Plaku kishte shaluar karrigen dhe me duart e mbështetura në shpinë të saj fiksonte me një përqëndrim të madh korbin që kishte përpara. E bënte shpesh këtë gjë dhe kjo ishte një mënyrë e tij për të hyrë në një marrëdhënie të veçantë, sepse çdo gjë përcaktohej nga ai shpend i madh që rrinte si i përgjumur në atë kafazin me derë të hapur.Marrëdhënia e tyre ishte e veçantë, sepse sundonte korbi: e vështronte kur donte ai ose harrohej në një heshtje të gjatë mospërfillëse, ose i kthente shpinën si një njeri i zemëruar dhe i fyer, siç po ndodhte tani. Po pse të ishte zemëruar? Nuk e kuptonte, sepse korbi këtë gjë e bënte shpesh edhe kot së koti. Kur bënte kështu, gjithnjë kishte ndjerë frikë, kishte ndjerë diçka që i afrohej atmosferës që krijon vdekja. Ishte një korb madhështor, ndoshta dy herë më i madh se gjithë raca e tij. Ishte një përjashtim i natyrës dhe ndoshta një gabim i saj. Këtë të dytën plaku e mendonte kur ia kthente shpinën si tani. Kishte raste që mendonte se korbi e shpërfillte dhe e nënvleftësonte. Kështu duhej të ishte përderisa i rrinte gjatë me shpinën të kthyer dhe nuk tundej nga ky pozicion derisa t’i tekej dhe t’i kthehej me atë britmën ngjethëse: Albert! Shpina e kthyer ishte tepër e rëndë edhe sikur të mos ishte fyerje, sepse nuk ishte aq i bindur të kishte arritur deri në atë shkallë inteligjence ai shpend. Po ndodhte prej kohësh diçka e çuditshme në lidhje me fyerjen: atë që ndiente për vetveten, ngaqë nuk ia kishte dalë kurrsesi të çante në jetë, ia vishte korbit.
Korbi u kthye. Si një oshënar, si një murg që matet kur hedh hapin, si një kardinal që përgatitet për një meshë solemne. I mungonte një copë pelerinë e kuqe për të gjasuar kardinalin, por kjo nuk kishte rëndësi, se plotësonte imagjinata e Albertit. Gjithçka që i mungonte atij korbi e plotësonte ai.
Korbi u kthye ngadalë, aq ngadalë sa atij po i bëhej se edhe koha po kaq ngathët bënte përpara. Ai ishte i bindur që korbi ishte koha! A nuk shkruhej në atë kartelën poshtë kafazit që ai ishte 1000 vjeç? E kishte shkruar ai dhe kjo i kishte bërë përshtypje të madhe gjithkujt. Po a ishte me të vërtetë 1000 vjeç? Nëse ishte koha, ai mund të ishte edhe më shumë…Ishte i bindur që korbi ishte koha, sepse nuk shihte asnjë ndryshim tek ai dhe kjo nuk ndodhte tjetërkund veçse në kohë. Vetëm koha nuk ndryshonte. Korbi ishte sterrë i zi dhe nuk kishte një pupël të bardhë që të tregonte një moshë që po thyhej. Kishte dalë me të nëpër sheshe, kishte ndodhur të dilte nëpër sheshe si ata vetmitarët e cirkut për një kafshatë bukë, por moshën e shpendit nuk e kishte shkruar për të spekulluar apo për të tërhequr kalimtarët. Thjesht e kishte shkruar se kështu i qe shkrepur në mendje dhe me kalimin e viteve ishte bindur se kishte shkruar të vërtetën. Të dy kishin mbushur gati një çerek shekulli bashkëjetesë, po si kishte qenë jeta e atij korbi në ato 975 vjet që mbeteshin? Pak a shumë i binte që të kishte lindur në shekullin e dhjetë dhe, meqenëse Australia u popullua shumë vonë, i binte të kishte lindur në një botë kafshësh, se në atë kontinent jetonin vetëm një grusht aborigjenësh.Po si kishte qenë ajo kohë dhe ajo jetë?Besonte se kishte qenë një jetë ku njeriu dhe kafsha ndanin pothuaj të njëjtin fat, që kishte të bënte me luftën për ekzistencë. Më tej ai besonte se nuk kishte menduar asgjë për të qenë, sepse përvoja e tij e hidhur e kishte bindur se në çdo kohë nuk kishte tjetër veçse një luftë për ekzistencë.Kishte pak shkollë, por intuita e shtynte të fantazonte që të gjitha gjallesat ishin të vetmet kundërshtare të kohës dhe sa më gjatë që të jetonin, aq më shumë e kundërshtonin kohën! Pra, sipas tij koha kishte interes të kishte përballë krijesa jetëshkurtra siç ishin njerëzit dhe nuk kishte interes të kishte përballë krijesa jetëgjata siç mund të ishte korbi. Kohës nuk i duheshin dokumente të gjallë.Ajo kërkonte të rridhte me një harresë të plotë, ku nuk do të kishte asnjë fillim asnjë fund, siç ndodhte në planetet e tjerë. Në tokë kishte ndodhur një çudi dhe kjo çudi kishte të bënte që nga shfaqja e njëqelizorëve e deri te njeriu. Ai mendonte kështu dhe fantazonte kështu, sepse në 25 vitet e fundit, nga 35 që kishte kaluar në mërgim, kishte jetuar krejt vetëm në mes të prerive të Australisë. Krejt vetëm, nëse do të përjashtohej korbi.Po çfarë kishte sot ai kështu? Përpëliste sytë dhe sikur i vinte gjumë. Ai nuk e kishte parë të flinte. Në 25 vjet nuk e kishte parë të flinte, po ndoshta edhe në kaq vjet nuk kishte marrë vesh si flinte. Ai duhet të ishte i gëzuar që Alberti ishte kthyer sërish në punë, po sikur nuk e manifestonte këtë. Apo nuk donte të mbahej në të madh që e kishte kthyer ai? Sidoqoftë, me ata kapakët e syve që përpëliteshin ngathët, tregonte një shenjë mërzie. A mos po plakej më në fund? Ndodhte që Alberti ta kishte zili për këtë. Edhe tani sikur ndiente njëfarë zilie. Shihte veten padashur në atë pasqyrën e madhe pas kafazit, pastaj shihte korbin.Me njerëzit mund ta pranonte rrënimin e tij, se ishte një rrënim paralel, po nuk mund ta pranonte me korbin. Për herë të parë mendoi që koha dhe natyra ishin më shumë dashamirëse ndaj gjallesave të tjera se sa ndaj njeriut.
Korbi bëri një hap të ngathët përpara. Ishte një lëvizje sikur të kapërcente diçka. Këmba e tij mbeti pezull pak më gjatë se sa mund t’i duhej një krijese tjetër për të hedhur një hap. Ndoshta kjo tregonte që ishte i pavendosur nëse duhej ta hidhte atë hap. Po, kështu ndodhte gjithnjë! Gjithnjë ishte i pavendosur? E uli këmbën. Kur e ulte këmbën kishte diçka despotike, diçka të rëndë dhe mistike . Pas kësaj ai sikur ndiente një oshëtimë, një si gjëmë, që e krahasonte për çudi me atë tingullin buçitës që nxjerrin ato tepsitë gjigande të varura në tempujt budistë.
Qendroi në pragun e kafazit. Gjithnjë me krahët e mëdhenj të mbledhur, si të ngjitur pas trupit. Kohët e fundit nuk e kishte parë t’i hapte krahët. Po merrte fund, apo kishte hequr dorë nga qielli? Alberti mendoi me njëfarë gëzimi që ai kishte hequr dorë nga qielli për hatër të tij. Kjo mund të ishte e vërtetë, po të mendoje që ai korb kishte hequr dorë nga shumë gjëra për hatër të tij. Të gjithë korbat jetonin në tufë, ndërsa ai kishte mbetur vetmitar, i lidhur pas atij njeriu.Pastaj nuk ishte dëgjuar ndonjëherë që një korb ta ndërronte hapësirën me një kthinë të mbyllur, siç kishte bërë ai shpend.
