Kur i shoh mështeknat si përkulen majtas e djathtas përmes kontureve të pemëve më të errëta, më të drejta, më pëlqen të mendoj një djalë duke u luhatur në to. Por luhatja nuk i përkul ato siç bën ngrica. Do t’i keni parë shpesh, të veshura me akull një mëngjes dimri me diell pas një shiu. Ato kërcasin ne veten e tyre ndërsa puhiza shtohet dhe i kthen shumëngjyrëshe, shtjella i pëlcet dhe ua nxjerr smaltin. Shpejt ngrohtësia e diellit i bën ato të derdhin guaska kristali duke u shkokluar dhe rënë si ortek mbi koren e borës. Pirgje të tilla të xhamit të thyer për t’i fshirë tutje, do të mendonit sikur kupola e brendshme e qiellit ka rënë. Ato tërhiqen zvarrë me fierin e vyshkur në ngarkesë ndërsa duket se do të rezistojnë, megjithëse njëherë ato përkulen kaq ulët për një kohë të gjatë, dhe kurrë nuk drejtohen më. Mund t’i shihni trungjet e tyre të harkuara në pyll vite më pas; duke gjurmuar gjethet e tyre në tokë si vajzat në gjunjë që hedhin flokët përsipër kokës për t’i tharë në diell. Por doja të thoja kur e Vërteta shpërtheu me të gjithë faktet e saj për ngricën, do të doja që një djalë t’i përkulte ato ndërsa hyn e del per te nxjerre lopët. Ose një djalë tjetër larg nga qyteti që luante beizboll, e vetmja lojë e të cilit të ishte çfarë sajonte vetë dimër e verë, dhe të luante vetëm. Një nga një, ai i nënshtron pemët e babait të tij duke i shaluar dhe përkulur pa fund derisa t’ua heqë ashpërsinë, dhe asnjë veçse gjymtyrë të varura, asnjë të mos mbetet pa u pushtuar. E gjitha çfarë mësoi atje ishte të mos mbaronte shpejt që mos ta mbartte pemën pastaj tutje të rrëzuar përtokë. Ai gjithnjë mbante ekuilibrin në majat e degëve, duke u ngjitur me kujdes, me të njëjtin merak si kur mbushet një kupë deri në buzë, dhe madje edhe pak sipër saj. Pastaj ai hidhet poshtë, së pari me këmbë, me frushullimë duke u gjuajtur poshtë përmes ajrit në tokë. Kështu kam qenë edhe unë merakli mështeknash. Ëndërroj që të kthehet prapë ajo kohë. Kjo ndodh kur jam i raskapitur nga mendimet dhe jeta i ngjan më shumë një pylli pa rruge ku fytyra të digjet dhe guduliset nga merimangat që thyhen përmes, dhe një sy që të loton nga një shkarpë që të ka rënë në të. Do të doja të ikja për pak kohë nga toka, të kthehesha prapë e t’ia filloj përsëri. Shpresoj që as fati të mos më mbajë mëri, të më japë një gjysëm dhurate dhe të më rrëmbejë pa kthim. Toka është vendi i duhur për dashuri: Nuk e di ku është më mirë për të shkuar. Do të doja qe përmes ngjitjes së një mështekne, te shkoja drejt parajses, t’i ngjitesha degëve të zeza të trungut të saj të bardhë borë derisa pema të mos më mbajë më por të zhysë majën e saj dhe të më lëshojë përsëri në tokë. Kjo do të ishte mirë, të shkoja dhe të kthehesha prapë. Më mirë merakli mështeknash sesa ndonjë gjë tjetër.
VOAL – Fernando António Nogueira Pessoa ka lindur në Lisbonë më 13 qershor 1888 nga Madalena Pinheiro Nogueira dhe Joaquim de Seabra Pessoa, kritik muzike për një gazetë lokale. Babai i tij vdiq në vitin 1893. Nëna e tij bashkohet në një martesë të dytë në vitin 1895 me komandantin Joao Miguel Rosa, konsull portuguez në Durban: Fernando e kalon kështu rininë në Afrikën e Jugut.
Në kontinentin e zi Fernando Pessoa plotëson të gjitha studimet deri në provimin pranues në Universitetin e Cape Town. Kthehet në Lisbonë në vitin 1905 për t’u regjistruar në kursin e Filozofisë të Fakultetit të Arteve: pas një aventurë katastrofike editoriale, gjen punë si korrespondent për anglisht dhe frëngjisht për kompani të ndryshme tregtare, punë të cilën do ta vazhdojë gjithë jetën. Me 1913 ai filloi të bashkëpunojë me revista të ndryshme, të tilla si “A Aguia” dhe “Portugalia Futurista”, ku boton shrime të rëndësishme dedikuar posaçërisht për romantiket angleze dhe Baudelaire; aktivitetin letrar e filloi kur ai ishte ende një student në Universitetin e Cape Town, i cili përbëhet nga prozë dhe poezi të shkruar në gjuhën angleze.
Nga 1914 shfaqet me emra të tjerë (heteronime) Alberto Caeiro, Ricardo Reis dhe Álvaro de Campos. Janë autorë fiktivë (ose pseudoautorë), të cilët kanë personalitetin e tyre: “Krijuesi” i tyre është quajtur ortonim. Tek Pessoa i periudhës së fëmijërisë paraqitja e karakterit të parë imagjinar ishte ajo e Chevalier de Pas, përmes të cilit i shkruan letra veten së tij, siç thuhet në letrën heteronime në Casais Monteiro.
