Burimi : Leslie’s, 2 nëntor 1916, faqe n°18

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 11 Korrik 2025

Gazeta javore amerikane “Leslie’s” ka botuar, me 2 nëntor 1916, në faqen n°18, një shkrim asokohe rreth gjendjes së mjerueshme të bashkëkombasve tanë dhe apelit për t’u ardhur në ndihmë, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:

Mijëra shqiptarë po vdesin nga uria

Mbi rrënojat e djegura të Luftës së fundit Ballkanike, diplomatët e Evropës krijuan një shtet të ri — Shqipërinë. Revolucioni shpërtheu shpejt, froni i paqëndrueshëm u lëkund dhe ra dhe pastaj, me luftën e tyre të tmerrshme në duar, ndërtuesit e Shqipërisë lanë që vepra e tyre e brishtë në Adriatik të zhdukej. Populli i Shqipërisë po vdes me mijëra për shkak të mungesës së nevojave më të thjeshta të jetës, — 200.000 gra dhe fëmijë kanë vdekur nga uria.

William Willard Howard ka marrë përsipër detyrën e shpëtimit të këtij shteti jetim dhe që po vdes duke iu drejtuar “fair-play-it” amerikan.

“Tragjedia e Shqipërisë — thotë zoti Howard — është se një komb po vdes nga uria, ndërsa populli i Shteteve të Bashkuara, i ngarkuar me dhurata për pjesën tjetër të Evropës dhe për Turqinë, kalon anash saj.

A është e drejtë — a është njerëzore — që gratë dhe fëmijët e pafajshëm të Shqipërisë, të cilët nuk i kanë bërë kurrë keq askujt, të shkelen me këmbë dhe të lihen të vdesin, në një kohë kur të gjithë të tjerët janë të ushqyer ?

A është ky fair-play amerikan ?

Pasi u kam bërë thirrje veshëve të shurdhër të shtresave të larta, tani po u drejtohem njerëzve të zakonshëm, burrave dhe grave me mirëbesim të cilët nuk do ta linin një qen të ngordhte nga uria, pavarësisht nga raca e tij. Dua të kthehem në Shqipëri me një varkë të mbushur me furnizime. Kam rezervuar një anije — një anije të re amerikane, të sapo lëshuar në det dhe të pajisur për në det. Anija është gati dhe po pret.

Disa njujorkezë të shquar, kryesisht klerikë dhe redaktorë gazetash, do të marrin pjesë në një apel për një dërgesë ndihme për anijen. Arkëtari i caktuar për të marrë donacionet është kleriku Frederick Lynch, Doktor i Teologjisë, redaktor i Christian Work dhe sekretar i Unionit të Paqes së Kishës Carnegie. Donacionet e çdo shume — nga çmimi i një buke e lart — mund të dërgohen në Fondin e Ndihmës për Ballkanin, 70 Fifth Avenue, New York.”

Burimi : Caras y Caretas, 19 prill 1930, faqe n°144

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 7 Korrik 2025

“Caras y Caretas” ka botuar, me 19 prill 1930, në faqen n°144, një shkrim asokohe rreth metamorfozës dhe lulëzimit të Tiranës, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Metamorfoza dhe lulëzimi i Shqipërisë

Ndër kryeqytetet evropiane, më pak i njohur është me siguri Tirana. Për shkak të konsonancës së tij, dikush do të mendojë për një qytet të vogël lombard ose kalabrez.

Por Tirana është në të vërtetë kryeqyteti i mbretërisë së Shqipërisë, e cila siç dihet u krijua nën qeverinë e Ahmet Zogut, i quajtur sot Zogu i Parë, mbret i shqiptarëve.

Tirana për një kohë të gjatë nuk ishte gjë tjetër veçse një qendër distrikti modeste në Turqinë Evropiane, pjesë e së cilës ishte edhe Shqipëria. Kur Shqipëria u bë e pavarur në 1913, qeveria e saj u vendos në Tiranë. Aty u zhvilluan skenat e shumta të tragjikomedisë në njëqind akte që e shndërruan Shqipërinë nga perandori në republikë dhe nga republikë në mbretëri nën protektoratin, në mos normal, të paktën efektiv, të fuqisë së madhe fqinje.

Deri në Luftën e Madhe, Tirana nuk ishte gjë tjetër veçse një lagje e populluar vetëm nga disa mijëra banorë, shtëpitë e të cilëve ishin grumbulluar rreth kështjellës ku banonte guvernatori turk.

Këto shtëpi ishin të vogla, shumica prej tyre të ndërtuara prej druri dhe dukeshin më shumë si një grup rrënojash sesa një qytet. Kishte vetëm një vend të gjallë : pazari, i përbërë nga një labirint kasollesh ku në ditët e tregut takoheshin përfaqësues të racave të ndryshme : mirditorë, toskë, gegë, disa të veshur me uniforma turke, të tjerë me fustanella, madje edhe palikarë grekë.

Llojet e mbulesave të kokës ishin po aq të shumta. Çallma e bardhë e gjerë ose medreset e nyjtura përmbledhëse u bashkuan me plisin e bardhë që është bërë kapelë shqiptare.

Por, sot Tirana ka fituar shumë në rëndësi.

Qendra e qeverisjes dhe e rrugëve, politike dhe administrative, ka parë një numër të madh zyrtarësh, oficerësh, një gjykatë, etj. Dhe udhëtarët turistikë. Kështu që tani është një qendër tërheqëse për të gjitha zonat përreth. Lulëzon, pra, me mbretërinë dhe tashmë ka tejkaluar në pasuri dhe bukuri ndërtimore qendrat e lashta që dikur e shikonin me indiferencë përçmuese. Kështu, Elbasani, Korça, Vlora, madje edhe vetë Durrësi e Shkodra, janë tashmë inferiorë ndaj Tiranës përparimtare…

Burimi : Sunday Pictorial, e diel, 7 janar 1940, f. 14

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 14 Qershor 2025

“Sunday Pictorial” ka botuar, të dielën e 7 janarit 1940, në faqen n°14, një shkrim asokohe rreth një fotografie të rrallë të Gjon Milit, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar : 

Ju kurrë nuk e keni parë këtë në jetën tuaj

Kjo është një nga fotografitë më të mrekullueshme që kemi botuar ndonjëherë.

Ju keni parë shumë fotografi mahnitëse nga gjeniu i objektivit Gjon Mili. Ne kemi publikuar shumë nga fotografitë e mrekullueshme që ai ka bërë me aparatin e tij të famshëm të njëqindmijtës së sekondës.

Është një fotografi me një temë të thjeshtë.

Vetëm një rrjedhë uji në momentin e prerjes nga një limë.

Mili e ka kapur në momentin e saktë që lima po kalon në të vërtetë përmes rrjedhës së ujit dhe gjithashtu ka arritur një autoportret të mahnitshëm.

***

Studioni detajet në fotografi.

Vini re se si çdo pikë e vogël dallohet me qartësi kristalore. Shikoni se si uji përhapet si një bobinë filmike.

Vetëm Mili mund të kishte krijuar një fotografi të tillë.

Burimi : El Diario Palentino, e enjte, 8 shkurt 1979, ballinë

Nga Aurenc Bebja*, Francë –  29 Maj 2025

“Die Transvaler” ka botuar, të hënën e 5 shkurtit 1979, në faqen n°2, një shkrim rreth ekzilit të mundshëm asokohe të familjes mbretërore shqiptare në Afrikë të Jugut, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbreti në ekzil ndoshta në Afrikën e Jugut

Burimi : Die Transvaler, e hënë, 5 shkurt 1979, faqe n°2

Salisbury — Mbreti në ekzil i Shqipërisë Leka kaloi fundjavën këtu në një suitë në një hotel pas udhëtimit të tij të gjatë nga Spanja.

Gruaja e tij dhe një grup prej rreth 12 personash, përfshirë një princ kinez — Princi Wong — e shoqëruan atë në Rodezi.

Drejtuesi i hotelit z. George Lehman tha dje se në këtë fazë nuk do të ketë asnjë deklaratë nga mbreti 39-vjeçar, babai i të cilit, Mbreti Zog, u rrëzua nga froni në vitin 1939.

Shqipëria tani drejtohet nga komunistët dhe mbreti Leka u ka treguar atyre për betejën kundër një ushtrie çlirimtare që lëviz nëpër këtë vend të vogël ballkanik.

Mbreti Leka, miku i Ministrit të Punëve të Jashtme të Rodezisë, z. P. K. van der Byl, mbërriti këtu nga Spanja të enjten mbrëma, pasi u dëbua sepse posedonte armë.

Gjuetia

1. Lehman tha se Mbreti Leka madje ka qëndruar në suitën e tij për të ngrënë. “Aranzhimet e sigurisë janë përgjegjësi e ekipit menaxhues të hotelit dhe njerëzit nuk lejohen të afrohen pranë tij”, tha z. Lehman.

Mbreti ka vizituar Rodezinë disa herë në të kaluarën dhe tashmë është takuar disa herë me z. Van der Byl ku kanë vajtur për të gjuajtur gjahun e madh.

Zëdhënësit thanë dje se mbreti nuk kishte ndërmend të qëndronte në Rodezi pafundësisht dhe se kishte spekulime se ai mund të udhëtonte në Afrikën e Jugut.

Mbreti Leka — 2.06 m i gjatë — udhëton me një pasaportë të qeverisë shqiptare në mërgim të lëshuar nga vetë ai. Ai e shpalli veten mbret kur babai i tij, Mbreti Zog, vdiq në mërgim në vitin 1961, 22 vjet pas largimit nga Shqipëria, pak para se italianët të merrnin pushtetin. — Sapa-R.

Historia e panjohur e bashkëpunëtorit më të afërt të Enver Hoxhës, Nesti Kerenxhit, që njihet si një prej ish-drejtuesve kryesorë të LANÇ-it në Korçë dhe më vonë, si ish-anëtar i Byrosë Politike të Komitetit Qendror të Partisë Komuniste Shqiptare dhe ministër i Punëve të Brendshme, pas arrestimit të Koci Xoxes në nëntorin e vitit 1948. Kjo intervistë është marrë në vitin 2003, disa javë para vdekjes dhe sot paraqitet para lexuesit për herë të parë në mënyrë ekskluzive. Nesti Kerenxhi ishte një prej personaliteteve të jetës politike në Shqipëri, që ndikoi ndjeshëm në organizimin e luftës dhe fitoren përfundimtare dhe pas vitit 1944, ai u shpall anëtar i Byrosë Politike me shumicë votash. Ndërkohë, pas çlirimit ai kreu edhe detyrën si shefi i Sigurimit të Shtetit Shqiptar, duke qenë kështu njeriu i dytë i Ministrisë së Brendëshme, pas Koçi Xoxes.

Por ashtu, siç ka ndodhur me shumë personalitete të Shqipërisë, në lidhje me zhgënjimet, edhe me Nesti Kerenxhin ndodhi e njëjta gjë. Pas pushkatimit të Koçi Xoxes, Nesti u dënua në fillim me largim nga puna, internim në Selenicë dhe më pas me burgim nëpër burgjet politike. E gjitha kjo valë terrori filloi pas Kongresit të Parë të PKSH-së, ku nisi edhe furtuna e eliminimeve, arrestimeve, burgosjeve dhe pushkatimeve. Por, gjatë këtij Kongresi, Nesti Kerenxhi u dënua së bashku me gruan e tij, Naxhije Dumen, e cila ishte atëherë e vetmja anëtare qeverie në kabinetin e drejtuar nga gjeneral-kolonel Enver Hoxha, duke mbajtur postin e ministres së Kulturës.

Kjo vinte për shkak të kulturës dhe edukatës që rrezatonte, por edhe për faktin se deri atëherë Enver Hoxha i kish që të dy (Nestin dhe Naxhijen), me sy të mirë. Më vonë, dënimi erdhi pas një akuze, si “mbështetës të Koçi Xoxes”, e cila nuk u vërtetua asnjëherë. Megjithatë, jeta e Nesti Kerenxhit kaloi nëpër vështirësi të shumta, derisa në vitin 2003, ai mbylli sytë përgjithmonë. Dhe, disa ditë para vdekjes, arrita të sigurojë këtë intervistë, të cilën vendosa ta botojë tani.

Zoti Kerenxhi, gjatë Luftës përfaqësuesit të Ushtrisë së Kuqe, që ndodhej për të sjellë misionin Jugosllavi në ato kohëra, aq të vështira dhe cilat ishin detyrat tuaja, ju dhe Alqi Kondi, keni qenë të vetmit kuadro të lartë ushtarakë shqiptarë, që u dërguat në shkurt-mars 1944, pranë Mareshalit Tito dhe Shtabit të tij, për t’i paraqitur kërkesën ushtarak sovjetik në Shqipëri. Me këtë rast u takuat edhe me mareshalin J.B.Tito. A mund të na thoni, si mundët të shkoni në?

Keni të drejtë që e bëtë këtë pyetje, sepse në të vërtetë, në se u fol për diçka tepër pozitive në atë kohë, vite më vonë, jo vetëm është lënë në harresë, por është spekuluar shumë me këtë akt tepër largpamës të udhëheqjes shqiptare të LANÇ, për hir të politikave të mbrapshta të kohës. Lidhja e LANÇ-it me krahun e aleatëve të mëdhenj anti-hitlerianë, tregoi që në fillim pjekurinë politike dhe patriotizmin e vërtetë të luftëtarëve të lirisë. Këtë gjë nuk e bëri deri në fund, as “Balli Kombëtar”, as Legaliteti.

