E kanë kënduar gjyshërit tanë, e kënduam ne, e këndojnë nipat tanë, për shkak të kontekstit tonë të rrezikshëm fqinjësor, do ta këndojnë nipat e nipave tanë, brez pas brezi.

“Për mëmëdhenë”, e nënquajtur “Kënga e kryengritësve shqiptarë”, ka marrë të vetmin vlerësim, me sa di unë, në gjithë mendimin tonë letrar, nga jo dokushdo, nga vetë Lasgush Poradeci:
“Përpara të gjithave është Poezia. Ajo formon shpirtin e Kombit. Një libër me një roman është një Unterhaltungsbuch (libër bashkëbisedimi) ndërsa një libër me poezi është një Bildungsbuch (libër formimi). Me vargjet e Marsejezës në gojë dhe me vargjet:

Për Mëmëdhenë, për Mëmëdhenë
Bashkohi burra se s’ka me prit…

janë vrarë njerëz dhe janë fituar beteja. Po më thuaj me ç’roman ka ngjarë kjo? Me asnjë.

Prandaj duhet të shkruajmë poezi jo të mirë, po shumë të mirë, jo të lartë, po shumë të lartë, shumë të thellë, shumë të gjerë, që t’i vemë shpirtit të Kombit themele të shëndoshë.”

1. E vetmja këngë shqiptare vargjet e së cilës Lasgushi i vë krahas Marsejezës është pikërisht “Për mëmëdhenë”, krijuar nga Mihal Grameno (Korçë, 13 janar 1871 – 5 shkurt 1931), një ndër luftëtarët më me emër në Kryengritjen e Madhe Shqiptare për Pavarësi të viteve 1908-1912. E vetmja prekje nga mendimi letrar shqiptar ndaj kësaj poezie janë pikërisht këto pak paragrafe të Lasgushit. Është ky një vështrim me pak fjalë, në rrafshin ideor, ndërsa një vështrim ideoestetik mendoj se ende mungon.

Në vështrimin tim ideoestetik, tekstor dhe jashtëtekstor, dua të përmbush sadopak këtë mungesë të mendimit tonë letrar duke pasur në qendër të vëmendjes sime praninë tejet të pazëvendësueshme të paskajores së mirëfilltë shqipe, e cila, pa të drejtë, siç do të përpiqem ta argumentoj gjatë shqyrtimit tim, është paragjykuar, për rrjedhojë nënçmuar si paskajore gege dhe është mënjanuar e përzënë nga gjuha letrare shqipe e vitit 1972, me qëllim që ta përzënë bashkë me të edhe gegnishten.

E gjithë poezia ka 8 strofa katërshe, pra 32 vargje, me 170 fjalë. Nga këto janë pesë strofa, pra 20 vargje, 106 fjalë, ato që këndohen. Mendoj se një ndër faktorët vendimtarë ideoestetikë për fatin e poezisë së kënduar është shi paskajorja e mirëfilltë shqipe e tipit “me pasë”, “me qenë”, njëjtë si “to be”, “to have” në anglisht, “sein”, haben” në gjermanisht, “essere”, “avere” në italisht e tjerë.
Marsejeza shqiptare, e shkruar në nëndialektin jugor të shqipes (si e gjithë krijimtaria e Gramenos) është poezi e kënduar e kushtrimit kombëtar për të shpëtuar Shqipërinë përfundimisht nga sundimi i gjatë pesëshekullor otoman. Është poezi e kënduar që i thërret nën armë shqiptarët, i vë nën armë shqiptarët, prandaj kërkohen tonet dhe mjetet e përshtatshme shprehëse.

Në tri strofat e para, të cilat edhe janë bartëset kryesore të ideve dhe bukurisë së tekstit, prania e paskajores sonë është “me prit (ë)”, “me vdekur”, “me dal(ë)”, respektivisht në strofën e parë, të dytë dhe të tretë.