Në vitin 1915 me Mario de Sá-Carneiro, Almada Negreiros, Armando Cortes-Rodriguez, Luis de Montalvor, Alfredo Pedro Guisado dhe të tjerët, Pessoa i jep jetë revistës avantgardë “Orpheu”, e cila përfshin përvojat futuristic, pauliste dhe kubizëm; revista do të jetëshkurtër, megjithatë ngjall polemika të mëdha letrare në mjediset portugeze, duke hapur perspektiva të reja për poezinë portugeze.
Pason një periudhë në të cilën Fernando Pessoa tërhiqet nga interesa të fshehtë dhe teozofike që kanë thellësisht ndikim në veprën e tij. Në vitin 1920 fillon aventura sentimentale e jetës së poetit. Emri i saj është Ophelia Queiroz, punonjëse në një nga kompanitë e import-eksportit, për të cilat punon Fernando Pessoa. Pas një ndërprerjeje prej disa vitesh, marrëdhënia konsolidohet në vitin 1929.
Në një intervistë me një gazetë në kryeqytet në vitin 1926, pas grushtit ushtarak që i jep fund republikës parlamentare dhe ia hap rrugën regjimit salazarian, Fernando Pessoa fillon për të shpjeguar teoritë e tij të “Perandorisë së Pestë” e, që konsiston në profecitë e Bandarras (këpucari i Trancoso) shkruar në gjysmën e parë të shekullit XV; sipas këtyre profecive mbreti Don Sebastian, i nisur për të vdekur në 1578 në Betejën e Alcazarquivir, do të kthehet me trupin dhe shpirtin për të krijuar një regjim të drejtësisë dhe të paqes. Kjo është “Perandoria e Pestë”, në të cilën Portugalia është e paracaktuar. Kjo perandori do të ishte thjesht kulturor dhe jo ushtarake apo politike si perandoritë klasike të së kaluarës.
“Mensagem” (Mesazhi) është titulli i vetëm mbledhjen e poezive në portugisht përgatitur personalisht nga poeti i publikuar në vitin 1934 mori një çmim të qeverisë prej 5.000 Escudos. Vepra përfshin shkrimet në teologji, okultizëm, filozofi, politikë, ekonomi si dhe disiplinat e tjera.
Pas një krize të mëlçisë, shkaktuar me sa duket nga abuzimi me alkoolin, Fernando Pessoa vdiq në një spital në Lisbonë më 30 nëntor 1935.
Ndërsa gjatë jetës Pessoa kishte ushtruar pak ndikim, ai do të imitohet gjerësisht nga poetët e gjeneratat e mëvonshme.
Në Varshavë pak ditë më parë u mbajt një takim ndërkombëtar me rëndësi për kujtesën e njerëzimit, ndërsa te ne, nga shkaku i kujtesës së keqe, ka një krizë të rrezikshme ngaqë s’ditëm të përballemi me të shkuarën diktatoriale, me pasojat e saj, me të tashmen e korruptuar e të vjedhur, që nuk sjell të ardhme, por kthim të dëshpëruar pas.
Në Varshavë u mblodhëm dhe folëm në senat ish-të burgosur politikë nga të gjithë vendet e Europës Qendrore dhe Lindore në Samitin e Kryetarëve të Parlamenteve të këtyre vendeve, duke filluar nga Polonia, vendi pritës dhe organizator, nga Hungaria, Sllovenia, Kroacia, Sllovakia, Çekia, Serbia, Gjermania, Bosnja, Bullgaria, nga Rusia dhe ish-republikat e ishBashkimit Sovjetik, Ukraina, Armenia, Azerbajxhani etj.. Patjetër që ishim dhe nga Shqipëria, ku nuk kemi dhe aq zë, i cili tradhtohet gjithnjë e më shpesh.
Samiti i Varshavës ishte organizuar nga Parlamenti dhe Senati i Polonisë me rastin e 30-vjetorit të zgjedhjeve të lira të vitit 1989, duke e konsideruar atë si “Vitin e Lirisë së Popujve dhe Fitore të Fjalës së Lirë”, teksa te ne nuk dimë të bëjmë zgjedhje, sepse na vetëzgjidhen ata që i çorodisin zgjedhjet për interesa që “ikin në drejtim të paditur”, veç jo të vendit.
Visar Zhiti me bashkëshorten, Edën dhe ministri Jacek Czaputowicz
Në Varshavë u shpalosën përvojat kolektive e vetjake nëpërmjet fjalës dramatike të ish-të burgosurve politikë në perandorinë komuniste, e gjitha kjo për një njohje më të gjerë e më të thellë të së shkuarës së përbashkët, për një përballje ndaj sfidave të kohës moderne, që politikanët e të gjitha vendeve të dinë të veprojnë më mirë e më drejt, u tha atje.
Po këtu, ç’bëjnë politikanët tanë? Shihet dhe ajo që nuk shihet, por nuk po bëhet ajo që duhet… Por po flas për takimet në Poloni, mbase ndihmohet dhe kujtesa jonë për më mire.
Të gjithë të ftuarit si fillim shkuan në Ministrinë e Punëve të Jashtme, ku u takuam zyrtarisht me ministrin Jacek Czaputowicz, ish-i burgosur politik. Ju jeni ministrat e vërtetë,- u tha ndër të tjera ai miqve nga bota e persekutimit.
Më pas, pritja ceremoniale në Parlamentin e Republikës së Polonisë nga kryetari i Parlamentit, z. Marek Kuchcinski, dhe kryetari i Senatit, z. Stanislaë Karczeëski, me parakalimin e rojeve të nderit me flamur dhe shpata dhe himne, e gjitha në nderim të qëndresëtarëve dhe heronjve në përballje me diktaturat. Në radhën hijerëndë të flamujve, në krye ishte dhe flamuri shqiptar. Mes të ftuarve të shumtë aty takuam dhe znj. Mimi Kodheli, përfaqësuese nga Parlamenti shqiptar, si dhe ambasadoren e Shqipërisë në Poloni.
