Doli nga shtypi libri i ri i ambasadorit dhe studjuesit të marrëdhënieve ndërkombëtare Shaban Murati “Aleanca e duhur Shqipëri-Kroaci”, botuar nga shtëpia botuese “Albas” me sponsorizimin e Fondacionit të mirënjohur Çamëria “Hasan Tahsini”.
Është libri i parë dhe i vetëm nga një autor në Shqipëria për marrëdhëniet aktuale të Kroacisë me Shqipërinë dhe për politikën e jashtëme të Kroacisë në Ballkan nga pavarësia e saj deri më sot.
Libri përmban analizat profesionale diplomatike të ambasadorit Shaban Murati në harkun kohor të 20 viteve, dedikuar ekskluzivisht politikës ballkanike të Kroacisë dhe efekteve të kësaj politike në planin e marrëdhënieve të atij shteti me shtetet e tjera të rajonit dhe me krejt Ballkanin.
– Publicitet –
Analizat përqendrohen në zhvillimet më domethënëse dhe më siptomatike të diplomacisë dhe të politikës së jashtëme kroate dhe rolin e tyre pozitiv në zgjidhjen e tensioneve dhe të konflikteve rajonale dhe në stabilitetin real dhe afatgjatë të rajonit.
Një bosht kryesor e përbëjnë analizat e marrëdhënieve të Shqipërisë me Kroacinë, të cilat autori i vlerëson në një plan të gjërë diplomatik, historik, gjeopolitik dhe strategjik për rolin e ri dhe peshën e re, që duhet të marrin marrëdhëniet strategjike të Shqipërisë me Kroacin.
Autori rrëfen se qysh në postet e rëndësishme, që ka patur në sistemin e shërbimit të jashtëm të Shqipërisë ka këshilluar dhe ka këmbëngulur në një impostim më realist dhe më efikas të politikës ballkanike të Shqipërisë në një aleancë strategjike me shtetin kroat, me të cilin na lidh anëtarësia e përbashkët në NATO, deti i përbashkët Adriatik dhe një miqësi historike, për të cilën ka shkruar aq shumë albanologu i madh kroat Milan Shuflaj.
Interesi diplomatik dhe gjeopolitik i autorit për vendosjen në plan të parë nga diplomacia jonë në Ballkan të aleancës së duhur strategjike Shqipëri-Kroaci bëhet dukshëm më i qartë në krahasimin me zgjedhjen e gabuar të qeverive dhe të diplomacisë së Shqipërisë, të cilat për motive të paqarta e vendosën aksin e politikës së tyre ballkanike te aleancat e ngushta me Serbinë.
Kjo zgjedhje e gabuar historike u provua një fiasko e plotë për diplomacinë shqiptare, një rrugë humbëse gjeopolitike me dëme të pallogaritëshme për interesat e Kosovës dhe të çeshtjes shqiptare në Ballkan. Libri e shtrin optikën e tij në marrëdhëniet e Kroacisë me shtetet e tjera ballkanike dhe në rradhe të parë me Serbinë si shteti më problematik historik për të gjithë shtetet e rajonit.
Duke zbërthyer aspekte dhe dinamikën e raporteve të tensionuara dhe të konflikteve midis Kroacisë dhe Serbisë në periudhën e pasluftrave të përgjakëshme të Serbisë në ish-Jugosllavi, autori zgjeron kuadrin e analizës së tij gjeopolitike për të kuptuar më mirë lexuesi nevojën e një kthese të madhe në orientimin ballkanik të diplomacisë së Shqipërisë dhe përforcon bindjen pse Shqipëria duhet të ndërtojë marrëdhënie strategjike me Kroacinë dhe jo me Serbinë.
Në analizat e tij për politikën e jashtëme të Kroacisë në Ballkan autori është përqendruar në ato probleme të mprehta, përplasje dhe ngjarje, të cilat kanë një domethënie diplomatike dhe gjeopolitike jo vetëm për marrëdhëniet midis Kroacisë dhe Serbisë, apo të Kroacisë me Slloveninë, Bosnjë-Hercegovinën, Hungarinë, etj, të cilat kanë një efekt direkt ose indirekt në interesat e Shqipërisë, të Kosovës dhe të kombit shqiptar.
Por ato shërbejnë si një udhërrëfyes për zgjidhjet dhe zgjedhjet e Shqipërisë dhe të Kosovës në politikën e tyre rajonale. Sidomos Kosova shpjegon edhe arsyet përse autori mbështet qendrimet dhe politikën e jashtëme kroate kundrejt Serbisë dhe Ballkanit Perëndimor.
Autori i përmbahet qendrimit se kriza jugosllave ende nuk ka mbaruar, sepse ka lënë pa zgjidhur plot konflikte dhe tensione të trashëguara prej saj, të cilat rrjedhin nga politika recidiviste shoviniste e Serbisë ndaj të gjithë popujve dhe shteteve të Ballkanit, ashtu dhe nga politikat e gabuara dhe indulgjente të diplomacisë europiane ndaj Serbisë.
Në këtë linjë analitike autori shpreh mbështetjen për luftën e drejtë të popullit kroat për çlirimin e territorit të vendit nga agresioni dhe pushtimi serb në gushtin e vitit 1995, të drejtën e Kroacisë për reparacione lufte nga Serbia agresore, për qendrimin e Kroacisë ndaj dënimit të kriminelëve serbë të luftës, etj. tema këto për të cilata analogjia të çon te interesat e Kosovës për të njejtat probleme të trashëguara nga agresioni i Serbisë kundër saj.
Me interes është edhe trajtimi i çeshtjeve të kufijve midis shteteve, që dolën nga ish-Jugosllavia, dhe qendrimit të Kroacise në mosmarrëveshjet kufitare me Serbinë apo me Slloveninë del mësimi për Kosovën për rivendikimet kufitare të Serbisë për marrjen e territorit verior të Kosovës në emër të intrigës së “shkëmbimit të territoreve”.
Libri “Aleanca e duhur Shqipëri-Kroaci” sjell tematikë dhe problematikë të re diplomatike dhe gjeopolitike, si kontribut i ri në korpusin e veprave të autorit për mendimin e ri diplomatik shqiptar.
Në këtë kuadër libri ngjall dhe duhet të ngjallë në rrethet e interesuara diplomatike, zyrtare dhe akademike, një debat për një rivlerësim të orientimeve strategjike në Ballkanin Perndimor, që duhet të ndërmarrin qeveritë dhe diplomacia e Shqipërisë.Nacional

Thuhet se në botën e teatrit klasik është i njohur fakti që tragjeditë e Shekspirit janë elementet që i hedhin më shumë dritë komedive të tij. Dhe këtu dikush do të pyesë veten se si mund të ndodhë kjo?

Kjo ndodh pasi komedia për autorin nuk ka qënë një “rrugë e shkelur” dhe e “sigurt”!siç ishte psh. për Aristofanin në antikitet ose për Molierin në Rilindjen franceze (koha e lindjes së periudhës së klasicizmit). Prandaj nëse i referohemi bibliografisë ndërkombëtare kuptojmë menjëherë që “komedia Shekspiriane” është më tepër një dramë satirike me simetri të kundërta, sesa një komedi e mirëfilltë. “Nata e Dymbëdhjetë” është padyshim një vepër e tillë.

Këtu ndoshta duhet thënë se qëllimi i autorit, sigurisht që ishte argëtimi i publikut. Madje vepra është shkruar me rastin e natyrës festive që krijohet në fundvit, gjatë natës së dymëdhjetë pas Krishtlindjeve, ku Shekspiri i dha veprës një strukturë pothuajse “farsike”, duke përfshirë shpesh muzikë dhe vallëzim klasik.E çuditshmja është se pavarësisht shkëlqimit dhe humorit të veprës, në sfond fshihet një ton hidhërimi që do e gjejmë haptas tek të gjitha pothuajse personazhet që veprojnë.

Historia fillon me një anijembytje, ku dy binjakë me një prejardhje fisnike, Viola dhe Sebastiani, ndahen, duke menduar të vdekur njëri-tjetrin. E vetme dhe e pafuqishme, Viola vendos të vishet si djalë dhe, me emrin Cesario, prezantohet me Dukën Orsino, i cili e punëson si shërbëtorin e tij, duke i besuar t’i dërgojë letrat e tij të dashurisë së dashurës së tij Olivia. Olivia, megjithatë, kundërshton me forcë ndjenjat e tij, duke pretenduar se vajton vdekjen e babait dhe vëllait të saj. Ndonëse e dashuruar fshehurazi me Orsinon, Viola i përgjigjet me përkushtim detyrës ndërsa Olivia papritur dashurohet me shikim të parë me ‘Cezarion’. Në të njëjtën kohë, Olivia shndërrohet në një mollë sherri mes naivit Sir Andre dhe Malvolios, i cili, i joshur nga megalomania e tij, bije viktimë e një komploti të sajuar nga shërbëtorja e djallëzuar Maria.

