A ka autor? Patjetër që po. Cili është? Anonim, kolektiv, biblik? Tamam si në një skenë teatri më bëhej errësira, kur bie perdja dhe mes duartrokitjeve të shumta kërkohet të dalë autori e ai vonon.
“Invictus” – nga latinishtja “I pamposhtur” – është dhe titulli i një poezie që kujtohet në botë, për forcën, për kumtin e saj, më saktë, ka një kushtrim të brendshëm, përbashkues, që të përballesh të keqen me dinjitet. Duket si e derdhur në bronz, si një medaljon për këdo.
E rimora ndër duar, ndoshta nga që në vendin tim po flasin për poezinë këto ditë, në media, pa poezi, jo duke u bashkuar, – sa fjalë ideale duket kjo, e largët, – por duke u grindur e ndarë, një realitet i prekshëm, i rëndomtë yni.
Poezia “Invictus” nuk duhet harruar, thashë me vete, kur, në fakt po harrohet poezia, jo thjesht ajo e shkruara, por poezia e jetës si një mirëkuptim hyjnor.
“Invictus” ka frymëzuar shumë në jetë. Prandaj iu riktheva. Ka dhe një metaforë tjetër që del prej saj dhe merr tjetër domethënie, – do ta tregoj, – duke u bërë pjesë veprimtarish në realitete të ndryshme duke rihyrë sërish në art. Risjell copa bisedash, rrëfime, gjetje të miat për këtë poezi. Në një film të hershëm të kohës së luftës, Casablanca, citoheshin dy vargjet e fundit të poezisë. Dëgjo, në një film tjetër, ku luan dhe Ronald Reagani, që do të bëhej president i SHBA-së, recitohen dy strofat e para të poezisë. Vërtet? Po, po… Po edhe Presidenti Franklin D. Roosevelt thoshte se ishte një nga poezitë që donte më shumë…
Mandela ua recitonte të burgosurve në burgun Robben Island, ku ishte dhe vetë i burgosur.
Po edhe grupe muzikore amerikane heavy metal si Virgin Steele e të tjerë e kanë bërë këngë: “Invictus”, ka dhe albume, tani në vitin 2000 e më pas. Kanadezi Leonard Cohen, këngëtar, poet, kompozitor e ka si hyrje në veprën e tij “Darkness”, ka patur një turne nëpër botë në 2010, edhe në Kremlin shkoi…
Del në shumë filma e libra të tjerë kjo poezi… e ka në roman dhe Jeffrey Archer. Edhe birmanezja Aung San Suu Kyi, ka marrë çmimin Nobel për paqe ajo, thotë se kjo poezi ka frymëzuar të atin e saj dhe gjithë brezin që luftoi për pavarësinë e vendit.
Po Musine Kokalari jona, shkrimtarja e parë grua, disidentja e parë në të gjithë perandorinë komuniste, që e burgosën dhe vdiq internimeve, e kishte parë këtë poezi gjersa veproi siç porosit poezia, e pamposhtur?
“Invictus” e kanë dashur dhe përdorur si terapi shpirtërore mësues, sportistë, të sëmurë rëndë, organizata, edhe në Greqi, në Britaninë e Madhe e kanë stampuar në kanoçe pijesh të forta energjike, etj.
Po ç’ishte ajo ashtu, lutje e shenjtë, himn a marsh shtetëror, liturgji, elegji kolektive, kushtrim i brendshëm, betim a tufan?
MANDELA MË SHUMË:
Lidhjen më domethënëse në botë kjo poezi, sipas meje më shumë se sa me të tjerë, e ka me njeriun Nelson Mandela, me emrin e tij të disafishtë, ku bashkohen emocioni i poezisë me qëndrimet dhe mendësitë, duke tejkaluar konfliktet racore dhe gjenocidin dhe përndjekjet, mbart dhe një si bilokacion, që ta siguron poezia, pa njëkohësinë, po kështu dhe dykohësinë në vende skajshmërisht të kundërta.
Nelson Mandela e recitonte shpesh këtë poezi, edhe kur ishte në burg si i burgosur politik, edhe pas burgut, kur u bë President i vendit të tij, në Afrikën e Jugut.
Një poezi, ashtu si në shumë të tjerë dhe brenda një njeriu, në dy vetvete, po aq e njëjta, tejet të ndryshme, si gjendje e punë e përkushtime, në atë të të prangosurit, që i duhet të mbijetojë i mbyllur pas hekurave, që zbaton urdhra të thata, të pakta dhe egërshane dhe atë të udhëheqësit, për të cilën zgjidhet, që të sigurojë dhe të mbrojë liritë, t’i zgjerojë ato për një mirëqenie sa më të begatë, ashtu si ekonomike edhe mentale e spirituale dhe lidh vendin me vende të tjera dhe botën…
Dhe një poezi në mes. “Invictus”. Që jepte forcë dhe guxim dhe siguri në parajsë dhe në ferr. Me ritëm jete, kumtin e qëndresës dhe të hovit prijatar, me një lloj madhështie, që është e fshehur tek ty kur je i burgosur politik, dhe e hapur kur je president, madje në rastin e parë është më e dhimbshme, në të dytin më festive, në të dy rastet e qarkuar me roje, policë, në rastin e parë për të mbrojtur botën jashtë nga rreziku yt si i burgosur dhe në rastin e dytë për të të mbrojtur si president nga rreziku jashtë, se mos të dëmtojnë, deri dhe të një atentati të mundshëm, dëm dhe për autoritetin e shtetit. Pra, me roje e policë, në të dy rastet, kur duheshe ruajtur se “mos u ikën”…
Dhe prapë në thelb është një poezi.