Ne ekranin e Senatit duke folur
Pastaj dy seancat e samitit në senat, me dëshmi dhe ide, me dramacitet dhe hijen e zhgënjimeve, me kundërvënie e shpresë, ku përhiteshin telat me gjemba dhe rrezet e ditës… teksa më vinte një si rrapëllimë, mos dëgjoheshin protestat e Tiranës deri këtej? Jo, ishte zhaurima e butë e tramvajeve, të cilët në fushata zgjedhjesh premtoheshin, por që nuk kanë nisur ende te ne, janë harruar dhe as që e kanë radhën ata, madje as vetë zgjedhjet.
KUJTESA NË TË SHKUARËN:
Si të burgosur politikë të dikurshëm nga Shqipëria e sotme, së bashku me Maks Velon ishim të ftuar dhe unë me Edën. Do të desha të thosha ca fjalë për Maksin, që sadopak e di që marrin domethënie dhe tregojnë jo vetëm atë, por dhe të tjerët përreth, shoqërinë, qëndrimin ndaj vuajtjes njerëzore dhe vlerave që krijohen, ku ai është ndër më të shquarit.
Maks Velo është personalitet i kulturës sonë, krijues dhe veprimtar, me njohje më përtej, në Europë dhe Amerikë, do të thosha. Arkitekt me profesion, me vepra të njohura në Tiranë si “pallati kubist” i shkrimtarëve, për të cilin dhe u kritikua dhe që do të ndikonte në dënimin e tij, piktor ndërkohë, i veçantë, pararendës i modernes, ku përzihej antropologjia shqiptare me avangardizmin europian, tradita me risinë, “njolla e zezë” e artit me fatin… veprat e tij në pikturë do të digjeshin me vendim gjyqi si abstrakte, që nxinin realitetin socialist… te Maksi ka dhe muzikë, ai ka marrë mësime pianoje që nga fëminija, muzikë të heshtur dhe linja e gjeste valleje të ngrirë e ajo përzihet me marshet funebre të kohëve të mëpasme ashtu si dhe rrëfimi i tij, i shndërruar në letërsi, prozë, poezi dhe dokument.
Me Maks Velon, te muri i pushkatimeve në burg
Bashkëvuajtës me të në të njëjtin burg, në Spaçin e tmerrshëm, ku vazhdimisht revolta e dikurshme e ’73-shit e trandte tokën nën këmbët tona, Maksin e njoha atje, ku edhe pse i burgosur, spikaste aristokracia e tij, qoftë dhe në hutimet në rresht apo në humorin e zi. Edhe në të ngrënë në mensën e ferrit kishte qytetari. Dinjitet në përballjen e urisë kombëtare brenda telave me gjemba.
Edhe aty me Maksin bisedohej për artin, librat dhe jetën e antijetën, për tiraninë dhe neverinë e rënies morale përreth, vjedhjet dhe spiunimet dhe injorancën shtetërore, e shënjuar me gardianët e deri lart. Si arkitekt ai thirrej në përmirësimin e mjedisit, që ç’mundej e kthente në dobinë e të burgosurve.
Kujtoj që në burg unë kisha maninë t’i ruaja tregimet dhe poezitë që lexonim në revistat që na lejoheshin, i grisja prej tyre që të mund t’i rilexoja kur dilnim nga miniera, nga puna e rëndë prej skllavi. Fletët i bashkoja, ia jepja këpucarit të burgut të m’i qepte me gjilpërën e trashë të opingave dhe pastaj Maksi u sajonte kopertinat, tjetër vepër kjo me “mjetet rrethanore”, me një figurinë nga revistat, me germat që i priste nga gazetat, i ngjiste një nga një duke krijuar titullin e veprës, emrin e autorit. Ende ruaj dy antologji të tilla, një me poezi dhe një tjetër në prozë, Maksi më bëri një kopertinë elegante për dramën “Jerma” të Lorkës, po kështu dhe me pjesët e romanit të mëvonshëm të Kadaresë “Dosja H”, botimi i parë i së cilës iu bë në burg nga ne, unikal, vetëm në një kopje, që ia dhurova Kadaresë pas burgut.
Maksi në liri bëri hakmarrjen më të bukur me vepra dhe art, ekspozita pikture brenda dhe jashtë vendit, me albume e studime, poezi e tregime, që kanë tërhequr vëmendjen dhe janë përkthyer dhe botuar dhe në vende të tjera.
Maksin e shohim në ekranet e televizorit, në debate e protesta, në avangardë, por dhe të tërhequr, të zhgënjyer, të urtë, por dhe shpërthyes befas, i acaruar me gjithçka që i duket e padrejtë.
Ndërkaq, Maksi udhëton shumë. Ftohet si ish-i burgosur dhe si artist, që tashmë i janë bërë një e vetme. Përvojë dha art. Po shkonim në Poloni, por duhej të ndërronim avion në Vjenë.
– Të tjerë vuajtën burgun dhe të tjerë bëjnë festën, – i thashë pa të keq znj. Jonila Godole, veprimtare e kujtesës, të cilën e takuam rastësisht në aeroport.