E gjithë poezia, pra, ndërtohet me strofa katërshe dhe rima të alternuara (abab), të cilat nganjëherë janë edhe gjasërima (asonanca), me vargje 10 rrokëshe. Pranohet nga të gjitha teoritë letrare se frymëmarrjet janë ato që përcaktojnë ritmin në poezi dhe, prej këndej, ndikojnë edhe në frymën e krejt krijimit. Tek poezia kushtrim e Gramenos frymëmarrjen e përcaktojnë hemistikët (gjysmëvargjet) si të njëpasnjëshmet “për mëmëdhenë” (strofa e parë), “pranë flamurit” (strofa e dytë), dhe jo të njëpasnjëshmet “tym edhe flakë, ujë të valë” (strofa e tretë), Poshtë rob’rija! Posht’ errësira (strofa e tetë) çka realisht e trondit paraqitjen grafike katërvargjëshe. Lexuesi, recituesi, sidomos kënduesi i poezisë janë të detyruar të kenë një frymëmarrje të plotë jo vetëm në tri vargjet e para të strofave të përmendura por në të githa vargjet.

Kështu paraqitja grafike, për shembull, në strofën e parë është:
Për mëmëdhenë, për mëmëdhenë
Vraponi burra, se s’ka me prit!
Të vdesim sot ne me besa besë
Pranë flamurit të kuq q’u ngrit!

Por realisht, falë përbërësve që unë përmenda, ne i përmbahemi paraqitjes grafike tetëvargëshe (aabcdafb):
Për mëmëdhenë,
për mëmëdhenë,
Vraponi burra,
se s’ka me prit!
Të vdesim sot ne
me besa besë
Pranë flamurit
të kuq q’u ngrit!

Kjo frymëmarrje që përcakton edhe ritmet dhe frymën agresive të tekstit, përcakton edhe përmbysjen e këmbëve poetike të metrikës së vargjeve. Nëse gjatë leximit apo recitimit theksat që bien në rrokjet e 4, 4, 2-4, 2-4 respektohen plotësisht, gjatë këndimit të gjitha këmbët poetike shndërrohen duke iu përshtatur një frymëmarrjeje krejtësisht tjetër.

Do të ishte e pamundur kjo frymëmarrje dhe ky ritëm luftarak nëse do të mungonte paskajorja “me prit(ë)”, e cila morfoligjikisht ndihmon në ndërtimin e formës të së ardhmes “ka me prit(ë)”, e cila është e ardhme e vazhdimësisë, që, po të shprehej gjatë: “s’ka për çfarë të presim” ( toskërisht) ose “s’ka për çka të presim” ( gegnisht) do të përftonte diçka krejt të ndryshme në çdo rrafsh të formulimit poetik. Paskajorja mundëson tonet sotokurrë (urgjente) të domosdoshmërisë së rreshtimit nën armë pranë flamurit të kuq që u ngrit, në rradhët e kryengritjes kombëtare që sapo filloi.

Në strofën e tretë paskajorja “me vdekur” shpreh vendimin “vdekjaliri” të luftëtarëve kombëtarë të lidhur me besa-besë. Në strofën e tretë, paskajorja “me dalë” na kumton se dhënia e udhërit për rreshtim nën armë është i pashmangshëm dhe se zbatimit i urdhërit për këtë rreshtim nën armë është i pashkelshëm.

Kjo strofë dhe vijuesja e saj shënojnë kulmin artistik dhe emocional të Marsejezës shqiptare, shpalos bukurinë e së madhërishmes, njërës prej kategorive estetike më të rëndësishme, më tej shpalos bukurinë e së mrekullishmes, në përmasat e hyjnores. Nëse në strofën e dytë shqiptarët shkojnë në luftë me vdekur për dheun e Skënderbeut e të Pirros, në strofën e tretë ata shkojnë me vdekur nën urdhrin hyjnor të Baba Tomorrit, Zeusit të ilirëve, paraardhësve të shqiptarëve të sotëm të krishterë e myslimanë.
Tym edhe flakë, ujë të valë
Baba Tomorri nxjerr e buçet,
Të gjithë trimat atje me dalë,
Se dita erdhi, koha më s’pret!