Ka dhe një film po me këtë titull “Invictus”, kushtuar Mandelës, një pjese të jetës së tij, rolin e të cilit e interpretoi aktori amerikan, Morgan Freeman, dhe me atë zërin e thellë që sikur vinte nga nëntoka, nga terret dhe zjarri i saj: I am the master of my fate,/ I am the captain of my soul. Madje Mandela-president ia mësoi vargjet edhe kapitenit të skuadrës së rugby-t të Afrikës së Jugut, tifoz i së cilës ishte dhe ata dalin kampionë bote dhe shkak ishte dhe ajo, poezia, etj, etj.
Kur Mandela mbylli sytë përgjithmonë dhe njerëzia përulej para veprës së tij, misionit të lartë, të përmbushur, duke kujtuar ndërkaq dhe burgun e tij të gjatë, luftën kundër apartejdit, porositë për mirëkuptim e vëllazërim, kur qytetarët e atdheut të tij, në 12 ditët e zisë kombëtare, bashkë me personalitete nga e gjithë bota si Obama, Merkel, Cameron, Hollande, Napolitano, George Bush, Mihail Gorbaçov, Jimmy Carter, Xi Jingping, Dilma Rousseff, etj, Ban Ki-moon (OKB), Herman Van Rompuy dhe Manuel Barroso (BE), Christine Lagard (FMN) etj, e udhëheqësit shpirtërorë të Krishterimit e të Budizmit, Papa Françesku dhe Dalai Lama, etj, etj, shprehën hidhërimin më të thellë, teksa bëheshin homazhe përreth arkëmortit, ku ai prehej për herë të parë i qetë, me atë gjendjen sublime që të jep vdekja, ndërkaq dhe me një si largësi të tejme, nëpërmëndej dhe poezia “Invictus”, si të ishte pjesë e testamentit a personazh i ndjeshëm.
NË BURGUN TIM
Është intriguese, madje më duket e pabesueshme, sikur ka një si mister, se si pikërisht dhe kjo poezi kishte hyrë në burgjet tona në Shqipëri. Dhe kur, në kohën e diktaturës, kur vendi vërtet bënte pjesë në perandorinë komuniste, por ishte shteti më i vetmuar dhe populli më i mbyllur, i vetizoluar nga bota. Sundonte Realizmi Socialist, letërsia ishte në shërbim të socializmit dhe herë pas here dënohej metafora. Pra dënoheshin dhe libra. Burgoseshin dhe autorë, edhe vriteshin. E pësonte dhe lexuesi, dënohej dhe ai. Dhe në burg kishte libra, natyrisht, madje dhe një qoshe, që quhej bibliotekë, që më shumë shërbente për të vëzhguar, por në sirtarë kishte me shumicë libra të diktatorit Enver Hoxha, ca Stalin e Lenin, Marks pak fare, Engels më duket jo dhe realizëm socialist shqiptar, që më mirë të të fusnin në birucë se sa të lexoje ato.
Po si i kishte kaptuar telat me gjemba poezia “Invictus”, madje anglisht, kur anglishtja shihej si gjuhë e imperializmit më agresiv, kur dhe në burg qarkullonte dhe na lexohej me dhunë libri i Enverit “Rreziku anglo-amerikan për Shqipërinë”? Anglishtja, edhe kur u fut nëpër shkolla, pasi u la rusishtja, shihej me dyshim, që pse do të doje ta mësoje atë gjuhë, prandaj dhe përzgjidheshin ata që caktoheshin për të nxënë anglisht.
Diktatori nuk dinte. Kryeministri po. Dhe do të vritej a vetëvritej, njëlloj ishte…
Poezia “Invictus” ishte në burg. Aty e gjeta. Ia kalonin dorë më dorë njëri-tjetrit. Anglisht. Natyrisht mes atyre që ende vazhdonin të lexonin, nga më të vjetrit tek të rinjtë, jo si moshë, por si kohë ardhjeje në burg, që mësonin, aq sa mundej, fshehurazi, ndonjë gjuhë tjetër, pas punës rraskapitëse në minierë. Nuk dihej si dhe qysh gjendej ajo poezi aty, kur kishte ardhur, nga cili, si e solli, ku e gjeti dhe ku e la, etj, etj? Poezia ishte aty. As autori i saj s’dihej, kush e kishte shkruar? Megjithëse kujtoj që autori s’kishte aq shumë interes në burg. Le të ishte kush të donte, rëndësi kishte kumti, poezia dhe në burg. Madje burgu ka aftësinë t’i anonimizojë krijimet e pakta në qarkullim ose t’i konsiderojë kolektive, të të gjithë të dënuarve.