Para ca ditësh kishin përkujtuar me nderime dhe bujë dy revoltat tona, në burgjet e Spaçit e të Qafë-Barit, të vetmet në të gjithë perandorinë komuniste, e pikërisht atë, Maksin, arkitekt në burg, që mund të jepte ide të vlefshme më mirë se kushdo se si mund të shndërrohet në muze, kishin harruar ta ftonin, edhe mua, që atyre qosheve infernale të burgut kisha shkruar poezi, ca dhe të bëra me mend në fillim, që i fshihnim vrimave, në kashtën e dyshekut apo nën tokë, madje pata fatin t’i nxjerr poezitë para se të dilja dhe vetë nga burgu, i kam botuar shumicën dhe janë përkthyer. Në revoltën e Qafë-Barit isha brenda. Kam shkruar dhe një libër mbi 500 faqe për burgun e Spaçit, “Rrugët e ferrit”, dhe po aq për Qafë-Barin, “Ferri i çarë”.
Natyrisht, në ato manifestime përkujtimore në Spaç e QafëBari ishin bashkëvuajtës nga tanët, miq plot, dhimbja jonë dhe ne u ndjemë së bashku me ata dhe i mbartim si shqetësim dhe atje ku po shkonim. Në Varshavë.
Aspak nuk i harrojmë ndryshimet e vendit për mirë dhe ç’është bërë për ne, jo pak, dimë të jemi mirënjohës, por të burgosurit shqiptarë kanë bërë shumë e më shumë për vendin, themele në baltë dhe vepra, kujtesë dhe art dhe shpërdorimi i të persekutuarve të diktaturës është shpërdorim i lirisë, i ndërgjegjes, i kohës dhe i vetes.
Sipas një shkrimtari nobelist, i qenë dhe në kampin e Aushvicit, çdo qeveri, institucion e individ, kuptohet se ç’janë nga qëndrimet që mbajnë ndaj vuajtjes njerëzore, “burgut”, tashmë të shndërruar dhe në kulturë, po sipas tij.
Pak a shumë biseda të tilla po bënim me Maksin, por kishim nevojë për ca qiell më shumë, që vetëm avioni na e jepte, Pegasi modern prej duralumini. Sa alumin kemi nxjerrë në burg? Bakër më shumë, pirit i përzier me flori. I gjithë për të tjerët, i vjedhur…
E shikoja me adhurim Maksin, kishte një si re të bardhë mbi krye, leshrat e zbardhura në moshën e thyer të burrit, trupmadh, diçka mes Hemingway-it dhe Anthony Quinn, me çantën e lëkurës mbi sup, sportiv, ashtu siç mund ta ndeshim duke vrapuar në parkun e Tiranës, edhe pse 84 vjeç, i urtë si një akademik, gjaknxehtë si ai që ka të drejtë, artist dhe në gjeste, bisedon dhe për gratë ashtu si për pikturën dhe artet.
Megjithatë, midis reve lart po flisnin dhe për burgun, ferri ngjitet dhe atje ku s’e prêt, për shoqatat e shkatërruara të të burgosurve, për krizën shqiptare, zgjedhjet pa zgjidhje, zgjidhjet pa zgjedhje, politikën, shpërdorimin e vuajtjes të mijëra e mijëra të persekutuarve, edhe institucionalisht, edhe parlamentarisht, edhe presidencialisht, edhe nga ne vetë, nga ata si ne që duhej të na përfaqësonin përtej narcizizmit të përgjithshëm, biznesit me vuajtjen e të tjerëve apo persekutimin që vazhdon me format e një demokracie trashanike, me korrupsion të përditësuar, edhe moral… dhe buzëqeshim hidhur.
KUJTESA NË TË ARDHMEN:
Në aeroportin “Frederic Chopin” në Varshavë na pritën befas te salla VIP, pa asnjë radhë për pasaportat, siç duket ne i kishim kaluar radhët e gjatë që më parë, ato të të dënuarve, tani vazhdonte mirënjohja edhe në vend tjetër e nga të tjerë. I them këto jo se ne e donim, por shoqëria jonë duhet të dijë të nderojë… vuajtjen si dhe vetveten.
U takuam me të tjerë si ne nga Europa Qendrore e Lindore. Mikrobusin tonë rrugëve të gjera të Varshavës, mes blerimeve “qytetare” gjithandej, e paraprinte makina e policisë. Prapë me policë? Për të na ruajtur, dikur si “të rrezikshëm”, tani nga “rreziqet e rrugës”.
Nga “Regent Hotel” shkuam në “Muzeun e ushtarëve të mallkuar dhe të burgosurve politikë të Republikës Popullore të Polonisë”. Brenda në Varshavë, në qendër a afër saj. Ushtarë të mallkuar apo e përktheva gabim? Që këtu fillon dënimi i diktaturës. Telat me gjemba, porta të larta, qeli, por me tualetin brenda. Muri i pushkatimeve, kurorat me lule. Nën tokë, qelia e varjeve. Deri në vitin 1956, pastaj komunizmi polak u zbut, veç në Shqipëri mbeti diktaturë e egër staliniste, një gjysmë shekulli paranojë me Enver Hoxhën.
Autobusët komodë me makinat e policisë para dha pas ndalën në “Kështjellën Mbretërore”. Dreka me gjithë të ftuarit nga Europa. Në mbrëmje në Teatrin Wielki, Opera Kombëtare Polake. Ndër më të mëdhatë në botë. Shkallë mermeri, kolona, katet e lozhave. Shoh programin: “Moniuszko – Mazurka nga opera “Halka”… Fryderyk Chopin, Fantazi… Górecki, “Tre valle për orkestër..”.
Vezullime të ylberta dritash, duartrokitje të gjata. Nga burgu, në opera. Nga kujtesa e tronditur, në muzikë qiellore. A ka pasur në Tiranë ndonjëherë shfaqje për spektatorë të tillë? Nëpër mend… kujtoj drama të tjera.