Gjithmonë brenda linjës të lehtë dhe sarkastike të humorit anglosakson, Shekspiri prek mjeshtërisht edhe tema taboo për kohën, si dashuria, zia dhe pushteti.

Zgjedhja regjisoriale dhe përpunimi dramaturgjik nga regjisori grek Dimitris Milonas është e qartë, pasi që në pesë minutat e para ai e trajton shfaqjen si një “komedi të pastër” që provokon puplikun të qeshe. Në total dhe për rreth dy orë, mund të them me siguri se në skenën e teatrit historik A.Z. Çajupi shfaqja ka një nivel interpretimi pa dyshim të lartë. Regjisori na ka hijeshuar në një shfaqje me stil të veçante që tregon se si vijen në skenë komeditë e Shekspirit jashtë, përmes muzikalitetit dhe nodalitetit gazmor.

Lëvizja dhe koreografia, e trupës së aktorëve ishte e drejtpërdrejtë dhe groteske, në përputhje absolute me këndvështrimin regjisorial të shfaqjes. Aktorët, me lëvizje delikate, kryesisht për nga aftësitë e tyre interpretative, duket se e realizuan misionin e tyre të vështirë.

Më konkretisht, Guri Koco me artikulimin e tij shumë të mirë, gjendjen e shkëlqyer fizike dhe talentin e tejmbushur shpalos në skenë me një natyrshmëri të admirueshme rolin e Malvolio.

Guri përvijon me tepër bindje dhe pa ekzagjerime, botën emocionale të një shërbëtori megaloman që dashurohet me Olivian, duke e zhytur spektatorin me interpretimin e tij në një det emocionesh tragjike.

Si katalizator i shfaqjes qendron Zamira Kita në rolin e Marias. Aktorja e mirënjohur duke kontrolluar plotësisht mjetet e saj shprehëse dhe temperamentin e bollshëm, pikturon portretin e Marias me përkushtim dhe respekt të admirueshëm, duke i dhënë jetë për dy ore të mira një karakteri shumë kompleks.

Sigurisht mbresëlënëse ishte Luiza Xhuvani në një rol veçanërisht kërkues. Sidomos nëse merret parasysh se roli është pa gjini dhe lëviz mes një të çmenduri dhe një kllouni. Me ekspresivitet të admirueshëm dhe mjeshtëri të papërshkrueshme, ajo iu përgjigj plotësisht rolit herë nga korridorët e Teatrit mes publikut dhe herë nga skena, duke na dhënë një figurë që do të na ndjekë për një kohë të gjatë.

Gent Hazizi me një autenticitet karakteristik tregoi edhe një herë se di më së miri ti “qepë”rolet që interpreton në karakterin e tij duke u thelluar në figurën e Ser Tobit. Duke marrë përsipër një nga rolet më “rebele” arrin ta kthejë atë në një “personazh negativ” të mrekullueshëm. Hazizi e kalon personazhin nëpër shumë filtra humori dhe imagjinate, për ta ndarë me ne në versionin e tij më perfekt.

Xhuliano Brisku na dhuroi një Dukë intensiv dhe të plotë me sjellje të bukura borgjeze, finesë dhe fisnikëri që ia doli më së miri edhe në skenat dramatike, duke gjetur ekuilibrin dhe brendësinë e nevojshme për të shprehur dashurinë.

Kristian Koroveshi krijon një Ser Andrew të pëlqyeshëm, naiv dhe me natyrë të mirë, do thosha një fëmijë të madh të djallëzuar që ende dëshiron të të luajë. Por ajo që është më e rëndësishme në qasjen e tij është se ai nuk tallet me rolin për efekt komik. Përkundrazi, ai e përqafon atë dhe e “dëgjon” me vëmendje, duke i dhënë hapësirë ​​të bollshme për të marrë frymë para nesh.

Bie në sy edhe erotizmi i performancës së Desara Xhangollit, e cila të mbush me dashurinë e fshehur për Dukën, ndërsa gjatë shfaqjes Viola e saj përbën një subjekt transformimi të vazhdueshëm siç diktohet nga natyra e saj e hutuar dhe e dashuruar.

Këtu vlen të përmendet edhe interpretimi i shkëlqyer i Paola Kodrës, Silvio Goskovës, Juxhin Plovishtit dhe Franc Bregut, që shpesh herë ishin disa role. Këta aktorë luajnë një sërë rolesh dhe e bëjnë atë në një mënyrë sa të zgjuar dhe tërheqëse. “Ndryshimet” e frymëzuara të kostumeve, përbëjnë një pikë emociononuese për shikuesin. Sidomos nëse kombinohet me shpejtësinë, shkathtësinë, muzikalitetin dhe instrumentet muzikore.

Personalisht këtë shfaqje e rekomandoj me gjithë zemër. Sidomos unë, që kam qenë i rreptë me shumë produksione që kishin të bënin me fenomenin Shekspir. Është një vepër pikë referimi, sepse përmes mjeteve të teatralitetit, që përdoren Teatri arrin të krijojë forma të reja shikueshmërie dhe të provokojë mendimin klasik.

– Përktheu Arben Çokaj

Nënë Tereza: shenjtorja dhe kombi i saj, nga Gëzim Alpion, Oxford, Bloomsbury Academic, 2022, 296 f., 16$ (ppk), ISBN: 9789389165067

Trembëdhjetë vjet pas botimit të librit të tij të parë mbi Shenjtoren e Kalkutës, Nënë Tereza: Shenjtore apo e famshme? Gëzim Alpion sheh nevojën e këtij botimi të dytë madhor me të njëjtën temë, Nënë Tereza – Shenjtorja dhe Kombi i saj. Çfarë bëhet kaq bindëse për të rrëmbyer një sociolog gjithë jetën e tij, për t’i kushtuar pothuajse të gjithë karrierën e tij akademike përpjekjes për të bashkuar aspektet e ndryshme në jetën e shenjtores? Siç shpaloset pjesë-pjesë, kapitull pas kapitulli, përmes transformimit të vërtetë të autorit nga sociolog në etnograf, në historian, në pothuajse një kërkues, është dukshëm shumë më tepër sesa shtytja e deritanishme, një ‘thirrje shpirtërore’ që çoi në dhënien e një zakoni nga Agnes Gonxhe Bojaxhiu (para se të bëhej Nënë Tereza). Zbulimi i përpiktë i këtij mjedisi të dendur përbën temën e hulumtimit.

Janë 15 kapituj në librin në shqyrtim, të ndarë në tre pjesë. Autori shkon shumë në pjesën e parë të etiketuar shumë me vend “Cilët janë shqiptarët e Nënë Terezës?”, për të nxjerrë për herë të parë në plan të parë etnobiografinë e kombit të vogël shqiptar. Të vendosur në rajonin shumë të paqëndrueshëm të Ballkanit, politikat shumë të trazuara ekspansioniste të fuqive dominuese në rajon gjatë kohës ndikuan në stabilitetin politik, zhvillimin apo edhe shfaqjen homogjene të komuniteteve të ndryshme që banonin në Shqipëri. Shtypja ushqehej nga shovinizmi fetar, me qëllim të dukshëm për të copëtuar shqiptarët, pasi pretendohej se ata ishin një popullsi e pastër islame, në kontrast me krishterimin dominues në vendet ballkanike.

Si kundërvënie, pothuajse si në kundërshtim me historinë e saj të shtypur, e kaluara shumë e shquar e Shqipërisë gjurmohet me shumë mundim. Pakkush mund të dijë se Iliria e lashtë dhe Shqipëria moderne kanë rrënjë të përbashkëta. E besueshmre, si Aleksandri i Madh, madje edhe Napoleani Bonaparte kishin rrënjë ilire. Megjithatë Shqipëria pësoi valë agonie; Dominimi i gjatë osman la gjurmë të thella në identitetin e tij shpirtëror.