Kohët kur ne u nisëm për në Jugosllavi, ishin me të vërtetë shumë të vështira. Ja se si qëndron e vërteta e këtij misioni tepër të rëndësishëm: Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Nacional-Çlirimtare, kishte dalë nga sorollatjet nëpër pyjet e Martaneshit e Çermenikës dhe ndodhej në fshatin Panarit, në malësitë perëndimore të Korçës. Rruga nga Panariti i largët për në Pezë e, nga këtu në Tiranë, Shkodër e Mal të Zi, e më pas nga Bari i Italisë e, deri në ishullin më të madh të bregdetit Adriatik, në veri të Dalmacisë që quhej Vis, ishte shumë e gjatë dhe tepër e rrezikshme.

Kur dhe si u nisët nga Panariti për në Jugosllavi?

Fillimisht, pasi mora detyrën në Panarit, hartuam planin e udhëtimit, vendet ku do të ndaloja, ruajtjen e sekretit të misionit e të tjera detaje, u konsultova me përgjegjësit kryesorë të LANÇ-it: Enverin, Koçin, Spiro Moisiun dhe Miladinin e Dushanin. Pasi mora të gjitha dokumentet dhe letrat përkatëse konfidenciale dhe zyrtare, që me gjuhën diplomatike quhen letra kredenciale dhe, pas një konsultimi të imtë përfundimtar edhe me Mustafa Gjinishin, që ishte mjeshtër i vërtetë dhe e njihte shumë mirë rrugën që do të përshkoja dhe me cilët personat duhej të takohesha në këtë udhëtim me shumë përgjegjësi e të rrezikshëm, u nisa për rrugë në këmbë nga Panariti, ku ndodhej në atë kohë selia e Shtabit të Përgjithshëm të LANÇ-it.

Pasi përshkova rrugën e gjatë edhe nëpër zona të rrezikshme nga Panariti deri në Shqipërinë e Mesme, pikërisht në fshatin Rasë, rrëzë lumit Shkumbin, diku në afërsi të Cërrikut, sipas rekomandimeve të sakta të Mustafa Gjinishit, kalova pa probleme lumin Shkumbin në vah, me një trap që e drejtonte një njeriu ynë i Luftës, por në të njëjtën kohë, ruhej po aq mirë edhe nga ballistët e gjermanët, në krahun tjetër. Në Garunjën e Vogël gjeta një tjetër person të besuar, po të Mustafa Gjinishit, i cili më shoqëroi për në Pezë. Prej andej, i shoqëruar nga një korrier tjetër, u nisa natën për në Tiranë. Më duhej të vija në bazën e sigurt të LANÇ-it, që ishte shtëpia e shokut tonë besnik Zeqi Agollit, bazë shumë e rëndësishme e Luftës.

Në shtëpinë e Zeqi Agollit, më priste prej ditësh Alqi Kondi. Ai ishte caktuar të vinte me mua, si anëtar i delegacionit për në Jugosllavi. Mësova se ato ditë Alqi, ishte caktuar me detyrën e përgjegjësit të rinisë në Brigadën e Dytë Sulmuese, e cila komandohej nga Beqir Balluku dhe komisari Vasil Konomi, dy shokë drejtues me shumë përvojë. Pasi u shplodha mirë, se isha dërmuar nga rruga e gjatë dhe, pasi biseduam kokë më kokë me Alqin, për detyrën e vështirë që na kishin ngarkuar, ishim gati për një rrugë edhe më të gjatë, krejtësisht të panjohur e të rrezikshme. Udhëzimi nga shokët kryesorë të udhëheqjes ishte, ruajtja absolute e fshehtësisë së misionit.

Kështu, me një autoambulancë të xhandarmërisë të Tiranës, që na kishte përgatitur Xhaferr Spahiu, të cilën e drejtonte një nënoficer, shoferi i komandantit të Xhandarmërisë së Tiranës, u nisëm të dy me Alqin, pa hasur rrugës asnjë problem dhe mbërritëm në Shkodër. Prej andej shkuam në Reç, ku na priste miku ynë i shkëlqyer Çun Jonuzi, një shok i ngushtë i Vasil Shantos, Tuk Jakovës, Sadik Bekteshit dhe Zija Dibrës. Çun Jonuzi na shoqëroi drejt buzës së liqenit të Shkodrës, në një vend të përgatitur e të maskuar mirë, ku bëheshin shpesh kalimet klandestine të shokëve tanë të LANÇ-it, për në atë anë të kufirit, pra për në Jugosllavi. Aty hipëm në një varkë druri tip “gjemi” dhe pas një kujdesi të madh, kaluam në Mal të Zi.

Përtej kufirit shqiptar, kur shkuat në Malin e Zi me kë u takuat?

Duhet thënë që në fillim se ky mision kaq i rëndësishëm, ishte organizuar në mënyrë të përsosur. Andej kufirit na prisnin korrierët, që do të na shoqëronin për në vendin e caktuar. Prej andej, korrierët malazez na shoqëruan për në manastirin e njohur të Moraçës, që ishte baza më e rëndësishme e Luftës Antifashiste në atë rajon, ku u takuam me komandantin e Brigadës 9-të Sulmuese partizane të Malit të Zi, me komandant Vojo Todoroviçin, të cilin e njihja qysh në Konferencën e Parë të Vendit të Partisë Komuniste Shqiptare, në Labinot. Këtu, në këtë manastir, ishte dhe qendra e Shtabit të Korparmatës së Dytë partizane jugosllave, me komandant gjeneralin trim e me përvojë, Peko Dapçeviç, i cili ishte një luftëtar i shkëlqyer internacionalist i Luftës së Spanjës dhe mik i ngushtë i Arso Jovanoviçit, i cili më pas pati një fund tragjik dhe me mjaft pasoja për të gjithë bashkëluftëtarët e tij.

Në Shtabin e Korparmatës së Dytë, midis të tjerëve, takova edhe Bllazho Jovanoviçin, të cilin gjithashtu e njihja qysh nga Konferenca e Parë e Vendit të PKSh-së, në marsin e vitit 1943, në Labinot të Elbasanit. Atij personalisht, sipas udhëzimit që kisha marrë nga Udhëheqja e LANÇ-it të Shqipërisë, i dorëzova letrat në gjuhën serbo-kroate, që më kishte dhënë Miladin Popoviçi për Titon. Pra, dua të theksoj: a e shikoni se me sa kujdes ishte përgatitur ky mision kaq i rëndësishëm? Pikërisht këtu, në shtabin e kësaj Korparmate Jugosllave, unë dhe Alqi, dy kuadro të rinj shqiptarë, takuam për herë të parë edhe një major sovjetik, që më duket se e quanin Nikollajev, i cili përfaqësonte grupin e gjeneral-majorit sovjetik, Nikollaj Vasiljeviç Kornjejev, që ishte i dërguari i Krye-komandës Supreme Sovjetike, pranë Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Jugosllave.

Majori Nikollajev, që takuam në manastirin e Moraçës, ishte i dërguari i gjeneralit N.V. Kornjejev dhe i Ushtrisë së Kuqe në Malin e Zi. Ai e njoftoi menjëherë shefin e tij epror, gjeneralin Kornjejev, i cili ndodhej aktualisht pranë Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Jugosllave të Titos, i cili ishte instaluar pak kohë më parë në ishull, pikërisht më 3-4 qershor 1944, pas largimit të suksesshëm me një aeroplan sovjetik për në Bari të Italisë, mandej me anije të aleatëve, u transportua në ishullin Vis. Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Jugosllave, pas thyerjes me sukses së një aksioni shumë të rrezikshëm të desantëve parashutistë gjermanë, të cilët për pak sa nuk e kishin zënë rob Titon, me gjithë Kryesinë e Luftës.

Gjeneral majori sovjetik Kornjejev, lajmëroi menjëherë Krye-komandën Supreme të Ushtrisë së Kuqe në Moskës. Pra, majorit Nikollajev, të parin oficer sovjetik që takuam, i thashë pse kishim ardhur nga Shqipëria dhe i paraqita kërkesën zyrtare të Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Partizane Shqiptare, për të dërguar sa më parë në Shqipëri një mision ushtarak sovjetik. Kërkesën tonë për misionin ushtarak, kishim vendosur që t’ja bëja të njohur të parit ushtarak madhor sovjetik që do të takoja, sepse gjithsesi ishte kohë lufte dhe gjithçka mund të ndodhte me jetën tonë. Majori Nikollajev, një burrë me përvojë profesionale e luftarake, me korrektesë absolute, më siguroi se do ta lajmëronte shefin e tij sa më parë që të ishte e mundur, për kërkesën që i kisha parashtruar. “Sepse, një kërkesë e tillë, – më tha majori Nikollajev, – me sa di unë, është parashtruar nga ana e Komandës suaj për herë të parë dhe kjo ka rëndësi të veçantë”.

Dua të theksoj, se edhe misioni ushtarak sovjetik me në krye gjeneral majorin Nikollaj Vasilijeviç Kornjejev dhe një grup i madh kolonelësh, kishte mbërritur pranë Titos, më 23 shkurt të vitit 1944, domethënë në ditën e festës së Ushtrisë së Kuqe, pikërisht në atë kohë, kur unë dhe Alqi Kondi, u nisëm për në Jugosllavi. Mos ishte vallë ky mision një kombinim i Shtabeve Madhore ndërluftuese? Zor ta thuash, po zor edhe ta kundërshtosh. Pikërisht në Malin e Zi, përfundoi dhe faza e parë e detyrës sonë luftarake, por gjithsesi jo i gjithë misioni.

Më tej si u zhvilluan ngjarjet. Mareshallin Josif Broz Tito, a e takuat në selinë e Shtabit të Përgjithshëm të Ushtrisë Jugosllave, që ndodhej në ishullin Vis?

Pas kësaj, me një avion ushtarak transporti, që e drejtonte një ekuipazh sovjetik, shkuam të shoqëruar nga autoritetet jugosllave në Bari të Italisë, i cili ato ditë ishte çliruar nga forcat e armatosura aleate anglo-amerikane. Pasi qëndruam në Bari pak kohë, u nisëm me vapor për në ishullin Vis. Përshkuam gjithë detin Adriatik, nga jugu në veri dhe mbërritëm në ishullin Vis, ku ndodhej rezidenca e Kuartierit të Përgjithshëm Ushtarak të Titos. J.B.Titos, jo shumë kohë më parë, i ishte akorduar grada e lartë ushtarake “Mareshall” nga Kryesia ushtarako-politike e Luftës Antifashiste Çlirimtare të Jugosllavisë. Nga sa ishim të informuar më parë, kryesia e LAÇ-it të Jugosllavisë, përbëhej nga: J.B. Tito, Eduard Kardeli, Aleksandër Rankoviçi, Vladimir Bakariçi, Ivan Milutinoviçi, Svetozar Vukmanoviç Tempo dhe Milovan Gjilasi.

Në kohën që vajtëm ne me Alqin, kjo kryesi ndodhej e gjitha në ishullin Vis dhe drejtonte luftën çlirimtare të popujve të Jugosllavisë. Dua të theksoj se S.V. Tempon, unë e kisha takuar në Kucakë e Vithkuq, kur ai erdhi në Shqipëri me detyra të posaçme e për bisedime me PKSh-së e për të cilin jam shprehur më lart. Selia e Shtabit të Përgjithshëm jugosllav, ishte vendosur enkas në disa guva shkëmbore malore, tip tunel, në shpatin e një mali graniti, por J.B. Tito punonte në ambiente sipërfaqësore. Në ishull ishte vendosur edhe misioni ushtarak sovjetik, me në krye gjeneral-majorin N.V. Kornjejev, si dhe përfaqësuesit e forcave të armatosura angleze dhe përfaqësues të vendeve të tjera si Greqia, Çekosllovakia, fronti antifashist bullgar, etj. Në këtë ishull të madh, ishin dislokuar njësi të konsiderueshme të Flotës Luftarake Detare dhe Aviacioni Jugosllav dhe ai anglez, si dhe një Divizion i Ushtrisë Jugosllave, i 26-i, më duket, dhe një brigadë tankiste.

Pikërisht këtu, në Shtabin Madhor të J.B. Titos, unë dhe Alqi Kondi ishim të parët partizanë shqiptarë, kuadro të larta të luftës, që kemi takuar zyrtarisht Mareshallin Tito dhe gjeneral majorin sovjetik Kornjejev, i cili çalonte pak, sepse kishte humbur shputën e njërës këmbë, në luftimet e Betejës së Stalingradit. Pas pak kohe, ne zhvilluam bisedime zyrtare të rregullta me ta. Bisedimet u zhvilluan shumë konstruktive dhe të qeta në gjuhën frënge. Mbaj mend, përkthyesja, një grua bionde shumë serioze e fliste këtë gjuhë shumë bukur dhe me elegancë të përsosur. Edhe me gjeneral-majorin Nikollaj Vasiljeviç Kornjejev po ajo grua na përktheu. Pas bisedimeve me delegacionin tonë, të cilat u zhvilluan në një frymë shumë të ngrohtë dhe vëllazërore, pavarësisht nga diferenca e moshës, Marreshalli Tito shtroi për nderin tonë një drekë të këndshme, ku ne me Alqin, që ishim më të rinj se djali i madh i Titos, vumë re se ai ishte shumë i sjellshëm në bisedë dhe kishte një humor të këndshëm. Buzagazi i tij e sidomos e qeshura e tij e natyrshme, ishin shumë përshtypjelënëse.

Cilat ishin impresionet tuaja të para për këtë takim të veçantë historik me Mareshallin J.B. Tito?