Po poezinë “Invictus” e kishim anglisht, të ishte ky origjinali? Në burg ka dhe të çmendur që shkruajnë në anglisht. Njëri, afër shtratit tim, e kishte fshehur në kashtën e dyshekut poezinë. Një tjetër – te thesi ku ruante ndonjë ushqim. E mbanin dhe në xhep. E kopjonin prapë në fletën e parë të fletores së re, me shkronja gotike këtë radhë… Por po pyes për autorin prapë? Amerikan duhet të jetë… Duhet ta kenë sjellë ata nga burgu i Burrelit… U lumtë atyre, kanë kohë për këto!… Ne ngordhëm në punë, me turne, as të dielën s’ka pushim. Pse thua ngordhëm dhe jo vdiqëm?… Por si kafshë na mbajnë këtu ata që janë më kafshë… Shiko, shiko poezinë “Invictus”?… E ç’domethënë?… I pamposhtur, latinisht. Kam shumë fjalë që s’i di, s’i ka fjalori anglisht… Ai që ke kopjuar ti, që të është nxirë nga piriti… ohu, sa duar e kanë prekur…
Poezinë “Invictus” e kopjuan nga shokët e mi më të afërt në burg dhe Maks R., ish kapiten vapori, e ngazëllente fjala captain në vargun e fundit, H. Bajo e pëlqente për eksklamacionin, Ron Ç. donte anglishten e saj oratorike, Jorgo M. e kopjoi prapë, ndoshta për ndonjë shok. Na ngjante si poezi burgu.
Teksa shtyja vagonët me Nure S. poezinë e mësova anglisht përmendësh, fletën e fusja në leckat e trupit, te pecet e pista të këmbëve dhe pastaj brenda në minierë, në frontin e punës, e ngulja te ndonjë gozhdë në trupat e drunjtë plot lagështi acidesh, që mbanin galerinë, i afroja në terr kandilin me karbit, shikoja një varg, i ktheheshim punës, shtynim vagonë dhe thosha me zë vargun e parë: Out of the night that covers me, të dytin, i përsërisja bashkë, të tretin, harroja të parin… u bë strofa e parë… e dyta, harroja të parën… djersë në fytyrë e në trup, djersë e zezë, nga që përzihej me pluhur piriti, bëheshim pis, vagoni binte, dilte nga shinat, s’e ngrinim dot dy veta, prisnim ndonjë tjetër skllav, i vinim hurin në parakolpin e hekurt, i vinim kurrizin… si Zhan Valzhani… vazhdonte puna, ikte dhe polici me shpurën në fronte të tjera për kontroll… vargu i parë i strofës së tretë, mjaft sot, nuk mundem, u lodha, nesër… po ma thuaj, ma thuaj edhe një herë, më thoshte Nurja…
Dhe nuk e dinim se diku në një burg larg, në një tjetër kontinent, në Afrikën e Jugut, një tjetër i burgosur, me emrin Nelson Mandela donte pikërisht këtë poezi, e kishte credon e vet dhe mbase edhe ai po e recitonte po në atë çaste që po e bërtisnim dhe ne në terr, fshehurazi. Poezia bashkon, edhe pa e ditur, jep atë emocion që i duhet mbijetesës, krijon një si përbetim të fshehtë, komplot kundër rrënimit, errësirës, braktisjes. Është fillim lirie, mëkat i ndaluar kundër mëkatarëve, kështu më dukej, aq më tepër mua që isha dënuar me burg vetëm për poezitë e mia. Jo janë pesimiste, më thanë në gjyq, kundër realizmit socialist, dekadente, etj. Po do isha i lumtur, një lumturi e zezë, vetëm po të ishin poezi.
PËRKTHIMI NË FERR
Invictus. Dhe nisën ethet e përkthimit. Në shqip. Si të mundnim, duke i ngërthyer nga fati ynë, mjedisi infernal, pa çarë kokë për autorin real, ku dreqin mund të ishte, nëse ekzistonte vërtet… anonim, i përndjekur… as që bëhej fjalë për të drejta autori, kur i shkelte me të dy këmbët shteti vetë, me çizme ushtarake, me njolla gjaku…
Fletores time, ku kisha shkruar poezitë anglisht, të padëmshme, klasike, ca sonete të Shekspirit… kush përkthen ato, di anglisht, thoshte këngëtari Sherif Merdani… Alfred Tennyson, Christina Rosseti, Shelley… pra asaj fletoreje i ishte ngjitur në ballinë pamja e shtëpisë së njohur ku qe themeluar PKSH-ja, ishte hequr nga një revistë, që po të ma gjenin fletoren në kontrolle, të mos ma merrnin a grisnin. E zezë si partia… mund të thuhet?