Në takimin me ministrin e Jashtëm të Polonisë, Maksi tregoi një ngjarje me të burgosur që i kishte njohur, një grup armiqësor, i sajuar me agjentë polakë, që prej torturave pranuan, ndërsa kryetarja e grupit, një grua polake, e martuar një Shqipëri, nuk pranoi, Qeveria polake atëherë mbajti peng një anije shqiptare në Gdans në port. O lironi qytetaren time, – iu drejtuan me ultimatum qeverisë shqiptare, – o… po qytetarët shqiptarë, kush mund t’i mbronte nga qeveria e tyre, as avokat s’kishte, s’lejohej…
Edhe në Senat, fjala e Maks Velos bëri përshtypje. Mes duartrokitjeve ai u ngrit dhe shkoi në krye, u dhuroi kryetarit të Parlamentit dhe kryetarit të Senatit nga një album të vetin, shenja këto që në Shqipëri vuajtjen ai e kishte shndërruar në kujtesë arti, në vlerë për të gjithë.
Dhe unë në tri minutat e mia fola për poezitë e burgut si dëshmi dhe për revanshin e nostalgjikëve të komunizmit, të oficerëve të diktaturës, të konvertuar dhe e mbylla fjalën time duke thënë se në Shqipëri nuk është aq i madh rreziku i rikthimit të komunizmit, sepse nuk ka ikur rrënjësisht, gjendet në mendësi dhe bëma, në simbole dhe tekste…
Shumë nga folësit cituan dhe papën polak, Shenjtin Gjon Pali II, e citova dhe unë, i pari papë që ka vizituar Shqipërinë,- thashë,- në dy mijë vjet krishterim dhe shenjtëria e tij porosit se nuk na duhet një demokraci pa virtyte. Ai u dha zemër polakëve dhe jo vetëm, që të guxonin të ngriheshin. Dhe Muri i Berlinit, që ndante botën dhe njerëzit, u shemb. Ra dhe perandoria komuniste.
Po në mjediset e Parlamentit, të gjithë së bashku pastaj, vizituam ekspozitën “Shtypi klandestin” në komunizëm, broshura, libra, bojëra, makineri dore, gazeta e deri te Solidarnosti.
Dhe në Shqipëri kanë shpërndarë trakte, kanë guxuar. Ne bëmë dhe një letërsi të fshehtë dhe krijuam lexuesin tonë të fshehtë në burg. Por që të kujtohesh te ne, zakonisht o duhet të jesh i huaj, o i pushkatuar.
Pasdite Maksi dhe unë ishim të ftuar në Universitetin e Varshavës, u intervistuam për studentët nga pedagogu Adam Balcer, dinte dhe shqip.
Maksi paraqiti nga grafikat e tij një golgotë vuajtjesh, kryqin dhe monstrat e dhunës, mundimin e qëndresës, një cikël marramendës, estetika e zhgjunjëzimit krenar, me shenjtëri njeriu…
Unë fola për gjuhën në diktaturë se si u godit gjuha liturgjike, teksa po sundonte gjuha e ftohtë, ajo e sloganeve dhe e urrejtjes si drapër dhe çakan dhune etj., etj..
Shëtitjet e fundit në Varshavë. Andej nga Qyteti i Vjetër, i rrënuar i tëri gjatë Luftës II Botërore nga bombardimet dhe i ringritur siç ishte, me rrugët me kalldrëm, me kishat. Edhe Tirana jonë, modernizuar dhe bërë metropol i Ballkanit, duhet ta dojë më shumë vetveten e hershme, rrugicat, urat, ngrehinat, teatrin, shtëpinë e Musine Kokalarit etj., etj., ta ruajë fort kujtesën e saj prej guri.
Eda gjeti Kishën e Kryqit të Shenjtë, futemi këtu, na tha… ku është murosur zemra e muzikantit të madh me kërkesën e tij, teksa vdiste larg. Vetëm zemra, se trupi i prehet në Paris.
Polonia ka zemrën, po, po, ka zemër të madhe Polonia, plot me dashuri dhe muzikë, me art dhe kujtesë zemre, me poetë e shkrimtarë nobelistë, ka një popull heroik me histori, me kulturë të fuqishme katolike, europiane, me njerëz të zakonshëm gjithë edukatë e dinjitet, sheshe të bukura e të pastra, parqe natyrale pa kufi, dritë nga qiell sublim verior.
Dhe më vjen zëri i tim eti, që thoshte se Shqipëria është krijuar për të plasur zemrat e shqiptarëve, e ka thënë Dedë Gjo Luli,- shtonte.
Ndjeva rektima të shpeshta, duhej të ishin emocionale. Përsëri në sallën VIP të aeroportit “Frederic Chopin” në Varshavë, sikur të ishim brenda në zemrën e Shopenit. Teksa pinim çaj, Maksi po na fliste për “Pllakatin Polak”, që është shumë i arrirë, ndoshta më i suksesshmi në botë dhe mua befas në etazherin e madh përballë, mes librave të shumtë më kapi syri një album pllakatesh. E nxora prej andej dhe po e shfletonim. Maksi na tregoi nja dy autorë, i kishte njohur, madje dhe i kishte shoqëruar gjatë vizitave të tyre në Tiranë. Teksa na shpjegonte linjat, gjetjet, kumtet, ngjyrat, shoqëruesja polake tha se po mësonte prej Maksit dhe për artin polak dhe se ku shkoi, veç kur u kthye duke buzëqeshur e i tha Maksit se albumin mund ta merrte si dhuratë nga aeroporti.
Avioni doli sipër reve të bardha në qiejt e Polonisë. Zbritëm në Vjenën perandorake dhe, pasi humbëm avionin, në fakt ai na humbi ne, ndërruam disa aeroporte për të ardhur në Tiranën e pasmesnatës, me gjurmët e protestave rrugëve.
