Ish-Presidenti i Shteteve të Bashkuara, Ronald Reagan e kishte cilësuar ish-Bashkimin Sovjetik dhe regjimet komuniste të tij si një, “evil empire”, që shqip mund të përkëthehet si, “perandoria e së keqës”, por në anglisht, “evil” ka një kuptim më të gjerë dhe më thelbësor se thjesht “e keqja”. Kuptimi i saj në anglisht për mua (fjala evil) është një akt krejtësisht imoral dhe djallëzor, një krim, me fjalë të tjera.

35 vite më parë, me 10-gusht, 1988 kur në Shqipëri ishte ende në fuqi regjimi komunist u varë në litar një poet se mbronte fjalën e lirë dhe nuk kishte frikë të shprehte pikëpamjet e tija anti-komuniste, pro-perëndimore: pro-amerikane dhe pro-evropiane.  Havzi Nela, poeti disidenti dhe autori i mijëra vargjeve u vra për shkak të krijimtarisë së tij, ku pasqyrohej kundërshtimi i tij, prej intelektuali e disidenti ndaj regjimit komunist enverist, pak më shumë se një vit, para se të shembej komunizmi zyrtar anë e mbanë “perandorisë të së keqës”, komuniste të shekullit XX në Evropë, të pakën në letër, në mos në realitet.

Havzi Nela u varë nga regjimi komunist se dëshironte lirinë dhe demokracinë, jo vetëm për veten, por për të gjithë. Ai ishte mbrojtës i fjalës së lirë dhe i lirisë së fesë, rebelohej dhe protestonte, me poezitë e veta kundërshtonte mohimin e lirive shqiptarëve: shkatërrimin e objekteve fetare dhe të drejtat bazë të njeriut në përgjithsi. Nuk duronte, “robninë zemra e nji trimi!”

Në këtë 35-vjetor të vrasjes së poetit Havzi Nela nga regjimi komunist, pyetja ime ka qenë dhe mbetet për krimet e komunizmit në Shqipëri: Pse edhe sot në këtë 35-vjetor të vrasjes së një poeti nga regjimi komunist, pse, pse mohohet ende e keqja, aktet imorale dhe djallëzore, të një regjimi barbar që vriste më të mirët e Kombit. Pse kjo heshtje zyrtare nga autoritetet zyrtare të Republikës së Shqipërisë? Deri kur do mohohet e keqja, aktet imorale dhe krimet e komunizmit të Enver Hoxhës? Familjarët dhe kolegët e tij, por edhe shumica e shqiptarëve kërkojnë drejtësi.

“Shihni rreth e rrotull, shikoni pranë nesh
Shihni popujt tjerë me ç’gjuhë mirren vesh
Kanë shpallur miqësinë, vini vesh ksaj fjale
Kapen dorë për dorë, e po hyjnë n’një valle
Asht vallja e re, krejt ndryshe nga tjetra
Asht vallja hirplote që i shëron plag’t e vjetra”
(Burrel, shkurt 1977) –nga Poezia, “Eni të Vajtojmë Shqipërinë” e Havzi Nelës

Ndyshe nga ish-vendet komuniste të Evropës Linnore e Qendrore, Shqipëria “post-komuniste”, anëtare e NATO-s, pretenduese për antarësim në Bashkimin Evropian, ende nuk është distrancuar, zyrtarisht, nga e kaluara e saj terroriste komuniste. Nuk është përballur, seriozisht, me të kaluarën e mjeruar komuniste, përfshir vrasjen makabre të poetit Havzi Nela. Në kundërshtim me ish-vendet komuniste evropiane, Tirana zyrtare, deri më sot, nuk ka dënuar zyrtarisht, krimet e regjimit barbar, komunist të Enver Hoxhës, pëprfshir varjen në litar të poetit Havzi Nela. Kujtojmë në këtë 35-vjetor të vrasjes së tij në ditët e fundit të regjimit komunist, se Kuvendi i Shqipërisë nuk ka caktuar ende një ditë përkujtimore, (kombëtare) kushtuar viktimave të komunizmit në Shqipëri, ashtu siç kanë bërë vendet ish-komuniste të Evropës.

Deri kur durim e shpresë!?
“Deri kur durim, deri kur me shpresë?
Jo, jo, mos m’i thoni, këto fjalë nuk i due.
Me durim e shpresë nuk due të vdes.
Si jeta dhe vdekja, duhen meritue.” (O, Liri, O Vdekje, Havzi Nela)

“Jeta dhe vdekja, duhen meritue”, ka shkruar Havzi Nela, disidenti i vrarë nga komunizmi, 35-vjetë më parë. Vaclav Havel, ish-disidenti anti-komunist çek dhe presidenti i parë i Çekisë demokratike post-komuniste ka thenë se shoqëritë post-komuniste, identifikohen nga një moralitet prej skllevërish, “nuk jetojnë brenda të vërtetës”, sa i përket të kaluarës së komunizmit, por as të ardhmes demokratike perëndimore.