Secilit nga ne i dukej se kishte bërë përkthimin më të arrirë, eh, më të mirin e kam bërë vetë, jam i bindur. Po ti e ke pa rima. Më mirë pa to se sa rima me folje a fjalë të zakonshme, rima të konsumuara. Po ku t’i gjesh, se mos i lënë të futen në burg…
Pata fat që fletoret e mia ia dola t’i nxjerr nga burgu, edhe sot i kam, edhe këtë me poezi anglisht e shqip…
Po kush e kishte shkruar “Invictus”-in? Jo si autor, por cili i burgosur? Nga e mori, cili e kopjoi? E si erdhi? Të thashë, nga burgu i Burrelit do ketë ardhur. Atje mundej… Ndonjëri nga ata që i shpërngulën prej andej, në thesin e tij, mes ndërresave të pakta e ndonjë ushqimi, cope të thatë buke e fletoreve a ndonjë libri pis, do të ketë fshehur dhe poezinë. Shpesh shkrimet tona shpëtonin prej kthetrave të policëve nga që nuk u dukeshin gjë, copa letre koti, shkarravina nga ca të shkalur dhe të cofur. Dhe ne zakonisht nuk e tregonim zanafillën e shumë gjërave të këtij lloji, përkthime, shkrime poezish, tregime, kapituj romanesh, shpesh të shkruara dhe në copa thasësh çimentoje dhe as donim që të dinim nga vinin, se, s’i do që të ndodhte, në rast ridënimesh, në hetuesi a tortura, të mos kishim mundësi ta tregonim, as përçart, të mbrojtur nga mosdija, në fund të fund që të mos dyshoheshim nga bashkëvuajtësit.
Në Burrel gjen libra e dorëshkrime, prej andej do ketë ardhur… Aty janë Mandelat e Shqipërisë, Osman Kazazi, Pjetër Arbnori, që shkruante romane dhe u vinte emër të huaj mbi fletore, mundësisht me një “W” si të ishin përkthime… po u afrohen të 30-ve ata, jo si moshë, jo, por afërsisht 30 vjet burg kanë bërë deri më tani… po dhe Adem Demaçi mandelë shqiptar është atje në burgjet e Jugosllavisë… në Burrel kanë qenë Et’hem Haxhiademi, tragjediani i parë shqiptar, Mirash Ivanaj, ministri i arsimit më i kulturuari në Ballkan, aty kanë vdekur, i kanë helmuar, thuaj… Po përkthyesit e mëdhenj, homerikë e danteskë? Gjon Shllaku, Pashko Gjeçi? Vexhi Buharaja-Firdus? Mandelat e tjerë shqiptarë, Dema, Radi, Dakli, Velaj, Kolgjini, Filipeu, etj, etj.
Nelson Mandelës i thoshin: ndërro idetë, hiq dorë nga ideali yt, nga lufta jote që të të lirojmë dhe ai nuk pranonte. Invictus. Dhoma e burgut të tij ishte më e mirë se shtëpitë tona, më komode, kurse Haveli kishte makinë shkrimi në burg. Tek ne vetëm shkrimtarëve profesionistë u lejohej, ua jepte shteti, partia, por të regjistruara në Sigurim… Profesor Arshi Pipa doli nga burgu dhe u arratis, ky është fat, ç’mrekulli! Edhe profesor Sami Repishti, edhe…
Invictus-i është te të gjithë këta emra. Donim ta ndjenim në shqip, në shqipen e burgut, ta bënim tonën… Në vargun e dytë, fjalët black as the pit (e zezë si gropa) i përshtatnim si të na pëlqente, secili sipas, jo shijes, jo, por sipas goditjes që kishte marrë dikur nga antijeta, thuaj, e zezë si pusi e vinte ndokush, ndoshta kishte mall për pusin në fshat a i kishte ndodhur diçka në pus, si varri – një tjetër, kurse unë në fillim e bëra: e zezë si miniera a galeria, H. Bajos nuk i pëlqeu, e donte të tejme, si humnera, i zi si burgu, si dimri, si e tashmja, si plaga, si…
Si do ta kenë përkthyer bashkëvuajtësit e mi miq, se sigurisht të gjithë jemi rrekur? Na dukej si detyrë. Maks Rakipaj: e zezë sterrë, thotë, kurse fjalën kapiten në fund do ta ketë pëlqyer shumë se dhe vetë ka qenë kapiten vapori, kurse Dine Dinia: e zezë si pabesia, Gëzim Medolli: e zezë si ridënimi, mbase… Po Pëllumb Lamaj: e zezë si komunizmi, e Islam Spahiu: e zezë si zija, po Zyd Morava: e zezë si seksi, shpotisnim, po… ç’bëni kështu, ej, është e zezë si gropa, nxehej Ron Ç, të paktën mos i bini ju më qafë origjinalit… si ferr, ej.
Në dy vargjet e fundit, të famshmit: I am the master of my fate; /I am the captain of my soul. – nuk po më bëhej që foljen ta vija në kohën e tashme, por në të ardhmen: Do jem unë zot i fatit tim,/ Do jem unë kapiten i shpirtit tim. A t’i vë një “?”. Por ndill mirë, i thosha vetes.
Them se mund të bëhet një antologji me to, motërzimet tona ose të përzgjidheshin fjalë e vargje prej tyre, më të mirat e të derdheshin veç tek njëra. Të caktohej njëri… Po ç‘thua, s’bëhet. Po rimat që s’janë gjetur njëlloj, janë të ndryshme, pavarësisht se u ngjajnë telave me gjemba, nyjave të tyre… ju jeni të magjepsur keq, lërini këto se do ju ridënojnë, shikoni burgun tani… prandaj invictus…
GJETJA E AUTORIT…
Po a ka autor? Patjetër që po. Cili është? Anonim, kolektiv, biblik? Tamam si në një skenë teatri më bëhej errësira, kur bie perdja dhe mes duartrokitjeve të shumta kërkohet të dalë autori e ai vonon.