Taksia kaloi pranë ambasadës polake dhe m’u nëpërmend takimi me ambasadorin Karol Bachura, që pasi na dha kartëvizitën e tij e unë i thashë që s’kam, ai u përgjigj: S’ka gjë, ju jeni vetë kartëvizita e Shqipërisë.
E kishte fjalën për të përvuajturit, ish-të burgosurit politikë. Po, po, por ne jemi kartëvizita e humbur…
Unë, biri yt, Kosovë t’i njoh dëshirat e heshtura, t’i njoh ëndrrat, erërat e fjetura me shekuj, t’i njoh vuatjet, gëzimet, vdekjet, t’i njoh lindjet e bardha, caqet e tua të kallura; ta di gjakun që të vlon në gji, dallgën kur të rrahë netëve t’pagjumta e të shpërthej do si vullkan:- më mirë se kushdo tjetër të njoh, Kosovë. Unë biri yt.
Në qytetin e lashtë të Ulqinit të Ilirisë, u lind e u rrit Prof. dr. Ruzhdi Ushaku figurë e shquar e kombit tonë. Ruzhdiu është krijues i mirëfilltë i mbi 100 studimeve shkencore. Koha shprehet Prof. dr. Ruzhdi Ushaku lëviz gjithmonë në kuptimin kulturor dhe historik. Shqiptarët patëm një ecje të vështirë dhe të bashkëgjakosur. Është dashtë të jemi më këmbëngulës kundër “historisë” së fajshme ndaj popullit dhe trojeve me emrin tonë. Kontributi i Prof dr Ruzhdi Ushakut në përgatitjen e brezit kombëtar për Kosovën e lirë dhe të bashkuar, është një vepër që duhet të vlerësohet. Udhët e dijeve në këtë botë janë të pafundme. Prof. Ruzhdi Ushaku për 43 vjet ligjërues në arsimin e mesëm dhe univerzitar në Kosvë e më gjerë tërë qenien e tij ia kushtoi artit, shkencës dhe letërsisë shqiptare. Ai i dha aq shumë dashuri, krijim e bashkëkohsi, sa mund ta quajmë me plotë kuptimin e fjalës, figurë të shquar të kombit tonë. Profesor Ushaku nuk qe ligjërues i thjeshtë mësimi. Ai në ligjëriatat e tij qe edhe krijues, dhe shkonte më përtej kornizave të mureve së kohës!..
Qyteti pellazgo-ilir, Ulqini, njihet si qytet i formuar qysh në antikën e hershme. Ulqini u lind në mijëvjeçarin e fundit të pellzgjisë. Populli i detit siç quheshin pellazgo-ilirët kishin shtrirje të gjerë edhe në këtë pjesë të Shqipërisë së lashtë. Populli pellazgo-ilirë i Ulqinit, ishte popull i arsimuar dhe kishte njohuri të mëdha, në matematikë, fizikë, skulpturë, poezi dhe filozofi. Në historinë mijëvjeçare të Ulqinit, më thotë Prof.dr. Ruzhdi Ushaku, janë bërë disa hulumtime për këtë anë të Shqipërisë, por, një e vërtetë më e plotë le shumë për të dëshiruar. Vetëm deti dhe llapuqitjet e tij e dinë të vërtetën e saktë, dhe biografinë e plotë të qytetit të Ulqinit. Varrezat në Vuksanaj, janë të periudhës së hershme pellazgo ilire, përtej kohës të mbretit Bind. Në të gjitha ngjarjet e mëdha historike të kombit tonë, Ulqini shqiptar është gjakosur si asnjë qytet tjetër i trojeve tona. Përkundër dramave të mëdha që i përjetoi populli ynë nëpër histori, Ulqini i mbijetoi shuarjes, por jo dhe zvogëlimit.
Në këtë qytet me histori poetiko-tragjike u lind dhe u rritë, dijetari, artisti i fjalës së shkruar, dhe filologu ynë i shquar, Prof. dr. Ruzhdi Ushaku. Udha gjuhësore dhe shkrimore drejt Kosovës e më përtej, Prof Ruzhdi Ushakut i hapin mundësi pune dhe krijimi. Në vitin 1965 Ruzhdi Ushaku pranohet Profesor i Latinishtes dhe Frëngjishtes në Gjimnazin “Zenel Hajdini” në Gjilan. Në Gjilan, Ruzhdiu pritet si vëllai mes vëllëzërve. Aty Profesor Ushaku qëndron deri në vitin 1969. Nxënësit në Gjilan e donin dhe i donte. Arsimi ishte rruga për t´u pavarësuar Kosova. Kalimi nga demonstratat në luftë, kërkonte dije më të mirëfillta dhe guxim. Prof Ruzhdi Ushaku ishte një gjak i ri në vizionin e nxënësve të asaj kohe. Ora e Latinishtes me Prof Ruzhdi Ushakun ishte lënda më e dashur për nxënësit e etur për dije. Nga ajo gjeneratë nxënësish, dolën mjek, ingjinierë, arkitekt, matematicientë, muzicientë, shkrimtarë, dhe gjuhëtarë të shquar në Kosovë.
Prandaj, kontributi i Prof Ruzhdi Ushakut në përgatitjen e brezit kombëtar për Kosovën Republikë, qe një vepër e mirëfilltë e profit. Ai në ligjëriatat e tij me nxënësit ishte edhe krijues, ai shkonte më përtej kohës. Nxënësit përmes pyetjeve ( e pyesnim profesor Ushakun për tema jashtë librave të shkollës ) , duke i kërkuar t´ia heqnim koren, të fshehtave të historisë dhe të kulturës së fillimit. Prof.dr. Ruzhdi Ushaku ishte njeriu që s´pritonte të përgjigjej, ai na i tregonte urat si bëhen kalimet në të ardhmen. Në Kosovë Prof Ruzhdi Ushaku do të krijoj shumë miq të artit dhe të shkencës. Fal talentit dhe zgjuarsisë së tij krijuese, Prof.dr. Ruzhdi Ushaku ftohet në Fakultetin Filozofik të Prishtinës, fillimisht bashkëpunëtor i jashtëm, e mëpastaj edhe mësimdhënës në Fakultetin e Gjuhës dhe të Letërsisë Frënge.