Krejt papritur i ktheu sërish shpinën, pastaj u drejtua pak nga pak duke sfiduar atë këndin 90 gradë që përftonte zakonisht trupi i një shpendi kundrejt tokës.Këndi 90 gradë është i njeriut! Kur bënte kështu, ngjante me një mazhordom që kishte veshur një frak të rëndë. Kur rrinte kështu, përballë tij, korbi merrte pamjen kërcënuese të një kobre. Por kjo ndodhte rrallë.Mbante disa sekonda, se ai nuk mund të qëndronte gjatë ashtu drejt si qiri , nuk mund të thyente të gjitha ligjet e llojit të vet. Po pse po sillej në këtë mënyrë? Ata kishin një javë pa u parë, qëkur pronari i hotelit e kishte nxjerrë nga puna Albertin. Kjo mund të ishte thjesht një tekë e tij, se korbi kishte plot teka të tilla dhe ai ishte mësuar me shumë prej tyre, po me atë shpinën e kthyer nuk mund të mësohej. Ishte një fyerje. Ai nuk kishte hequr dorë asnjëherë nga ideja që ishte fyerje, megjithëse ky mendim e frikësonte. Si mund t’ia vishte një shpendi zakonet e njeriut? Mos po çmendej? Edhe kjo kishte mundësi, nën atë vetminë e plotë ku kishte jetuar për shumë vjet dhe ku qe takuar me korbin.
Në gjashtëdhjetepesën theu kufirin për t’u hedhur në Greqi, po nuk pati fat, se e qëlluan rojet dhe i gjymtuan këmbën. U end për disa kohë nëpër spitale dhe nepër azile emigrantësh në Greqi dhe Itali, pastaj një ditë u fut gjysmë klandestin në një anije mallrash dhe përfundoi në Australi. Ishte dyzet vjeç dhe po rrinte në këtë vend të largët pasi kishte bërë shumë vite burg në vend të tij. Këmba e gjymtuar ishte dokumenti më demaskues që mund të mendohej dhe nga kjo ishte e pamundur të gjente punë. Kishte jetuar për ca kohë në asistencë, por edhe kësaj i kish ardhur fundi perpara një kërcënimi për riatdhesim. Riatdhesim për të do të thoshte riburgim, prandaj përpara kësaj ai mund të pranonte çdo alternativë të dëshpëruar. Diçka e tillë ishte edhe mundësia për të punuar në një fermë kuajsh që rriteshin në natyrë gjysmë të egër dhe, me sa kishte kuptuar, përfundonin në një fabrikë sallami. Ai kishte për detyrë të mbante pastër një hangar gjysmë të rrënuar, se me kuajt merrej vetëm në darkë, kur u hidhte tërshërë dhe u hapte ujin. Përveç hangarit stallë dhe një helike ere që nxirrte ujë në mënyrë mekanike nuk kishte asnjë ndërtim tjetër, po të mos përmendje udhën e hekurt, ku kalonin dy trena në ditë. Kaq mund të shihej në atë vend, nëse nuk do të harroje atë xhipsin e vjetër, që i sillte ushqime një herë në muaj, një herë në dyzet ditë. Kaq mund të shihte me dhjetra e dhjetra kilometra, sa kishte mundur të ecte. Ishte një vend pothuajse i shkretë, ku gëlonin kaktuse të rrallë dhe gjëmbaçë të tjerë, përmes të të cilëve lëvrinin kangurë të vegjël kalimtarë. Bari aty ishte aq i rrallë, sa nuk e kuptonte me se ushqeheshin kuajt. Megjithatë ky vend ishte një nga ato çuditë e planetit, ashtu siç mund të jetë çudi një tokë që është nën pushtetin e krikeve, atyre rrëkeve të vogla të Australisë që vijnë me potere të madhe dhe që po ashtu i përpin dheu si të mos kishin ekzistuar kurrë. Ruante orarin e trenave në mbrëmje dhe në mëngjes. Afrohej te shinat ku përshkohej në pak sekonda një film me xhirim të shpejtë. Nuk kishte qenë e mundur të fiksonte një fytyrë njeriu në ato dritare të trenit. Po pse duhej t’i fiksonte? Njerëzit e panjohur nuk mund të ishin tjetër veçse një film me xhirim të shpejtë. Ai vinte aty për të bindur veten që ishte ende një pjesë e kësaj bote dhe se mërgimi ishte i përkohshëm. Treni largohej duke lënë pas një uturimë që shkimej avash avash, ashtu siç shuhej edhe shpresa e tij se mund të largohej nga ky vend. Po gjithsesi ai nuk ishte në burg dhe aty kishte ardhur me dëshirë. Po a mund të shpërfillet jeta e njeriut kur bëhet burgu një pikë krahasimi? Nuk kishte besuar se mund të dilte nga burgu, po kishte dalë. Kështu do të dilte edhe që aty. Po kjo shpresë i shuhej kur vinte pronari me atë xhipsin e vjetër. Ai ishte njeri me një personalitet të dobët që mundohej të plotësonte me fjalë të ashpra mangësitë e natyrës së tij. Përsëriste në çdo kohë që ishte një pasardhës piratësh dhe se kishte pasur tre të varur në direkë anijesh nga fisi i tij. Pra atij s’mund t’ia hidhte askush! U hidhte një sy të shpejtë stallave dhe përsëriste për të njëmijtën herë që do t’i ndreqte shpejt, pastaj numëronte kuajt. Numëronte nga njëshi deri në dyzet, që ishte pothuaj një numër stabël pas skartimesh dhe në fund se si e drejtonte gishtin nga Alberti, kur kishte mbaruar së numëruari kuajt. Ky i fundit merrte vesh vetëm pak fjalë në atë gjuhë, por nuk dihet pse qe i bindur që kali i dyzetenjëtë ishte Alberti. Me kohë pronari hoqi dorë nga anglishtja, sepse tjetri mezi kishte mësuar vëtëm disa numra dhe filloi t’i fliste me mjë italishte saksone për emigrantët që riatdhesonte qeveria, sepse ishin pa leje qëndrimi. Alberti buzëqeshte. Kot mundohej t’i fuste frikën që të rrinte aty, se nuk kishte ku të shkonte. Këmba e gjymtuar ishte mallkimi i tij. E tërhiqte pothuaj zvarrë si një pjesë të huaj. Shpesh mendonte që do të ishte më mirë të mos e kishte dhe në vend të saj të kishte një patericë. Pronari i thoshte diçka edhe për këmbën, me siguri i tregonte edhe një pengesë të re, po që nuk arrinte ta kuptonte. Pastaj pronari largohej duke përsëritur se shpejt do të ndërronte gjithçka aty, po Alberti e dinte që nuk do të shpenzonte asgjë, sepse donte të nxirrte një fitim pa shpenzuar asnjë dollar.