Invictus! Si e gdhendur në mermer. Bardhësia e përfytyruar e mermerit, shkëlqimi i tij i kalonte ajrit dhe poezia tretej kështu në ditë, në dritën e saj… Nuk e harruam as pas burgut dhe pas rënies së diktaturës dhe të gjithë perandorisë komuniste.
Doja autorin, t’i shprehnim mirënjohjen tonë, le të ishte veç emër a shpirt në qiell.
E gjeta, ishte ngazëllim, por kisha dhe një si ndjenjë mbarimi që ta jep mbërritja, zgjidhja e enigmës. Për mua e ata si unë se bota e dinte. Në burg ai kishte qenë për ne i paemër, me një si përhapje misterioze gjithandej, kudo, por kur unë dola, tani ai do të burgosej brenda një emri e një CV-je.
Me gëzim të dëshpëruar apo me dëshpërim të gëzuar ai, më në fund, quhej, e gjeta: WILLIAM ERNEST HENLEY, anglez, poet, shkrimtar, edhe kritik, edhe botues, më duket… Ja, ka lindur vërtet, në 23 gusht 1849 në Gloucester, shoh se paska qenë më i madhi i gjashtë fëmijëve në familje e tij, 5 djem dhe një vajzë, ku babai i tij, William dhe ai, ishte librashitës, ndërsa nëna, Maria, ishte bijë poeti. Qysh fëmijë vuante nga tuberkulozi në kocka, kreu dhe një amputim në këmbën e majtë, nën gju. Ja, vuajtja paska qenë shkaku, një prerje siç na ndërprenë dhe ne jetët tona.
Busti i poetit W. E. Henley nga Rodin
Një shkrimtar tjetër, Stevenson quhet, e përshkruan kështu Henley-n: “…i madh… masiv, shpatullgjerë e me mjekër të kuqërremtë, i qeshur… i zgjuar, vital…”, sëmurej shpesh, i detyruar të ndërpriste shkollën ndonjëherë, por dhe nga biznesi i babait, që veç shtonte borxhlinjtë.
Henley kalon në Londër në vitin 1867, në Oxford, i pëlqen të bëjë gazetarin, prapë tuberkulozi, amputim prapë në këmbën tjetër. 3 vjet në spital, në atë mbyllje të bardhë (…si në burg?…) mes sëmundjes dhe dhembjes dhe prapë shkruan, boton poezi…
Ja, “Invictus”… E zbulova! Nga që i është dashur të kundërshtonte prerjen e pashmangshme në këmbë, shpiku flatrat kështu, nëpërmjet poezisë.
Në vitin 1878 ai u martua me Anna Johnson Boyle. Në moshën 6 vjeçare u vdes vajza, Margareta. Dhimbje që ia kalon çdo spitali e burgu, kur vetja bëhet e tepërt dhe do qiellin, të ikësh andej si shpirt, teksa mes reve dëgjon të buçasë përzishëm: in-vic-tuuus… Pikërisht kjo vogëlushe do të përjetësohej në veprën e famshme, klasike për fëmijë “Peter Pan” nga J. M. Barrie, miku i dikurshëm.
Henley bëhet redaktor në revistën e artit “Scots Observer” të Edinburgut, me ndikim në jetën kulturore, ku grumbulloheshin shumë shkrimtarë e kishte mjaft lexues. Autori i Invictus-it po merrte famë. Më 1890 boton vëllim me kritika, që mirëpritet. Mbas poezive të spitalit nxjerr librin e dytë me poezi, “Kënga e Shpatës”, entuziazmon lexuesit. Boton tre drama, bashkautor me Stevenson, etj, etj.
Por tuberkulozi do t’i merrte jetën. Henley vdiq në vitin 1903, në kulmin e burrërisë, kur ishte 53 vjeç. Hiri i tij u vendos në varrin e bijës së tij… Gjithmonë do të përvëlojë ai hi, e djeg çdo dorë që i afrohet, qoftë si ngushëllim a nderim a kujtim tronditës…
INVICTUS
Kjo poemë e shkurtër viktoriane u botua për herë të parë në vitin 1875 në “Libri i Vargjeve” të Henley-t, tek cikli “Jeta dhe Vdekja”. S’kishte titull, vetëm një përkushtimin: To RTHB, shkronjat nistore të emrit të një tregtari të suksesshëm, mecenat i letërsisë dhe i autorëve.
Out of the night that covers me,
Black as the pit from pole to pole,
I thank whatever gods may be
For my unconquerable soul.
In the fell clutch of circumstance
I have not winced nor cried aloud.
Under the bludgeonings of chance
My head is bloody, but unbowed.
Beyond this place of wrath and tears
Looms but the Horror of the shade,
And yet the menace of the years
Finds and shall find me unafraid.
It matters not how strait the gate,
How charged with punishments the scroll,
I am the master of my fate,
I am the captain of my soul.