Pas një udhëtimi të gjatë vertikal, nga Panariti në Malin e Zi dhe nga Bari në jug të detit Adriatik, drejt veriut të tij, mbërritëm në ishullin Vis. Ishulli ndodhet përballë brigjeve Sllovene të detit Adriatik, thuajse fare afër me qytetin e Triestes. Në këtë ishull, tashmë ndodhej Shtabi i Përgjithshëm Jugosllav i Luftës, pas gjithë atyre peripecive që kishte kaluar nga sulmi diversionist i parashutistëve gjermanëve të specializuar enkas për operacione të tilla. Aty kishte një port të madh detar, ku ishte vendosur edhe një njësi e Flotës Luftarake Jugosllave dhe njësi detare të Forcave Aleate. Aerodromi i ishullit ziente nga fluturimet e Aviacionit Luftarak dhe atij të transportit. Shtabi Jugosllav ishte vendosur këtu i sigurt, pasi i shpëtoi për mrekulli atij operacioni gjerman të desantit diversionist ajror, që kishte si qëllim asgjësimin e tij ose kapjen rob të Marreshallit Tito.

Ky operacion ishte koduar me emër të çuditshëm “Kërcimi i Kalit” dhe ishte përgatitur me shumë kujdes, por gjithsesi, për fat të mirë, dështoi. Pjesëtarë të këtij operacioni special, na shpjegoi Mareshalli Tito në takimin tonë, ishin oficerë të shkarkuar nga detyrat e tyre për arsye penale nga më të ndryshmet dhe, në rast suksesi, iu ishte premtuar kthimi i gradave. Takimi me J.B. Titon ishte jashtëzakonisht mbresëlënës. Tito ishte atëherë rreth 52-53 vjeç, kurse unë vetëm 23 vjeç, ndërsa Alqi akoma edhe më i ri, vetëm 19 vjeç. Titon e takuam në Kuartierin e tij. Atje strehohej edhe Shtabi i Përgjithshëm i Ushtrisë Jugosllave. Me rastin e mbërritjes sonë, mbaj mend që Mareshalli na informoi me imtësi se në atë periudhë të vitit 1944, ushtria jugosllave, numëronte 11 Korpuse me 37 Divizione, 28 Brigada autonome proletare dhe 86 aradha (çeta apo reparte partizane).

Pas kësaj ekspozeje të hollësishme, do të thoja, Mareshalli, siç thashë më lart, shtroi për ne një drekë të këndshme dhe dukej sheshit se ishte shumë i gëzuar edhe për arsyen se ato ditë në ishullin Vis, kishte ardhur edhe djali i tij i madh. Titua ishte njeri serioz, por i këndshëm në bisedë. Ai na tregoi plot humor e dashamirësi se ai, Eduard Kardeli, Ivan Milotinoviçi, Can Baboviçi, Mosha Pijade e të tjerë anëtarë të Shtabit të Përgjithshëm, shpëtuan për mrekulli nga sulmi i befasishëm i desantit ajror gjerman, i cili ishte i specializuar enkas për të tilla veprime diversioniste. “As njëri nga shokët nuk pësoi gjë, megjithëse shumë partizanë dhanë jetën. Vetëm unë u plagosa në dorë nga Shtabi ynë”, – na tha Tito. / Memorie.al

Nga Ndue Dedaj

Është e habitshme se si regjimi komunist, asnjëherë nuk i kuptoi kosovarët që kaluan kufirin për të gjetur lirinë në “Shqipninë nanë”, por herët a vonë, i shpalli njërin pas tjetrit armiq, kinse të dërguar të regjimit titist etj. Ata që nuk i dënoi, i mbajti nën vëzhgim, deri në fund. Nuk u kursye për asnjë, edhe kur harxhoi lekë për shkollimin e tyre në universitete. Tekefundit, nuk ka pyetje pa përgjigje. Ata erdhën si atdhetarë, duke shpresuar se do t’i shpëtonin gjenocidit serb të Tito-Rankoviqit të viteve ’50-të të shekullit të kaluar, përballja me të cilin kishte krijuar një simbol qëndrestari të paepur, si shkrimtari Adem Demaçi e deri te filozofi Ukshin Hoti, në kohë të vona.

Nuk është se ikën nga Kosova, por nga Jugosllavia, që nuk ishte shteti i tyre. Kërkuan parajsën amësore këtu, por gjetën ferrin, baltën dhe zgjyrën e diktaturës. Atdhetarizmi i tyre i kulluar, pak nga pak hasi në internacionalizmin tonë proletar; ata duhej ta donin kombin në një tjetër “mënyrë”, duke dashur Partinë e Punës dhe “Komandantin”, fitoret e socializmit etj. Por, ata komunizmin e kishin pasur atje, këtu kishin ardhur duke rrezikuar jetën në kufi për shqiptarinë dhe jo për partinë.

Këtu nis dhe konflikti që vjen e acarohet përherë e më shumë ndërmjet shtetit shqiptar dhe kosovarëve të emigruar. Një temë për të cilën nuk është folur asnjëherë dhe pse kanë kaluar tridhjetë vite, që kanë rënë burgjet politike. Secili nga ata meriton nderim më vete, aq sa ka vlerë edhe portreti i tyre i përbashkët, prej qëndrestarësh të racës. Në Tiranë është vendosur një memorial turk, me emrat e viktimave që kundërshtuan përpjekjen për grusht shteti në Turqi pak vite më parë, ndërkohë që mungon një memorial kushtuar vëllezërve tanë kosovarë, që u martirizuan! Jepen përditë tituj nga Presidenti i Republikës, por nuk dimë të jetë nderuar ndonjëri prej tyre.

Kush më parë se martirët e meriton titullin “Nderi i Kombit”? Ata janë harruar. Kujtohen vetëm nga familjarët, miqtë e shokët, por jo nga institucionet e shtetit. Një pjesë e mirë e tyre vinin nga letërsia, si shkrimtarët: Agim Gjakova, Kapllan Resuli, Adem Istrefi; mësuesit e mirënjohur: Myrteza Bajraktari, Shefqet Kaçaniku, Ymer Llugaliu, Selim Kelmendi, Gani Ratkoceri, Idriz Zeqiraj, Hysen Bukoshi, Ibish Kelmendi; piktori Sadri Ahmeti; diplomati Esat Myftari; mjekët Jetullah Gashi e Arben Çeta (vëllai i Anton Çetës); inxhinieri kimist Namik Luci; agronomi Kol Nikçi etj., procese gjyqësore që u zhvilluan në Tiranë, Durrës, Berat, Fier, Lezhë, Mirditë etj.

Është një listë e gjatë shqiptarësh nga Kosova të dënuar këtu, shumë më e gjatë seç mund të mendohet, edhe pse askush nuk ka marrë mundimin ta përpilojë atë të plotë. Disa venin nga burgu në burg, kishin lënë burgjet e Titos, me shpresën se këndej ishte “Toka e premtuar”, por këtu i priti sërish burgu dhe internimi, edhe pse jo pak prej tyre qenë lejuar të vazhdonin arsimin e lartë në Universitetin e Tiranës, mbase me synimin që të përqafonin vijën e Partisë, çka nuk ndodhi.

Studimet e larta do t’i dituronin më shumë, por nuk do t’i bënin komunistë. Agim Gjakova, më i njohuri ndër ta, siç lexojmë në shënimet rreth biografisë së tij, ishte arratisur në ‘60-ën, se kishte qenë një zë i fortë i të drejtave të shqiptarëve të persekutuar atje dhe kjo ishte një kartë e fortë, për të qenë këtu i mirëpritur, mirëpo nuk do të vononte edhe në Tiranë, të ngjallte pakënaqësi te regjimi, me veprën e tij letrare jo konformiste, çka tregon se shtetet totalitare reagojnë njësoj ndaj intelektualëve të pavarur.

Bash në kohën kur nacionalistët e rinj idealistë dyndeshin nga Kosova për këndej, në Tiranë po venitej ylli i një bashkëvëllau të tyre nga Mitrovica, Ramadan Çitakut, pjesëmarrës në themelimin e PKSh-së (1941), në ngjarjet dhe formacionet kryesore politike e ushtarake të Luftës, mbas çlirimit gjashtë muaj ministër i Financave në vitin 1946 dhe ambasador i Shqipërisë në Beograd, deri në vitin 1948, për të vuajtur më pas harresën e gjatë për shkak të përplasjes politike me Enver Hoxhën, që tash e quante; “njeri të jugosllavëve”.

Si miqësia politike shqiptaro-jugosllave, si armiqësia më vonë me Jugosllavinë, sollën persekutim e gjer viktima në radhët e inteligjencës. Kështu, në vitin 1945, u arrestua profesori prizrenas Kol Margjini, diplomuar në Vjenë, mbas tridhjetë e ca vitesh shërbesë në shkollat e mesme të vendit dhe iu dorëzua autoriteteve serbe, ku ndërroi jetë në burg mbas pesë vitesh. Nuk i shpëtoi burgut “dypalësh” as gjuhëtari Selman Riza, sot me shtatoren në Gjakovë.

Studiuesi Aleksander Meksi shkruan se për shkak të veprimtarisë politike thellësisht atdhetare, ai burgoset në vitin 1945 në Tiranë, vetëm disa ditë pas kthimit në Shqipëri, ku kishte ardhur për t’i shpëtuar gjenocidit serb. Shpëtoi atë rast pa u ekstraduar në Jugosllavi, po kjo nuk u shmang në vitin 1948, ku pasi qëndroi tre muaj në Burgun e Tiranës, komunistët shqiptarë e ekstraduan “si kosovar anti-jugosllav”, për t’u gjykuar prej jugosllavëve. Profesor Riza qëndroi tri vite e gjysmë në burgjet jugosllave dhe vetëm në dhjetor të vitit 1953, ai mundi të rikthehet në Shqipëri, ku bashkohet me familjen e tij në Tiranë.

Ndër të parët që ka kaluar kufirin për në Shqipëri, në tetor të vitit 1951, ka qenë “Mësuesi i Popullit” Gani Ratkoceri (Demiri), lindur në një fshat afër Prishtinës, dënuar për agjitacion e propagandë më 1978, me dhjetë vite burg, duke fituar pafajësinë pasi kishte vuajtur gjysmën e dënimit. Kujtimet e tij nga kalvari politik në Shqipëri, ai i ka bërë publike në librat që ka shkruar dhe në intervista, ku flet për marrëveshje mes UDB-së dhe Sigurimit të Shtetit, për dënimin e kosovarëve etj.

Ymer Llugaliu më 1958, kishte lënë Kosovën dhe kishte kërkuar strehim politik në Shqipëri, ku pas kryerjes së studimeve të larta në Fakultetin Histori-Filologji në Tiranë, ishte emëruar mësues letërsie në gjimnazin e Rrëshenit e, më pas transferuar në Kurbnesh, ku arrestohet për agjitacion e propagandë më 1976. Shkrimtari Agim Gjakova e përcolli me këto fjalë ndarjen e tij nga jeta, me 13 qershor në Podujevë: “Ymer Llugaliu ka qenë një ndër figurat më të pastra dhe më të dinjitetshme në Shqipëri, në liri apo në burg, që e mbajti lart qenien e tij kosovar”.

Shefqet Kaçaniku nga Prizreni, gjithashtu mësues letërsie, erdhi në Shqipëri për t’i shpëtuar shtypjes së regjimit jugosllav dhe përfundoi në burgjet politike të Shqipërisë. Në tetorin e vitit 1975, Gjykata e Lezhës e dënon për “agjitacion e propagandë kundër pushtetit popullor”, me dhjetë vite burg. Ishte akuza më e lehtë për t’u “vërtetuar”, mjaftonin tre dëshmitarë në rrenë dhe fati yt nuk ishte më në duart tua. Selim Kelmendi, një tjetër emër i spikatur, mësues i letërsisë në gjimnazin e Fushë-Krujës, më 1983 dënohet nga Gjykata e Lartë, me akuzën se ishte përfshirë në një grup armiqësor, që kinse do t’i bënte atentat Enver Hoxhës, kur ai të vinte për të përuruar Muzeun Historik të Krujës.

Pak vite pas dënimit, ai do të shuhej në Burgun e Burrelit, në rrethana të paqarta, pa iu dhënë ndihma spitalore. Ata qenë atdhetarë të kulluar, profesionistë të zot, të papërkulur para burokracisë dhe, si të tillë, bënin diferencën me vetë kohën e “përkulur” para partisë shtet, që u mori lirinë për të cilën kishte qenë arratisur nga vendlindja. “Pati edhe nga ata që nuk hynë në burg, por mbetën gjithë jetën në hije e të vëzhguar, si Haki Osdautaj, mësues historie dhe gjeografie në gjimnazin e ‘Bajram Currit’”,- shkruan studiuesi Ismet Balaj.

Mbasi kemi shkuar në shkollat e Kosovës pas vitit 2000 dhe jemi takuar me mësues e nxënës atje, i kemi kuptuar edhe më mirë martirët kosovarë këtu, pse ata ishin jo vetëm mësimdhënës të pasionuar, por kryekreje misionarë të gjuhës shqipe. Atje mësuesit kishin vuajtur në burgjet e Millosheviçit, për “mbrothësinë” (mbarësinë) e gjuhës shqipe. Nga Kosova nuk arratiseshin vetëm intelektualë, po dhe plot njerëz të thjeshtë, që dërgoheshin në kampin e emigrantëve në Seman (Fier), ku u nënshtroheshin “formave të edukimit” bolshevik.

Mund të thuhet se kishin rënë nga shiu në breshër. Por nuk ishin vetëm kosovarët që vinin këndej, kishte edhe plot që arratiseshin në Kosovë, kryesisht për të shkuar drejt Perëndimit. Poeti Martin Camaj në vitin 1948, mësuesi shkodran Xhevdet Hoxha, që la klasën ku jepte mësim në Rrëshen dhe u arratis në Jugosllavi, kah mesi i viteve ’60-të etj. Sipas një raporti të CIA-s, rreth 10 mijë shqiptarë, qenë arratisur në Jugosllavi pas Luftës II-të Botërore, ngaqë nuk e donin qeverisjen e Enver Hoxhës.