Tabloja madhështore e realizuar me dy gjysmëvargje njëra pas tjetrës të përshkallëzuara dhe dy veprimeve njëra pas tjetrës të përshkallëzuara, të dyja ngjitëse, përfundon me urdhërin sotokurrë në vargjet e tretë dhe të katërt. Shqiptarët në këto vargje jo vetëm urdhërohen, por edhe trimërohen me dalë në luftë, sepse ata nuk janë më të vetëm, sepse me shqiptarët është Zoti i tyre ilir, që “nxjerr e buçet” “tym edhe flakë, ujë të valë”. Ky është vullkani toskë.

Historiografia jonë letrare nënvizon se kulti i Tomorrit karakterizoi ndjenjën kombëtare të shumë rilindasve dhe sjell shembullin e Andon Zako Çajupit, rilindas i shquar, i cili më 1902 botoi vëllimin e tij të vetëm poetik me titull “Baba Tomorri”.

Në strofën e katërt, nëpërmjet një tabloje tjetër po aq madhështore, shqiptarët jo vetëm urdhërohen, jo vetëm trimërohen, por edhe frymëzohen me dalë në luftë, sepse ata, “Tosk’ edhe Gegë”, më në fund, nën flamurin e tyre dhe nën bekimin e Zotit të tyre ilir, janë të bashkuar, sepse në malësitë e veriut dhe në Kosovë, në krejt Shqipërinë e Epërme, simbolizuar këtu nga Drini Plak, dhe që po lufton ndaj sundimit otoman, duke pasur pas shpine lakmiqarët e tërbuar serbë, malazezë e bullgarë, ka shpërthyer fuqishëm Kryengritja e Madhe për Pavarësi, duke mos pasur aleatë natyrorë apo historikë, por duke pasur vetëm aleatë hyjnorë:
E Drini plaku me oshëtima
Mbi Shqipërinë valët po derdh;
Tosk’ edhe Gegë, si vetëtima
Armikut bini, se dita erdh;

Nënteksti është i qartë: Vullkani toskë dhe vullkani gegë, të bashkuar, krijojnë vullkani e papërballueshëm shqiptar.

Marsejeza shqiptare është një kushtrim sotokurrë, është një betim vdekjaliri, jetavdekje. Prandaj “me vdekur”, “vdes” dhe “vdekje” përsëriten në “Të vdesim sot ne me besa besë” (vargun e tretë të strofës së parë); Kemi me vdekur sot burrërisht ( vargun e katërt të strofës së dytë); Dyke betuar vdekj’ a liri ( vargun e dytë të strofës së pestë) Kur vdes Shqiptari për Shqipëri ( vargun e katërt të strofës së pestë) dhe Vdekje, vëllezër, ne të kërkojmë ( vargun e parë të strofës së shtatë).

Ndërkaq, të kujtojmë se studiuesit vënë re të kundërtën tek Marsejeza franceze, ku, açik edhe himneve të tjera, mungojnë krejtësisht fjalët “vdekje” apo “vdes”, pra, fjalët më të shpeshta aty janë “fitore” dhe “liri”.

2. Në librin “Kështu foli Lasgushi”, stilemë e titullit “Kështu foli Zarathustra” të Fridrih Niçes, me biseda të Sabri Hamitit dhe Lasgushit, botuar në Prishtinë. Zarathustra persian (624–599 para Krishtit) njihet si predikator dhe poet-profet, me ndikim te Herakliti, Platoni, Pitagora dhe te religjionet abarahamike, përfshirë hebraizmin, krishterimin dhe islamin. Zarathustra ynë i ndan poetët shqiptarë në dy kategori: pushkëtarë dhe pendëtarë. Të parët, si Mihal Grameno, Risto Siliqi, Hil Mosi e tjerë, u përfshinë në lëvizjen kombëtare për liri e pavarësi me pushkë dhe me penë, të dytët vetëm me penë. Kumtet që sjell poezia kushtrim e Gramenos janë të njëjta me ato të poezisë së gjatë të kushtrimit kombëtar “O moj Shqypni” të Pashko Vasës (në fakt, Marsejeza shqiptare e hershme, vargje të së cilës u bënë hymn kombëtar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit): “Mos shikoni kisha e xhamia/ Feja e shqiptarit është shqiptaria”, me Andon Zako Çajupin te “Baba Tomorri” që është për një Zot mirëfilli shqiptar, me Ndre Mjedën te “Gjuha Shqype”, i cili i mëshon më tepër qenies natyrore të shqiptarëve në themel të origjinalitetit të kombit tonë: “Kjoftë ngatrrue kush qet ngatrrime/ Ndër kta vllazën shoq me shoq/ Kush e ndan me fjalë e shkrime/ çka natyra vetë përpoq”. Grameno, në strofën e tetë të poezisë së tij kushtrim, kumton:” Poshtë rob’rija! Posht’ errësira/ Që po përdorin armikët sot!/ Njëri me kisha tjatri xhamira;/ Jemi vëllezër, s’na ndajnë dot!”

