Nuk është e thënë që takimi apo kënaqësia për të biseduar, siç thonë francezët, të ndodhë në të gjallë të një personi. Shpesh, dialogu apo biseda brenda një digjitaliteti njerëzor, ndodh në dykohësi, nëse bashkëbiseduesi ka vepra të shkruara, ka kontribute dhe idetë i tij janë një traktat i hapur mendimi, ku mund të hyhet, por sigurisht me disa kushte intelektive.
Më 15 prill, 2024, dijetari Jup Kastrati mbushi 100 vjeç. Nuk dëgjova gjë të flitej për të, të kishim studio referimi për veprën e tij apo përfundimet në të cilat ai mbërriti me botimet që na ka lënë, e që nuk janë pak, 35 libra! Ndaj unë dua të bëj me zë, hapur dhe bashkë me ju, miq, një bisedë me prof. Jup Kastratin. Shumë pyetje kanë mbetur pezull, ndaj po ja nisim.
– Profesor i nderuar Jup Kastrati, ju punuat me përkushtim tërë jetën tuaj për shqipen, fillnisjen e saj historike, zhvillimin e saj e në veçanti atë gramatikor për forma të veçanta të të shprehurit , etj. A jemi atje ku duhet sot, në detyrimin historik që kemi ndaj gjuhës?
Profesor Jup Kastrati: – Së pari, ju faleminderit që po më kujtoni dhe po më konsideroni, duke kërkuar mendimin tim. Mendoj se studimet për shqipen nuk janë atje ku duhet të ishin. Pas vitit 1990 do duhej të rishikoheshin shumë përfundime të arritura dhe zgjerimi i këndvështrimeve për gjuhën tonë në fonetikë, sintaksë e në morfologji. Psh: në fonetikë do duhej që të vazhdonin matjet e tingëlloreve, si në gjuhën e standardizuar, por më së shumti në gjuhën dialektore dhe në të gjitha format e shfaqjes së saj.
Përpos matjeve dhe përfundimeve laboratorike, lypsen përgjithësime që kahen nga identiteti i brendshëm i gjuhës dhe jo thjesht nga statistikat krahasuese. Do duhej qe një tjetër” Bletë shqiptare”, fshat më fshat e katund më katund, të qëmtonte dhe të mblidhte fjalët e hershme, ato më të moçmet, me qëllim që të zbritej te gjuha primitive. Sa më e vjetër fjala, aq më e vlerë për studiuesin. Por kjo nuk bahet në zyrë dhe me kompjuter. Është dashtë me fjetë ndër male, me qenë aty për mort dhe për lindje, për darsëm dhe për shtegtim. Nëse fjala e parë, ajo e agut të mendjes njerëzore, humb, edhe muzika e kreut e çka mbetet pas, ashtë një muzikë e përpunueme, një lloj mbivendosje, ku shtresa më e re muzikale shtyn të bjerrë në greminë atë që ka gjetur…Eh, çka ndodh ! Studiuesi i ri gërmon cekët, mbledh , grumbullon dhe analizon një material fonetik të vërtetë, por jo të mjaftueshëm.
Profesor Kastrati, po dua të zbresim poshtë në kohë. 20-25 nëntor, 1972. Ju ishit atë vit 48 vjeç, pra, goxha i pjekur si njeri dhe si studiues. Në atë vit, në atë muaj e në ato data zhvilloi punimet Kongresi i Drejtshkrimit. Ishin të pranishëm 87 delegatë nga Shqipëria, Kosova , Maqedonia, Mali i Zi, si dhe arbëreshë nga Italia. Pyetja që dua t’ ju shtroj është: çfarë ndodhi aty, që u kërkua heqja e paskajores, duke e parë më shumë si një trajtë gati- gati krahinore dhe duke e lidhur me gegënishten?
Profesor Kastrati bën një hop heshtje, nxjerr frymën nga thellësia e kraharorit dhe mendohet…
Ndoshta shkon larg në kujtime, kur ai nuk ishte në një mendje për ta hequr këtë formë të shprehuri të veprimit foljor, më sheh në sy e më thotë:” E çka po të duhet kjo tash? Me u pendue nuk është aq e lehtë!”
Unë:- Sa bukur e përdore paskajoren në këtë rast!( me u pendue) Sa bukur tingëllon!
Pse duhet që në vend të saj të përdoret lidhorja “ që të pendohesh, nuk është aq e lehtë”?