Kosovarët me diploma universitare i përpiu një nga një Burreli, Spaçi, Qafë-Bari e të tjera kampe të burgosurish politikë. Shumë prej tyre mbeten pa familje. Propaganda partipunase ishte marramendëse, në njërën anë bënte filma për mësuesit si “Komisarë të dritës”, në anën tjetër çonte në burgje ajkën e inteligjencës së vendit, priftërinj, mësues, shkrimtarë, përkthyes, regjisorë, piktorë, gazetarë, inxhinierë etj. Ekranet mbusheshin me imazhet heroike të të parëve, kurse qelitë me vetë padashësit e kundërshtarët e regjimit, larg syve të publikut, mediave vendase e të huaja.

Gjyqet e armiqve të popullit që kishin ardhur si vëllezër ishin ndër më “shembullorët”, siç thuhej në zhargonin e kohës, që të vinin mend të tjerët. Është për t’u theksuar se të gjithë ata ishin njerëz të ditur, çka ngjallte zilinë e mediokërve rreth tyre, që bënin të vetmin “zanat” që dinin: t’i spiunonin. Ata që kanë marrë pjesë në gjyqet e tyre, ndonëse shpesh me dyer të mbyllura, tregojnë për forcën argumentuese, kulturën e të shprehurit të të akuzuarve, duke sfiduar haptazi ata që kishin përballë; aty në të vërtetë vetëm sa luhej farsa gjyqësore, pasi vendimi ishte marrë më parë në zyrat e Komitetit Qendror të Partisë.

Mund të pyetet pse kaq shumë gjyqe e dënime të intelektualëve kosovarë e të tjerë kaq “vonë”? Për regjimin nuk ishin të rrezikshëm vetëm liberalët në letërsi e arte, puçistët (e ashtuquajtur) në ushtri dhe kinse sabotatorët në ekonomi, por dhe mësuesit e poetët, qeniet më të brishta të kësaj bote. Për diktaturën, ata ishin po aq komplotistë, sa gjeneralët madhorë. Ndaj, në vitin 1977, dënohen me pushkatim Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, që mësonin fëmijët e Librazhdit dhe shkruanin poezi si “Saharaja” etj. Më 1979, dënohen me vdekje dy gazetarë të Radio Tiranës, Fadil Kokomani e Vangjel Lezho, bashkë me Xhelal Koprenckën, për t’u mbyllur ploja me Havzi Nelën, më 1989.

Kurse disidentët shqiptarë në Jugosllavi, dërgoheshin në “Spaçin” e tyre me emrin Goli Otok, në brigjet e thata kroate, mallkuar dhe në poezinë e poetëve kosovarë. Sistemi socialist ndihej në krizë në krejt Lindjen, prandaj nuk reshtte së vrari elitat, mjaft që pushteti të mos binte. E megjithatë, asnjë fjalë, përkujtimore, dokumentar, monografi, përpos disa shkrimeve, intervistave apo librave të atyre që mbijetuan. Ndoshta një minutë heshtje në ndonjërën nga mbledhjet e dy qeverive, të Shqipërisë dhe të Kosovës, do të ishte shenja e parë e një nderimi ndërqeveritar, për emigrantët e salvuar në vendin e vet.

Në rastin arsimtarëve nga Kosova që vepruan në Shqipëri në kohën e krizës dhe shthurjes së kampit socialist, roli i tyre do të kuptohej më mirë, po të kihej parasysh se arsimtaria kishte qenë një traditë mes shqiptarëve në të dyja anët e kufirit, qysh në fillimet e shekullit XX, shpesh duke mos i përfillur kufijtë. Në Krumë të Hasit, në vitin 1928 u çel internati “Kosova”, ku mësonin fëmijë nga Gjakova, Prizreni, Kukësi etj. Në Tiranë, një shkollë mban emrin “Ahmet Gashi”, në nderim të profesorit të shquar, gjeografit të mirënjohur Ahmet Gashi, që kishte dhënë mësim në Prishtinë, “Normalen” e Elbasanit (drejtor i saj) dhe Tiranë – autori i së parës hartë të Shqipërisë etnike.

Është e mirënjohur nisma e Ernest Koliqit për hapjen e shkollave shqipe në Kosovë, duke dërguar në Tokat e Lirueme në vitin 1941, mbi 200 arsimtarë. Ishte kohë pushtimi dhe do të kryqëzoheshin fate komunistësh dhe nacionalistësh shqiptarë. Fadil Hoxha, lindur në Gjakovë e arsimuar në Elbasan, së bashku me arsimtarë të tjerë kosovarë, kthehet në Kosovë (mësues në Hogosht të Gjilanit), nga ku përfshihet në organizimin e Luftës Antifashiste dhe mbas saj zgjidhet Kryetar i Kuvendit të Kosovës.

Kurse mësuesi nacionalist mirditas, Zef Vorf Nekaj, që kishte shërbyer edhe në Shqipëri, edhe në Kosovë, do të bëhej profesor në Amerikë. Në vitet ’70-të, profesorë të Tiranës, që nga Eqrem Çabej e Aleks Buda, do të jepnin mësim në Universitetin e Prishtinës. Por dhe sa e sa tregues të tjerë kulturorë-arsimorë, që dëshmojnë se shkolla shpesh ia kishte arritur me qenë “bashkë”, edhe kur nuk ishte politika. Mbi të gjitha, se ishte e përbashkët gjuha shqipe, flamuri kombëtar dhe vetë Atdheu./ Memorie.al

Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.

Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KGB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.

Ne ishim skllevërit e dy këtyre padronëve. Dhe duhej t’i bindeshim plotësisht si brigadierit të burgosur, ashtu edhe teknikut të lirë; si kryetarit të zyrës sonë teknike, ashtu edhe inxhinierit të kantierit apo sektorit. E për pasojë, duhej t’u rrinim gatitu si kuadrove të lartë të Ministrisë së Brendshme, që vinin herë pas here për të parë ecurinë e punimeve, si drejtuesve të ndryshëm të Ministrisë së Ndërtimit e, sidomos të ndërmarrjes së sipërshënuar “21 dhjetori”.

Ishte viti 1963-1964. Kur punonim në atë kamp-burg, kryeinxhinieri i “21 dhjetorit” ishte Thoma Disha, një ish-shoku im i klasës në gjimnazin e Tiranës. Para se të burgosesha e kisha lënë inxhinier kantieri në Kombinat. Dhe ja se ç’na ishte bërë zotëria e tij! Drejtori i asaj ndërmarrjeje me rëndësi ishte Neço Konomi, anëtar i Komitetit Qendror të Partisë. Kryeinxhinieri duhej të ishte ndihmësi a zëvendësi i parë i drejtorit. Kështu, pehlivani Thoma, ia kishte arritur edhe kësaj në fare pak kohë. Këtij njeriu unë i njihja dhëmbë e dhëmballë, si thotë populli.

Ta keshë pasur bashkënxënës për tetë vjet radhazi të gjimnazit, si dreqin nuk e njihja? Thomai ishte nga ata gjimnazistë që vishej shumë mirë, madje edhe me elegancë, e para Luftës ai vinte në shkollë gjithnjë i krekosur: me kostume të reja e të shtrenjta, me këpucë të mira, me këmishë me jakë të kollarisur, me kollare të çdo ngjyre, sipas kostumeve. Ndërsa unë isha ndër më të thjeshtit në veshje.

Nuk ishim afruar shumë me njëri-tjetrin, sepse mua nuk më pëlqente natyra e tij shumë e futur dhe joserioze. Ai bënte sipër shaka banale, të cilat mua nuk më pëlqenin fare. Sidomos femrat i shikonte gjithnjë me syrin e seksit. Nga ana tjetër, si përgjegjës klase, edhe profesorëve u rrinte gatitu e u servilosej, deri në neveri. Në mësime ishte fare mesatar dhe nuk shquhej në asnjë nga lëndët; as në ato shkencore e as në ato humanitare. Ai ishte një nga kopiacët më të shkathët në detyrat e provimet dhe, në sajë të këtij zanati, e kalonte klasën.

Pas çlirimit, kur në gjimnaz nisi me forcë diferencimi klasor dhe rinia komuniste aty mori aq fuqi sa ia mblidhte edhe trupit pedagogjik (përfshi edhe drejtorin e shkollës, që mund të ishte edhe vetë komunist), Thoma Disha, sido që me origjinë borgjeze të qartë dhe për më tepër me të atin emigrant në Amerikë, u bë një nga aktivistët më të shquar të kësaj rinie. Si pelivan që ishte, ai u vinte vërdallë “kapove” të Rinisë Komuniste të gjimnazit, u lëpihej, u servilosej.

Nga ana tjetër, mbante qëndrim të rreptë dhe të ngrysur ndaj shokëve, që nuk ishin anëtarë të Rinisë Komuniste, që ishin të deklasuar dhe rrinin në goshe nga frika e ndonjë persekutimi të hapur. Por ashpërsia e tij shpërthente më me hov, sidomos ndaj gjimnazistëve që ishin përjashtuar edhe nga “Rinia Popullore”, ku bënte pjesë masa më e madhe e shkollës, që nuk ishte pjesëtare e “Rinisë Komuniste”.

Kuptohet që, sidomos në maturë, unë isha një nga të persekutuarit e shokut Thoma, si i përjashtuar nga Rinia e nënshtruar Popullore që donte të thonte kandidat i afërt, për t’u futur në burg e, për të marrë titullin “Armik i popullit”. Më kujtohet fare mirë dimri i vitit 1948. Sapo kishte plasur një krizë e madhe me përpjesëtime ndërkombëtare: “Kriza e Berlinit”. Unë isha maturant dhe rrija në bankë i vetëm, në fund të klasës. Asnjë nga shokët e klasës nuk më fliste. Komunistët nga urrejtja, “Popullorët” nga frika se mos e pësonin si unë.

Ç’kishte ndodhur? Sovjetikët kishin bllokuar shtegun e vetëm që lidhte Gjermaninë Federale, me “Berlinin Perëndimor”, duke ndaluar çdo kalim në të, sidomos nga Perëndimi në Lindje. Atëherë, amerikanët, të ndodhur para faktit të kryer të thyerjes së marrëveshjes së Posdamit, fill pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, si dhe para një provokimi të hapur sovjetik, krijuan një urë ajrore, mes Gjermanisë Perëndimore dhe Berlinit Perëndimor.

Kështu, ditë e natë, aeroplanë amerikanë e përshkonin atë korridor për të furnizuar zonën perëndimore të ish-kryeqytet gjerman. Por, edhe këtu sovjetikët nuk rrinin rehat. Ata mundoheshin ta pengonin këtë urë me fluturime të aeroplanëve luftarakë sovjetikë, rreth atyre aleatë, duke rrezikuar një përplasje mes tyre, që do të thonte shpallje lufte mes Perëndimit dhe Lindjes, domethënë Lufta III-të Botërore. Tashmë edhe me bomba atomike.

Në një situatë të tillë e gjithë bota ishte fort e shqetësuar dhe njerëzit i kishin bërë veshët pipëz pas lajmeve të radiove dhe gazetave, me ankth në zemër: Por, në Shqipëri, tek antikomunistët, ku hyja tashmë edhe unë haptas, shqetësimi ishte kthyer në një shpresë, të bindur në epërsinë absolute të Perëndimit dhe të shpartallimit njëherë e mirë të kuçedrës së kuqe, kudo ku sundonte ajo, në radhë të parë në vendin tonë fatkeq. Në ato ditë edhe të tërbuarit e Komsomolit shqiptar në gjimnaz, sikur i kishin ulur ca pendët. Domosdo, i pari ishte shoku Thoma Disha, i cili ishte edhe përgjegjësi i klasës, sido që borgjez i kulluar nga origjina e gjendja ekonomike.

Një ditë, në kohën e pushimit mes orëve të mësimit, kur gjithë të tjerët kishin dalë jashtë në oborr a bulevard, për të shpirë këmbët si zakonisht a për të marrë pak ajër të pastër, hapet dera e klasës dhe brenda hyn Thomai. Fill e tek unë:

– “Uran, – më thotë me dashamirësi të shtirë, – mos ke nevojë për gjësendi, ndonjë dispensë a libër dhe të mungon? Ta gjen Thomai ty e ta jep me marifet, që të mos e marrin vesh këta maskarenjtë e tjerë të organizatës”.

Isha duke lexuar një libër të Gorkit në italisht, sepse rusisht nuk dija. Libri m’u duk interesant dhe isha përqendruar fort në të. Titulli i tij ishte: “Shkatërrimi i personalitetit”. Jo pa qëllim kisha marrë aty Gorkin dhe jo një shkrimtar apo dijetar tjetër. E dija që më kontrollonin “shokët” e rinisë kur detyrohesha të dilja prej klase. Lash leximin dhe ia ngula sytë asaj fytyre hipokrite, asaj mësalle me dy faqe dhe i thashë troç:

– “Hej, Thoma Disha, Thoma Disha! E di fort mirë përse m’u afrove! Me siguri ke mbetur gjithë këto ditë me veshin ngjitur tek Radio Londra! Të lutem largohu, se nuk kam fare nevojë, as për ndihmën dhe as për shoqërinë tënde”! Këto fjalët e fundit i thashë me ton, duke i mëshuar mirë zërit. Ai u zverdh në fytyrë, uli kokën dhe këputi qafën me të shpejtë jashtë klasës.