Në të gjitha vlimet e mëdha shoqërore e politike në Kosovë, Prof, Ruzhdi Ushaku mbajti qëndrim prej shqiptari të palëkundur. Ai në asnjë çast nuk u tund nga kërcënimet dhe diferencimet e pushtetit. Jeta e Prof. dr. Ruzhdi Ushakut ishte plotë sprova krijuese e ngjitje kariere. Pas 25 vjet të punës dhe veprimtarisë së tij krijuese, Profesor Ushaku në vitin 1985 zgjidhet profesor ordinar, në Fakultetin e Filologjisë, të Universitetit të Prishtinës. Prof,dr. Ruzhdi Ushaku për 43 vjet jetë të pareshtur në arsim Ushaku i dha ndriçim dijesh një berizi të tërë nxënësish dhe studentësh. Shumë janë mirënjohjet dhe falenderimet për Prof.dr.Ruzhdi Ushakun, por, maja e të gjithë majave, dhe mirënjohjeve, kujtoj s´e janë nxënësit e tij të ditur, dhe njëqind ese për artin dhe shkencën shqiptare. Biojeta e prof. dr. Ruzhdi Ushakut është shumë e gjerë, dhe s´mund të përfshihet në një ese kaq të shkurtër.
Akademia e shkencave të Shqipërisë në bashkëpunim me Komunën e Ulqinit, Këshillin kombëtar të Shqiptarëve, Qendrën kulturore – Ulqin, Shoqatën e artistëve dhe intelektualëve – Art club – Ulqin, Bashkimin e krijuesve Shqiptarë në Mal të Zi dhe Fondacionin “Lika” organizuan në hotelin Mediteran të Ulqinit një mbrëmje solemne, me rastin e dekorimit të prof. dr. Ruzhdi Ushakut me titullin “Nderi i Akademisë” dhe “Mirënjohja e qytetit”. Medaljen “Nderi i Akademisë”, Prof. dr. Ruzhdi Ushakut ia dorëzoi sekretari i Akademisë së shkencave të Shqipërisë Jorgo Bulo, derisa kryetari i Kuvendit komunal të Ulqinit Fuad Haxhibeti i dha mirënjohjen e qytetit të Ulqinit.
Prof. dr. Ruzhdi Ushaku u lind në Ulqin, më 1938. Shkollën fillore e kreu në vendlindje, normalen në Prishtinë. Fakultetin Filozofik – Degën e Gjuhës e Letërsisë Frënge dhe të Gjuhës Latine i kreu në Sarajevë, më 1964. Gjate studimeve në Sarajevë ishte një vit kryetar i Klubit te Romanistëve. Në Paris, më 1962/63, kreu shkallën e pestë të studimeve moderne frënge me ç’rast merr apsolve Diplome Superieur d`Etudes Francaises Modernes. Në vitin 1968/69 regjistrohet në studimet pasuniversitare në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Beogradit ku, më 1972 magjistron me temën “Shprehjet idiomatike në tekstet bashkëkohore të gjuhës frënge në serbokroatisht”. Në të njëjtin fakultet doktoron në vitin 1979. Nga viti 1971 punoi mësimdhënës i gjuhës frënge dhe te asaj latine ne Degën e Gjuhës dhe te Letërsisë Frënge pranë Fakultetit Filozofik (tash atij të Filologjisë) Nga viti 1985 ishte profesor ordinar i këtij Fakulteti. Kryetar i departamentit të Romanistikës, kryetar i Këshillit Mësimor Shkencor te Universitetit të Prishtinës. Me 2006 u pranua anëtar-akademik aktiv ne Akademinë Evropiane te Arteve me seli ne Leuze të Belgjikës.
Prof. dr. Ushaku intenzivisht merret me hulumtime shkencore. Më 1990 profesor Ushaku u propozua kandidat për anëtar të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Prof.dr.Ushaku është autor i shumë librave nga fusha e fillogjisë,
1. “Kërkime fiologjike”, 2. “Fjalitë hipotetike me sI në gjuhën bashkëkohore frënge të teksteve letrare,
3. “Paralele të ligjërimit poetik”,
4. Monografia “Ulqini në gjurmë të shekujve”,
5. “Hulumtime etnolinguistike”,
6. “Veprimtaria shkencore e prof.dr. Ruzhdi Ushakut”,
7. “Ndihmesa onomatologjike nga hapësira iliro-arbërore” në bashkëautorsi me Jusuf Liken 8.
“Ulqini nga dritaret e kohës” dhe
9. “Ulqini në përmasa kërkimi dhe frymëzimi” etj.