Titullin latinisht “Invictus” e shtoi botuesi Arthur Quiller-Couch, kur poezia u përfshi në Librin e Oksfordit të vargjeve anglisht. Dhe ashtu mbeti. 4 strofa. 16 vargje, 8 rrokësh secili. Asnjë komplikacion në strukturë, vërejnë kritikët. Është tema e vullnetit, e forcës për të përballuar fatkeqësitë, gangrenën, prerjet, burgun shtoj unë, vdekjet, tragjeditë.
“Invictus” shihet si një nga poezitë më frymëzuese të shkruara në gjuhën angleze të të gjitha kohërave, për të cilën komentet dhe interpretimet nuk rreshtin as sot e kësaj dite. Dhe, edhe pa qenë në burg, janë të shumtë nëpër botë ata që i dinë vargjet e saj dhe që nuk e dinë autorin.
Në strofën e dytë gjejmë nga fati i autorit, tuberkuloz në fëmini, kur kjo sëmundje ishte e pashërueshme atëherë. Në strofën e katërt fati është nën juridiksionin e vetes, më shumë se e të tjerëve dhe e botës jashtë. Po diktatura them unë, djajtë e saj?
Në vargjet e parë të poezisë ka referenca me ferrin. Pa e ditur, sa mirë që unë fjalën “gropë” e kisha përkthyer “ferr”. Në strofën e katërt aludohet me një frazë nga Ungjilli sipas Mateut, për portën e ngushtë të jetës.
Vetë jeta dhe vdekja janë shkaqe për ta rimarrë ndër duar këtë poezi, që përndizet si një flakadan.
Pra, e gjeta Autorin. E mbaj ndër duar si një guackë që e solli një dallgë e madhe, e turbullt. Nuk paskësh qenë në burg ai, thashë me vete dhe pata një si keqardhje lehtësuese, më mirë. Por mund të jesh dhe pa qenë dhe edhe e kundërta, që duke qenë në burg, mund të jesh i lirë, invictus. Falë poezisë, kemi më shumë qëndresë brenda vetes për të qenë sa më të lirë. Jo aq shumë heronj, por më shumë njerëz. Botova dhe një artikull te “Poeteka”.
Kjo të kërkohet, kur qëndruam, kur na thyen flatrat e donin të na prisnin këmbët… Ishte një pandemi më e rrezikshme se kjo tani e Covid-19, një tmerr, pandemia ideologjike e totalitarizmit vrastar. Dhe është krijuar një korale e madhe në botë që këndon stuhishëm: I-n-v-i-c-t-u-s, ku përzihen dhe zërat e plagosur shqiptarë, ka dhe heshtje folëse në mes, më pas, ka dhe zhurma, zëra mashtrues, revanshistë, keqkuptime, mungesa e kërkesës së faljes, padrejtësi, urrejtje, po atje ku është poezia, duhet të jetë dashuria. Dhe për poezinë mund të flitet vetëm me gjuhën e poezisë. Pa atë s’ka qëndresë njerëzore, invictus të vetë jetës.
Poezia e kopjuar me dorë në burgun e Qafë-Barit, të cilën e ruaj ende (Visar Zhiti)
Në shtëpinë e zonjës Denada Gorani, telegrami nga jashtë shtetit mbërriti në vjeshtën e dytë të vitit nëntëdhjet e katër.
Ishte përgjigje e një telegramit që Denada kishte nisur pak muaj më parë në Moskë me një adresë që kishte gjetur në zarfat e dikurshëm të të shoqit të ndjerë.
“Familjes së zotit ing.Mikel Gorani. Rruga ‘Vrana Konti’ nr.15, Kinostudio Shqipëria e Re, Tiranë. Nga: Sonja Smirnova(Gorani ).Rruga. Muzeu i Arteve të Bukura, Pushkin, 341,.Moskva.
E nderuar zonjë.
Duke shprehur ngushëllimet për ndarjen nga jeta të bashkëshortit tuaj dhe ish bashkëshortit tim të ndjerë, ing. Mikelit, ju bëj me dije se unë do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse, nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ). Moskë.”
Zonja Nada, Denada Gorani, e lexoi me një gjendje ankthi telegram shemrës së saj. Tek kalonte nga togfjalëshi i parë tek i dyti, e kështu me radhë, iu përhit befas në mendje shpërfaqja e mjegulluar e portretit të asaj tjetrës. Këmbët e çuan te sirtari i fundit i komodinës së madhe në dhomën e gjumit.
Çifti mbante atje gjithë koleksionet dhe relike të fotografive ndër vite, nga fëmijëria e secilit deri në përditshmëri, sipas një tradite dhe mundësive të kohës.
Aty, prej dekadash flinte edhe aparati fotografik. “Lajka” me mbulesë kafe në çelur, një gjeratore e vogëlth ku ishin fiksuar dhe mbyllur çastet intime të ditëve të paharruara në atdheun e largët të Sonja Smirnovës po dhe kapitulli lirik i atdheut të dytë të asaj tjerës, në vendin e vogël ballkanik. Aty, në misterin e kësaj kutie mbuluar me meshin të hollë i dukej se flinin në gjumin e kohës edhe çastet e bekuara të lindjes së,Vanjës që ata i thërrisnin drita jonë.