Dita kalonte disi. Dita ishte rrëke djerse dhe erë baglash. Pastaj vinte mbrëmja shumë shpejt, një mbrëmje e këputur si me thikë nga drita në errësirë. Aty nuk kishte një muzg të vërtetë, sepse ai humbiste përnjëherësh së bashku me siluetat e kuajve që ktheheshin në stallë, përzihej me ta duke krijuar një pamje ku sundonte haluçinacioni dhe deformimi i figurës. Kuajt, në atë vrapim të çmendur, ishin zgjatime gjymtyrësh, qafash, kokash; ishin një zili e vërtetë për Mark Shagallin.Kishte qenë e pamundur të vendoste një lidhje me ato kafshë. Kuajt e pranonin sa u hidhte për të ngrënë, pastaj turreshin brenda. Ai nuk kishte arritur t’i prekte asnjëherë me dorë. Kur zgjaste dorën, ngriheshin në këmbët e pasme dhe merrnin pamjen e një egërsie të vërtetë. Ktheheshin aty se kishte tërshërë, krunde dhe ujë. Sidomos ujë. Nata fillonte me një erë të thatë që vishte dritaret në pluhur. Gjithçka fillon dhe pushon një çast, për të rifilluar prapë, po era aty niste në mbrëmje dhe pushonte ne ag të ditës. Kishte një zhurmë të çuditshme, të lehtë dhe të pandërprerë që të krijonte përshtypjen se jashtë po harbohej një zgjua gjigand bletësh. Në këtë kohë ai ishte i mbyllur brenda se nuk guxonte të dilte nga era. Por kur e bënte këtë në të rrallë, shihte një qiell të zymtë dhe me pak yje. Shihte yjet më të fortë, drita e të cilëve arrinte të përshkohej përmes pluhurit. Nata ishte e frikshme, po ai nuk kishte frikë. Njerëzit që nuk kanë çfarë të humbasin nuk kanë frikë. I kishin lënë një çifte për të zbuar dingot, po ajo më shumë i hynte në punë kur vonohej pronari dhe atij i duhej të vriste një kangur për t’u ushqyer. Edhe konservat që i vinin nga Sidnei ishin me mish kanguri. Një mall i dobët, një mall për qentë. Nata ishte një litar i pafund kujtimesh që e tërhiqte në thellësi të frikshme pa arritur kurrë fundin. Ishte një litar plot nyje të forta dhe më e forta mes tyre ishte nyja e burgut. Ishte përpjekur ta harronte, megjithëse e dinte se ishte larguar vetëm fizikisht nga burgu. Shpirtin e kishte prapë aty si një fantazmë të braktisur. Ishte e çuditshme që shpirti i tij nuk lidhej me torturën, po me disa imtësi që shumëkush nuk mund t’i llogariste. Lidhej me zërin e gardianit që nuk mund të ishte krejt ironik kur i thoshte: “Ngrehu kont, se të presin vepra të mëdha!” Lidhej me gërvishjen e derës së hekurt që gërryente menteshat e rënda. Deri këtu gjithçka ishte e rëdomtë, por e jashtëzakonshmja kishte të bënte me faktin që nuk kishin të drejtë t’i vajisnin ato dyer. Shpirti i tij lidhej me Burdullën, atë policin e trashë që afrohej te hekurat dhe kërkonte nga të burgosurit t’i kruanin kokën. Lidhej me Thimin që kontrollonte postën dhe ironizonte familjarët e të burgosurve. Ai ishte një aktor i madh për të përsëritur dënesat e një nëne dhe përmallimin e një gruaje. Nxirrte në shesh me një mënyrë të natyrshme mikrosekretet familjare të të burgosurve, duke i pëshpëritur ato vesh më vesh dhe duke e ngritur përdhosjen në një art të vërtetë. Ishte i bindur që pas kësaj do të vinin përherë e më pak letra në burg dhe nuk do të qorronte sytë për të deshifruar kaligrafinë e shtrëmbër të fshatarëve. Atij nuk i vinin letra. Nuk kishin nga t’i vinin. Ishte rritur në një shtëpi fëmijësh. Ishte jetim.
Këto imtësi kujtonte dhe plot të tjera si këto e përpiqej t’u rrinte sa më larg ngjarjeve me një gjëmë kozmike. Gjëmë kozmike? Ç’është kjo shpikje shkrimtarësh? Kishte parë ta mbysnin të burgosurin në gropën e fekaleve dhe kozmosit nuk i qe dridhur një qerpik.
Në mëngjes shihte një gjurmë shpendi përpara derës së tij. Ishte një gjurmë e madhe, si e një grabitqari të qiellit, një gjurmë në reliev të thellë nga pluhuri i natës. Një si gravurë e derdhur në plumb. Gjurma shtyhej rreth pesëmbëdhjetë hapa nga dera e tij dhe përfundonte aty ku shpendi kishte rrahur krahët për ta vazhduar rrugën në qiell. E kishte ruajtur, po nuk kishte arritur ta shihte. Siç dukej ai vinte natën dhe ikte pa zbardhur. Po çfarë kërkonte aty? Në atë vend përshkoheshin vetëm tufa të stërmëdha zogjsh të vegjë. Aq të mëdha sa errësonin diellin. Po kjo zgjaste vetëm pak çaste, pastaj gjithë ditën nuk shihej një shpend i gjallë, po të përjashtoje ata fajkojtë e rrallë që endeshin shumë lart në qiell. Ai kishte vënë çarqe me mish kanguri, po mishi zhdukej dhe në çark nuk mbetej asgjë. Sigurisht që duhej të ishte një shpend tepër finok përderisa i shpëtonte çarkut.Erdhi pronari një ditë dhe harroi aty një gjysmë shishe me xhin. Ai ia zgjaste shishen sa herë vinte aty, po Alberti nuk donte. Po atë ditë e piu atë gjysmë shisheje, e piu pothuaj me një frymë dhe pas kësaj nuk ishte më në vete. Doli jashtë duke iu marrë këmbët dhe arriti ashtu deri tek shinat e trenit. Aty u shemb krejtësisht i dehur. Ndenji gjatë në atë gjendje, apo më saktë ndenji derisa ndjeu disa të therura të forta në ballë. I hapi sytë dhe besoi që ishte nata ajo që e pengonte të shihte. Pastaj ndjeu një peshë në gjoks dhe dyshoi të kishte diçka në zemër. Kishte dëgjuar që anomalitë e zemrës nisnin me këtë peshë në gjoks. Lëvizi krahun dhe me këtë lëvizje largoi peshën nga gjoksi. Pau që kishte larguar një korb. E kuptoi që korbi i kishte penguar shikimin me trup. U ngjeth. Korbi me siguri kishte dashur t’i hante sytë. Kështu ndodhte me kufomat që në shumicën e rasteve gjendeshin pa sy.
Korbi kishte qëndruar krejt pranë tij dhe nuk luante. E trembi me zemërim, po korbi nuk u shqetësua. Atëherë pau që kishte të bënte me një korb tepër të madh dhe ndoshta me një përjashtim të gjithë racës së tij. Fërkoi ballin që i dhimbte dhe i bëri duart me gjak. Po pse e kishte goditur aq fort në ball ai korb, kur mund t’i nxirrte fare mirë sytë? Në atë çast dëgjoi sirenën e trenit dhe pas pak vështroi lokomotivën që dilte pas kaktuseve. U drithërua. A mos kish dashur t’i shpëtonte jetën ky korb? Gjithsesi pa çukitjen e tij lokomotiva do ta kishte ndarë më dysh. Zgjati krahun nga korbi dhe sesi ndjeu që ishte barabar me të, sesi ndjeu që nuk kishte pushtet mbi të. Për një çast kishte mbaruar pushteti i njeriut mbi një qenie pa ndërgjegje. Ai mendoi që kjo nuk po ndodhte për ndonjë cilësi të veçantë të korbit por vetëm se i detyrohej diçka atij.
Pau që nuk mund ta largonte dhe as që mund ta afronte. Ndoshta ndodhte ngaqë mund të ishte hera e parë që ishte pranë një njeriu. Për korbin ky njeri mund të ishte një shpend shumë herë më i madh se ai, por kjo nuk e fikësonte. Nuk frikësohej nga kangurët që ishin shumë herë më të mëdhenj. Po a i merrte edhe kangurët për shpendë? E kishte kokën të turbullt dhe po mendonte budallallëqe. Si mund të dinte çfarë kishte në kokë ai korb?
U ngrit dhe zuri të ecte duke kthyer kokën herë pas here. Pas tij ecte edhe korbi pa e ndryshuar distancën që i ndante. Kishte një hap parade, kishte diçka nga shkolla e vjetër e ushtrive perandorake dhe kjo do të qe krejt e saktë, po të kishte trompeta dhe fanfara. Ngulte mirë aty ku shkelte, duke u bindur që shkelte në tokë të vet dhe ky ndoshta ishte avantazhi kundrejt Albertit. Alberti nuk ishte në tokë të vet. Ai qëndroi duke u kujtuar për gjurmët që linte pas korbit. Ishin po ato që kishte parë çdo mëngjes përpara derës. Pra korbi po e ndiqte prej kohësh dhe nuk ishte rastësi ndodhja e tij tek shinat e trenit.
Hyri në dhomë. Ishte i bindur që do të hynte edhe korbi, por priti që ai të dyshonte, të hezitonte ndopak. Po nuk ndodhi asgjë nga këto. Shpendi u fut me pushtet të madh, drejtoi trupin avash avash dhe e pa drejt në sy. Albertit iu duk se ai hyri aty me një milion vjet histori të racës së vet dhe u tremb. Për vete ishte një njeri pa histori, ishte një jetim dhe kjo ishte arsyeja, sipas tij, që po përplasej kështu në jetë. Të paktën ishte njëra nga arsyet… Një milion vjet histori ishin një pushtet i madh dhe ai e pat frikë këtë pushtet. Me se mund ta përballonte atë korb që rrinte aty i ngrefosur si një kasnec i vdekjes? Ishte kaq i zi… Kaq e zezë ishte vetëm ngjyra e vdekjes… Nuk e vrau mendjen të arsyetonte që s’mund ti sillte vdekjen dikush që posa e kishte shpëtuar nga vdekja. Rrëmbeu çiften dhe ia drejtoi korbit. E kishte poshtëruar, fyer dhe nënshtruar tëtë jetën saqë kjo nuk mbante më.