Megjithatë, edhe një herë ka prova të mjaftueshme dokumentare, madje edhe në Dhiatën e Re, për të treguar se rajoni ilir ishte ekspozuar ndaj apostujve gjatë kohës së rënies së parë të krishterimit në Evropë. Atributet kozmopolite të Ilirisë nuk paraqisnin ndonjë religjiozitet të strukturuar në hapësirën publike, por lejuan që të gjitha fetë të lulëzojnë njëkohësisht.

Megjithatë, siç tregon historia e regjistruar, pikërisht ky aspekt, përparimi i lirë i krishterimit ishte shkelur qëllimisht dhe u kërkua të errësohej nga Roma parakristiane.
Përpjekjet e Alpion për të shkuar në këto hapa, për të vendosur disa fakte historike të rajonit, janë fare qartë për të treguar mjedisin para-ekzistues të krishterë që ndikoi Agnesën në rritje. Ai dëshiron fuqimisht të vërtetojë se ai nuk ka qenë kurrë një rajon antikristian, siç ishte propaganduar nga Roma, perandoria osmane dhe më vonë, serbët dhe evropianët e tjerë. Ishte një komb kozmopolit i persekutuar ku, midis krahëve të ndryshëm të krishterimit, katolikët ishin më të persekutuarit.

Se si feja dhe politika u kombinuan për të hapur rrugën për një përzierje unike të nacionalizmit shqiptar, shtjellohet në Pjesën e Dytë. Ajo gjurmon vitet e Nënë Terezës në shtëpinë e saj në Shkup dhe marrëdhëniet e saj me familjen e saj. Kjo pjesë është me të vërtetë një histori e vërtetë e marrëdhënieve atërore dhe amënore të Nënë Terezës, sukseset, dështimet, martesat, lindjet dhe vdekjet e tyre. Gërshetimi i ndërlikuar i historisë politike të rajonit me përparimin e familjes së gjerë është paraqitur me shkathtësi. Babai i Nënës marrëdhëniet ishin me ndikim politik; babai i saj së bashku me lidhjet e tjera ishte nacionalist i vendosur.

Megjithatë, a e transformuan këto ndikime Nënë Terezën në një politikane të aftë, që mund të menaxhonte në mënyrë efektive si Vatikanin ashtu edhe marrëdhëniet e saj me Shqipërinë? Në mënyrë fare delikate, pyetja futet në pjesën e tretë, Marrëdhënia e Nënë Terezës me Selinë e Shenjtë dhe Kombin Shqiptar. Ky seksion është i dendur me fakte dhe ngjarje historike. Unë do të grumbulloja tre pikat e mëposhtme që dalin nga katër kapitujt në këtë seksion.

Së pari, Nënë Tereza ndoshta e ka nxjerrë mendjemprehtësinë dhe pragmatizmin e saj nga vetë kombi i saj; ai vend i mbushur me këto karakteristika nuk lejoi kurrë të shfaqej një fetishizëm mbi identitetet e tij fetare. Pra, edhe për Nënë Terezën, feja ishte sistemi i saj personal i besimit, jo një atribut publik për t’u përhapur.

Së dyti, Europa është e paplotë pa identitet ilir; pra nuk është vetëm Roma apo Athina, që duhet vlerësuar si shtyllat e përparimit evropian që në lashtësi, por edhe identiteti ilir.

Së treti, Nënë Tereza nuk pranoi kurrë ndonjë rol publik nga ana e saj si ndërmjetëse midis Vatikanit dhe qeverisë së Shqipërisë. Prandaj, roli i saj i saktë në rënien e komunizmit në atë komb mbetet mjaft i paqartë. Përkundrazi, ajo shihej si një ashensor i mundshëm i mundimeve të kombit të varfër.

Nuk mund të mos arrish në përfundimin, se ky është gjithashtu një libër që përpiqet të bashkojë shkopinjtë që hynë nën rrota, duke e çuar përpara udhëtimin e shenjtores, por është gjithashtu një nxjerrje e përpiktë e historisë së kombit të saj.

Gjatë leximit të librit, me siguri do të lindë pyetja, a është kjo një vepër me në qendër Nënë Terezën apo ka në qendër Shqipërinë? Nacionalizmi i kujt shkëlqen me forcë më të madhe? A nuk është aq shumë Nënë Tereza, e cila shfaqet si një nacionaliste e vendosur apo vetë autori? Vrapimi i veprës është një përpjekje e guximshme për të rifituar për Shqipërinë prejardhjen e saj të lashtë dhe kështu të zhbëjë një pjesë të madhe të propagandës së rreme, që nxiti mizori mbi kombin e vogël e të rrethuar.

Vepra ka një linjë historie magjepsëse, të mobiluar me fakte të grumbulluara përmes kërkimeve të mundimshme. Megjithatë, nuk është një punë e lehtë për t’u rishikuar, kryesisht për shkak të densitetit dhe kompleksitetit të materialit me të cilin merret.

Privati dhe publiku gërshetohen në momente të panumërta, jo vetëm në jetën e kombit, por edhe në atë të shenjtores. Është kjo ndërfaqe enigmatike që shoqëroi krijimin e Shenjtores, që Alpion mbase donte ta zbërthente nëpër sferat e historisë, përkatësisë etnike, gjeopolitikës dhe sociologjisë së fesë. Një lexim vërtetë i mirë.

*Bonita Aleaz
Departamenti i Shkencave Politike, Universiteti i Kalkutës, Kalkuta, Bengali Perëndimor, Indi

Comments
Grigor Jovani
“Nuk ka aq rëndësi forma por përmbajtja”?! Thaaaani! Po flet si kritik i realizmit socialist(!!!) Koha është të na kujtosh tani rolin udhëheqës të Partisë, etj etj. Forma është ARTI, Thani. E ka thënë qyshkur edhe Lasgushi, ai që modenizoi në formë poezinë shqipe të bejtexhinjve. Forma, Thani, FORMA! Se shkruan ti vetë në strofa katërshe të rimuara, nuk është kusht…
Reply
19h
Thani Naqo
Hej, Gole, hiq dorë nga paniku i pohimeve që s’kanë të bëjnë me ato që “fërshëllen” realizmi socialist apo dhe ndonjë sinjal i vakët lasgushian…Forma, për të cilën ti thua “është Art,” është edhe Art, por është e tillë në Artet Pamore, si piktura, skulptura, etj. por jo Forma Letrare e Poetike, e as ka të bëjë me formën e Renditjes të fjalëve, në daç si dardhë Devolli, apo Piramidë Egjypti…Nga i gjen këto pandehma sfilitëse o Gole? Pse nuk jep alarmin që sot bejtushkat dhe traktet Patriotike po lulëzojnë më shumë se në Epokën e Rilindhjes, dhe na duket sikur ende jetojmë në atë kohë, ndërsa koha bën përpara me shpejtësinë e dritës e jo të zërit…Nuk e shikon që ende shqiptarët e ngjyejnë kafshoren estetike në valltot e kënetave dhe jo në liqer e Lagushit apo në Liqene Ujëkulluar…Fryhen tullumbace festive Poetike, i thurren Kurrora Tymnajash Suksesi “ju pamë nga penxherka kur hanit bukë me piperka?” Jasu, file, jasu, mos e mer me tërsëllëmë dhe mos i hap velat kur nuk psherëtin era…Zhurma që po bën kësaj here do ta zgjojë nga gjumi Vreshtarin Dionis dhe ai do të t’i shkulë veshët ty e mua që të mbetemi çulakë e shurdhë për tërë jetën…Poezia jote është e çliruar nga Kthetrat e Turmës Gole, prandaj mos e sfilit veten… Megjithatë, të rikujtoj se Poezia nuk është në Menynë e Turmës. Ajo lloj poezie që i thurri tyrybambe Turmës dhe Propagandës Komuniste tani ka vdekur, edhe për nostalgjikët e atij sistemi. Poezia është Uni dhe jo Ne!

