihen domosdo prej vetëtimave, ku vetëtimat nuk pasohen domosdo prej murmurimave.
Prandaj Din Mehmeti mbetet përjetësisht në poezinë shqipe dhe letërsinë shqipe në tërësi si bardi i Dukagjinit. Sepse ai ishte murmurimë e Dukagjinit. Ishte murmurimë e tokës dhe qiellit të Dukagjinit. Ishte zëri gjëmues, zëri klithës, zëri piskatës, zëri rrënqethës, zëri sokëllitës i Dukagjinit. Atë zë që Dukagjini e kishte mbajtur me shekuj dhe shekuj të ndryrë në shpirtin e tij, të tokës së tij, të shkëmbit të tij, të reve të tij dhe të kaltërsisë sipër tij, e shprehte tashmë për herë të parë pas shekujsh Din Mehmeti. Prandaj në poezinë e Din Mehmetit ngjyrat flisnin gjuhën e njëra tjetrës aq rrjedhshëm e aq pa ngurim. Prandaj simbolika e ngjyrave kuq e zi ishte aq e natyrshme dhe aq e shpeshtë sa në fushat, sa në spitalet, sa në bjeshkët, prandaj lumenjtë qani zi dhe këndonin kuq, si në flamurin tonë kombëtar, prandaj sëmundjet çmëndeshin kuq dhe qeshnin zi në pavionet e spitaleve, prandaj në poezinë e Din Mehmetit regjistrat ndërroheshin aq lehtësisht e aq natyrshëm sa ndoshta tek asnjë poet tjetër shqiptar.
Kam vizituar mauzolé të ngritur nga brezat e mëvonshëm në adhurim të poetëve të mëdhenj gjithandej nëpër botë. Disave prej atyre poetëve nuk iu kanë zënë këmbët dhé, nuk i ka errur nata kurrë aty ku i ka çelur dita. Por në fund të fundit janë kthyer në prehrin e vendlindjes. Disa prej poetëve nuk e kanë braktisur kurrë vendlindjen. Ka qenë punë muzash, punë zanash frymëzuese. Ato i kanë marrë me vete kudo ose i kanë mbajtur gjithmonë në një vend. Din Mehmeti iu përket këtyre të fundit. Dhe kështu e ka lehtësuar edhe ndërtimin e mauzoleut në nderim të tij dhe të vendlindjes e të atdheut. Edhe ne shqiptarët s’ka pse të mos e bëjmë traditë ndërtimin e mauzoleve për poetët tanë.
(Botuar në Bota Sot më 14 nëntor 2010, ribotuar më 15 dhjetor 2010 në Voal-online.ch, ribotohet te Voal.ch me pak ripunim)
“Sanxhaku – Histori e dhimbjes kombëtare”, një ekspozitë që sjell në dritë historinë e dhimbjes kombëtare Nga Nexhmije Mehmetaj
MBIJETESA SHPIRTËRORE DHE REFLEKTIMI I “SOKRATIT” RUS- Përjetim nga DR. EDUARD A. SKUFI, ATHINE
Motivim me para në dorë/ Pikëpyetjet që ngre aktiviteti i Ermal Mamaqit në zemër të Tiranës!
“Lubi Balluku, e penduara e parë publike në Shqipëri”- Berisha: Ka në dorë video intime dhe foto të ministrave e deputetëve! Pse zgjodhi të bëhej një Nuredin Dumani!
NAIM FRASHËRI NË LETËRSINË SHQIPE DHE PERSIANE (IRANIANE) – Nga Prof. MA Luan TASHI Prishtinë
“Babanë e vranë pas shpine shokët e tij partizanë, po ashtu edhe vëllanë tim ushtarak”- Dëshmia e rrallë e Limoz Dizdarit: E detyruan të vriste një deputet që do arratisej më ’63…
Si u arratis fituesja e Çmimit Nobel për Paqen, María Corina Machado nga Venezuela në Norvegji
Arrestohet në Iran fituesja e Çmimit Nobel për Paqen më 2023, Narges Mohammadi
Klodiana Lala: Vendimi nuk ndikon në hetim, SPAK mund t’i drejtohet Kuvendit për masë më të rëndë sigurie
Kushtetuesja e riktheu në detyrë Ballukun
“Klani Çopja trafikoi 28 tonë kokainë në një vit” Paraguaji jep alarmin: Mafia shqiptare po vendoset këtu
Pasi shiti bileta deri në mëngjes, Air Albania anulon sërish fluturimet, nuk pranon falimentin
Komentet