Korbi nuk u trazua fare. E pau tjetrin drejt në sy. Në atë çast, po të ishin të dy qenie me ndërgjegje, mund të ishte zhvilluar ky dialog:
-Më duhet të të vras!
-Do më vrasësh se do të më hash?
-Thjesht do të të vras…
-Kjo nuk është e mundur!- u çudit korbi, sepse vrasja në natyrë kishte të bënte vetëm me luftën për ekzistencë. Korbit iu duk krejt anormale krijesa që kishte përpara. Çfarë race ishte ajo që vriste kot së koti?
-Nuk mund të më vrasësh, sepse ne jemi njëlloj: vetëm ti dhe vetëm unë…
-Si mund të jesh vetëm me gjithë ato tufa korbash? Vetëm korbat nuk shfarosen…
-Kanë ikur!
-Të kishe ikur edhe ti!
-Nuk mund të iki! Ky është vendi im…
-Qenke një korb patriot…- tha Alberti me njëfarë ironie, duke e ndjerë veten edhe më të fyer, ngaqë korbi nuk pranonte të linte vendin e vet, ndërsa ai ia kishte mbathur. Po a e dinte ky djall korbi se çfarë ishte diktatura?
Korbi iu përgjigj që diktatura ishte kondori i madh i shkretëtirës, ishte vdekja!
-Qenke edhe i zgjuar…- bëlbëzoi Alberti.
-Jam i zgjuar, sepse jam njëmijë vjeç…
Alberti uli çiften. E kishin mbuluar djersët.
-Djall…- pëshpëriti duke vendosur çiften.
-Djall!- dëgjoi pas shpinës së tij.
U kthye shumë i tronditur duke hedhur një vështrim rreth e rrotull.
-Djall!- përsëriti korbi me zë të çjerrë.
-Ti flitke? Ti flitke?- u tremb Alberti.
Korbi u spraps, rrahi krahët dhe u zhduk.
Të nesërmen lëshoi kuajt dhe pau për korbin, por ai nuk dukej. Ishin zhdukur edhe ato gjurmët e zakonshme përpara derës së tij. Bëri një xhiro rreth stallës, pastaj deshi ta linte atë punë, kur krejt papritur dëgjoi një krrau-krrau përshëndetëse nga maja e helikës së erës. Korbi zbriti me krahë të ndehur dhe qëndroi para këmbëve të tij. Sytë i vezullonin me një dritë të butë. Lëvizte kokën papushim dhe dukej i kënaqur.
-Djall!- thirri Alberti me shpresën se do të dëgjonte të njëjtën fjalë, po korbi as që ia vari.
-Djall!…- pëshpëriti Alberti, po korbi i ktheu shpinën dhe u fut brenda si në shtëpinë e vet.
Alberti e mbante mend korbin nga përrallat e fëminisë si lakmitar të madh dhe tinëzar të madh, por këtë nuk e vërtetoi dot aty brenda. Aty brenda kishte mbeturina konservash dhe ushqime të tjera, po korbi as që ua hodhi sytë.
Alberti mbante mend gjithashtu për prirjen e korbave për t’u dhënë pas gjërave të shkëlqyera dhe arturinave. Ishte një përrallë se si qe pasuruar një vajzë e varfër nga vëthët dhe unazat e arta që i sillte një korb.
-Albert…- pëshpëriti emrin e vet Alberti.
-Albert! Albert! Albert!- shqiptoi korbi.
Alberti u gëzua dhe tha plot fjalë të tjera, po korbi arriti të përsëriste vetëm fjalën “masakër”.
-Masakër!- tha edhe një herë korbi duke e dhënë fjalën me një “rr” të fortë në fund.
Alberti i hodhi një copë mish. Korbi e kullufiti ngathët dhe krejt pa interes. E dinte që korbat ishin hamës të mëdhenj dhe të pabesë,po ky këtu kishte një vëmendje të dobët ndaj ushqimit. Alberti mendoi që nuk kishte si të ishte ndryshe përderisa ai ishte 1000 vjeç! Tani ai ishte i bindur që korbi kishte këtë moshë dhe herë- herë përpiqej të kuptonte si kishte qenë kjo botë kur kish lindur. Australia as që njihej. Këtë e dinte. Evropën e mbulonte një terr i plotë në shekullin dhjetë, ndërsa për pjesën tjetër të botës nuk dinte asgjë. I mësoi korbit ato pak fjalë që dinte në anglisht. Fjalën “hell”e përsëriste me kënaqësi, ndërsa e kundërta e ferrit nuk i pëlqente. Më kot rrekej Alberti duke përsëritur “heaven”, po korbi i kthente shpinën.
Shfaqja e korbit ia ndryshoi disi jetën deri në atë masë, sa herë- herë kishte përshtypjen se aty po jetonte vetë i dytë dhe vetë i dyti ishte më e lehtë për ta përballuar atë vend. Kështu iku mjaft kohë sa ndodhi ajo që pritej të ndodhte prej kohësh. Kuajt nuk u kthyen. Nuk erdhën as natën tjetër dhe u detyrua t’i kërkonte dhjetra milje larg. Kuajt nuk ishin askund. Ishin zhdukur.Do të ishte zhdukur edhe ai kur kthehej, do të kish humbur në atë gjysmëshkretëtirë, po të mos ishte korbi që i korrigjonte udhën. Me sa dukej ishte më i zoti se korbi i Noes. Noe kish nisur korbin të parin për të gjetur tokë, po ai nuk kishte gjetur. Kështu thoshte bibla.
Pronari ishte i bindur që tufa e tij kishte rënë pre e gjahtarëve të kuajve të egër, por megjithatë gjithë fajin ia hodhi Albertit. I tha që do ta çonte në gjyq, që do ta fuste në burg. Nuk i dha rrogën e muajit dhe iku pa e marrë me vete. Alberti mendoi që duhej të nisej menjëherë sa nuk ishin mbuluar gjurmët e makinës së pronarit. Mori disa shishe plastike me ujë, disa ushqime në një trastë dhe u nis. Po ku ishte korbi? Ai kishte vënë re që korbi zhdukej kur vinte pronari. Priti, po nuk mund të priste gjatë. Ishte i bindur se po të ishte ai korbi që njihte, do t’i vinte pas. Dhe kështu ndodhi. Dëgjoi një “krrau” të zgjatur, të dhimbshme pas krahëve e pastaj korbi i doli përpara këmbëve. Bëri një hap, por korbi vetëm sa u spraps dhe nuk i lëshoi udhë. Kështu disa herë. Ky ishte kulmi.Nuk donte ta linte të ikte. Atij i erdhi të qante aty. T’ia jepte kujës. Si ishte e mundur që në tërë jetën e kishte dashur vetëm një korb? Apo e kishin dashur dhe ai nuk e kishte marrë vesh? U ul dhe e përkëdheli korbin. Herë të tjera korbi nuk e kishte lënë ta prekte. Me sa duket kjo ishte një ndarje, ishte fundi. Nuk ishte ndarë nga ndonjë i afërm në jetë, se nuk kishte të afërm. Aty mësoi se çfarë ishte ndarja. Po ndahej me një të fisit të tij, të gjirisë së tij që, fillonte prej njëmijë vjetësh dhe një milion vjetësh…
E mënjanoi korbin dhe u nis, po korbi nuk iu nda.
-Do të vish me mua?
Përgjigjja ishte një “krrauuu” e stërzgjatur.
-Po ti sikur je patriot? Ti nuk e braktis atdheun…
Hell!- tha korbi. Ferr…
A mos donte të thoshte ai që tani atdheu i tij ishte kthyer në ferr?
Vështroi korbin me ngulm. Ai ishte një zbulim piramidash. Kurrë nuk do të arrinte ta deshifronte deri në fund.