⦁ Për librin “ Shtegtime të ndrydhura jete- të autorit Tahir Bezhani, botoi “ Blini BK” Gjakovë, Korrik 2023-

Gjithmonë kam menduar…
Gjithmonë kam menduar se nuk është nevoja të shpjegohemi kur marrim mundimin të shkruajmë jetëshkrimin tonë, pavarësisht përmasave të udhëtimit tonë jetësor dhe raportit delikat mes ambicieve tona dhe arritjeve apo dështimeve në jetë. Në fund të fundit, një jetëshkrim, sado i vonuar të jetë, në mos pastë lexuesin e pretenduar, gjithmonë shërben së paku si kujtim, si një sirtar ëndrrash, dëshirash dhe mesazhesh të sinqerta të një kohe, që kur të hapet qoftë dhe rastësisht një ditë trondit, mallëngjen, shkujdes memorien apo raporte të caktuara njerëzore në familje dhe shoqëri.
Dilema e të shkruarit apo jo e jetëshkrimit të tij ka sprovuar jo pak nga ana shpirtërore krijuesin e njohur Tahir Bezhani, fakti që ai në faqet e para përpiqet me një sinqeritet të prekshëm të argumentojë se përse u përfshi në të shkruarit e librit rreth jetës së tij, familjes, veprave dhe fatit të tij në jetë, për një çast tingëllon naïve dhe e tepërt, por më pas, kur ai përmbledh dhe shpalos historinë e tij, dhe përmes saj edhe të brezit dhe bashkëkohësve të tij me modesti, qartësi, dokumente dhe sjell mesazhe të forta mbështetur në realitetin , me të cilin ndjehet aq i përditësuar, duke u përpjekur që sadopak të jetë një guidë e nevojshme për të kuptuar të verteta njerëzore dhe historike njëherësh, e kupton sesa me vend është edhe parathënia personale e librit të tij.

Që kapërcejnë stadin e personales, të lavdisë së pamerituar dhe e meritave që nuk i përkasin, defekte që shpesh bëjnë të dështojnë shumë biografi dhe dështime edhe të njerëzve shumë të famshëm. Përkundrazi, jetëshkrimi i tij i shkruar si një dialog i besueshëm, konçiz dhe mbështetur në fakte dhe argumente të mirëqëna dhe të pakundërshtueshme dhe duke u paraqitur siç është ai realisht, me dobësitë, të pamundurat, por edhe çastet më krenare të një jete me mundim, por të ndershme, mbetet një shembull unik sesi duhet shkruar një jetëshkrim objektiv.
Duke kerkuar karakterin dhe identitetin e atdheut dhe familjes, të shkrirë në një, përgjatë gjithë betejave të deritanishme, ndërsa ka krijuar emër të respektuar si njeri, prind, bashkëshort, krijues, por edhe si pjesë e shndrrimit të shoqërisë dhe pjesë organike e fatit historik të vendlindjes dhe të zhvillimeve mbarëkombëtare.

Nëna…
Nëna e tij, Raza, bija e Zogaje të Bytyçit është fillim dhe fund lajtmotivi që themelon dhe mban në këmbë biografinë e tij, një shtyllë ku është mbajtur gjithmonë që nga fëminia ngadhnjimi dhe qëllimi i tij jetësor, ajo fija e padukshme që depërton në krejt momentet skajore të ekzistencës, kuptimi madhor i përpjekjeve të mbijetesës, por edhe shtytja kryesore e rrëfimit të tij të detyruar në një moment thelbësor të jetës.

Fotoja e saj e vetme, fotoja e një vajze të sapomartuar në pjesën tjetër të kombit, të ndarë befasisht dhe poshtërsisht në shkulmet e histories është bash fasada e krejt rrëfimit në vetë të parë të Bezhanit, duke e nisur rrefimin nga nëna e tij dhe drama e saj e ndarjes nga vendlindja dhe njerëzit e saj të zemrës si dhe duke ndertuar me pak fjalë, por me shumë mall, çiltërsi dhe penelata fine fatin historik të një familje shqiptare, duke personifikuar kësissoj fatin ngadhnjyes të krejt kombit në tërësi:
“ E kishin shtrirë në një qerre me kuaj të mbuluar në batanie, nuk më lejuan ti bie fytyrës, nuk më lejuan ta shoh nanën time të vdekur, kur dëgjoja vajtimin e grave pranë saj më bëhej se mishi më ndahej nga eshtrat, sikur dikush mi grryente trutë…”
Prej atij çasti e në vazhdim çdo çast jetësor i autorit ka emrin e saj, ngjyrën dhe zërin, në formën e amanetit dhe mësimit për jetën, edhe ky jetëshkrim njëfarsoj është premtimi i mbajtur i tij dhe i trungut të vet familjar për ta ruajtur nderin e fisit, ballin e nderit të kullës së vjetër të Bezhanajve të përzier përjetësisht me emrin dhe nderin e fisit të njohur të Bytyçit, me derën e njohur të Hajdarmatajve.
Nuk kam parë asnjëherë një rast të tillë, kur një njeri dhe krijues me emër ta vendosë aq bukur dhe aq pranueshëm, si gur themeli i ekzistencës dhe krijimtarisë së tij gati dyzetvjeçare historinë e nënës së tij dhe ta shndrrojë në një simbol të bukur dhe gjithëpërfshirës të veprave tëtij, porse dhe të veprimtarisë së përditshme si inicues i veprimtarive kulturore për të thyer barrierat dhe kufirin si koncept tashmë i papranueshëm për marrëdhëniet dhe zhvillimin tone si komb, në rrugën drejt integrimit evropian.
Tahir Bezhani me hapjen e kufirit u kthye në atdheun e nënës, tek njerëzit që e pritën si birin e tyre, si atherë kur kaloi tinëz kufirin, si tash që falë kontributit të tij ka fituar natyrshmërinë e të qënit qytetar i merituar dhe i nderit të Tropojës, por edhe shumë më gjerë. Në poezitë e tij fryma e ngrohtë e mirënjohjes ndaj nënës, atdhedashuria dhe ndjenja e përkushtimit për fatin dhe të ardhmen e bashkimit kombëtar ngjyer në tone të ngrohta dhe figuracion befasues dhe aq original, i kanë dhënë mundësinë të rrëfejë këndshëm dhe ta ngërthejë lexuesin e tij faqe pas faqes në ndodhitë dhe kulmet e jetës së tij shkrirë me fatet e atdheut:
“ Përmes këtij dorëshkrimi, i hershëm apo i vonuar, bëra përpjekje maksimale të zbraz borxhin tim që e mbaja mbi gjysmëshekulli mbi supe, do të kasha mbetur gjithmonë borxh në jetë pot ë mos e kasha shkruar…Këto rrëfime le të jenë një dritë sado e vogël e rrugëtimeve nëpër kohë, me dritë, por edhe me terrinë…”

Shtegtime , trishtime dhe gëzime…
Modestia ishte dhe mbetet normë e padiskutueshme e autorit në jetë, vlerë që gjatë gjithë kohës, në sekuencat dhe retrospektivën e saj përcillet nga prindët tek fëmijët, rrita e tyre, edukata, karakteri dhe identiteti njerëzor dhe kombëtar janë investimet kryesore të Bezhanit , të cilat kanë dhënë frytet e tyre , ai pohon se nuk mundi të krijojë pasuri, por edukatë për besë dhe qendresë si shqiptarë po.
Bezhani shtegton me fëmijët, nipërit dhe mbesat viseve të pashkelura të atdheut, shtegton kah viset e kujtimeve të idhta dhe të ëmbla, krah shokëve të vjetër dhe të rinj, e pamundura e trishton, mungesat i përcjell me lot dhe gëzimet gjithashtu, politika e nervozon dhe ndjehet konfuz kur mendon se sadopak çaste të humbura në përçartjet e saj cënojnë fatet e bashkimit dhe integrimit me botën e qytetëruar, kur ka ngërç dhe vargjet poetike vonojnë muzës së tij ndjehet i thyeshëm, por gjithësesi është njeri krenar dhe i zakonshëm, poaq sa unik dhe i papërsëritshëm, një segment i ndritshëm i Gjakovës, por edhe i malësisë së saj në veçanti.
Jetëshkrimi është i tij, sikurse dhe i Gjakovës dhe i malësisë, por edhe i Kosovës në hekurudhën e saj historike kah ngadhnjimi mbi vdekjen e synuar qindravjeçare nga armiqtë dhe në paqen e garantuar nga miqtë e saj të mëdhenj.
E tillë në fakt është historia e saj, shtegtim, trishtime dhe gëzime dhe kush më mire sesa një shkrimtar i inkuadruar në fatin e saj mundet të përshkruajë sit ë tillë…

Tropojë, 14 gusht 2023

Historinë e baladës së “Kostandinit dhe Doruntinës” e kam mësuar që kur isha nxënës në shkollën 7- vjeçare “Naim Frashëri” në Gjirokastër mbi 70 vjet më parë kur zonjusha e leximit nga tregonte për këtë ngjarje befasuese, të veçantë dhe të paperceptuar nga ne fëmijët e asaj kohe.