Kriza e Berlinit mbaroi me kthimin në normalitetin e mëparshëm. Klasa jonë mori maturën dhe “shokët komunistë” morën bursa studimi për jashtë shtetit nëpër “Kampin Socialist”. Thomait nuk i dhanë bursë, siç duket ia lexuan kartat se kush ishte. Por ai, si pehlivan që ishte, u aktivizua fort në Komitetin e Rinisë dhe pas një viti, jo vetëm mori bursë, por edhe të veçantë, nga ato me para më shumë e fill e në Budapest, ku kishte vajza fort të bukura, siç ia kishte ënda qejfliut të madh Thoma.

Dhe, me të mbaruar studimet për Inxhinieri Ndërtimi (si kam treguar më parë), e kam parë në kantierin e Kombinatit, ku gjithashtu kishte vajza plot, megjithëse ai nuk linte rehat, as arsimtaret e fshatrave të asaj zone. Dhe tani ishte kryeinxhinieri i “21 dhjetorit”, si punë ndihmës ministri i Ndërtimit; me veturë “Pabieda” në dispozicion, si ministrat e asaj kohe, hiç më pak!

Ai paskësh ardhur disa herë në kantierin e punës sonë dhe kisha dëgjuar se e kishin marrë zët, jo vetëm brigadierët e teknikët e burgosur, por edhe kryetari operativist i zyrës sonë teknike, madje kishin gjetur belanë edhe teknikët e lirë dhe inxhinierët, me të cilët sillej si një tiran i vërtetë, duke sharë e duke kërcënuar, sa, shumëkujt prej tyre, i kishte ardhur shpirti në majë të hundës.

Në një nga ato ditë, kishte ardhur te pallati dhe, duke u ngjitur lart, i kishte rënë në sy dhoma e katit të parë, ku punoja unë. Ishte koha që kishim një gjysmë ore pushim, për të ngrënë mëngjesin. Vinin kazanët dhe ne, si merrnim racionin tonë, shpërndaheshim nëpër objekt, për të ngrënë atë farë ushqimi. Kështu që unë nuk u ndodha në vendin tim të punës.

Duke parë punën time të mirë, zoti kryeinxhinier, kish pyetur se kush e kishte bërë. Dhe brigadieri bashkë me inxhinierin e lirë që e shoqëronin, kishin zënë emrin tim në gojë. Atëherë Thomai ishte çuditur dhe kishte shfaqur dëshirën të më takonte.

Për t’ia plotësuar dëshirën menjëherë, brigadieri, një dallkauk dhe servil i ndyrë (në mos jo edhe spiun), kishte nisur te vendi ku po haja bukë, një punëtor të burgosur për të më thirrur urgjent.

– “Ik e thuaji brigadierit dhe inxhinierit, se kam orarin e pushimit dhe të ngrënies së mëngjesit. Do të shkoj te vendi i punës, kur të mbarojë orari, dëgjove”?

Kur vajta te vendi i punës, më doli përpara zotni Thomai: i veshur elegant, sigurisht më mirë se kur ishte gjimnazist, tashmë i fryrë si gjeli i detit, gjithë kapadaillëk e m’u drejtua:

– “Eee, Uran Kalakulla, si të duket ajo social-demokracia jote? A e sheh se ku përfundove ti bashkë me të”? Një njeri fisnik, qoftë edhe në pozitën e tij, duke qenë tashmë unë në pozitën e skllavit të lidhur me pranga, jo vetëm nuk do të kishte përdorur sarkazmën, por ose do të bënte sikur nuk më njihte, ose shumë-shumë, do të më pyeste për punën.

Të kisha qenë unë në këmbë te tij (qoftë larg!), jo vetëm nuk do ta kisha ngacmuar atë hale, por, përkundrazi, do t’i kisha thënë nja dy falë të mira për punën e bërë me merak dhe origjinalitet. Madje, mund të shtyhesha e ta urdhëroja inxhinierin e objektit, t’i vinte ca lekë më tepër. Por muti, mbetet mut, në çdo kohë e në çdo situatë. Sepse ai është lindur mut e, vetëm mut!

Atëherë mua m’u errën sytë nga inati. M’u kujtua gjithçka që tregova më parë, deri në hollësitë më të vogla. E pra, po flisnim prapë bashkë pas 16 vjetësh, kur tashmë nuk ishim më të rinj si dikur, por në moshë të pjekur. I indinjuar, ia ktheva me zë të lartë, sa dëgjoi gjithkush ishte aty përreth; jo vetëm inxhinieri i lirë, brigadieri im, por edhe kapteri i brigadës ku bëja pjesë dhe kryetari i zyrës teknike, krye-spiuni i kampit:

– “Dëgjo ti, Thoma Disha! Krekosju këtyre që s’të njohin, por jo mua, që të njoh dhëmbë e dhëmballë! Dallkauk dhe servil ke qenë gjithë jetën dhe dallkauk paske mbetur! Ti je prototipi i negativitetit dhe i poshtërsisë, ja çfarë je ti”! Të gjithë të pranishmit u ngurosën nga fjalët e mia. Për ta, ai ishte zoti i atij vendi dhe gjithkush dridhej prej tij. Si guxuakesha unë, t’i flisja ashtu atij kryeinxhinieri të ndërmarrjes?!

Domosdo që ai mistrec, nuk e priste atë përgjigje prej meje. Ndaj, i skuqur si mëlçi në fytyrë, me gojën që i shkumëzonte nga inati, thirri me sa i hante zëri:

– “Kapter! Merre këtë dhe fute në birucë! E të mos punojë më kurrë këtu! Vetëm në gropë të gëlqeres e ka vendin, ky armik i pandreqshëm i popullit! Kështu tha “shefi i madh” dhe thirri makinën, hipi në të dhe e këputi qafën me vrull nga kishte ardhur.

Atëherë, fort të habitur, m’u afrua kapteri, inxhinieri, brigadieri, kryetari i zyrës teknike dhe të burgosurit e tjerë që ndodhen aty dhe panë e dëgjuan gjithçka, duke më pyetur se ku e njihja at dreq. Domosdo që u thashë se kishim qenë nxënës të një gjimnazi dhe kaq. Pastaj, iu drejtova kapterit:

– “A po më çon në birucë, pra, zoti kapter, siç more urdhër nga ai”?

– “Jo! – tha i vendosur kapteri. Unë marr urdhër vetëm nga komandanti, jo nga ai”! Çudi pra, se ai kapter ishte një nga më të egrit e atij kamp-burgu. Madje, disa thoshin se kishte qenë edhe xhandar a karabinier në kohën e Zogut apo të fashizmit, se dukej që ishte ca i thinjur ndër flokë.

Çudia tjetër qe, se edhe kryetari i zyrës teknike, m’u afrua gjithë simpati e vazhdonte të më shikonte i çuditur. Ndërsa inxhinieri i lirë, përgjegjësi i objektit, më tha se ia kisha bërë paq atij qeni (tamam kështu e cilësoi ai), dhe se do më vinte në bordero, çdo ditë.

E bëja apo jo normën, 100 lekë (të vjetra sigurisht), do t’i merrja dhe se do të vazhdoja punën në parket. Kur të vinte ai qeni prapë, do me çonte njeri të më lajmëronte, që të fshihesha e të mos i dilja më para syve. Kurse shokët e burgosur erdhën e dikush më përqafoi, dikush më ra krahëve me dashuri. Memorie.al  Nga Uran Kalakulla

Më 2 korrik 1990, pothuajse të gjitha ambasadat e huaja në Tiranë, çelën dyert e tyre për ata që donin të iknin nga Shqipëria. Si ndodhi kjo? Si mund të flakej brenda një nate frika gati dyzetë e pesëvjeçare, se arratisja ishte tradhti, dhe tradhtia ishte një jetë e mjeruar, edhe për ata që mbeteshin pas? Dihet konstitucioni ndërkombëtar i territoreve të ambasadave. Ato janë shtete brenda shteteve dhe cënimi i territoreve të tyre, konsiderohet si cënim kufijsh. Por për çudi, asnjë ambasador i akredituar në Tiranë, të cilit i qe “dhunuar” territori kombëtar, nuk bëri ankesë pranë qeverisë shqiptare, për marrjen e masave në mbrojtje të ambasadave?!

Përkundrazi. Ambasadori gjerman mori në mbrojtje të “plagosurit” rebelë, pa pranuar që ata t’i dorëzoheshin drejtësisë shqiptare. Ditët e ambasadave gjithashtu, do të kërkojnë analiza më të thella me zbulim dokumentesh të fshehta. Por ngjarjet që pasuan më pas, sidomos skenat e ngjashme si në Kubë, etj., tregonin se skenat e ambasadave, (dikush preferoi të prishte dhe murin e jashtëm dhe me një “Skodë” të vjetër të fuste me dhjetëra veta brenda), ishin inskenuar më parë.

Pavarësisht se nga mjetet qeveritare shqiptare të asaj kohe, këto u quajtën mësymje të “bandave huligane”, në të vërtetë, sasia e madhe e njerëzve që hynë në ambasadat e huaja atë korrik të vitit 1990 ishte e tillë, që ky term komunist binte vetiu. Ne nuk dimë akoma se kush ishin organizatorët, apo nismëtarët, siç thuhet rëndom. Të tjerët, janë masa gjithfarësh që nuk mund të përmbahen më. Ato ditët në ambasadat e ndryshme, hynë e dolën s’a andej të mposhtur nga lotët e nënave nëpër kangjellat e ambasadave), 4.795 vetë.

Nga këta për në Gjermani shkuan 3.163 vetë, në Itali 816, në Francë 549, për në Turqi 77, për në Poloni 52, për në Çekosllovaki 51, për në Jugosllavi 6, për në Egjipt 6, për në Bullgari 5, etj. Më pas shumë prej tyre, sidomos atë të vendeve Lindore, do të mërgonin drejt SHBA-ve, Kanadasë, Australisë e gjetkë. Të dhënat e fundit tregojnë se shqiptarët kanë mbërritur edhe në Iran, Zelandën e Re, e Argjentinë.

Dy korriku është kthyer tanimë në një datë, për të përkujtuar djemtë dhe vajzat, gratë dhe fëmijët, që kërkuan tempujt e shpresës, duke hyrë në ambasadat e huaja, sepse pikërisht në këtë datë është realizuar një përleshje e ashpër, ndërmjet njerëzve të thjeshtë dhe strukturave policore të diktaturës.

Në fakt…!

Hyrja nëpër ambasada, kish filluar dymbëdhjetë ditë më parë, më datë 20 qershor, kur autobusi fizarmonikë, me targë TR 00301, i drejtuar nga shoferi Bujar Alikaj, ndaloi rastësisht pranë mureve të ambasadës greke. Më pas, më 23 qershor, “Skoda” – LIAZ – e drejtuar nga Fatos Kaceli, shpërtheu portën e ambasadës italiane, ndërsa të nesërmen, rreth orës 18.00, “Skoda” e drejtuar nga Kastriot Mano, çau mes për mes murit të ambasadës gjermane, duke e shembur atë. Pas datës 20 qershor, deri në 6 korrik, ka pasur kapërcime muresh thuajse në të gjitha ambasadat e huaja, ku veçohet kapërcimi i ambasadës turke, me anë të makinës së plehrave, që në një farë mase konsiderohej një spektakël.

Përveç ambasadës kineze dhe kubaneze, të cilat nuk i pranuan bujtësit, duhet thënë se të gjitha ambasadat e tjera reflektuan një bujari dhe mikpritje, e cila nuk duhet të harrohet nga politika e sotme shqiptare. Hyrja nëpër ambasada vazhdoi gjithashtu edhe pas datës 2 korrik, por kjo hyrje është bërë lehtësisht nën vëzhgimin e policisë, e cila për disa ditë rresht, kishte marrë urdhër të mos reagonte më.

Çfarë ndodhi pas Popajve

Pas Popajve legjendarë të ambasadës italiane, tentativa e parë për kapërcimin e mureve, u bë në ambasadën greke dhe gjermane. I pari që tentoi të kapërcente muret e ambasadës greke, ishte një banor nga Narta e Vlorës, të cilin policët arritën ta kapnin pikërisht ndërsa përgatitej të gjente tangjenten fatale të lartësisë së murit, dhe duke e tërhequr me forcë, pasi e shtrinë përtokë, e goditën rrufeshëm me grushte dhe shkelma, derisa i ra të fikët.

Akoma edhe sot nuk është bërë ende publik emri i njeriut nga Narta e Vlorës, për të cilin muri që kishte ëndërruar si limit shpëtimi, u kthye papritur në një qeli burgu ose, në një mur pushkatimi. Gjithashtu, një tentativë grupi për të hyrë në ambasadën gjermane, kishte dështuar. Duhet shënuar se ato ditë, thuhej që në “ambasadën franceze, ka mundur të hyjë një njeri”, por kjo gjë qarkulloi në formën e legjendës, pa u konfirmuar ndonjëherë saktësisht. Gjatë këtij dhjetëditori, u synuan edhe disa ambasada të tjera në rrugët më të përshtatshme, por pa rezultat.

Goditja e parë, 20 qershor

Autobusi fizarmonikë me targë TR 00301, i drejtuar nga 30-vjeçari Bujar Alikaj, më datë 20 qershor të vitit 1990, në orën 07.40, pasi kishte çuar në punë gratë punëtore të xhenios, u drejtua për tek ambasada greke, duke ndaluar në murin anësor të saj. Brenda, përveç Bujarit, ishte edhe Edmond Vokshi, i cili pas një tentative për kapërcim kufiri në Tropojë, së bashku me gruan shtatzënë dhe djalin e vogël, ishte dënuar me dhjetë vjet burg. Ndërsa gruaja me punë korrektonjëse. Pasi hapën kapakun e sipërm të autobusit, ata kapërcyen murin rrethues, duke u bërë kështu dy banorët e parë të kozmosit të ndaluar deri atëherë.