U nis duke i hedhur edhe një vështrim tjetër asaj që po linte pas. Sa kishte ndenjur aty? Tani kjo nuk qe e rëndësishme, sepse i dukej si tri ditë. Nuk do të ishin të rëndësishme as vitet që do të rrinte në Sidnei, deri në atë ditën që përfitoi nga një vendim i qeverisë për të kthyer falas në vendlindje emigrantët pa leje qëndrimi. Në kryeqytet ai befasua nga një ndërtesë shumëkatëshe. Hoteli “Kent”. Po i kujt ishte ky hoteli “Kent”? I thanë që ishte i Jani Papajanit. Po kush ishte ky Jani Papajani? Jani Papajani ishte ai burri me mustaqe që po fliste me atë kamarierin… Iu afrua dhe i kërkoi punë. I kërkoi punë duke i përmendur emrin me shumë mirësjellje: zoti Papajani…
-Nuk mund të marr të moshuar, po lëre që s’kam punë- u përgjigj Papajani duke i hedhur një gjysmë vështrimi.
Kishte bërë një budallallëk. Ai tjetri kishte përmendur moshën. Po iskur ta dinte për atë këmbën e gjymtuar?
-Unë mund të bëj një reklamë të jashtëzakonshme për ju!- tha, megjithatë Alberti.
-Reklamë? Çfarë reklame?
-Kam këtë që flet- tha Alberti, duke i treguar korbin në kafaz.
-Flet? Pa ta shohim…- u gjallërua Papajani.
Korbin nuk pati burrë ta bënte të fliste. Pesë minuta, dhjetë që ishin sa një shekull për Papajanin dhe sa një vdekje për Albertin.
-Përralla!- tha Papajani dhe i ktheu shpinën.
Po pikërisht në atë çast, pikërisht në atë çast, korbi e thirri në emër. E thirri butë, me një zë miklues dhe joshës: Papajani…
Pronari u kthye i befasuar dhe mendja e tij prej biznesmeni vendosi ta merrte në punë në të dhjetën e sokondës. Pak ditë përpara ishte përuruar hoteli “Sheraton” dhe kishte pasur rrjedhje klientësh. Korbin e vendosën në një sallon të vogël që kishte vetëm katër tavolina dhe ishte një separé për VIP- at e kryeqytetit. Mosha e tij bëri përshtypje të madhe. Njëmijë vjeç? Po a ishte e mundur? Mundet! Ai ishte kaq i madh, kaq krenar, kaq madhështor… Po kur do të fliste ai? E pritën gjatë, ndërsa hanin bukë dhe bënin shaka të rënda me njëri- tjetrin. Mes tyre binte në sy pronari i naftës, bos Mihali, një tip gazmor, që e kishte filluar nga hiçi dhe ishte gdhirë milioner. Nuk e thërrisnin me emër, sepse atë e përkëdhelte emri “bos”.
-Na e hodhe me korbin, o Papajani- tha bosi, duke vështruar shtrembër Albertin që rrinte në këmbë pranë kafazit të korbit.
-E ka me të tekur…- u përgjigj Papajani, që atë çast kishte dëshirë ta zbonte me shqelma Albertin.
-Ai me të tekur e ka , po nuk e kam unë!- vazhdoi bosi me një ton të irrituar, po pastaj ndërroi menjëherë. Tha dikush diça pikante dhe plasi gazi, po si gjithnjë pas gjërave pikante vinte zbatica dhe këtë zbaticë kishte pritur korbi për të thirrur tri herë: Bos! Bos! Bos!
Bosi rrahu shuplakat me triumf. Ai u ngrit me një copë mishi në pirun dhe e pyeti Albertin nëse e hante mishin.
-E ha,por… Por nga dora ime…- u gjet ngushtë Alberti.
Ditët dhe netët që pasuan korbi u bë një llafazan i klasit të parë. Përmendte emrat e të gjithëve, pa e dalluar se i kujt ishte emri.Vetëm bosin e dallonte. Kur i thërriste emrin, kthehej nga ai si një akademik me togë të zezë. Kishte nisur edhe të përshëndeste, por vetëm bosin: Mirëmëngjes bos! Mirëmbrëma bos! Nganjëherë i ngatërronte këto dhe e vinte mëngjesin në mbrëmje dhe mbrëmjen në mëngjes dhe kjo ndodhte, sepse aty kishte gjithë kohën dritë. Korbit i mungonte errësira për të bërë ndryshimin. Papajani ishte në qiellin e shtatë nga suksesi. Edhe Alberti ishte diku në qiell, po kuptohet shumë më poshtë.
Megjithatë lumturia me pronarët nuk është shumë e gjatë.Ndodhi një ngatërresë në hotel dhe ata ia veshën korbit. Pronari i tha ta linte punën pa menduar gjatë. Tjetri nuk u mbrojt. Nuk dinte të mbrohej. E mori disi natyrshëm, sepse shkelmi i dëbimit kishte qenë diçka e natyrshme për të. Deshi të merrte korbin, por e penguan bodiguardët. Njëri prej tyre i vuri edhe dorën në gjoks. Ky ishte atdheu në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij… Iku kokulur, sepse nuk mund ta kundërshtonte atdheun as në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij as në ditën e tij të fundit… Po si mund të ndahej nga korbi? Që të ndaheshin, duhejtë vdiste njëri prej tyre: ose ai ose korbi! Nuk mund të mendonte tjetër veç kësaj. Nuk mund të mendonte se mund të kthehej një ditë prapë aty. Nuk mund ta imagjinonte që korbi do të kyçte sqepin dhe as do të fliste as do të hante. Nuk mund ta nendonte që bosi do ta detyronte Papajanin ta merrte sërish në punë! Bosi i kishte thënë që ai ishte një hajvan e gjysmë! Si nuk e kuptonte që korbi po ngordhte për të zotin?
Fshiu faqet. I kishin rrjedhur sytë dhe nuk e kishte kuptua. Pleqëri… Për një çast ai e krahasoi korbin me një hidalg të vërtetë të mesjetës, që u kthente shpinën lotëve të mirënjohjes, apo të trishtimit…Dhe ishte më e pakta që mendoi, sepse në atë çast mund ta ngrinte korbin në një hyjni. Mos po e tepëronte? Po a nuk ishte një kohë që shumëçka mund të zinte vendin e një hyjnie? Po ç’jetë ishte kjo? Ç’djall kohe ishte, kur të kthente sërish në jetë një korb?
Sendet transcendentale
Të përfytyrosh një dialog me njerëz të kohërave të ndryshme është të ngulmosh në një takim, që nuk ka ndodhur, bile s’do të ndodhë kurrë.
Përfytyrimi e tejkalon realitetin si për të vërtetuar me një anë të një trilli intelektual se përveç tri përmasave gjeometrike të hapësirës është dhe përmasa e katërt, kaq shumë e diskutuar dhe e mohuar. Po bota e artit (ajo e Homerit) e kapërcen botën euklidiane.
Tentojmë provat e një dialogu. Karakteri konvencional ka përparësi për të shtjelluar një “seancë spiritizmi” krejt origjinale dhe të veçantë të çdo personaliteti. Trashëgimi gjenetik, përcaktimi i ADN-së, i formulave të hormoneve e kromozoneve nuk e di se çdo të zbulonte për shpjegimin e tipit biologjik. Me sa duket misteri i talentit që mbart subjekti njerëzor do të mbetet gjithmonë një mister, ndoshta i ligjeve që nuk do të zbulohen kurrë.
Dita e Parë e lindjes ka ditën e Dytë, ditën e vdekjes. Pra midis dy ditëve (të shënjuara) janë të gjitha ditët e tjera biologjike, pastaj koha e amshimit nuk është më biologjike, por thjesht minerale dhe është gjithmonë diçka, ose gjithçka përtej.
Përtej! Jo në mes!
Por asnjë njeri nuk e zgjedh vetë lindjen, ose vdekjen. Vetëdija është mes caqeve, limitit. Kjo dihet. Por nuk konceptohet. Me njeriun lind imagjinata. Njeriu vdes. Po imagjinata nuk vdes.
Homeri nuk ka varr. Dantja ka varr. A është varri i të dytit përparësi mbi të parin? Aspak. A është mungesa e varrit të të parit mungesë për të dytin? Aspak!