Nuk e kuptonim se çfarë ishte besa dhe fjala e dhënë që i kishte thënë nënës Kostandini se: “Edhe i vdekur do të ngrihej nga varri dhe do t’ia sillte Doruntinën motrën e tij kurdo që do ta kërkonte ajo.  Dhe ja besa e dhënë bëhet realitet.

Kostandini 3 vjet i vdekur ngrihet nga varri shkon tek shtëpia e motrës e merr atë e hipën në kalë dhe 3 male kaptuar i vdekuri me të gjallë dhe e sjell Doruntinën tek nëna e plakur që e priste ta shikonte të bijën.

Tani që po shkruaj këto rreshta nuk e përfytyroj dot se si e kuptonim ne fëmijët e shkollës këtë histori surrealiste. Kjo baladë përgjithësisht është kënduar në trevat e pjesës veriore të vendit por bën pjesë edhe në pjesën jugore madje është histori me shtrirje ndërballkanike me nuancat dhe identitetin e çdo vendi.

U zgjata në këtë rrëfim për të treguar se me këtë emocion dhe këtë përfytyrim e ndoqa këngën e vajzave të Zagories paraqitur në Festivalin e Gjirokastrës. Ishte një interpretim magjepës në motivin muzikor e strukturën tonalo – modale në timbrikën, harmoninë dhe intonacionin prefekt e komunikimin befasues të 3 korifejve që i përcillnin variantet melodike jo të ndara në tre marrëse por si një unifikim profesional të një kori “Acapela”.

Ky realizim befasues në skenën e festivalit e ka zanafillën në mesin e muajit maj kur ky grup polifonik u mblodh në Tiranë nën kujdesin dhe mbështetjen e bisnesmenit të njohur zagorit fisnik Andon Pango për të përgatitur këngën që këta këngëtarë do të përfaqësonin trevën e Zagories në skenën madhështore të kalasë historike të qytetit të gurtë.

Isha ftuar edhe unë për ta dëgjuar këtë grup polifonik dhe si studiues i trashëgimisë dhe dashamirës i grupeve të trevës së Zagories të ndihmoja me mendimet e mia modestisht në realizimin sa më mirë të këngës së tyre.

Ndonëse ishte hera e parë që e dëgjoja këtë variant muzikor dhe interpretimi ishte në fazën fillestare e ndjeva se ishte një këngë interesamte dhe siç e kishin menduar këta këngëtarë dukej se do të paraqiste interes në skenën e festivalit. Përpara se të analizoj në detaje motivin dhe strukturën e kësaj kënge po citoj fjalët që e përbënin atë:

Kostandin të ardhtë gjëma

Martove Dhoqinën larg

Larg e larg mërguar- o

Tre male patuar- o.

Besa jote gur i rëndë

Ditë e natë të pres në këmbë

Tre vjet pa dëgjuar-o

Shpirt i përvëluar-o

Bir o bir ku je.

U ça toka u drodh mali

Kostandini u ngrit nga varri

Nëpër natë porsi era

I gjëndet motrës tek dera.

Refreni: 

Trok e trok kali nën hënë

Mbi shalë mban fjalën e dhënë

Një i gjallë e një i vdekur

Amaneti i pa tretur.

Me kë erdhe moj Dhoqinë

Ç’thua ardhçë me Kostandinë

Kostandini më ka vdekur

Ç’bën ai tre vjet pa tretur.

Sa çel drita ndaj të gdhirë

Ngrijnë të dyja nën e bijë

Një në prag e një në derë

Plasën si qelqi me verë.

Vargjet e kësaj balade të përshtatur nga Androkli Nika i kthen në këngë këngëtarja e talentuar e këngës zagorite Drita Ballo e cila nga pasqyron historinë tradicionale në një këndvështrim interesant dhe emocionues duke i dhënë intionacion dhe individualitet trevës së Zagorisë.

Drita Ballo është edhe krijuesja e motivit muzikor të kësaj balade e cila përzgjodhi nga variantet e këngëve zagorite nektarin e kësaj tradite që pastaj i organizoi si një muzikante profesioniste këtë këngë që përbëhet nga tre pjesë siç janë pjesët e muzikës klasike që me tërësinë e saj ky krijim është i përkryer.

Në strukturën e ndërtimit të këngës ndihet përbërja e tre motiveve të ndara nga njëra- tjetra e të kënduara nga tre marrëse të këngës që përfaqësonin nënën e Kostandinit dhe dy marrëset e tjera, rrëfimtaret e kësaj historie të veçantë dhe vlerë në folkloristikën tonë kombëtare.

Përshkrimi letrar është tashmë i njohur dhe i shprehur dhe analizuar nga mjeshtra e studiues të trashëgimisë tonë kombëtare por ajo që dua të evidentoj se kjo baladë në interpretimin e grupit polifonik të trevës së Zagorisë ishte befasues, i bukur në zërat brilantë të tre këngëtareve që emocionuan gjithë publikun në sheshin e kalasë së festivalit që u duartrokit me shumë dashuri.

Nëse e krahasojmë ndërtimin e kësaj kënga me ato të kënduara më parë nga grupet polifonike të Zagorisë por edhe më gjërë në gjithë trevat e polifonisë së jugut kjo baladë ishte e paekspozuar më parë të kënduar nga tre marrëse dhe të treja gra.

Duke u nisur nga teksti kënga fillon me fjalët: “Kostandin të ardhtë gjëma,/ Martove Dhoqinën larg”, që i këndon marrësja Anila Pina e cila përfaqëson nënën e Kostandinit në një monofoni monostrofike deri elegjiak me zë të dridhur që mbaron me fjalët: “Bir o bir ku je”, që duket si një piskamë që nëna i dërgon djalit të vdekur që t’i sjellë vajzën e martuar shumë larg në një mbretëri tjetër dhe të mbajë fjalën e dhënë- Besën.

Kjo paraqitje e këtij motivi nga këngëtarja Anila Pina ishte emocionues, i dhimbshëm dhe prekës. Marrësja e dytë Drita Ballo si krijuese e tekstit dhe motivet muzikore të kësaj kënge si këngëtare e këngës zagorite me një zë melodioz plot emocion na paraqiti motivin kur Kostandini ngrihet nga varri dhe shkon të marrë motrën për ta çuar tek nëna e saj.

Ky motiv që ngjan me këngët zagorite dhe rritmet e valles sustë apo çalthi siç i quajnë ata në kohën 2/4 shpreh  udhëtimin e Kostandinit: “Nëpër natë porsi era/ I gjendet motrës tek dera. Një moment ky suralist që këngëtarja Drita Ballo e përcolli me një interpreim të bukur dhe me zë brilant.

Ndërsa motivi i tretë këndohet nga marrësja Florika Suli e cila me një zë të fuqishëm të karakterit epiko- deklamativ e të rrokëzuar me një rritëm allegro, paraqet trokun e kalit që mban mbi shalë: “Një  të gjallë e një të vdekur”.

Kjo baladë u paraqit nga grupi polifonik miks i Zagorisë që përveç tre marrëseve gra kishte edhe dy djem: Kthyesin Sotir Ballo dhe hedhësin Llambro Ballo që mbështeteshin nga isua e unifikuar. Të dy këngëtarët Sotri dhe Llambrua janë vëllezërit e motrës Drita Ballo që si fis e familje përbëjnë një dukuri pozitive të kalimit të traditës në breza dhe brenda familjes.

Sotiri në rolin e hedhësit ishte një zë gurgullimë që ngjasonte dhe pasonte këngëtarët veteranë të traditës si Sotir Mekshi duke i qëndruar besnik atij interpretimi që tashmë është simbol në këngën zagorite.

Sotiri ka mbaruar shkollën e mesme të Muzikës në Gjirokastër gjë që ka ndikuar në edukimin e tij që dallohej në mënyrën e të kthyerit të këngës.

Ndërsa Llambrua në rolin e hedhësit me pritjet e motivit muzikor të parashtruara nga marrëset dhe kthyesi i jepte një ndërhyrje therrëse duke i lidhur korifejtë e këngës në një atmosferë që në tërësinë e saj kënga me ison stërgjatur të krijonte përshtypjen e një moto-perpeto që i sillte rrotull gjithë motivet e baladës.

Me këto emocione e ndoqa këngën e grupit polifonik të Zagorisë që në tërësinë e interpretimit të saj ishte një risi si një krijim muzikor folklorik i veçantë nga këngët me dy marrësa që janë në traditën e polifonisë së jugut si tek grupi i Bënçës, i grupeve të Pilurit e Himarës dhe në trevën e Labërisë.