Më 28 qershor në ambasadë hyri edhe gruaja e Mondit së bashku me fëmijët. Por, si u përgatit aksioni i hyrjes. “Një ditë më parë unë isha takuar me Leonidhën (shefi i sigurimit të ambasadës), në hotel ‘Dajti’, ku e kisha parashikuar për herë të dytë pikësynimin tim përfundimtar. Pasi më parë e kisha takuar te pishinat, – thotë Bujari. – Në këtë takim të dytë, Leonidha më tha se; ‘për t’ju dorëzuar, nuk ju dorëzojmë kurrë, por data e nisjes suaj, do të varet nga rrethanat e zhvillimeve të mëvonshme’. Kështu, të nesërmen, me të mbërritur në ambasadë, dy të rinjtë morën kontakte me personelin dhe gjithçka u rakordua brenda pak minutave.

“Ndërkaq, nga territori i ambasadës gjermane kapërcyen dy të rinj të tjerë, Ardi dhe Bimi, të cilët pasi kaluan murin rrethues të gjermanes, u hodhën përsëri për tek grekja, – thotë ai. – Ambasadori gjerman mbërriti menjëherë në ambasadën greke, duke na thënë se kush dëshironte të qëndronte tek ai, mund të vinte menjëherë, por ne na premtuan në ambasadën greke për kushte të mira, banesë dhe punë, sapo të vinim. Kështu që qëndruam të gjithë atje”.

Ndërkaq, në kryeqytet kjo ngjarje bëri një bujë të jashtëzakonshme, si te njerëzit e thjeshtë, ashtu edhe në instancat qeveritare. Mbahet mend se në Teatrin Popullor, ndërsa po vihej afishja që paraqiste shfaqjen e një komedie të re, njëra nga aktoret më të njohura të vendit, Eva Alikaj, u tha me zë të lartë organizatorëve: “Hiqeni fare afishen e komedisë, sepse tani të gjithë shqiptarët, janë duke vuajtur fatin e tyre të zi dhe ata nuk mund të detyrohen të qeshin përpara kësaj gjendjeje”.

E pabesueshmja në ambasadën gjermane!

Pa u lënë frymë strukturave të shtetit të organizoheshin, më 2 korrik, muri i ambasadës gjermane u shemb nga një “Skodë” në të cilën ndodheshin rreth 20 veta, burra, gra dhe fëmijë. Përpara turirit të makinës, ishin vendosur thasë rëre, ndërsa sipër saj, në formën e ushqimeve paraprake, kishin marrë edhe disa dele. Megjithëse gjithçka ishte planifikuar me hollësi, ndodhi që muri rrethues nuk ishte mur me tulla teke, por dopio. Kështu që pas goditjes së tij, shumë nga të pranishmit u gjakosën në fytyrë dhe në trup.

Ashtu të gjakosur ata kapërcyen murin e shembur, duke shënuar kështu kuotë të re për shembjen e diktaturës. Duhet thënë se brenda në ambasadë, ndodhej një grup të rinjsh, pasi Ivi së bashku me shokët e tij, kishin kapërcyer murin më parë. Por…! Në ambasadën turke arratisja u krye në mënyrë spektakolare, nëpërmjet makinës së plehrave.

Duke pastruar plehrat e qytetit, njerëz të veshur si punëtorë të Komunales, zbarkuan në ambasadën turke, duke shënuar një të papritur të re. Më pas, së bashku me të ardhurit e tjerë që kishin hyrë më parë, Koli, Mondi, Ganiu, Fredi, Ardi etj., ata morën vizat transit për në Greqi dhe natën e fundit, fjetën në hotel “Arbëria”, ku duke pritur mëngjesin nuk vunë gjumë në sy.

Dita e rrallë 2 korrik 1990…!

Hyrja më 2 korrik, u realizua në orët e mbrëmjes, nëpërmjet një përleshjeje të vërtetë midis njerëzve që donin të iknin dhe forcave policore, që kishin marrë detyrë të ndalonin me armë, hyrjen në ambasada. Në këtë përleshje pati edhe shumë të plagosur, por qarkullojnë fjalë edhe për një numër enigmatik të vdekurish. Nga ana tjetër, njerëzit e policisë arrestonin pjesëmarrës të ndryshëm dhe i fusnin në makina, të cilat nxitonin nëpër rrugë, por edhe sot e kësaj dite, asnjëri nuk e di destinacionin e tyre!

“Unë shikoja që nga kangjellat e ambasadës greke këtë luftë të vërtetë dhe mund të them, se njerëzit plagoseshin prej zjarrit policor ose, goditeshin fizikisht me grushte dhe shkelma, pastaj ngarkoheshin nëpër makinat ushtarake tip ‘IFA’, por nuk e di ku përfundonin”, thotë një përfaqësues i trupit diplomatik. Në dëshmi duhet shtuar se dy kameramanë të policisë së fshehtë, filmonin të gjitha fytyrat e pjesëmarrësve në këtë përleshje.

Ditët që pasuan…!

Ishte dhënë një urdhër tjetër, me anë të të cilit të gjithë ata që donin të hynin, ishin krejtësisht të lire, për ta bërë këtë gjë. Madje, nën sytë e policisë njerëzit ngjiteshin dhe zbrisnin prej kangjellave, duke u kthyer në shtëpi për të ngrënë drekë ose, për t’u lënë ndonjë porosi pjesëtarëve të tjerë të familjes. Kishte edhe raste kur njerëzit që kalonin andej rastësisht, pa ndonjë dëshirë për t’u futur në ambasada, ngacmoheshin prej policit përkatës: “Në qoftë se do të hysh, kapërce nga pjesa anësore e murit”.

Dyndje e jashtëzakonshme dhe…!

Në ambasada kishte një dyndje të jashtëzakonshme. Kuptohet që vështirësia ishte më e madhe për furnizimin me ushqime, por ato ambasada ku kishte një numër më të kufizuar, kushtet konsideroheshin më komode. Kështu, në ambasadën gjermane dhe italiane, kishte më shumë probleme në ndarjen e ushqimeve, por duhet thënë se përkushtimi i personelit të mbetur (një pjesë e madhe e punonjësve të ambasadave ishin larguar), ishte në shkallën maksimale.

Ndërsa në ambasadat turke, franceze, greke, çeke etj., ishte më e lehtë për të përballuar tranzicionin e pritjes dhe ndonjëherë ndodhte që refugjatët e ambasadës greke, ndihmonin të afërmit në ambasadën fqinje me cigare, ushqime etj., por kjo ndodhi vetëm për njëfarë kohe, sepse pastaj nuk na lejonin më” – thotë Edmondi. Dita gjithsesi ishte më lehtë për t’u kaluar, kurse nata më e vështirë. Ndodhte që natën policia e fshehtë shqiptare ngjitej në kangjellat e ambasadës duke u folur individualisht njerëzve që qëndronin aty.

“Arbenit i ka vdekur nëna”, “Iliri ka motrën të sëmurë”, ose “Dilni, sepse ata kanë vendosur t’ju bëjnë sapun, njëlloj si dikur në kampet e përqendrimit” etj., etj. Përveç kësaj, ndonjëherë vinin njerëzit e shtëpisë të nxitur nga shteti, të cilët u bënin thirrje të afërmve për të dalë. Në të gjitha rastet ne ishim të vendosur të qëndronim, por kishte ndonjë që edhe dilte për arsye të ndryshme, – thotë Edmondi.

Në ditën e finales së madhe

Ndeshja finale Gjermani-Argjentinë, për herë të parë në kryeqytetin sportdashës të Shqipërisë, u përcoll me një interes të paktë nëpër familje. Zërat e njerëzve ishin mekur plotësisht nga zhvillimet e fundit dhe shumë pak e kishin mendjen te futbolli. Kur u shënua goli i gjermanëve, tek-tuk u dëgjua ndonjë britmë entuziazmi, sepse kryeqyteti, jetonte orët e tij më të vështira. Por pikërisht që nga ambasada gjermane papritur oshtinin zërat e të ngujuarve që thërrisnin; “Gjermani, Gjermani”.

Dhe në çastin e golit ky entuziazëm arriti kulmin. Atëherë njerëzit që banonin në qendër, dolën në rrugë dhe më shumë sesa ndeshjen e futbollin, dëgjonin oshtimat e të ngujuarve, me shpresën e kotë se mund të dallonin zërat e të afërmve. Atë ditë i gjithë kryeqyteti shqiptar ishte me skuadrën e Gjermanisë, po në atë masë sa ç’mund të ishte me Italinë, Greqinë, Francën, Çekinë, Turqinë etj., po qe se do të luanin në finale.

Me sytë nga atdheu!

Në mëngjes, që pa gdhirë dita e 13 korrikut, autobusët u ngarkuan me refugjatë duke u nisur drejt Durrësit. Njerëzit e tjerë, familjarë ose të afërm, kishin bllokuar trotuaret e rrugës Kombinat-Plepa, duke pritur përfundimin e enigmës, por papritur u dha një urdhër, që autobusët të kalonin nga rruga tjetër drejt Durrësit, duke parakaluar Laprakën. Me gjithë këtë devijim, edhe ato pjesë të rrugës ishin mbushur plot e përplot, me familjarë të të ikurve. Në Maminas, autobusët janë ndalur përreth çerek ore…!

Gjatë kësaj ikjeje, refugjatët hiqnin bluzat, orët, unazat etj., të cilat i hidhnin rrugës me ndonjë mbishkrim të thjeshtë, si “Nënës sime si kujtim”, duke shkruar gjithashtu ndonjë adresë. Ndonjëherë thonë se në Tiranë, ku ashtu si kudo ekzistojnë vjedhjet dhe plaçkitjet, po të humbi diçka, nuk e gjen kurrë më. Por atë ditë ndodhi krejt ndryshe. Atë ditë kur kombi kishte humbur një pjesë të ndërgjegjes së tij, sendet e tjera apo florinjtë, nuk kishin vlerë.

Atë ditë nuk humbi asgjë, sepse të gjitha sendet mbërritën brenda ditës, në destinacionet e adresuara. Njerëz që trokisnin nëpër dyer për të sjellë sendet e gjetura, pëshpëritnin me lot në sy fjalët: “Kërkoja një shenjë të tim biri, por gjeta një letër të djalit tënd dhe duke e shtrënguar në gjoks, qava njëlloj si për fëmijët e mi”. Iknin me sy të nga atdheu! / Memorie.al

Nga Dashnor Kaloçi

Memorie.al / Viti i largët 1979, përveç tërmetit të 15 prillit, ku humbën jetën rreth 36 persona (sipas variantit zyrtar), duket se do të mbahet mënd, apo më saktë ka hyrë në dokumentet dhe statistikat zyrtare të regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij Ramiz Alia, edhe për disa fatkeqësitë të tjera, me aksidente të ndryshme, (automobilistike, teknologjike, minerare, etj.), ku humbën jetën shumë e shumë më tepër persona, se ç’shkaktoi fatkeqësia natyrore me tërmetin e atij viti!

Kështu, që në janarin e atij viti, nëntë të burgosur që vuanin dënimin në kamp-burgun e Bulqizës (Reparti 301), humbën jetën pasi u asfiksuan nga një zjarr që ra në barangat ku ata punonin e jetonin. Afro dy muaj më pas, në 11 mars të atij viti, gjashtë punonjës të Kombinatit Metalurgjik “Çeliku i Partisë”, humbën jetën nga asfiksimi në një prej reparteve të Uzinës Nr. 12, ku dhe shumë të tjerë u helmuan nga gazrat dhe u shtruan në spital. Ngjarja tjetër që pasoi me shumë viktima, është ajo e datës 3 qershor të atij viti, ku humbën jetën rreth 16 persona, që u mbytën nga fundosja e anijes “Mitro Xhani” në Urën e Bunës afër liqenit të Shkodrës, ngjarje të cilën e kemi publikuar para disa ditësh.

Viti i “mbrapshtë” 1979, do të mbyllej me një tjetër fatkeqësi, pasi në datën 19 dhjetor, në afërsi të qytetit të Lezhës, humbën jetën 9 punëtorë dhe inxhinierë që punonin në tunelin e hekurudhës Laç-Shkodër. Ndërsa tre muaj më pas, më 10 mars të vitit 1980, ndodhi një fatkeqësi akoma dhe më e rëndë, pasi nga një aksident automobilistik të ndodhur në Zall-Bastar të Tiranës, humbën jetën plot 17 persona, punëtorë dhe nxënës shkolle, pasi makina “ZIS”, me të cilën ata udhëtonin, ra në një greminë, nga ku shpëtoi vetëm shoferi. Për të gjitha këto fatkeqësi të ndodhur në vitet 1979-’80, ku humbën jetën mbi 55 shtetas, na njohin dokumentet zyrtare përkatëse të nxjerra nga Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, të cilat publikohen për herë të parë (me faksimilet përkatëse), nga Memorie.al.

KOMUNIKATA OPERATIVE SEKRETE E MINISTRISË SË BRENDSHME, ME NJOFTIMIN PËR NGJARJEN NË MINIERËN E BULQIZËS, KU HUMBËN JETËN 9 TË BURGOSUR, QË VUANIN DËNIMIN NË ATË KAMP

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË                                       SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME                                Ekzemplar Nr. 1

DEGA E PËRGJITHSHME                                                    Tiranë, më 27.1.1979

KOMUNIKATË OPERATIVE Nr. 21

Më 26.1.1979, ora 13.30, në zonën “D”, në galerinë “A”, në minierën e kromit “Todo Manço” në Bulqizë, u shkaktua zjarr në një barangë, e cila kishte disa mjete dhe pajisje elektrike.