Diku në thellësinë e sirtararkivit, Nada si zonjë shtëpie e dinte se Mikeli kishte vendour në një kutizë kartoni, disa foto familjare të veçanta nga jeta studentore në Moskë dhe të tjera nga Tirana.
E mori kutizën në dorë. E kishte parë disa herë atë edhe më parë. Madje, kishte qenë vetë bashkëshorti i saj që dikur ia kishte treguar koleksionin e fotove me rusen, sigurisht, duke e pyetur më parë nëse kjo, e ngacmonte shpirtërisht.
Një ndjesi mjegullore e të papërcaktuar e përfshiu qënien e saj. Ishte martuar në vitin njëmijë e nëntëqind e gjashtëdhjet e gjashtë me një burrë të ndarë më parë nga një martesë me një ruse. Me Sonjën pati nje djalë që ende pa mbushur gjashtë muaj, iu desh të ndaheshin.
Po ish kohë e prishjeve të mëdha mes dy vendeve. Era e ftohtë siberiane që kish fryrë furishëm në marrëdhënieve e dikur miqve, të thirrur: ‘vëllai i madh’ e ‘vëllai i vogël’; kishte mbetur tani, atje tej, në ajrin e ngrirë, si një kumt i dhimbshëm, përherë e më i largët.
Aso motesh, të paktit, ata më entuziastët, e përfytyronin vendin e tyre, shkëputur nga treni i madh i kampit Lindor. Një lokomotivë që do të çante mes acarit të borërave e stuhive vetëm me këngë marciale.Të shumtit, më të pazëshëm në vetëdije të trazuar, kishin përfytyrimin se tani e tutje vendi i tyre, nuk ishte veçse një vagon i ndryshkur, i vetmuar, i shkëputur e lënë në harresë diku mes stepave me dëborë, akujve dhe pyjeve të ngrirë.
Një qënie që ashtu do të atrofizohej e shndërrohej në një fosil të stërlashtë mamuthor si qymyrguri ndanë Adritikut dhe Jonit.
Zonja Nada me letrën në dorë mbërritur prej larg, ndjehej e përhumbur mes qënies dhe mosqënies.
Mikel, i tha zëri i brendshëm. Erdhi letra që prisje. Erdhi po ti, i shtrenjti im, nuk je. Kush do ta presë miken e largët? Çfarë do t’i them? Është një mike e vështirë, i dashuri im. Vetëm ti më kupton, si gjithmonë.
Në vetminë e saj hodhi sytë nga letra dhe nisi të gërmëzojë me zë……. do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja…. ***
Djaloshi që i kish kaluar të tridhjetat, me flokët e verdhë si e ëma tani po vështronte që nga qielli përmbi territore dhe vendin që u shfaq befas përtej qelqeve mijëra këmbë poshtë avionit dhe që quhej Shqipëri, i orientuar nga e ëma, me ngulmin e akumuluar ndër vite për të parë sa më parë vendin ku kishte lindur.
Ajo, që nga sipër drejtoi gishtin drejt një grumbulli laraman pejzazhesh, kuadratesh e konturesh të çrregullta poshtë avionit që u shfaqën pas vijës së bregdetit.
-Atje, është Durrësi, biri im. Atje je larë edhe ti një herë të vetme kur shkuam si familje. Ja, tani, ku duket Tirana ku unë jetova dhe ku ti linde, i shtrenjti im.
Pasagjeret e parë nisën të zbresin nga avioni. Si një rrymë e beftë ajri në veshët e gruas ruse nisën të shquhen fjalët e para në gjuhën e huaj shqipe dhe një kaplim e turbullim i mjegullt i përshkoi kurmin duke përhitur në kujtesën e largët. Kishte zbritur këtu dikur me të dashurin e saj, në këtë pistë avioni sa nje fushe tenisi, krahasuar me vendin e nisjes.
-Vanja, biri im i dashur, më në fund jemi mbi Tiranë, në qytetin ku ti ke lindur, në vitin gjashtëdhjet e tre. Zemra po më rreh fort që jemi së bashku. Sa shumë do të thotë kjo për mua! Ishte si një amanet dhe dheu nuk do më treste kurrë, pa ardhur të dy këtu, i shtrenjti im.
Vanja nuk foli por e shtrëngoi të ëmën me krahët e fuqishëm.
Ajo e përsëriti fjalinë e fundit. “…и земля не приняла бы меня, если бы мы оба не пришли сюда.” (…i zemlja, nje proniala bi menja, esli bi mi oba nje prishlli sjuda) ..”..dheu, nuk do më treste pa ardhur të dy këtu.”
-Mamushka ime e dashur,- pëshpëriti i biri duke e përkëdhelur në kokë e supe të ëmën. Jemi së bashku, mamushka ime tani, me flokët e bukur mbuluar me dëborë…
Sonja instiktivisht futi dorën në xhepin e palltos dhe nxori kopjen e telegramit. Nuk dihet pse sytë iu mbërthen te fjalitë e fundit. …Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ).
***
Ne mendjen mjegullore të Sonjës, tani shfaqeshin e iknin me shpejtësi si retë e shtyra nga erërat e nëntorit , sekuenca nga e kaluara e këtij vendi ku kish mbetur pas një pjesë e bukur, e dhimbsur dhe e hidhur nga jeta e saj.