Nëse do të kishte çmime në festival balada e “Kostandinit dhe Doruntinës”, e këngëtarëve të Zagorisë do të merrte çmimin e parë.

1. Përmbushet Amaneti i Babës nga Bija
Pikërisht në ditën e lindjes së gazetarit profesionist dhe shkrimtarit Vangjel Llambi Sako bëhet përurimi i librit të tij me tregime “Jeta në Pjatancë”. Përurimi i librit tij u realizua në kujtim të 64- vjetorit të lindjes së gazetarit të ndjerë. Kështu përmbushet amaneti i tij nga familjarët, me përkushtimin e veçantë të së bijës, Arjola V. Sako. Përurimi i librit me tregime “Jeta në Pjatancë” i gazetarit të ndjerë, Vangjel Sako, që për fat të keq botohet pas vdekjes së tij të parakohëshme, një amanet i plotësuar nga familja Sako, u bë me mbështetjen e studiuesit, poetit dhe shkrimtarit të mirënjohur, Albert Habazaj, drejtor i Bibliotekës Shkencore “Nermin Vlora Falaschi”’, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë dhe kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko” Vlorë, i cili është redaktor i këtij libri, i pari i autorit Sako. Përurimi u bë, më datë 6 gusht 2023, ora 10:00, në Bibliotekën “Nermin Vlora Falaschi”’, Universiteti ‘Ismail Qemali’, Vlorë, pikërisht në ditën e 64-vjetorit të lindjes së gazetarit profesionist Vangjel Sako. Morën pjesë pjesëtarë të familjes Sako, gazetarë, poetë, shkrimtarë, piktorë, aktorë, artistë dhe autorë të njohur, miq të gazetarit Vangjel Sako. Aktiviteti u përcoll nga mediat, ndërsa TV Apollon e transmetoi “live”. Gjatë promovimit u shfaq edhe një video me foto të ndryshme nga jeta familjare dhe profesionale e gazetarit Vangjel Sako. Gazetari i mirënjohur, Vangjel Sako, ndërroi jetë, më 28 shkurt 2023. Për vite të tëra kontribuoi si reporter mes Fierit, Vlorës dhe Tiranës, në mediat Radio “Valë e Kaltër”, TV Apollon dhe gjatë viteve të fundit, si opinionist pranë të përditshmes Gazeta “Sot”. Vangjel Sako ishte anëtar i Unionit të Gazetarëve Shqiptarë dhe për vite të tëra u aktivizua në degët e organizatës duke qenë një ndër iniciatorët për veprimtaritë lokale të UGSH.

2. Fjala e Bijës dhe e miqve më të afërt

Vajza e gazetarit Vangjel Sako, Arjola, mbajti një fjalë prekëse.
“Përshëndetje të gjithëve!
Nuk e kam të lehtë të ndodhem sot para jush, pa e patur pranë personin që ishte forca ime, mbështetja ime më e madhe.
Por nuk mund të rri pa ju thënë faleminderit me zemër që gjetët mundësinë për të ardhur sot, për të respektuar kujtimin e Babit tim dhe mikut tuaj, për të nderuar veprën që ai la pas, librin me tregime të titullur “Jeta në pjatancë”.
Falëndërim i veçantë për Albert Habazaj, i cili, falë dhe miqësisë aq të pastër dhe idealiste gjysmëshekullore, dha ndihmesën e tij të pakushtëzuar për ta realizuar këtë amanet në ditën e sotme që Babi im do festonte ditëlindjen e tij të 64-t.
Në fakt e kisha ëndërruar ndryshe këtë ditë, por me shpresën se shpirti i bukur dhe fisnik i Babit tim ndodhet këtu mes nesh, dua t’i them: Ia dole Buçi, ashtu siç ti ia ke dalë përherë.
Faleminderit edhe njëherë dhe paçi vetëm bekime e lumturi në familjet tuaja.”
“Vangjel Sako ishte shumë kërkues dhe me pretendime ndaj shkrimtarisë së tij, në fushën e gazetarisë dhe të letërsisë. I paharruar shok, koleg, mik i çmuar Vangjel Llambi Sako, Xhekja ynë. 6 gushti i parë që na gjen pa ty, por për ty. Ti sot mbush 64 vjeç”, tha ndër të tjera, shkrimtari Albert Habazaj, i cili qe dhe moderator i veprimtarisë.
Miqtë e tjerë të Vangjelit: Çlirim Hoxha, Malko Durmishi, Laureta Petoshati, Ahmet Demaj, Agron Sinani, Ilirjan Ali, Asqeri Llanaj, Fiqri Sejdiaj, Anila Toto, Mark Qehaja dhe Artur Rustemi sollën kujtime nga njohja e tyre me gazetarin profesionist Vangjel Sako, duke dhënë vlerësime pozitive, si gazetar dhe si njeri, por edhe për familjen Sako. Shumë emocionues ishte ardhja e shqiptaro-amerikanit Mark Qehaja, tropojan i dashuruar me Vlorën, i cili ndodhej me pushime në qytetin bregdetar dhe sa mori vesh për këtë veprimtari shumë të veçantë, la familjen në plazh dhe vetë erdhi e fplo ca fjalë shpirti për Xheken, që na mallëngjyen të gjithëve në këtë nderim për shokun e tij gjysmë shekullor, që tashmë rron në kujtesën tonë.
Libri “Jeta në pjatancë” mund të ishte botuar qysh para 5 vjetësh, kur së bashku e dorëzuam për botim në shtpëinë botuese “Triptik”, Vlorë, të premten e datës 24.03.2017, por Vangjeli i palëkundur për asnjë gjë, këtu luhatej shumë dhe e tërhoqi, se ishte i pakënaqur e donte ta rishikonte prapë. Por ai iku dhe Amanetin e Babës e përmbush sot, në ditën e lindjes së tij e bija, Arjola, ish-studente e shkëlqyer e Universitetit “Ismail Qemali”Vlorë…

3. Parathënia e vëllimit me tregime “Jeta në pjatancë” e prozatorit Vangjel Ll. Sako: Tregimet e Vangjel Sakos vijnë bukur, se janë të vërteta, mbushur me musht nga jeta e gjallë
Proza e shkurtër e autorit Vangjel Sako është një gotëz me ujë të pastër letrar, që freskon Detin e Letrave Shqipe. Nuk kemi të bëjmë me një prurje të vonuar letrare, por me një kujdestar të vëmendshëm të penës, që ka respekt për të bekuarën fjalë. Shkrimtari ka një përvojë shkrimore të pasur, mbi 40 vjeçare. Ka qenë vjeshta e parë e vitit 1975, kur jam njohur me poezitë e fillimit dhe humorin thumbues e shërues të skënderbegasit të lastartë nga Çifliku i Kuçovës, 16 vjeçarit Vangjel Llambi Sako. Qe këndi letrar “Pushka dhe Pena” i letrarëve të rinj të Shkollës së Mesme të Përgjithshme Ushtarake “Skënderbej”, Tiranë që na njohu dhe miqësia e penës midis nesh ruhet e çiltër, e ndërsjelltë, dashamirëse, frymëzuese, edhe sot. Patjetër dhe në vijim. Përpara pak kohësh Sako më sjell te Biblioteka e Universitetit ku punoj, pesë tregime të printuara. “Do të jap material sot. Shikoji një çikë! – më tha – Vlejnë, s’vlejnë. Aman, mos u nxito! Zëre, se nuk më njeh mua. More vesh? Nuk më njeh mua fare! Pastaj do flasim”. – qeshi bukur dhe iku qetë. I lexova me dëshirë dhe me kushtin që më vuri Xheka: Do të njihja tregimet. Autorin s’e njihja … Materiali që më dha plotësonte parametrat e tregimit, si vepër e vogël letrare. E njoha dorën e tij, por më të pjekur letrarisht, tashmë me filozofinë e jetës për të dhënë esencën e saj. Kaloja në mend shkrimet e tij të hershme. Më kujtoheshin edhe poezitë e tij të lirshme e me pathos, sidomos ato satiriket, që shigjetë godisnin veset e kohës, të cilat i botonte me pseudonimet VLLASAK dhe PIPIRICKA. Bisedonim bashkë dhe unë e cysja për ti shtuar tregimet. Erdhi çasti dhe libri u plotësua për botim me 20 tregime të situra (rrallë kalojnë 4-5 faqe të printuara A4). Me këtë rast, edhe pse lexuesi vlonjat, fierak, beratas, kukësian apo mbarë shqiptar e ka njohur Sakon nëpërmjet gazetarisë së thukët apo shkrimeve të spikatura publicistike, po u kujtoj miqve të letrave që ai nuk është një penë e re në letërsi, por ka goxha përvojë letrare, me botimet në shtypin e kohës, qendror e lokal. Nuk e quajmë të nevojshme të paraqesim kronograma (detaje kronologjike) të shkrimtarisë së autorit. Ndërkohë, ai ka shumë pretendime ndaj vetes, i druhet penës. E quan hirësi penën. Prandaj leximi përgjatë prozës së tij rrjedh këndshëm, sepse ai tematikën e merr nga realiteti që përjeton vetë dhe di ç’ përzgjedh e si e trajton lëndën. Vangjel Sako e pasqyron realitetin drejtëpërdrejtë, siç e ndjen pa menduar se po bën letërsi. Figuracioni, që i zbukuron lëndën, buis spontanisht nga pena e tij, pa sforco. Sako nuk ka synim të zbukurojë realitetin, ngaqë ai nuk do t’i bëjë tualet asaj letërsise që prodhon, e do atë pa buzëkuq, të natyrshme, se është më e hijshme. Ai pasqyron letrarisht, nuk gënjen, fshikullon pa mëshirë veset që mbartin njerëzit me pushtet apo të vegjël në plotësim qytetar, jep mesazhe përmirësimi. Mund të vihet re që në tregimet e tij ka edhe përdorim fjalësh të rëndomta a vulgare, por ai nuk i mbyll dot veshët e sytë ndaj përditshmërisë së jetuar dhe “parolaçet” i vë në gojën e personazheve, për t’i përdorur në konteks, për ta përmirësuar shoqërinë qytetarisht. Ai nuk bën letërsi “inkubatori”. Ato që i rrok syri e veshi, po qe se i rezistojnë laboratorit të tij krijues, Sako i hedh në letër pa droje. S’i ka qejf akuariumet, kur ka detin pranë. Dhe ta sjell“Jetën në pjatancë”…