Nga tymi i madh u bllokua ajri dhe si rrjedhim u rrezikua një pjesë e turnit të parë të të dënuarve të repartit 301, si dhe disa punëtorë të lirë.

Me gjithë masat e marra, nga kjo gjetën vdekjen të dënuarit:

Beqir Qamil Leka, vjeç 30, nga fshati Bërzesht, Librazhd.

Gani Bajram Mullisi, vjeç 40, nga fshati Mborje, Korçë.

Besnik Neki Bega, vjeç 41, nga Gjirokastra.

Musa Bajram Vjeri, vjeç 37, nga Tirana.

Muharrem Veli Sejdini, vjeç 36, nga Tirana.

Faslli Refat Muço, vjeç 40, nga Fieri.

Tom Zef Prendi, vjeç 26, nga Shkodra.

Riza Hekuran Çela, vjeç 33, nga Lushnja.

Adem Dalip Pali, vjeç 25, nga Lushnja.

Në vend shkoi grupi operativ. Shkaqet e zjarrit nuk dihen. Hetimet vazhdojnë.

KRYETARI

PILO SHANTO

KOMUNIKATA OPERATIVE SEKRETE E MINISTRISË SË BRENDSHME, ME NJOFTIMIN PËR NGJARJEN AKSIDENTALE NË KOMBINATIN METALURGJIK NË ELBASAN, KU HUMBËN JETËN 6 PUNËTORË

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË                                           SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME                                         Ekzemplar Nr. 1

DEGA E PËRGJITHSHME                                                             Tiranë, më 11.3.1979

KOMUNIKATË OPERATIVE Nr. 136

ELBASANI

Më 9.6.1979, rreth orës 9.30-11.00, në Uzinën Nr. 12. Të Kombinatit “Çeliku i Partisë” Elbasan, brigadier Shkëlqim Ali Gripshi, vjeç 34, lindur dhe banues në Elbasan, u tha punëtorëve të brigadës së turnit të tij, se do të shkonte të punonte tek rezervuari për pastrimin e tij, prandaj ata duhet ta prisnin atje.

Në fakt, ai ka shkuar më përpara për të kontrolluar gjendjen e rezervuarit Nr. 1, të qarkullimit, në repartin e gazit, pasi aty do të punonte brigada, për të bërë pastrimin e mbeturinave të squfurit. Brigada shkoi në vend dhe meqenëse brigadieri nuk erdhi, sipas fjalës së tij, ata u larguan. Më 10.6.1979, rreth orës 9.00, kur shkoi turni tjetër tek rezervuari për të filluar punën, në fund të rezervuarit, panë Shkëlqimin dhe tentuan për ta nxjerrë, por sa zbrisnin në të, helmoheshin.

Në tentativë për të nxjerrë njeri tjetrin, u helmuan 10 punëtorë të tjerë. Më në fund ata u nxorën dhe veç Shkëlqimit, vdiqën edhe;

Edmond Xhevdet Hodo, vjeç 22.

Ferdinand Kurt Manaj, vjeç 24.

Hiqmet Gani Kanaçi, vjeç 20.

Bukurosh Mehmet Muça, vjeç 24.

Musa Riza Paja, vjeç 45.

Gjithashtu ndodhen në spital:

Vladimir Hajdar Skilja, vjeç 24, teknolog.

Petrit Liman Qosja, vjeç 29, shofer.

Mark Rrushit Simoni, vjeç 30, kimist.

Vilson Shefqet Agolli, vjeç 25, metalurg.

Roland Ali Spaho, vjeç 23, punëtor.

Grupi operativ konstatoi se rezervuari ka një muaj që ka dalë jashtë pune, prandaj ka qenë i bllokuar, prandaj ka pasur nevojë për riparim. Nga ana e asaj brigade, janë shkelur rregullat e sigurimit teknik, pasi kanë neglizhuar dhe nuk janë bërë matjet e nevojshme mbi gjendjen e ngopshmërisë së rezervuarit me gaz, duke menduar se në të nuk ka gjë, meqenëse rezervuari ka një muaj që nuk ndodhet në punë. Helmimi është bërë nga gazi karbonik H2 S.

U ndaluan Bujar Shefqet Gripshi, vjeç 30, lindur dhe banues në Peqin, përgjegjës i repartit të gazit të Uzinës Nr. 12 dhe Xhevahir Vehip Komani, vjeç 26, lindur në Berat dhe banues në Tiranë, me arsim të lartë, shefi Sigurimit teknik të kësaj uzine, të cilët, duke qenë në detyrat përkatëse, nuk kanë marrë masat për sigurimin e mbrojtjen e punëtorëve në punë e, për rrjedhim u shkaktuan vdekjen e 6 punëtorëve të sipërm.

KOMUNIKATA OPERATIVE SEKRETE E MINISTRISË SË BRENDSHME, ME NJOFTIMIN PËR NGJARJEN AKSIDENTALE NË LEZHË, KU HUMBËN JETËN  7 PUNËTORË, NË TUNELIN HEKURUDHËS LAÇ-SHKODËR

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË                           SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME                         Ekzemplar Nr. 4

DEGA E PËRGJITHSHME                                           Tiranë, më 20.12.1979

KOMUNIKATË OPERATIVE Nr. 299

LEZHA

Më 19.12.1979, ora 10.00, në tunelin e hekurudhës Laç – Shkodër, rreth 500 metra afër rrugës së Shëngjinit, ku ishte parashikuar të bëhej një plasje për çeljen e tunelit, minator-elektricisti Rexhep Osman Krasniqi, shkoi për të bërë një provë kolaudimi jashtë planit. Në këtë kohë bëri kontaktin elektrik, nga e cila u shkaktua plasja e një mbushje me 450 kg. dinamit, si rezultat i së cilës vdiqën 7 punëtorë:

Vesel Xhafer Poloshi, vjeç 44, lindur dhe banues në fshatin Lashkizë, Dibër, minator.

Bashkim Xhemal Leka, vjeç 24, lindur në fshatin Hurdhë-Reç Dibër.

Uk Selman Lala, vjeç 19, lindur në fshatin Zall-Reç Dibër dhe banues në fshatin Balldre.

Dali Maliq Uklala, vjeç 31, lindur dhe banues në fshatin Ballaj-Reç Dibër.

Tom Kol Zefi, vjeç 44, lindur në fshatin Luf, Mirditë, e banues në Librazhd.

Rrahman Haziz Koka, vjeç 49, lindur dhe banues në fshatin Krej-Reç Dibër.

Rexhep Osman Krasniqi, vjeç 33, lindur dhe banues në fshatin Qerret Durrës.

U plagos lehtë dhe Mark Ndue Lleshi, vjeç 52, lindur dhe banues në Lezhë, (anëtar Partie), i cili u shtrua në spital.

Për këtë aksident, u ndalua Veniamin Jani Hida, vjeç 29, lindur në Elbasan, kryeinxhinier i kantierit të hekurudhës, Enver Shaban Kallushi, vjeç 38, lindur në Tiranë, inxhinier ndërtimi dhe Ibrahim Tatraku, vjeç 48, lindur në Dibër dhe banues në Lezhë, teknikë, të cilët nuk kishin marrë masa për të zbatuar rregullat e sigurimit teknik. Çështja ndiqet.

1. KRYETARI

ALI KORBI

KOMUNIKATA OPERATIVE SEKRETE E MINISTRISË SË BRENDSHME, ME NJOFTIMIN PËR NGJARJEN AKSIDENTALE NË ZALL-BASTAR TË TIRANËS, KU HUMBËN JETËN 17 VETA QË UDHËTONIN ME NJË AUTOMJET “ZIS”

REPUBLIKA POPULLORE E SHQIPËRISË                          SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME                         Ekzemplar Nr. 1

DEGA E PËRGJITHSHME                                               Tiranë, më 10.3.1980

KOMUNIKATË OPERATIVE Nr. 58

TIRANË

Më 8.3.1980, në ora 16.00, makina “Zis”, me targë TR 19-89, e minierës së qymyr-gurit Valias, që drejtohej nga shoferi Petrit Abdyl Hoxha, vjeç 33, lindur dhe banues në Tiranë, i dënuar për shkelje të rregullave të qarkullimit rrugor, me një muaj heqje lirie, në rrugën Tiranë – Zall-Bastar, në të dalë të tuneleve të Tujanit, në një pjesë malore, gjatë ndërrimit të marsheve, doli në afolje dhe u rrëzua në greminë.

Nga ky aksident, u vranë:

Sulejman Kanina, vjeç 26, nga Zall-Mneri.

Ibrahim Aruçi, vjeç 44, nga fshati Vilëz.

Rexhep Lila, vjeç 56, nga fshati Bastar-Muriz.

Sabri Bajrami, vjeç 27 nga fshati Vilëz.

Adem Aruçi, vjeç 24, nga fshati Bulçesh-Mner.

Beqir Kurti, nga Kamza.

Haxhi Mali, vjeç 50 nga Kamza.

(Punëtorë në minierën e Valiasit)

Petrit Rama, vjeç 31, nga Zall-Mneri.

Mehmet Tarja, vjeç 29, nga Bastar-Murizi.

Hysen Gjeçi, vjeç 48, nga Kamza.

(Punëtorë në minierën e Mëzezit)

Myslym Plaku, vjeç 18, nga Selita.

Agim Balliu, vjeç 20, nga Selita.

Rruzhdi Alla, vjeç 18, nga Selita e Poshtme.

Lume Ballliu, vjeç 20, nga Selita.

Aqif Uta, vjeç 18, nga Vilza.

(Nxënës)

Kadri Flora, vjeç 27, punëtor në Gjeologji, banues në Vilzë.

Bajram Bajramaj, vjeç 27, kooperativist, banues në Zall-Mner.

Gjithashtu u plagosën rëndë 7 persona dhe lehtë 23, kurse shoferi nuk pësoi gjë. Shoferi u ndalua. / Memorie.al

KRYETARI

PILO SHANTO

Memorie.al

Nga Ruben Avxhiu

-2 Korriku dhe një histori personale –

Memorie.al / Plot 35 vjet më parë, në 1 korrik 1990, familja ime filloi pushimet vjetore në një nga plazhet e Durrësit. Besoj te pjesa e quajtur “Iliria”. Në datë 2 u ktheva në Tiranë. Të nesërmen kisha “mbrëmjen e maturës”, festa e fundit përpara ndarjes, një traditë për shkollat e mesme të kryeqytetit. Bashkë me shokun tim, Gent Demi, ishim ngjitur në tarracën e pallatit tim, për të folur për ngjarjet e ditës. Tirana ishte duke dalë mendsh. Vera ishte e nxehtë por, akoma më e nxehtë ishte dëshira masive e të rinjve, për t’u arratisur nga Shqipëria.

Në fakt, diktaturat komuniste kishin rënë kudo në Evropë dhe Shqipëria ishte e fundit. Të gjithë thonin se ndryshimi ishte shumë afër. Mirëpo, dukej se pak kush donte të priste. Shumica e të rinjve, më shumë se rrëzimin e regjimit, ëndërronin ikjen drejt botës së bukur që shihnim në televizionet e huaja. Dhe ato ditë të nxehta vere, dukej sikur të gjithë po bëheshin gati për të ikur.

Gjithashtu mund të lexoni
“Thoma D., ish shoku i klasës, një dallkauk i ndyrë që bridhte gjithë kohën pas femrave, edhe në Budapest ku u diplomua, tashmë si kryeinxhinier i ‘21 Dhjetorit, erdhi te kamp-burgu jonë e, kur më pa…”/ Kujtimet e Uran Kalakullës
“Sampistët që erdhën me makina ushtarake te Rruga ‘Kavajës’ i sulmuan njerëzit duke i goditur me shkopinj gome, hynë edhe nëpër shtëpia, ndërsa u fol se te Mali me Gropa…”/ Ditari 2-5 korrik 1990
Pak javë më parë, familja Popaj që prej vitesh rrinte strukur në ambasadën italiane ishte lejuar më në fund të ikte në Itali. Ngjarja kishte qenë një sinjal për mijëra të tjerë, se po të hyje në ndonjë ambasadë të huaj, ishte e mundshëm që të ikje në Perëndim. Pallati im ndodhej në kryqëzimin fatlum të “Rrugës së Kavajës” dhe të ashtuquajturës “Rruga e Ambasadave”, ku ndodheshin shumë nga përfaqësitë e rëndësishme diplomatike, si Ambasada Gjermane, Franceze, Greke etj.

Atë mbrëmje të 2 Korrikut, dukej sikur e gjithë Tirana ishte derdhur aty. Shëtisnin përgjatë rrugës me ambasada që zakonisht ishte e fjetur dhe pa njerëz. Shumica ishin kuriozë, por kishte plot që hetonin me sy rojet e sigurisë, për të gjykuar nëse mund të kapërcenin gardhin në kohë, për t’u futur brenda. Dhjetëra vetë ishin tashmë në anën tjetër të mureve. Tensioni ishte i fortë. Numri i policëve filloi të shtohej.