“E para ishte fjala”. Kështu fillon libri “Zanafilla” i Biblës. Dhe fjala e parë ishte folje: “Bëhu!”. Në poezinë kushtrim të Gramenos rimat më të shumta, më vendimtare janë foljore: prit, ngrit, buçet, pret, derdh, erdh, përzejmë, dëftejmë, kërkojmë, rojmë e tjerë. Dhe në tërësi foljet në tekst janë njëzet e pesë (25). Lasgushi në esenë e tij “Pse shkruaj”, iu jep shumë rëndësi rimave, në përgjithësi harmonisë midis formës dhe përmbajtjes, fondit, siç e quan ai. Asnjë nga rimat te “Për mëmëdhenë” nuk është stoli e jashtme e poezisë, asnjë nuk tingëllon si e qepur në tekst, të gjitha janë në harmoni me përmbajtjen e thellë, frymën e vrullshme, ritmet e pandalshme, kumtet e rëndësishme të poezisë. Edhe roli i foljeve, si në punë rime, si në brendësi të tekstit është i pazëvendësueshëm.

“Për mëmëdhenë”, pra, nëse shkëputim të perifrazuara fjalët e Lasgushit, përmendur nga fillimi i këtij shqyrtimi, është “poezi shumë e mirë, shumë e lartë, shumë e thellë, shumë e gjerë, që i ve shpirtit të Kombit themele të shëndoshë”. Prandaj Lasgushi e vë atë krahas Marsejezës. Nëse këtë nuk e meritojnë gjithaq poezitë e tjera kushtrim, përfshirë Himnin e Flamurit të Asdrenit, që ne e kemi himn kombëtar, kjo ndodh sepse, diçka nga pesë cilësitë e kërkuara nga ai, atyre iu mungojnë.

Dihet se “Marsejeza”, e cila u bë himn kombëtar i Francës, ka frymëzuar revolucione kombëtare dhe shoqërore jo vetëm në Evropë, por edhe në shumë vende të botës. Ndikimi i saj është vlerësuar shpesh edhe si kundërthënës, por ka pasur vlerësimet më të larta. Sipas historianit britanik Simon Schama (1945) është “himni më i madh kombëtar në botë i të gjithë kohërave”. Edhe ndikimi i saj kulturor është i pashoq. Hektor Berlioz e orekstroi për soprano, kor dhe orkestër, Franz Liszt shkroi një transkript për piano të himnit. Pjesë të saj cituan Robert Schumann, Richard Wagner, Thomas Wiggins, Pyotr Ilyich, Pavlos Carrer, Dmitri Shostakovich e kompozitorë të tjerë të mëdhenj botërorë. U citua e citohet në kolonat zanore të shumë filmave të suksesshëm të kinematografisë botërore.

Paskajorja e Gramenos përfton të njëjtat kumte, të njëjtën akustikë dhe të njëjtën harmoni si tek poezia e gjatë (poema) e kushtrimit kombëtar “O moj Shqypni” e Pashko Vasës “E kujt i shkon mendja me e lanë me dekë/ Këtë farë trimneshe që sot asht mekë” apo tek marshi epik “Kosova në luftë” të Hil Mosit: “Aty gjaku i shqyptarit/ ra në tokë me mbi përsëri”; (së cilës i kam kushtuar një analizë ideoestetike në truall të një antologjie vetjake për poezitë shqipe me ndikim më të madh tek shqiptarët) apo tek manifesti i famshëm poetik atdhetar i Luigj Gurakuqit “Qëndresa”: “Veç nji qëllim i naltë t’ban me durue,/E zemrën ta forcon;/ Ndër kundërshtime s’vyen kurr me u ligshtue,/ Mjer’ai qi nuk qindron.”