Po si vallë të bisedosh me secilin veç e veç? Ose me të dy sëbashku?
Shkrimi është fantazma e përjetshme e shkrimtarit të vdekur.
Bibliotekat janë Hadi i madhërishëm i këtyre fantazmave, por jo i eshtrave.
Tërë alfabetet koncentrojnë fonetikë. Tinguj. Por vetë alfabetet janë grafika të të pazëshmëve. Prania e lexuesit me librin është komunikimi i mrekullueshëm i shurdhmemecëve të shenjtë. Komunikimi është syri, paradhoma e mendjes, ftillesa e shpirtit. Heshtja është triumfuese, e lemerishme. Idetë janë qenie të padukshme, pa laringe.
Imazhet artikulohen sipas një alfabeti që s’shkruhet, sipas një sintakse që s’dihet. Imazhet s’përkthehen. Perceptohen.
Çdo libër është të korrësh drithin e ëndrrave.
Librat as rënkojnë, as qeshin. Vetëm heshtin. Janë eukaristia më e jashtëzakonshme e qytetërimeve, tragjedive, marrëzive, frikërave dhe shpresave.
Sende transcendentale, të pakrijuara nga Zoti në sagën hekzagonike të krijimit si projekt hyjnor. Përjashtime. Mbase herezi. Kundërprojekt!
Kulti i Amonit në Durrës
Kulti i ujërave në Durrësin antik është i pranishëm në shekuj. I dyzuar, si kult i detit dhe i ujërave të pijshëm. Uji si simbol dhe ekzistencë, si mit dhe pjellori, si natyrë dhe jetë njerëzore. Kemi dëshmi skulpturore që flasin.
Pranë një shtëpie të lagjes nr.5 të qytetit, janë zbuluar rastësisht dy pllaka mermeri (38x25x9) me dy portrete në reliev të lartë. Portretet, që janë të përafërta, paraqesin një fytyrë të moshuar gazmore, me flokë e mjekër të gjatë, sy të mëdhenj e të qeshur, mollëza të ngritura e gojë të hapët.
Anash ballit të ngushtë i harkohen dy brirë dashi lidhur me një kordele në mes.
Brenda gojës së hapur përsëtepërmi shihet një kanal i vogël cilindrik që e tejshpon pllakën. Kjo karakteristikë, në mënyrë të veçantë, tregon se të dyja pllakat kanë qenë aplikuar si detaje të arkitekturës dekorative në një fontanë antike.
Fontanat antike zbukuroheshin me kolona e pilastra ku aplikoheshin protome figurash të ndryshme, si luanë, dema, satirë etj.
Nga gojët e hapura të këtyre figurave rridhte pa ndërprerje ujë, që sillej deri aty me anë tubash balte, apo edhe prej plumbi.
Pikërisht një fontanë të tillë duket se i përkisnin edhe dy pllakat prej mermeri që përmendem. Me funksionin që përmendëm më lart, përveç gojës së hapët dhe kanalit të vogël cilindrik brenda saj, në dy pllakat tona lidhet dhe realizimi ideor i skulpturës, sidomos përsa i përket gdhendjes së cullufeve të gjata të flokëve dhe të mjekrës, që të japin përshtypjen se janë lagur nga uji që rrjedh prej gojës, vetë figura e paraqitur është një figurë bakike, ose ndoshta vetë Baku, në këtë rast i përdorur si simbol i energjisë dhe i freskisë së natyrës, që ushqen jetën dhe gëzimin.
Relievet në fjalë datohen në shekullin II e.s.
Është koha, kur siç dihet, Durrësi është pajisur me një ujësjellës monumental, që sillte ujin nga lumi i Erzenit.
Ka mundësi që figurat bakike në këtë rast të personifikojnë në një farë mënyre edhe vetë lumin e Erzenit (janë të njohura në antikitet parafytyrime hyjnish të lumenjve me fytyrë njeriu dhe brirë). Sidoqoftë, këto relieve përfaqësojnë një monument antik, ende të paidentifikuar, me vlera arkitektonike e artistike; ato e plotësojnë serinë e skulpturave dekorative të muzeut arkeologjik të Durrësit me një subjekt krejt të ri, që s’ishte ndeshur deri tani, as këtu dhe as në ndonjë qendër tjetër antike të vendit tonë
Çështja është: çfarë përfaqësojnë në të vërtetë këto figura të çuditshme? Ato janë skulptura të funksionalizuara për fontanat e ujit për qytetin dhe banorët.
Ato përcjellin edhe simbolikë edhe mendësi të caktuara mitologjike.
Mendoj se perceptimi i tyre është më tepër sinkretik.
Brirët e dashit janë element identifikues. Ato janë atribut i kultit helenistik të Zeus Amonit, me prapavijë mitologjike egjiptiane dhe libiane.
Në Durrës është gjetur një pamje skulpturore e kultit të Serapisit i cili afrohet në këtë hulli rituale. Figura e Dionisit (Bakut) nuk ka brirë dashi, prandaj figurat e gjetura s’mund të quhen bakike.
Por tiparet e fytyrave të dy pllakave të kujtojnë megjithatë tiparet bakike, ose atë të maskave komike teatrore. Flokët dhe mjekra e gjatë janë elemente të ikonografisë së hyjnive lumore, si p.sh. Hyut Vjosë (skulptura e tij ndodhet në Muzeun Historik Kombëtar).
A janë dy relievet figura të lumit të hyjnizuar të Erzenit?
Teza është interesante, por jo mbushamendëse. Duhet argumentuar.
Elementi më kryesor janë brirët e dashit, lidhur me një kordele. Kjo është pika ku unë ngulmoj. Në Libi Amonin e paraqisnin si Zeusin por me brirë dashi dhe e adhuronin në oazin e Sivas (tempull orakullor mbi ujëra të pijshme).
Për grekët ky hy quhej si Amon Egjiptiani, për romakët si Amon Libiani.
Në epokën romake Durrësi qe qendër e madhe edhe e kulteve të ndryshme.
Pra edhe e kulteve nga Egjipti, ose Libia.
Fytyrat e relieveve janë pak të karikatizuara, pra groteske. Kjo e afron me kultin e Panit, i cili kishte brirë dhie dhe mjekër të gjatë.
Pani lidhej me nimfat e ujërave.
Brirët e dashit më shtyjnë të mendoj se këto relieve të shekullit II e afrojnë identifikimin më tepër tek Amoni Libian i romakëzuar, por jo pa një sinkretizëm me ikonografinë e hyut Pan. Një sintezë vendase.
“Madona e ulur” e Rafael Santit në Durrës
Lindi në Urbinë të Italisë 5 shekuj më parë piktori gjenial Rafael Santi, kryeveprat e të cilit do të mbeteshin në shekuj në fondin e artë të kulturës botërore.
Rafael Santi jetoi dhe punoi në një epokë të vrullshme e të rëndësishme të historisë. Me artin e tij të pavdekshëm, ai u bë një nga titanët e Rilindjes Evropiane.
Në shekullin XV Skënderbejada shqiptare kishte mbrojtur portat e Europës dhe të kulturës së re humaniste nga vërshimi kobzi i perandorisë osmane, duke dhënë kështu ndihmesën e vet në zhvillimin e lulëzimin e kësaj kulture.
Në vitin 1508, Rafael Santi erdhi dhe u vendos në Romë, ku zhvilloi veprimtari të larmishme.
Pikërisht, në këtë vit, në Romë ka qenë edhe humanisti i madh shqiptar nga Shkodra, Marin Barleti, i cili kishte sjellë për ta botuar dorëshkrimin e tij të historisë së Gjergj Kastriot Skënderbeut. Libri i Barletit u botua midis viteve 1508-1510.
A ka mundësi që Barleti të ketë qenë njohur edhe me Rafael Santin? Kjo është një çështje që vlen ta gjurmojnë e ta saktësojnë historianët.
Rëndësi ka vetëm fakti se në vitet që Rafaeli u bë i famshëm me artin e tij të pikturës, si një nga figurat e mëdha të humanizmit e të artit rilindës edhe shqiptarët, nxorën në këtë lak kohor figura të përparuara të kulturës së Rilindjes Evropiane.