Në një moment afër muzgut, u dëgjua një uturimë e madhe. U varëm nga ballkoni bashkë me Gentin, për të dalluar se çfarë po ndodhte poshtë dhe pamë se të gjithë po vraponin për t’u larguar nga “Rruga e Ambasadave”. Dikush kishte dhënë urdhër për ta zbrazur dhe mbyllur. Një gardh policësh u vendos në hyrje të rrugës. Menduam se mbaroi me aq. Por njerëzit mesa duket nuk ishin larguar. Ata qëndronin të mbledhur vetëm pak metra më larg, madje dukej se po shtoheshin me shpejtësi. Aty pastaj ndodhi diçka që nuk ishte parë në Tiranë që prej gati gjysëm shekulli. Në vend që të shpërndahej, turma u lëshua dukur uturirë drejt forcave të policisë, që të kapur në befasi u tërhoqën në panik thellë, në “Rrugën e Ambasadave”.

Ka gjithmonë një moment të çmendur, që fillon ndryshimin e historisë së një vendi, për mirë apo për keq. Shqiptarët kishin vite që jetonin me frikë, aq sa edhe shumë prej atyre që dukej se kishin humbur gjithçka, përsëri nuk flisnin apo vepronin hapur kundër shtetit. Për një kohë, ngjante si baticë-zbaticë. Herë turma e shtynte grumbullin e policisë brenda në rrugën e ndaluar e, herë policia i shtynte mbrapsht në “Rrugën e Kavajës”, deri sa njerëzit zhdukeshin drejt rrugicave, për t’u shfaqur përsëri me vrull me uturimën me të cilën shoqëronin yryshin drejt ambasadave.

I gjithë pallati, ashtu si pjesa tjetër e lagjes, ishim nëpër ballkone duke parë të shokuar këtë zhvillim të jashtëzakonshëm. Nga të gjithë të tjerët, pallati ynë kishte pamjen më të mirë. Në një moment, ndërsa turma tërhiqej, policët arritën shkëpusin një djalë të ri, që mbase rrëshqiti apo u rrëzua dhe mbeti pas. E rrethuan shumë vetë dhe e rrahën barbarisht. Mua më hypi gjaku në kokë dhe fillova t’i shaj.

Ata ngritën kokën lart. Unë u tërhoqa mbrapsht instinktivisht që të mos më shihnin. Por ndërkohë i shanin edhe nga ballkone të tjera. Unë isha në katin e katërt. Një pensionist në katin sipër, u thirri policëve: “Bjeruni me plumb, fashistëve”! Mua më kërcyen përsëri: “Çfarë thua mor maskara”, i bërtita komshiut. Nuk isha i vetmi që po shkëmbeja të shara. Mes ballkoneve kishte filluar një mini-luftë civile, ndërsa beteja poshtë vlonte. Ndërsa po afrohej mesnata, papritur, një kamion me karrocerinë të mbuluar, ndaloi në mes të turmës, pak më tej Teatrit/Kishës.

Në moment, u ngrit mbulesa e lëkurës që pjesës mbrapa dhe prej saj filluan të kërcejnë jashtë disa djem të rinj, të gjatë dhe të fuqishëm. Me tre-katër goditje, rrëzuan përtokë disa burra që qëlluan afër. Më tej u shtuan. Ishin gati 20 prej tyre. Superioriteti fizik, shkaktoi panik te turma. Ndryshe nga policët, këta ishin shumë më efikas. Aty pamë për herë të parë, ata që do të njiheshin me emrin “sampistë”. Forca speciale të zgjedhura e të përgatitura për raste të jashtëzakonshme. Arma sekrete e regjimit. Të rinjtë binin përtokë pa ndjenja dhe këta i merrnin në krahë dhe i hidhnin brenda në kamion, si të ishin thasë me miell.

Ndërkohë kishin ardhur përforcime të policisë nga shumë drejtime. Rrugicat mbase nuk ishin më të sigurta për t’u fshehur. Filmat e kohës dhe tregimet nga koha e luftës, ishin të mbushura me histori se si komunistët ilegalë, fshiheshin në shtëpitë përdhese tiranase, të mbrojtur nga populli. Tani ishin ata që donin të shpëtonin prej regjimit komunist, që po gjenin strehë në shtëpitë përdhese të rrugicave që derdheshin në “Rrugën e Kavajës”. Të ndjekur nga policë e sampistë, ata trokisnin në dyer njerëzish që nuk i njihnin dhe familjet tiranase i fusnin brenda. Oborri i një shtëpie ishte mbushur plot me të rinj, që kishin shpresuar se do të hynin në oborrin e ndonjë ambasade e tani, nuk guxonin të dilnin më në rrugë.

Poshtë pallatit tonë, policia ishte organizuar më mirë. Një burrë që mund të ketë qenë Dilaver Bengasi, organizonte lëvizjet. Me sinjalin e tij filluan të ndaloheshin të gjithë autobusët që shkonin drejt Kombinatit apo, vinin prej tij. Të gjithë të rinjtë që kapeshin brenda në autobus nxirreshin, rriheshin dhe arrestoheshin. Nuk kishte arsye tjetër për forcat e rendit, që të ishe jashtë shtëpisë në mesnatë, përveçse nëse nuk kishe dalë për të marrë pjesë në rrëmujë. Nuk e harroj djalin e parë që doli nga autobusi i parë. Një sampist po priste te dera e autobusit. Pa zbritur nga shkallët u zgjat, e kapi, e ngriti në ajër, si të ishte leckë dhe e lëshoi përtokë. Ulërima e tij ishte ngjethëse.

Fqinjët ishin të gjithë në ballkone, por askush nuk zgjatej për të parë, vetëm dëgjonin në heshtje tmerrin. Kur dukej se ishte qetësuar gjithçka dhe turma ishte shpërndarë në shtëpi e qeli burgu, një nga drejtuesit, që më vonë kam lexuar se ka qenë krimineli Zylyftar Ramizi, bëri me shenjë nga ballkoni im. Ose ashtu m’u duk. “Merrini edhe ata”, tha. Unë dhe Genti u futëm menjëherë brenda. Fikëm dritat. Pashë disa policë që u mblodhën dhe u drejtuan nga hyrja. E kishim parë çfarë u kishte ndodhur atyre që ishin arrestuar. Ishte e lehtë të bëhesha trim nga maja e ballkonit, kur ende nuk dihej fundi. Megjithëse, më shumë se trimëri, kishte qenë shpërthim emocional.

Dikush trokiti lehtë në derë. Ne heshtëm. Dëgjova zërin e njohur të gjyshes, e cila banonte në katin e dytë të pallatit tonë. E hapa derën. “Mbyllni dritat dhe mos bëni zë”, më tha. Në duar kishte një dry. Unë mbylla derën dhe dëgjova që më mbylli brenda nga jashtë me dryn. Ndërkohë nëpër pallat po dëgjoheshin zhurmë e zallamahi. Diku nga kati i tretë, gjyshja duket se u shkëmbye me policët që ngjiteshin lart: “Ku po shkon nëne”? i thanë ata. “Në shtëpi time”, i tha gjyshja me një gjinokastritshe të prerë. E lanë të zbriste.

Uniformat mbërritën më në fund në derën time. Trokitën fort. Shkundën drynin. Dhe diçka thanë. U ngjitën edhe në katin sipër. Kur u shuan zhurmat, gjithë frikë, iu afrova dritares, për t’i parë kur po dilnin. Po tërhiqnin me dhunë, Janin nga kati i dytë, baba i dy fëmijëve, dhe më duket Elisabetën, në kati i tretë, një këngëtare e operës, në mos gaboj. Edhe këta kishin marrë anën e qytetarëve, nga ballkonet përkatëse. Pashë Zylyftar Ramizim që ngriti kokën dhe u tërhoqa nga dritarja. Më dridheshin gjunjët. Por kishim shpëtuar mirë.

Genti fjeti te unë atë natë. Megjithëse të them të drejtën, askush nuk fjeti dot. Biseduam deri në mëngjes. Sa u gdhi, dolëm dhe vrapuam të shtëpia e shokut tonë, Kel Demit, për të folur për ngjarjet. Që aty shkuam në mbrëmjen e maturës. Në një sallë poshtë, në Hotelin “Arbëria”, në Bulevardin që atëherë quhej “Dëshmorët e Kombit” e që tani i është kthyer emrit “Zogu I-rë”. Plani ishim të hanim dhe të pinim si për herë të fundit së bashku, mbase të deheshim, të kërcenim e të këndonim, ta mbyllnim me bujë “rininë”, përpara se të shkonim drejt universitetit apo punës, sipas fatit të gjithë secilit.

Mirëpo, të gjithë ishin të mpirë. Askush më shumë se ne të dy, që për pak do ta kishim “festuar” maturën në ndonjë qeli, duke ngrënë dru. Të gjithë ishim të etur për të ndarë me njëri-tjetrin lajmet më të fundit, që zienin në gjithë Tiranën. Njëri tregonte për një baba që kishte mbetur mes turmës, bashkë me të birin e vogël, kur kishte filluar dhuna. Djali qante i tmerruar nga pamja dhe babai që përpiqej ta gënjente: “Është film të keqen babi, mos u tremb po luajnë film”.

Ngadalë, konjaku dhe fërneti, muzika dhe melankolia e mbylljes së një kapitulli të bukur të jetës, na kaploi të gjithëve. Mbaj mend veçanërisht që këndonim me zë të lartë këngën italiane “Che sara (Che sarà)” nga Ricchi e Poveri, me vargjet pikante që shkonin me ditën: “Paese mio ti lascio, io vado via” e që vazhdonte me refrenin “Che sarà, che sarà, che sarà/Che sarà della mia vita chi lo sa?/So far tutto o forse niente/Da domani si vedrà/E sarà, sarà quel che sarà!”

Vërtet që nuk e dinim se çfarë do të ndodhte me jetën tonë. Ishte një kryqëzim i natyrshëm në jetë, por ishte më shumë se aq. I gjithë vendi nuk e dinte se çfarë e priste. Në fakt, fati nuk priti shumë për të na e vërtetuar se sa e paparashikueshme ishte gjithçka që po vinte. Në një moment, muzika pushoi dhe një burrë me kostum, na komunikoi se mbrëmja ishte anuluar për shkak të muzikës së huaj dhe degjeneruese që po përdornim. Urdhri ishte i prerë. Kush mund t’u vinte faj të rinjve, që donin të iknin. Që kapërcenin mure e, vraponin drejt hyrjes së ambasadave. Nuk ishte më as çështje ideologjie, e regjimi.

Ky ishte një shtet që kishte dështuar në ekonomi e, në shumë sektorë të jetës, por ndërkohë i dilte koha të përgjonte se si visheshim, si qetheshim, e çfarë muzike dëgjonim! U ktheva në shtëpi dhe pashë se ishte vendosur një lloj shtetrrethimi dhe pallati im kishte mbetur brenda zonës së ndaluar. U tregova policëve se banoja aty dhe më lanë, por duke më ndjekur me sy gjithë dyshim. Mësova se fqinjët e arrestuar, ishin kthyer pa ndonjë problem të dukshëm në shtëpitë e tyre. Por për shumë të rinj të arrestuar, nuk mësua fati për ca kohë. U fol për të ekzekutuar, për trupa të hedhur në Malin me Gropa, diku afër Tiranës.

Prindërit kishin gjetur një mënyrë për të telefonuar nga plazhi. Donin që të kthehesha urgjent. Të nesërmen u nisa. Në plazh nuk kishte bisedë tjetër, përveç lajmeve nga Tirana. Duke ndenjur aty, humba periudhën kur shteti hoqi dorë nga mbrojtja e ambasadave dhe për disa ditë, lejoi që të hynte kushdo që donte që të hynte në to. Pastaj e mbylli rrugën përsëri. Ngjarjet e atyre ditëve, për herë të parë m’i ka rifreskuar libri me kujtime “Guri i fundit i Dominosë” nga Ilir Demalia, një nga protagonistët e atyre ditëve, i cili kishte hyrë në Ambasadën Gjermane.

Më vonë kam lexuar versionin nga ana tjetër e barrikadës, në një libër të shkruar nga Dilaver Bengasi që kishte drejtuar aksionin e policisë. Sot, për fat të mirë, shqiptarët kanë një studim të plotë të ngjarjeve të atyre ditëve, të pasur me dokumente e referenca, që jep gamën e plotë të zhvillimeve. Ai është “Kriza e Ambasadave: Shqipëria në vitin 1990”, nga Afrim Krasniqi, një lexim i domosdoshëm për këdo që do të mësojë më shumë, për atë periudhë të historisë sonë.

Do t’i rikthehem pak kësaj teme edhe në ditët në vijim për të kujtuar disa gjëra me rastin e 35-vjetorit të ngjarjes. Për fat të mirë, gjithçka u zgjidh në fund. Mijërat që hynë në ambasadat, u lejuan të dalin dhe të shkojnë në vendet përkatëse të ambasadave ku kishin hyrë. Vërtet që duke qenë në plazh, nuk qeshë dëshmitar i ngjarjeve që vijuan aq afër shtëpisë sime, në “Rrugën e Ambasadave”, por pata mundësinë të shoh diçka tjetër, që shqiptarët nuk arritën ta shihnin: anijet që mbanin refugjatët, duke ikur nga vendi ynë në drejtim të horizontit.

Të gjithë plazhistët kishin dalë në breg dhe ndiqnin në heshtje pamjen. Askush nuk nxirrte zë. Disa qanin. Një miting i madh zyrtar në “Sheshin Skënderbej” i denoncoi të ikurit si tradhtarë të kombit. Regjimi bëri çmos për t’u sjellë sikur nuk kishte ndryshuar asgjë. Muret e ambasadave u lartësuan dhe fortifikuan, për ta bërë të pamundshme përsëritjen e kësaj ngjarjeje. Po krisja kishte qenë fatale. Gjashtë muaj më vonë, regjimi komunist u dorëzua dhe i hapi rrugën pluralizmit politik. Memorie.al