Edhe Gurakuqi ishte mik i ngushtë i Gramenos. Dhe ishte ndoshta më i dashuruari ndaj paskajores së mirëfilltë të shqipes, saqë i atribuohet thënia e famshme për një mik të cilit ia dëshironte praninë në spital, ku ishte i shtruar: “Me kenë me pasë me mujtë me shku me i thanë me ardhë me m’pà.”

Kumtet e ngjeshura poetike kërkojnë një fjalor sa të kursyer, sa të drejtpërdrejtë aq edhe tronditës dhe frymëzues, çka mundet me u shprehë vetëm me aftësinë e veçantë të paskajores së mirëfilltë të shqipes për të eliptuar materialin poetik në këngën e kryengritësve shqiptarë.

3. Mihal Grameno është i njohur nga historia e shkrimeve tona kryesisht si pamfletist dhe publicist i talentuar. Kryehere, më 1903, ai lë shenjë me “Vdekja”, pastaj me poezitë e tjera patriotike “Për mëmëdhenë”, “Uratë për liri”, “Lamtumirë” (edhe këtu e në poezi të tjera përdor paskajoren e mirëfilltë të shqipes “me qenë”, “me vdekur”, “me prurë”). Këngët e tij atdhetare poeti i ka muzikuar vetë, duke përshtatur për tekstet e tyre muzikën e marsheve të lirisë të vendeve të tjera. Këngët e tij kryengritëse u kënduan më herët nga banda muzikore “Liria” e Korçës dhe më vonë nga kori “Lira” i këtij qyteti.

Historiografia jonë letrare pothuaj e anashkalon edhe faktin se nga pena e tij kanë dalë edhe prozat e gjata, Vdekja e Pirros, tragjedi historike me katër akte ( 1906); Oxhaku, Roman dramatik ( 1904-1905), proza e parë e gjatë në letërsinë tonë; E puthura, Roman dramatik, ( 1909), një ndër prozat e gjata më interesante në letërsinë tonë, të cilën ia kushtoi mikut të tij të ngushtë Hilë Mosi; Varr’ i pagëzimit, Roman dramatik, ( 1909), çka e bën autor novator lëvruesin e parë të prozës së gjatë shqipe, deri atëherë pa traditë.

Grameno botoi vëllimin poetik “Këngëtore shqipe – Plagët” (1912), ka botuar dy vepra dramatike: komedinë “Mallkimi i gjuhës shqipe” (1905) dhe dramën “Vdekja e Pirros” (1906), të dyja të shkruara në vargje.

Është me interes të veçantë që një autor toskë punon natyrshëm me paskajoren e mirëfillë të shqipes, e cila, me sa duket shkoi duke u kufizuar më vonë vetëm te autorët gegë, duke u parë gjithnjë e më shumë vetëm si paskajore e gegnishtes dhe duke u skajuar deri në përjashtimin e saj përfundimtar, antishkencor nga Kongresi i Drejtshkrimit i vitit 1972. Shkrimet e tij janë kryesisht në arkiva e më pak në biblioteka. Dhe unë mendoj se do t’ia vlente të studiohej me pikësynim të veçantë pikërisht për paskajoren në krijimtarinë e tij sidomos në vargje.

Do nënvizuar, sipas meje, që Gramenoja punon me paskajoren e mirëfilltë të shqipes ( formuar nga pjesëza “”me” plus pjesorja e shkurtuar e foljes) para se Komisija Letrare më 1916 të miratonte si gjuhë zyrtare të shqiptarëve nëndialektin e Elbasanit, pra, pa qenë i ndikuar nga ky vendim. Dihet se Gjuha zyrtare e atëhershme nuk i ndalonte as nuk i kufizonte dialektet, nëndialektet, të folmet nga krijimtaria letrare, veprimin e saj ajo e shtrinte vetëm në komunikimet zyrtare në të gjitha nivelet e institucioneve të shtetit. Në gjithë historinë tonë moderne, 1916-1945 është periudha e marrëdhënieve më të frytshme midis dy dialekteve të shqipes.