Midis tyre do të përmendim, përveç Marin Barletit, edhe Marin Biçikemin, Leonik Tomën, Mikel Marulin, që ishin filozofë, poetë, astronomë, si dhe piktorin shqiptar në Venedik, me emrin Mark Bazaiti, bashkëkohës i Rafaelit.
Emri dhe fama e Rafaelit i kaloi prej kohësh kufijtë e Italisë.
Veprën e tij gjeniale e kanë njohur dhe vlerësuar edhe shqiptarët.
Në vitin 1905, në kolegjin arbëresh të San Demetër Koronës, në Itali, piktori i njohur i traditës sonë, shkodrani Ndoc Martini, do të pikturonte afreskun e Rafaelit, si një simbol të pikturës në përgjithësi, duke treguar kështu nderimin e tij për të.
Shprehja “piktor si Rafaeli” është përdorur shpesh, për të cilësuar disa piktorë të shquar shqiptarë të shekullit XIX e të fillimit të shekullit XX.
Sot në fondin e Muzeut të Artit Mesjetar, në Korçë, ruhet një tablo e ardhur nga qyteti i Durrësit (siç është e shënuar në pasaportën e saj shkencore). Sipas specialistëve si kohë, i takon fundit të shekullit XVIII ose shekullit XIX.
Kjo tablo është një kopje e çmuar dhe me vlerë e pikturës “Madona e ulur” e Rafaelit, që historianët e artit e kanë quajtur një nga kryeveprat e tij.
Origjinali i kësaj pikture sot ndodhet në pinakotekën e Firences, në Itali.
Si dhe qysh është kopjuar kjo pikturë e famshme dhe, më kryesorja, kush e kopjoi me kaq besnikëri, shije dhe art?
Këtyre pyetjeve tani për tani nuk mund t’u përgjigjemi saktë.
Kopja e pikturës së Rafaelit është realizuar me mjeshtëri. Natyrat janë të gjalla, harmonike, të ëmbla e të fuqishme.
Madona është një grua e re, shumë e bukur, “tipike rafaeleske”, me një shami mbi kokë, me një fëmijë mbi prehër dhe pranë tij një fëmijë tjetër. Shprehja e tri figurave njerëzore është plot dritë dhe jetë.
Fakti që në Shqipëri e pikërisht në Durrës ka qenë edhe një kopje e një kryevepre botërore tregon qartë vlerësimin ndaj artit e në veçanti të pikturës.
Po nga qyteti i Durrësit është edhe një pikturë tjetër me vlerë, e punuar sipas manierës dhe shkollës së Rafaelit.
Piktura në fjalë ruhet brez pas brezi në një familje durrsake. Është një portret i një vajze, të re me flokë të gjatë, e cila në njërën dorë mban një lule të vogël. Në telajon e pikturës, që është e dëmtuar nga koha, është shkruar me germa romake edhe viti 1518.
Faktet e mësipërme flasin qartë dhe janë dëshmi e vlerësimit dhe e nderimit të Rafaelit në Shqipëri si dhe e ndikimit të tij si kryemjeshtër i pikturës, që u ka shërbyer njerëzimit përparimtar dhe popujve.
Të dhëna të reja për piktorin Mark Bazaiti
Piktori shqiptar Mark Bazaiti ka jetuar në vitet 1460 deri 1530 në dhe të huaj, larg atdheut. Ai ishte një nga piktorët e mëdhenj të Rilindjes Europiane, një talent i fuqishëm i popullit tonë, që krijoi kryevepra artistike, që sot ruhen në galeri e pinakoteka në vende të ndryshme të kontinentit, sidomos në Venedik të Italisë.
Për shqiptarësinë e Mark Bazaitit për herën e parë ka shkruar studiuesi F. Babinger. Në një studim të tij të vitit 1962, ai shënon: “Nxënës i piktorit të njohur Alvise Vivarini nga Murano ka qenë në vitin 1470, nënkuptohet në Venedik ose në Friuli, një piktor i përmendur me emër, Mark Bazaiti, që në vitin 1530 i mbyll sytë e vdes.
Nuk janë të pakta veprat e tij si në Venedik, ashtu në Padovë, por edhe në vende të tjera ku gjenden shumë vepra që i përkasin një arti fisnik.
Forma e emrit Bazaiti me sa duket është një emër i një familjeje shqiptare, i një familjeje stratiotësh”.
Profesor Eqrem Çabej e mbështet këtë tezë të Babingerit, duke shkruar disa vite më vonë: “Mendimi i F. Babingerit që Mark Bazaiti, piktor i njohur venecian i viteve 1500-1530 të ketë qenë shqiptar gjen vërtetim tani me faktin e diktuar prej nesh, që një familje me emër Bazaiti ka edhe sot në qytetet të Delvinës”.
Mark Bazaiti ka punuar së bashku me Alvise Vivarinin (1446-1502) e, me sa duket, nuk kanë pasur ndryshim të madh në moshë.
Më 1502 mjeshtri venecian Alvise Vivarini vdes, duke lënë përgjysmë pikturimin e kishës së Frarëve në Venedik.
Nga viti 1503 deri në vitin 1510 Mark Bazaitit i besohet pikturimi i këtij monumenti të madh, duke u quajtur i denjë për të vazhduar veprën e piktorit të vdekur.
Mark Bazaiti e përfundon me sukses të plotë ndërmarrjen e pikturimit të kishës së Frarëve. Në pikturat e tij ka një forcë të madhe artistike, ka realizëm e ngjyra harmonioze e të ëmbla. Kohët e fundit, duke shfletuar një guidë artistike të monumenteve të qytetit historik të Venedikut, gjetëm edhe një të dhënë me interes të veçantë për Mark Bazaitin.
Është fjala për një poezi me dy vargje (një distikt) në latinisht, që është gdhendur në altarin e kishës së Frarëve e që lidhet me emrin e piktorit shqiptar Mark Bazaiti.
Vargjet në latinisht janë këto:
“Quod Vivarin tua fatali morte nequisti
Marcus Bazaitus nobile prompist opus”.
Këto vargje në shqip kanë këtë kuptim:
“Atë që ti, Vivarin me vdekjen tënde fatale nuk e përfundove dot,
Mark Bazaiti e përfundoi si vepër madhështore”.
Kjo poezi e shkurtër dhe kushtimore tregon qartë për vlerësimin e nderimin e bashkëkohësve për të dy piktorët, duke theksuar rolin e Markut, për përfundimin e pikturimit të monumentit të madh të Frarëve.
Po kush e ka bërë këtë poezi dyvargëshe në latinisht?
Dihet se në Venedik ka pasur një komunitet shqiptarësh, të cilët ishin edhe të organizuar në një shoqëri, të quajtur “scuola albanese”, – “shkolla e shqiptarëve”.
Midis shqiptarëve kishte edhe shumë të ditur. Dihet se në Venedik ka jetuar edhe Marin Barleti e se këtu ai ka botuar veprën e tij “Rrethimi i Shkodrës”, më 1504.
Pra, në vitin 1504 ka shumë mundësi që Barleti të jetë takuar si shqiptari me shqiptarin edhe me piktorin Mark Bazaiti, i cili ishte një personalitet i njohur artistik i Venedikut.
Shqiptar ka qenë edhe piktori tjetër i Venedikut, Viktor Karpaçi, si dhe shumë artizanë e tipografët Mateo e Bernard Vitali. Poezia kushtuar Mark Bazaitit është bërë më 1530 ose pak më vonë, dmth pas vdekjes së piktorit tonë.
Atë mund ta ketë bërë edhe ndonjë nga shqiptarët e ditur të diasporës, që jetonte në Venedik
Tri harta të lashta
Tri harta të lashta që lidhen me gjeografinë e Shqipërisë dhe Ballkanit, në shekujt XVI-XVII, i janë dhuruar arkivit të Muzeut Historik Kombëtar në Tiranë nga qytetarë të ndryshëm.
Njëra nga këto harta me origjinë nga hartografët venedikas, i takon një figure të njohur të shekullit XVI, me emrin A.C Coroneui.
Ai ka realizuar një hartë që përfshin Dalmacinë, tipografinë e gjirit të Kotorrit si dhe Shqipërinë e Veriut, ku bën pjesë edhe gjiri i Drinit në Lezhë.
Harta ka shënime tepër interesante për trojet dhe qytetet shqiptare si: Ulqini, Shkodra, Lezha, duke përfshirë edhe një pjesë të Kosovës, siç është Prizreni.