Perveç veprave më lartë, Ushaku botoi rreth 100 punime-studime të veçanta shkencore edhe në gjuhë të huaja (serbokroatisht, frengjisht, anglisht, gjermanisht dhe japonisht ) qoftë në versione integrale, qoftë në formë të përmbledhjeve. Veprimtaria krijuese e Prof. dr. Ruzhdi Ushakut, është e vlerësua shumë nga akademikët shqiptarë dhe të huaj. Prof. dr. Ruzhdi Ushaku ligjëroi në shumë vende të botës. Vlen të theksohen ligjëratat e tij shkencore në vitin 1973 në Universitetin e Sorbonës ( Ecole des Hautes Etudes ). Luftërat aq sa janë qytetëruese, aq janë edhe vrasëse. Kacavjerrja nëpër shkallët e diturisë ( flas për kohën time ) më thot Ushaku, nuk qe aspak e lehtë, mbase, ngjitjet nuk bëheshin pa një pikë mbështetje poshtë. Shqiptarët kemi një ecje historike të gjakosur, shprehet Profesor Ushaku. Duhet të jemi më këmbëngulës kundër “historisë” së fajshme. Koha është e pamëshirshme, ikën. Kontributi i Prof. dr. Ruzhdi Ushakut në përgatitjen e brezit kombëtar për Kosovën e lirë dhe të bashkuar, është një vepër që duhet të lexohet për së mbari. Shëndet dhe krijimtari, Profesor dr. Ruzhdi Ushakut! Shëndet!
Lindi në Firence. Më 1909 futet në lëvizjen futuriste, më 1914 shkëputet prej saj. Poezia e tij është e afërt edhe me atë të poetëve « të muzgut », një e qeshur e trishtuar me jetën; prandaj një manifest tipik i kësaj poezie është,
« Lërmëni të zbavitem » ku poeti shihet si pehlivan i shpirtit të vet». Është një poet plot fantazi që nën vellon e mendjelehtësisë dhe ironisë fsheh një shpirt bujar dhe plot dhembshuri. Më vonë Palaceski do të kalonte te romani dhe do të njihte disa suksese ( më i njohuri ndër romanet : « Motrat Materasi », 1934.) Krijimtaria e tij poetike nis nga fillimi i shekullit ( «Kuajt e bardhë», « Llamba », «Poezi», « Zjarrvënësi » ) dhe, pas një ndërprerje të gjatë, rifillon më 1968 me «Zemra ime », dhe « Rruga e njëqind yjeve » ( 1972 ).
KUSH JAM ?
A jam vallë poet ?
Jo, sigurisht.
Pena e shpirtit tim
nuk shkruan, veçse një fjalë të çuditshme,
«çmenduri»
A jam, pra, piktor?
S’ bëhet fjalë.
S’ka veçse një ngjyrë
tavoloca e shpirtit tim:
«melankolinë».
Muzikant, atëherë?
Aspak.
S’ka veçse një notë
në tastierën e shpirtit tim:
«nostalgjia».
Jam pra… ç’jam ?
Unë vë një lente
para zemrës sime
për ta parë njerëzit.
Kush jam ?
Akrobat i shpirtit tim.
ARA MARA AMARA
Në fund të rrëpirës,
midis qiparisave të gjatë,
ndodhet një lëndinë,
Qëndrojnë në atë hije
tri plaka
dhe luajnë me zare.
s’e ngrenë kokën as edhe çast,
s’e këmbejnë vendin as edhe një ditë.
Qëndrojnë në gjunjë mbi bar
qëndrojnë në atë hije dhe luajnë.
ORO DORO ODORO DODORO
Në fund të rrugës në thellësi është qoshja gjigante
që rrethohet nga qiparisa të lartë.
Statuja hequr në kohëra të largëta.
Hëna shkëlqen mbi bardhësinë e shndritshme të mermerit
që duket se mbështetet mbi të zezën e thellë
të qiparisave të lartë.
Janë aty në bazë
katër njerëz të mbështjellë me pelerina të zeza.
Shohi njeri – tjetrin në heshtje,
s’lëvizin as gishtin.
PAPAGALLI
Shtaza ka pupla shumëngjyrshme
që shkëlqejnë në diell duke ndryshuar.
Në atë dritare ai qëndron që prej njëqind vitesh
duke parë njerëzit të kalojnë.
Nuk flet e nuk këndon.
Njerëzit duke kaluar ndalen për ta parë,
ndalen duke folur duke fishkëllyer e duke kënduar,
ai i sheh duke heshtur.
Njerëzit e thërrasin,
ai sheh duke heshtur.
PARKU I LAGËSHT
Parku është i mbyllur i mbyllur i mbyllur,
i mbyllur nga një mur
që është milje milje milje i gjatë;
nga një mur i mbuluar me myk,
i mbuluar me likene të gjelbra,
që kullon baltëra të dendura.
As një kalim nuk tejduket në park
as një fener s’duket në të.
Vetëm myket që bien mund të shohësh,
vetëm baltovinat e dendura që kullojnë.
Kedrat shumë të lartë e kalojnë murin,
pishat me trungjet e trashë zgjatin përjashta tij ombrellën;
Ameriko Ferrari ( Lima, 1929) është autor librash me poezi dhe kritikash letrare, si dhe përkthyes në spanjisht të Novalisit dhe Georg Traklit, përkthyes i poezive në frëngjisht të poetit peruvian César Moro. Më 1998 i përmblodhi librat e tij me poezi në një botim të vetëm. Ferrari jeton prej më shumë se 40 vitesh në Evropë, Gjenevë, ku ka qenë profesor titullar i përkthimit pranë Universitetit të Shkollës së Përkthimit dhe Interpretimit.
Botimi i tij më i ri poetik është Noticias del deslugar, (Lajme të shkëputura), El Bardo, 2002
Nina Nikolayevna Berberova (Rusisht: Ни́на Никола́евна Бербе́рова) (26 korrik 1901 – 26 shtator 1993); ishte shkrimtare ruse, ezilante në Paris që kronikoi robërinë e jetës ruse në romanet dhe në tregimet e saja të shkurtër. Ajo vizitoi Rusinë post sovjetike dhe vdiq në Filadelfia, më 1993.
Komentet