Paskajorja e mirëfilltë e shqipes vazhdoi të përdoret edhe në vitet e para të pasluftës, në dokumentet e PPSH dhe në publicistikën, fjalimet, raportet e vetë Sekretarit të saj të Parë dhe në komunikimet zyrtare në të gjitha nivelet e shtetit.

Për herë të parë paskajorja e mirëfilltë e shqipes merret zët (toskërisht), mënihet (gegnisht) dhe hiqet zyrtarisht më 1949, në tekstin e gramatikës së gjuhës shqipe për shkollat shtatëvjeçare, hartuar nga Kostaq Cipo (Elbasan, 25 dhjetor 1892 – 6 janar, 1952), ministri i parë i Arsimit në komunizëm ( 1945- 1946). Nën drejtimin e tij u hartua edhe Udhëzuesi i Parë Drejtshkrimor i gjuhës letrare (1948-1950). “Gjuha e partizanëve të Enver Hoxhës”, siç trumbetohej në parullat e shkruara nëpër muret e auditorëve të shkollave në komunizëm, nuk e duronte më gjatë paskajoren e mirëfilltë të shqipes. Pa u çrrënjosur paskajorja e mirëfilltë nuk mund të vazhdonte revanshi ndaj gegnishtes, në fakt kundër vetë shqipes. Ky verdikt politik, në fakt, e heq nga përdorimi zyrtar përfundimisht gjuhën letrare të vitit 1916. Nga kjo datë deri më 25 nëntor 1972 ndodh procesi që përfundon me ndalimin e gegnishtes nga përdorimi edhe në krijimtarinë letrare. (Nga të gjithë anëtarët e Kongresit, nënshkrimit të Drejtshkrimit të ri iu shmang vetëm Lasgush Poradeci. Zarathustra ynë ishte i vendosur të zbatonte deri në fund vetëm verdiktet hyjnore.) Ndërpritet dhunshëm marrëdhënia e gegnishtes me toskërishten. Hiqen të gjitha citimet e autorëve gegë nga tekstet shkollore të gramatikës së gjuhës shqipe.

U kastrua përfundimisht gjuhësia shqiptare. U mëtua që punën e paskajorës së mirëfilltë me e marrë përsipër paskajorja e dytë ose forma e pashtjelluar toskërisht e tipit “për të qenë” apo “për të pasur” (në gegnisht i përgjigjet forma “për me qenë”, “për me pasë”), si dhe lidhorja apo urdhërorja. Në fakt, asnjëra nga këto, as të gjitha bashkë nuk e zëvendësojnë kurrë paskajoren e mirëfilltë shqipe “me qenë” dhe “me pasë”. Në fjalorin e sotëm të gjuhës shqipe gjejmë të përkufizuar saktë paskajoren e mirëfilltë si në fjalorët e gjuhëve të tjera: “Një nga format e pashtjelluara të foljes, e cila shpreh një veprim a një gjendje në mënyrë të përgjithshme, pa u lidhur me një kohë ose vetë të caktuar.”

4. Gjuhëtarët pranojnë sot se forma e paskajores së Shqipes me parafjalën (me) dhe pjesoren e shkurtuar ka kuptim të përcaktuar domosdoshmërie, ndërsa forma me shprehjen parafjalore (për të) me pjesoren e plotë ka funksione më te kufizuara kuptimore dhe të ndërvarura nga rrethanat.

Aleksandër Xhuvani e pati mbrojtur paskajoren e mirëfilltë të shqipes:
“Shqipja ka pas një infinitivë me kuptim indoevropian, me qënë se gjithë kategoritë e tjera gramatikore i ka analoge me të gjuhëve indoevropiane
Ky infinitiv mund të ketë qënë identik me një nga trajtat e ndryshme, me të cilat na paraqitet participi në shqip.
Ky infinitivë vërtet u zhduk dhe u zëvendësue me një infinitivë perifrazik, si përmbledhje logjike e fjalive te ndryshme që formohen me parafjalën (me)
Infinitivi perifrazik (i ligjërimit të zhdrejtë, të tërthortë, shënimi im S.B.) ka qënë i përgjithshëm në Shqip, se ka qënë përdor lashtazi dhe në toskërisht, por me kohë u zavendësue, në toskërisht, me fjali të varme prej influencës së greqishtes së re.”