Duke studiuar këtë hartë, pohojmë: toponimet e shënuara paraqesin një interes shumë të madh, sidomos në pikën gjeografike të Ulqinit, ku shënohet toponimi ‘Ulqini i vjetër’, i cili ende nuk është eksploruar nga arkeologët”.
Një tjetër hartë që i është dhuruar arkivit të Muzeut Historik Kombëtar, i takon vitit 1695 dhe tregon gjeografinë e Detit Mesdhe të Gadishullit Ballkanik dhe Gadishullin Apenin.
Në pjesën e Shqipërisë së kësaj harte përmenden; qyteti i Durrësit, Shkodrës, Vlorës, si dhe qyteti i Elbasanit i shkruar në formën “Elbazan”.
Ky toponim është interesant, sepse i afrohet shumë shqiptimit të sotëm.
Po këtij viti i përket dhe harta tjetër që paraqet Shqipërinë si dhe pjesën e Dalmacisë.
Monumente hebraike në Elbasan
Një nga temat më interesante të lidhjeve të ndërsjella në rrafshin ndërkombëtar të shqiptarëve me hebrenjtë ka në thelb përvojat ose monumentet e llojit intelektual që ekzistojnë në Shqipëri. Kjo traditë fillon të paktën që nga shekulli i parë i erës sonë.
Sipas historianëve, kjo përkon me ardhjen e hebrenjve për herë të parë në brigjet e Shqipërisë. Disa nga qendrat më të veçanta të hebrenjve në Shqipëri kanë qenë Vlora, sidomos pjesa e Orikumit, që në mesjetë njihej me emrin Jeriko, një emër biblik i qytetit që përmendet në Bibël.
Po kështu, një qendër e rëndësishme e hebrenjve në atë periudhë kanë qenë edhe Elbasani e Berati. Elbasani është bërë qendër e preferuar e tyre, si një qendër e Shqipërisë sidomos pas ardhjes së hebrenjve nga Filipi i dytë i Spanjës, që i përzuri nga vendi i tyre.
Në Elbasan, dëshmi e kësaj historie ka qenë një sinagogë që ruhet akoma edhe sot me një pjesë arkitektonike të Sinagogës, që është ylli i Davidit, i gdhendur në gur.
Sipas të dhënave, ka pasur edhe një Tora, që është Pesëlibërshi i Profetit Moisi, që ka qenë një nga më të vjetrit e traditës hebraike.
Për fat të keq, kjo lloj Tora nuk ekziston më.
Elbasani vetëm si rezultat i hulumtimeve të një koleksionisti të shquar privat ka disa objekte unikale që tregojnë lidhjen e hebrenjve me Shqipërinë.
Ndër këto objekte vlen të përmendet një vepër, e cila ka qenë si brez i një veshjeje hebraike, e në qendër ka yllin e Solomonit, që është prej sermi dhe argjendi, i punuar në mënyrë dekorative.
Ky brez është një element shumë interesant. Ky objekt natyrisht ka qenë posedim i veshjeve të një hebreu që kanë qenë në Elbasan.
Ndërkaq ekziston edhe një kapak prej argjendi i cili ka qenë i lyer me ar, i cili ka mbajtur brenda tij një libër shumë të rëndësishëm i cili duhet të ketë qenë një vepër e rëndësishme e fillimit të shekullit 20.
Kapaku metalik i këtij libri të rëndësishëm Talmudist, ka qenë në Bibliotekën e famshme të Manastirit të Gjon Vladimirit në Elbasan, i cili u dogj në vitin 1944 nga gjermanët.
Ky kapak përbën një vepër arti si dhe një objekt të klasit të parë.
Por është e habitshme se si në Elbasan ekzistojnë edhe disa libra, në mënyrë të veçantë Bibla hebraike, e cila në ndryshim me biblën katolike ose protestante bazohet më tepër në disa libra themelorë, që ka Testamenti i Vjetër, siç është Libri i Gjenezës, Libri i Isasë, Libri i Danielit, Ekleziastit, libra të cilat janë edhe shkruar në gjuhën arramaike të hebrenjve, por që përbëjnë një lloj Bible, që u formulua për herë të parë në shekullin e 17 dhe filloi të botohej në mënyrë tipografike nga tipografia e Amsterdamit në Holandë.
Është një histori shumë interesante e këtij shekulli, sepse ky shekull lidhet edhe me shfaqjen e një tradite që lidhet edhe me Shqipërinë siç është shpallja e një mesie hebre siç ishte Sabaxevi, që quhej edhe mesia e rremë, i cili shpalli Mesinë e tij në Izmir, në vitin 1666 që pastaj nga Sulltani i kohës u internua e u konvertua në fenë islamike dhe vdiq në qytetin e Ulqinit.
Në këtë periudhë ekziston kjo Bibël e cila është një botim luksoz i kohës.
Bibla lexohet nga e djathta në të majtë sipas alfabetit hebraik dhe është botuar në vitin 1705 në Amsterdam.
Ky libër ka një rëndësi të madhe sepse nuk është një bibël e thjeshtë, nuk është një riprodhim grafik e fonologjik në gjuhën hebraike por ka disa shkrime në latinisht që kanë të bëjnë me atë që quhen komente.
Në të ka shumë emra njerëzish të rëndësishëm të cilët kanë bërë komente, pra është një mendim teorik dhe debatues me të cilin është shoqëruar Bibla Hebraike.
Ajo ka disa gravura të rëndësishme që përbëjnë një vepër arti në vetvete.
Kjo vepër duhet të ketë qenë e një personi shumë të rëndësishëm të cilin studiuesit nuk kanë mundur ta zbulojnë, megjithëse ka disa shënime, ku një prej tyre thotë se një nga njerëzit që ka pasur në dorë këtë libër është Domus Johanes Mari Kalon, domethënë një prift, me origjinë nga Spanja.
Bibla Hebraike që ruhet në Elbasan, është një nga librat më të çmuar në bibliografinë e librave hebraikë në Shqipëri që nuk e ka as Biblioteka Kombëtare.
E veçantë dhe e çuditshme, është se ky libër ekziston në arkivin e një koleksionisti privat në Elbasan.
Libri tjetër i cili është botim më i vonë është më i plotë dhe që ka një kompozicion tjetër është një Bibël Hebraike e cila është botuar nga Vanter Hokt, në Lipsae në vitin 1839.
Ky libër nuk ka momente në gjuhën latine dhe është një riprodhim i biblës së përzgjedhur hebraike që e kanë edhe sot hebrenjtë dhe që quhet pjesë e Talmudit të tyre, jo pjesë e Biblës së krishterë, sepse dihet që hebrenjtë dhe krishterimi, janë të dallueshëm nga njëri-tjetri megjithëse kanë lidhje.
Aktualisht janë katër objekte, pa llogaritur edhe ato që ndodhen në Muzeun Etnografik të Elbasanit, në mënyrë të veçantë ai i gdhendjes në gur të Yllit të Davidit, që është simboli izraelit që tregon se komuniteti hebre në Elbasan, ka pasur një pasuri bibliografike.
Ekzistencën e këtyre librave kaq të rëndësishëm e tregon fakti se ata kanë qenë të mbështjellë me kapak metalik.
Në studimet e bëra apo në librat që janë shkruar për raportet e hebrenjve që kanë jetuar në Shqipëri me shqiptarët, ose me vetë hebrenjtë që janë jashtë Shqipërisë nuk dihet të ketë dëshmi kaq të forta si këto objekte të cilat mund të quhen arkeologjike dhe faktologjike.
Deri tani në Shqipëri janë bërë studime në bazë të dokumenteve të shkruara por nuk ka pasur elementë të tillë të cilët janë muzeologjikë e gjallë e pranisë, traditës dhe e vijimësisë në shekuj të hebrenjve në komunitetet e tyre brenda Shqipërisë.
Këto janë objekte muzeologjike të klasit të parë, nuk janë thjesht dokumente të shkruara të cilat kanë karakter arkivor.
Në qoftë se do të bëjmë një histori kulturologjike të Elbasanit, padyshim një mikromuze ose një koncept muzeologjik për këto marrëdhënie, këto katër objekte janë lëndë e parë për ngritjen e tij.