Pse do duhej të trajtohej si shprehje e kufizuar, kur edhe në jug, si në Çamëri dhe në Gjirokastër, ndoshta më rrallë, por e takojmë këtë formë?
Me sa di unë, të thirri në atë kohë ish ministri i arsimit dhe të mbajti nja tri orë në zyrë, që të të detyronte, por ti , me atë qetësinë tënde, u mundove me e bindun se, nëse e sakrifikonin atë mënyrë të shprehuri, do humbshin edhe nja 7 lloj fjalish.
Profesor Kastrati :- Po, ashtu ka ndodh, qe një takim i gjatë dhe tejet i vështirë. Ai qe njeri i shkolluem dhe jo arrogant, por qe i zanun në çark prej atyne që e kishin urdhnue. Unë e bana timen, më së paku fola hapun dhe e mbrojta me argumenta atë që menojsha. Sot s’e di se çfare ndodh. Kam nij se po përdoret fort hapun dhe po shkruhet, duke mos e besue ma atë vendim zyrtarësh. Eh! Gjuha është si drita që nuk e kap dot për brinash, por është dhe si uji i malit, që, kur bien prej majash, ka shumë furi dhe zhgulm.
Këtu ku jam qysh nga shtatori i vitit 2003, kur e lashë frymën e fundit në atë tokë, kam taku shumë gjuhëtarë dhe albanologë, flas e bisedoj me ta, me profesorët e nderum: Çabej, Domi, Demiraj, Shuteriqi, Uçi, etj.
Por takimet më të bukura dhe mësimdhënëse janë me Ferenc Nopçen. Ai ka kujtesë shumë të pasun dhe mjaft të gjallë. Më tregon fjalë të vjetra të shqipes, mbledhun malësive ku ai jetoi dhe punoi, takoi njerëz dhe bani me ta miqësi. Kam dashur të takoj edhe Johan Thunmmanin, por ende nuk kam mujt. Ma ka shty disa herë takimin. Veç një fjalë më tha, kur u paraqita tek ai si shqiptar prej veriut. “ Ah,- më tha,- studimi im për shqipen është pengu i jetës! Isha vetëm 32 vjeç , kur ma prenë jetën në mes ata që nuk donin që unë t’i hyja kësaj pune , që do përmbyste shumë teza jokorrekte dhe në disa raste edhe të gabuara. E ndjeva rrezikun qëkur u mora me fjalorin e Kavaljotit…
‘Shqipja është dashuri, ashtu siç thuhej në lashtësi, dashuria është një shpirt që digjet…!’ “
Profesor Kastrati, edhe një pyetje të fundit: – A ke dëgjuar për një studim të fundit mbi vjetërsinë e shqipes, që është botuar në një revistë tejet të rëndësishme shkencore?
– Po, po, na e sollën. Të vërtetat vijnë edhe këtu në qytetin e frymës. E lexuam dhe kemi nisur një bisedë shumëshikuese. Ka të dhëna shumë interesante, që ne aso kohe nuk i kishim. Edhe metodat krahasuese tani janë komplekse, deri duke përdorur formula matematikore që zvogëlojnë gabimin në pothuaj zero. Fillimisht nuk po e gjenim fillin, por mes nesh është mendjethelli Petro Zheji.Ai na ftilloi gjithçka dhe pati goxha ndikim, pasi shumë nga shpjegimet e tij kombinojnë disa shkenca që mund të bëjnë argument studimi gjuhën. Ajo që la gjurmë është fakti që shumë dijetarë të botës na uruan dhe na thanë:” Ju keni një gjuhë shumë të vjetër, mos u mundoni ta bëni të re, sepse do humbisni shumë vlera dhe thesare jo vetëm gjuhësore! “Të pranosh ndryshimin e mendimeve dhe bindjeve që ke pasur falë zbulimeve të reja, është shprehje e kurajos që të ndihmon ta shohësh botën në mënyrë kritike, dhe kjo e ushqen mendimin dhe kërkimin shkencor.
Unë :- Faleminderit, dijetari Jup Kastrati, mendjehapur ke qenë dhe i tillë ke mbetur në 100 – vjetorin e lindjes …!
Jam gazmend që biseduam, me vonesë, por denjësisht, ndaj ju shpreh mirënjohjen time më të thellë!
Profesori-Faleminderit Ju që më kujtuat! Gjithëherët e kam pasun frikë harresën, asht e rrezikshme për popujt e vegjël!
P.Kabo. 16 prill, 2024.