Përvoja gazetareske i vjen në ndihmë autorit për krijimin letrar, pa ngatërruar formacionin shkrimor të secilës gjini, sepse, vërtet kanë afri letërsia me gazetarinë, por, tjetër zhanër është proza letrare dhe tjetër publicistika me nëndarjet e saj si publicistikë filozofike, sociale apo letrare etj.

V. Sako ka kulturë komunikimi, brum letrar dhe realizon vëzhgim deri në detaj për të disaquajturat imtësira të padukshme, të parëndësishme, por autorit i vlejnë për tipizime profilesh të personazheve që prodhon. Në fakt, personazhet e tij, në të shumtën e tregimeve, janë persona realë të letrarizuar, që i përkasin jo më botës së vogël të një reparti ushtarak në Veri apo në Jug, të një shoqërie, vëllazërie, profesioni, lagjeje, ndërmarrjeje, sporti, porti, a një qyteti, por futen natyrshëm në botën e madhe të artit, të letrave. Fjala vjen, me një batutë të beftë në fund të tregimit për zavallin Tas Tysa, (tigrin e vartësve, miushin e eprorëve), që na është regjistruar në kujtesë, shpërfaqet portreti i servilit burokrat të paaftë e me vese, metamorfozimit të njeriut të vemjezuar: “Ore djalë, shef Tasa ka 25 vjet që kështu e ka shtyrë më së miri, ti shqyen sytë si buf. Hajde puno aty …”. Nuk kërcet fjala në tekst. Rrjedh pa zhurmë, pa tamtame, veç nuk shkulet nga kujtesa.
Gjendje rrëqethëse deri në tronditje krijon autori me prozën “Ne e donim atdheun…” ose tregimi i të ashtuquajturës çezmë ndërkombëtare. Duket si një prozë moralizuese, por është një tregim i fortë psikologjik, me ngjyra të ngarkuara etnologjike, që spontanisht pikojnë si bulëzime antroplogjike dhe e bëjnë të besueshëm tekstin nga të sotmit. Ne, që e kemi jetuar atë kohë, e kujtojmë qartë dhe e besojmë pa mëdyshje autorin, se Vangjeli përshkruan realitetin ndërkufitar (shqiptarë të kufizuar nga shqiptarë, zyrtarisht në shtet tjetër). Ushtar Petraqi nuk i bën për deklarata apo për t’u shfaqur si i zjarrtë për Atdheun para komandantit. Nuk mund ta diskutojmë që ai është ashtu siç shfaqet – patriot. Ç’ka shkruhet në tregim, është e besueshme njëqind për qind, në se mund të ndodhte, sikur shefi të kalonte atë vijën e lyer me bojëqielli, në mes të masës së betonit lart … Do të ndodhte. Po, po, do të ndodhte. Një tregim që ngelet në mendje: Ne e donim atdheun! Tregim jetësor, që nuk vishet e ngjishet me fjalë të mëdha, të lodhshme, të bezdisshme. Tregim, që fjalën e gdhend artistikisht edhe për të dhënë mesazhe estetike-etiko morale për dashurinë, përkushtimin dhe sakrificën që na duhet të bëjmë për vendin tonë, për vatrën tonë, për zjarrin tonë. Tregimi jep botën e grupmoshës sonë, edukimin tonë, që nuk duhet të thahet, por duhet të jetë i freskët e i shëndetshëm, sikurse fëmijët tanë, që edhe fëmijët e fëmijve ta duan Atdheun, si çdo njeri i globit e do atdheun e tij, se Atdhe s’të bëhet vend tjetër, veç dheut të atit e mëmës: Atdhe! Mëmëdhe! S’ka dy!

Tregimtaria e Sakos shquhet për mozaik tematik, për personazhe e ngjarje që nuk e kanë ngushtuar botën e tyre në një lokalitet të vogël, por vëheret pasuria gjeografike e shkallëzuar, nga qytetet shqiptare, në pikat kufitare, në Greqi, në Belgjikë… Nuk ka gjuhë urrejtje në prozën e tij, edhe kur ka debat a kundërshti skalitet individualiteti qytetar me dinjitet. Ka tregime me motive nga tema e dhembshme e migrimeve shqiptare, që na duken si dorë e zgjatur miqësie, ku pasqyrohet shiprti bujar i nënave të mira greke, që me atë dhembshurinë universale të nënave bashkë me bukën që u japin “refugjatëve” tanë të ndodhur në ditë të pikës pas viteve ’90-të, i ushqejnë me besim, me shpresë, me edukatë e qytetari për ta ndërtuar jetën me djersë e nder. Nga autorë të tjerë që kanë shkruar për emigracionin, jo pak herë kemi lexuar krijime, ku grekët paraqiten të liq, të egër, vrasës. Vangjeli thotë që ka dhe grekër të mirë, që të paguajnë udhëtimin, që të japin bukë, që të strehojnë. Kur ti i vjedh e plaçkit, ata nuk mund të të falenderojnë e të përqafojnë … Proza e shkurtër “Ne kishim fat … për rrugën në Greqi” nuk është një trill artistik, por pjesëz realiteti e letrarizuar shumë pak, pasqyruar vërtetësisht. Solidariteti dhe humanizmi i banorëve fqinjë jugorë me ne, njerëzve të thjeshtë grekë, (edhe pse kishte ndër ne “kaçakë” që keqsilleshin) meritojnë falenderim dhe mirënjohje. Sako e kryen këtë akt respekti me penën e tij, pa gënjyer: “Gjuha e ëmbël … nuk ka nevojë për fjalë”. Unë nuk kam qenë në Greqi, por e besoj Vangjelin, se im vëlla, Pirua, që ka punuar atje, më ka thënë ca histori të tilla, që, ca nga tanët nuk kanë qenë dhe aq të larë; që, ca herë nuk dalim ashtu siç themi e hiqemi se jemi … Veçse, jeta është reflektim, përparojmë duke u përmirësuar.