Ndërkohë gjuhëtarët tanë arrijnë në përfundimin se në Shqip mund dhe duhet të përdoret padyshim infinitivi, që është më i afërt me atë të gjuhëve indoevropiane që mund të shërbejë si baza e gjallimit të lidhjeve Shqipes me këto gjuhë. Vlera e infinitivit, të ruajtur mrekullisht në gegërisht, është se me të mund të shprehen koncepte identike metonimike, që përdoren në gjuhët e tjera të kulturës dhe të shkencës. Sot, në gjuhën e gjallë përdoren, pa përjashtim, edhe të gjitha ato forma që përbëjnë zhvillime të brendshme historike të kësaj forme, që ndihmojnë në përkryerjen dhe saktësinë konceptuale të mendimit.

Te “Albanische Gramatic” (1987) albanologia e shquar gjermane Oda Buchholz (21 janar 1940- 2 janar 2014) dhe albanologu më i shquar bashkëkohor gjerman Wilfried Fiedler (7 maj 1933- 11 shtator 2019) janë marrë gjerësisht me funksionet kryesore të paskajores së mirëfillë të shqipes.

Magjia e paskajores së mirëfiltë të shqipes, gjithsesi, mbetet një temë e pashterrueshme nga mendimi gjuhësor.

Siç e vëmë re edhe te “Për mëmëdhenë”, poezinë kushtrim të Gramenos, Marsejezën e pavdekshme shqiptare, funksionet përbetuese, nxitëse, urdhërore, kushtruese, frymëzuese, funksionet fonetike, morfologjike dhe sidomos sintaksore të paskajores së mirëfilltë të shqipes janë të pazëvendësueshme. Me largimin e dhunshëm të saj, dëmi është bërë në shkencën tonë gjuhësore, në mësimdhënien e gjuhës shqipe, në lëvrimin e gjuhës shqipe.

Nga viti 1990, me rënien e policisë gjuhësore, lëvrimi i gegnishtes nga shkrimtarët, publicistët, dijetarët, shkruesit e tjerë nuk është më i ndaluar. Gara se cili nga dialektet do t’i japë më shumë ndihmesë gjuhës shqipe letrare është sërish e hapur. Me gegnishten rifiton qytetarinë edhe paskajorja e mirëfilltë e shqipes “me pasë” dhe “me qenë”. Natyrshëm, edhe në fjalorët e shqipes, në gramatikë e tjerë.

Teksti i plotë:

Për Mëmëdhenë

(Kënga e kryengritësve shqiptarë)

Për mëmëdhenë, për mëmëdhenë
Vraponi burra, se s’ka me prit!
Të vdesim sot ne me besa besë
Pranë flamurit të kuq q’u ngrit!

Pranë flamurit, pranë flamurit!
Me shpatë çveshur shqipëtarisht,
Për dhen’ e Babës edhe të Burrit
Kemi me vdekur sot burrërisht.

Tym edhe flakë, ujë të valë
Baba Tomorri nxjerr e buçet,
Të gjithë trimat atje me dalë,
Se dita erdhi, koha më s’pret!

E Drini plaku me oshëtima
Mbi Shqipërinë valët po derdh;
Tosk’ edhe Gegë, si vetëtima
Armikut bini, se dita erdh;

Ejani burra malit përpjetë
Dyke betuar vdekj’ a liri;
Se s’ka m’e ëmblë në këtë jetë,
Kur vdes Shqiptari për Shqipëri!

Shpatat gatitni e të përzejmë
Armikn’ e egër nga mëmëdheu,
Se afroj dita, që t’i dëftejmë
Që kemi lerë nga Skënderbeu!

Vdekje, vëllezër, ne të kërkojmë
Se sa në jetë në robëri.
Më mir një ditë neve të rojmë,
Po zgjedhjen shkundur e në liri.

Poshtë rob’rija! Posht’ errësira
Që po përdorin armikët sot!
Njëri me kisha tjatri xhamira;
Jemi vëllezër, s’na ndajnë dot!