Ndoshta, Shqipërisë aktuale i përshtatet më së miri ky identifikim i Vaclav Havelit. Ku përballimi me të vërtetën e së kaluarës kriminale komuniste vazhdon të jetë shumë i vështirë, ndërsa mohimi i të vërtetës, “jeta jashtë të vërtetës”, pra, është më e volitshme ose më e përshtatshme, sipas Havelit. Si të gjitha regjimet komuniste të asaj kohe edhe Çekia komuniste i dënonte dhe i burgoste poetët dhe shkrimtarët si Vaclav Havelin, por nuk i vriste as nuk i varte në litar siç bëri regjimi komunist hoxhist i Ramiz Alisë, me Havzi Nelën më 10 gusht, 1988.

Është e vështirë të imagjinohet një mënyrë më barbare për t’i marrë jetën një njeriu duke e varur në litar, sidomos një njeriu të pafajshëm, një poeti, mbi të gjithë — në kontinentin e Evropës së qytetëruar, në fund të shekullit XX, në një vend të quajtur Shqiqpëri. Por, për fat të keq, siç ka shkruar edhe Ismail Kadare për Shqipërinë komuniste: “Shqipëria nuk bënte pjesë as në Europë as në kontinentin e qytetëruar të popujve.  Shqipëria, në vitin 1988, në prag të rënies së komunizmit, ishte ende një njollë e zezë në hartën e kontinentit, një njollë e turpit dhe e krimit, në shkallë planetare.”

Po sot? 35 vjetë pas varjes në litar të poetit Havzi Nela dhe 33-vjetë pas shembjes së Murit të Berlinit, për cilën Shqipëri flasim: për Shqipërinë me “njollën e zezë në hartën e kontinentit, një njollë e turpit dhe e krimit në shkallë planetare”, siç e ka cilësuar Kadare Shqipërinë komuniste të vitit 1988, apo për Shqipërinë e poetit të varur në litar Havzi Nelës, i cili nga amshimi, pyet dhe porositë: Që të jemi të denjë të quhemi shqiptarë dhe që dorë për dorë të hymë në vallen hirëplote që i shëron të gjitha plagët:

“Ku e keni trimninë, krenarinë e parë?
A jeni sot të denje të quhemi shqiptarë?
A do ta lemë veten, Shqipninë në kafaz
Në det plot stuhi me dallgë me u përplasë?

Shihni rreth e rrotull, shikoni pranë nesh
Shihni popujt tjerë me ç’gjuhë mirren vesh
Kanë shpallur miqësinë, vini vesh ksaj fjale
Kapen dore per dore, e po hyjnë n’një valle
Asht vallja e re, krejt ndryshe nga tjetra
Asht vallja hirplote që i shëron plag’t e vjetra” –(Burrel, shkurt 1977) –nga Poezia, “Eni të Vajtojmë Shqipërinë” e Havzi Nelës

Ismail Kadare është shprehur se Poeti Havzi Nela “është një kambanë që ende bije për shoqërinë shqiptare. Të mos e dëgjosh këtë kambanë do të thotë të shkelësh me këmbë lirinë e Shqipërisë.  Krahas hezitimit për të dënuar krimet e komunizmit, një dukuri tepër e shqetësuar për të mos thënë monstruoze, vazhdon në Shqipëri. Pasioni i habitshëm për t’u dhënë tituj e nderime njerëzve që jo vetëm nuk bënë asgjë për lirinë, por që bënë gjithçka për ta shtypur atë.  Shoqëria shqiptare ka nevojë të shkundet e të mbrojë liritë demokratike kundër çdo lloj kërcënimi që i vjen nga çdo lloj drejtimi e i fshehur pas çdo lloj maske.  Vetëm kështu ajo do të jetë në gjendje të fitojë drejtpeshimin e munguar.  Martirët e kanë qetësinë e tyre atje ku pushojnë. Është shoqëria shqiptare, që nuk e ka. Dhe për këtë duhet të luftojnë të gjithë”, ka shkruar Kadare me 19 shkurt, 2019.

Duke heshtur dhe duke mohuar të keqën e të kaluarës komuniste, shoqëria shqiptare as nuk shërohet as nuk gjenë paqën e qetësinë!