Proza e Sakos dallohet për thjeshtësinë e narracionit dhe ka një veçori: ajo mbahet mend. Do ta quaja fat, që jo çdo shkrues sot apo autor e ka. Duke u marrë me redaktimin e librit, kam qenë i kushtëzuar t’i lexoj disa herë tregimet e tij. Ç’ka më pëlqen, është se ai operon jo vetëm intuitivisht me tematikën dhe strukturën zhvillimore të lëndës, që njeh vetëm dinamikë të shkallëzuar besueshëm. Ai thith nga përvoja e jetës ç’ka bën përshtypje, që ka fabul, që jep mesazhe në disa rrafshe dhe vjen me gjetje. Është një tregim në dukje i çuditshëm dhe paksa absurd tregimi “Stërvitja shkencore”, por ashtu ka ndodhur jo pak herë. Autori ka pastruar e ka zgjedhur fjalën dhe ka ndërtuar një prozë, që nuk shqitet kollaj nga kujtesa, ndoshta për faktin, se ende kemi sipër dallkaukë gjëmëbërës si kapter Hekurani, që “shkenca” u arrin deri tek marrja dhe dhënia e benevrekëve të ushtarëve … E ku ta dinin oficerët e rinj se Hekri vendoste mbi fatin e djemve të rinj me ëndrra për jetën, për të qenë kuadro të përgatitur profesionalisht dhe të denjë qytetarisht. Nuk mund të harrohet cilësimi i tij në analizën e zezë “Komandanti i ri nuk di të zhvillojë stërvitjen me nivel shkencor (!) … Sa grotesk, aq i ububushëm ky etiketim, në qoftë se oficeri i shkretë s’do të kishte marrë kthesën në kohën që e këshilloi miku i mirë në krahë … Me dhembje pohojmë se kemi ende midis nesh “kapterë Hekuranë”, që na dëmtojnë integrimin e përparimin. Shumë tronditës është tregimi “Si limon i shtrydhur”, ku plagët sociale të kohës bëhen drama fatale për familjen, e copëtojnë, e shkatërrojnë, e thajnë atë, që e shohim me gjetjet e autorin në verbimin fluturak nga joshjet hipokrite të makutërve të veckël. Shpesh herë tregimet vijnë mbi bazën e kujtimeve dhe mbresave emocionale siç është ai për doktor Dishnicën, me famë dhe në Paris, apo ai me drejtorin e shkretë, që s’dinte kujt t’ja prishte e kujt t’ia ndreqte, i sëkëlldisur e i trembur, pa tipare vizionari, pa dalë dot nga guacka nepotike

Te “Zanatçinjtë për kryetar dege” cilësohet një dhunti tjetër e mjeshtërisë shkrimore të autorit, ngjyrat komike me të cilat vesh situata të rënda zyrtare, ku godet e fshikullon tendencat militante të vertikalitetit drejtues për të bërë qoka me vendet e punës, për t’i gjetur punë njeriut dhe jo punës njeriun e duhur, që të ecim përpara, në drejtimin e duhur dhe integrimin qytetar. Satira, sarkazma humori, deri në autosharje, në funksion të misionit artistik, estetik e moral, që autori i ka ngarkuar vetes, vesh gjithë lëndën letrare e botuar në këtë libër. Po “Sekretarja”? Nuk është të vëshë duart në kokë?! Mund të jetë trill i autorit dhe për këtë paraqitje letrare gati si e ndodhur me të vërtetë, tregon se kur përfytyrimi artistik shkrimor në përqasje me realen shkon në një shtrat, mund të themi se autori ka bërë letërsi të mirë dhe të pranueshme për lexuesit e tij. Profilin letrar të autorit të vlonjatizuar nga Kuçova, Vangjel Sako, do ta paraqesim me një shprehje të tij: “Duke jetuar pranë detit jam bërë si ai”…

I njohur për publikun si tekstshkruesi i këngës “Qingji i vogël”, kompozitori Robert Prennushi sapo ka botuar studimin “Në kërkim të origjinës së këngëve dhe valleve shkodrane”. Kënga majekrahu, ajo e lahutës, lutjet e vallet vijnë përmes një qasje studimore e dokumentuese, krah përmasës etnografike, siç sqaron botuesja Anna Shkreli.

“Libri merret me analizimin e burimeve të lashta që vallet dhe këngët e Shkodrës të shek.. XV mund të kenë. Studimi nis me analizimin e dy ceremonive që janë me rrënjë pagane, njëra është buzmi bujar, që është ajo pjesëza e trungut që zgjidhet për t’u djegur gjatë periudhës së Krishtlindjeve dhe vazhdon me gjamën që është një rit që e njohim gjerësisht e ka të bëjë me nderimin e vdekjes”, thotë Anna Shkreli.

Studimi i Prennushit ndjek udhëtimin në kohë të këngëve e valleve e mes tyre ka këngë trimërie, ninulla dhe pjesë ritualesh me 115 mikroskena etnografike si Shtregullat-festa e pranverës. Këngët janë të notizuara dhe përmes skanimit, mund edhe të dëgjohen në smartfone.

“Prennushi bën edhe një revizion të këngëtarëve që i kanë kënduar këto këngë dhe ju kanë dhënë elementët e tyre e që janë pjesë e traditës qytetare të Shkodrës. Evidenton në vende specifike si këto tradita këngësh e vallesh dalin në letërsi. Një nga pasazhet më të bukura është ai ku i referohet një prej këtyre ceremonive që e gjejmë te jetë Shkodrane e Cuk Simonit”, thotë botuesja.

Që në hyrje, libri i Prennushit i kushtohet Gjon Kujxhisë, studiues e muzikant i cili i mblodhi këto këngë më 1943. Ai botohet në kuadër të kolanës së Radhonjve të Shejzave, drejtuar nga Ardian Ndreca.bw

Dedikuar Invës….

Dhe ndërsa reja e censurës kishte mbuluar Teatrin Kombëtar të Operas dhe Baletit, në Evropën Lindore dallëndyshet e para tashmë kishin filluar të shpallnin fundit e dimrit të kuq. Në këtë kontekst, edhe në Teatrin tonë pas një mungese të gjatë filluan të riviheshin në skenë vepra të plota të repertorit operistik botëror.

Një nga përpjekjet e para ishte Traviata e Verdit të cilën e vumë për herë të parë në skenë me kolegë shqiptarë në vitin 1983, në bashkëpunim me kolegë turq në vitin 1985 dhe sërisht me kolegë shqiptarë në vitin 1988.

Edhe pse unë në atë produksion kisha rolin e vogël të Gastonit, gjatë provave finale në Skenën e Madhe, u bëra dëshmitar okular i lindjes së një ylli të madh, i cili disa vite më vonë do të shkëlqente në qiellin global. Në korridoret gri dhe pa jetë të Operës dëgjohej një zë magjepsës, që i jepte jetë dhe ngjyrë çdo ekzistence.

Violeta e vogël dhe e bukur, që sapo kishte dalë nga bankat e shkollës, kishte mahnitur të gjithë kolegët e brezit të vjetër me aftësitë e saj vokale dhe aktoriale. Të gjithë ne, kishim dëgjuar për fenomenin që quhej Inva për shkak të prindërve të saj që ishin miqtë dhe kolegët tonë prej vitesh, Avniut dhe Ninës. Megjithatë, -më besoni-, ish tjetër gjë të dëgjoje përshkrimet nga të tjetër dhe tjetër gjë ta përjetoje atë vullkan nga afër. Madje edhe instrumentistët gjatë pushimeve iu binin lexhiove me entuziazëm.

Kështu u krijua një valë shumë e nxehtë entuziazmi, që edhe pse kufijtë për Shqipërinë hermetike ishin ende të mbyllura, të gjithë besuam se ky yll do të çante vijat e mjegulluara të horizonteve dhe do të pushtonte botën.

Pas shfaqjeve, Teatri i Operas u përfshi nga duartrokitje masive. Shtypi i kohës lavdëronte yllin e sapolindur që kishte nisur të shkëlqente në rrugëtimin drejt majës. Ajo ishte Inva Mula.

Pak më vonë, kisha nderin ta kem bashkëprotagoniste në Operetën “Paja” të Nikolla Zoraqit. Që atëherë nuk kam pushuar ta admiroj dhe të gëzohen me arritjet e saj nëpër botë. Kjo ishte ajo vajza e vogël simpatike e Avniut dhe e Ninës që rrinte afër pianos kur ne bënim prova për “Karnavalet” dhe “Boranën”

Gjergj Sulioti
“Dorëshkrime dhe kujtime”

Shoqata e Intelektualëve JAKOVA-GJAKOVË më dt.20.7.2023 do të bejë promovimin e dy librave të gazetarit dhe publicistit të njohur Fahri Musliu!

Librat titullohen:

“Proceset e kurdisura” dhe  “Ditari i gazetarit shqiptar në Beograd”

Ju ftojmë që të merrni pjesë në këtë aktivitet!

Me respekt!

Prof. Ruzhdi Sefa