Frank Shkreli

O LIRI, O VDEKJE –Nga HAVZI NELA

Nuk them se jam trim, jo as frikacak,
Thellë n’afshet e shpirtit më grafllon guximi;
Vdekja për liri nuk më tremb aspak,
S’e duron robninë zemra e nji trimi?!
Pse or pse t’kem frikë, frikë se mos po vdes?!
Oh, çfarë marrie, ndoshta faj për mue!
T’ecësh zvarrë si krimb, t’mos jesh kurrë serbes,
Kët s’ia fali vetes, kjo m’ban me u mendue.
Pse t’më dhimbset jeta, pse u dashka kursye?
Veç me përtyp bukë, me u rropatë si kalë?
Pa nji fjalë ngushllimi, pa nji ditë lumnie,
Unë skllav i bindun, tash, kur s’jam as djalë.
Deri kur durim, deri kur me shpresë?
Jo, jo, mos m’i thoni, këto fjalë nuk due.
Me durim e shpresë nuk due të vdes.
Si jeta dhe vdekja duhen meritue.
S’meriton asnjenën kur mbetesh gur varri
Ndaj rri e mendohem jetës me i dhanë fund.
Le të kënaqet hasmi, le të qeshë i marri!
Liria më thërret, vdekja nuk më tund.

ENI TË VAJTOJMË SHQIPËRINË
Eni ju o motra, eni ju o gra
Eni ju o vasha, që dini me qa
Eni ju reçjanka, vajtimtare n’za
Eni t’marrim vajin, sot hije na ka
Eni gjithë s’bashku, le ta shpallim zinë
Me gjamë e me kuje ta vajtojmë Shqipninë
Le ta qajmë me lot, ta qajmë pa pushu
Me afshin e zemrës, të rrëzojmë gur e dru
Le ta qajmë këtë nanë, le ta qajmë këtë bijë
Le ta qajmë kët nuse pa foshnje në gji
Le t’ia heqim vellon, stolisjet e kota
Le t’ia zbulojmë shtatin, ta shohë e gjithë bota

Nda e përçundue, larg prej shoqesh tjera
Shikoni si dergjet, si lëngon e mjera
Mundohet qyqarja, rron me shpirt ndër dhambë
Banditët e vendit e kan vu nën kambë
E mposhten, e shtruen, me hekur e zjarr
Neronët e kohës ia banë jetën varr
E veshën me gjemba, me tela e ferra
E kyçën nga brenda, s’e lanë as te dera
N’derë, as ne dritare, s’e lanë me pa fare
Ia kanë qepë sytë, për faqe t’zezë e marre

Lidhun me zinxhirë, shkoqun krahë e fletë
Në ditën plot diell, në lumë e terr ka mbetë
E thithën shushunjëzat, i ligu mizori
E thanë, e çnderuan, epshori e hori

A e dini shqiptarë, ç’ngreminë kemi rà
Hangrëm njeni-tjetrin, u mbytem vlla me vlla
Hangrëm njeni-tjetrin me kurthe e t’pabesë
Me thasë e intriga, shamata rri ndezë.

O Zot, ç’ka po heqim, çfarë na shohin sytë
S’na gëzohet mbramja, as kur zbardhen dritë
S’na tremb burgu, plumbi e as litari
Kur na shkel me kambë, na zhagmit zuzari
Ngrehuni o vllazën, ngrehuni o shokë
Ngrehuni shqiptarë sot të gjithë në kambë
Nuk rrohet me zor, nuk lihet kjo nanë
A lulëzon dheu pa diell e pa hanë?
Jo jo, nuk durohen sarhoshët e marrë
Banditët e vendit t’i shporrim sa ma parë
Seline e përgjakun, ta bajmë rrafsh me tokë
Ngrehuni o vllazën, ngrehuni o shokë

A jeton shqiponja e shëmbun përtokë
Thye krahë e pendë, lidhun kamb’e kokë?
A jeton kjo zonjë në llum e batak
Në lëngim e vaj, e mbytun në gjak?

Ku e keni trimninë, krenarinë e parë?
A jeni sot të denje të quhemi shqiptarë?
A do ta lemë veten, Shqipninë në kafaz
Në det plot stuhi me dallgë me u përplasë?

Shihni rreth e rrotull, shikoni pranë nesh
Shihni popujt tjerë me ç’gjuhë mirren vesh
Kanë shpallur miqësinë, vini vesh ksaj fjale
Kapen dore per dore, e po hyjnë n’një valle
Asht vallja e re, krejt ndryshe nga tjetra
Asht vallja hirplote që i shëron plag’t e vjetra

(Burrel, shkurt 1977) Poezi nga Havzi Nela