Një ditë, kujtoi se si mes ca totemesh vizive të paharruara, regjimi quhej i rënë gërmadhash dhe imazhet e pabesueshme të rrëzimit të regjimit komunist më tepër se në gazetat dhe kanale televizive të botës, ishin blatuar në shpirtrat e njerëzve në Tiranë dhe vise të tjera të vendit të varfër.
Pas kthimit, më saktë dëbimit nga atdheu i dytë, atje, në dheun e saj, kish nisur punë si kimiste në një ndëmarrje industriale. I biri, ishte gjithçka për të. Ishte e tashmja dhe e kaluara ngjizur në një. Po edhe ardhmja. Vetë jeta e saj.
Këtu, sot askush nuk të njeh dhe kërrkush nuk të pret, i tha zëri i brendshëm ushqyer me kureshtinë dhe misterin e kësaj vizite.
Qënia e saj ndjeu lagështirën dhe ajrin e freskët të aeroportit, tek ecte ngadalë në krah të të birit. Një re e vogël e mesditës përmbi malin e Dajtit i kujtoi, kushedi pse, letrën e fundit të saj nisur në Tiranë në adresë të Mikelit. Ishin kumtet që ajo përcillte plot dhimbje nga ndarja…Se nëna e sëmurë kishte ndërruar jetë dhe asaj, i ndalohej udhëtimi për Tiranë. I bëhej se ajo letër po endej nëpër qiejt etern të të dy vendeve pa mbërritur kurrë në destinacion.
Befas, tek shikonte turmën e njerëzve dhe taksixhinjve, sytë iu mbërthyen tek një copëz kartoni mbi lartësinë e supeve të njerëzve ku shkruhej me gërma kapitale:
NADA GORANI.(MIKEL)
Qënia e gruas ruse u trand tjetërsojshëm. Zhbiroi me sy si e etur personin që po e mbante kartën me emrin njoftues. U afruan drejt dy femra që mbanin letrën.
-Nada Gorani? – pyeti me një zë që nuk iu duk i saj.
-Po. Nada dhe Alba, bija ime!-tha tjetra.
Ndërkaq, duart e tyre u kryqëzuan dhe pas një hezitimi të lehtë, të dyja gratë u përqafuan.
-Alba, ime bijë.-tha Nada duke prezantuar të bijën.
Alba buzëqeshi me një hije droje dhe e sapombërritura e përqafoi duke ndjerë aromën e balukeve të saj.
-Im bir, Vanja!- tha gruaja ruse.
Djaloshi u afrua dhe zgjati dorën drejt Albës dhe gruas shqiptare pranë saj.
Denada e përqafoi djaloshin biond miqësisht si ta kish takuar më parë.
Shtatlartë dhe me sy blu si i ati, i tha zëri i brendshëm.
Vanja u përshëndosh në gjuhën e tij me një buzëqeshje naive.
Gruaja ruse iu drejtua të birit dhe ndërkaq e ktheu në shqip të njëjtën fjali:
-Vanja, ju jeni vëlla e motër nga i njejti baba, Mikeli,
Të rinjët u takuan sërish me buzëqeshje.
-Mirë se erdhët!-tha Alba.
Sonja përktheu.
-Dabró pozhalovat!
Aty për, aty djaloshi ia ktheu:
– Spasíba, rádi bït’ u vas! Rad poznakomít’sja! -Ndërkohë që e ëma përktheu:
-Mirë se u gjetëm! Gëzohem që u takuam!
Pasi siguruan taksinë e nisjes për Tiranë, pritëset u ofruan ardhësve të largët një kafe në një nga kioskat e mbira pranë sheshit të aeroportit
Të nesërmen do t’i merrnin për një vizitë në shtëpi nga hoteli në qendër të qytetit ku ishin akomoduar.
***
Tek përfunduan gjithshka për vizitën, Nada. përqafoi të bijën që iu bë krah në përgatitjen e drekës së mikpritjes. Me sytë nga ora e dorës i kujtoi se mbeteshin vetëm tridhjet minuta të lira para nisjes për t’i marrë nga hoteli mysafirët e huaj.
-Erdha mami-u dëgjua që nga mesorja e shtëpisë Alba që ende po rregullohej para pasqyrës.
Një trishtim i beftë e pushtoi. Kishin rrjedhur shumë ujëra ndër vite kur ajo mbeti e vetëm me të bijën. Iu kujtua një nga bisedat e fundit të jetës së Mikelit. Nada, edhe sikur shëndeti im të perkeqësohet, dhe mundet të iki nga kjo botë, dua të interesohesh për birin tim në Rusi… dhe, natyrisht nëse, kjo nuk të ngacmon shumë, edhe për Sonjën. Nëse rron ose jo. Ishte një pjesë e jetës sime.
E kishte siguruar për këtë. Dhe ja, si e solli fati. Janë mirë, i dashur, i takova, Erdhën vetë. -i përhitej në shpirt zëri i tij i qetë nga biseda e dikurshme.
Dreka, deri dy orë më parë e sikletshme për të zonjën e shtëpisë, rrodhi shumë më natyrshon nga ç’e mendonte, falë episodeve të dy të rinjve që tregonin histori nga shkollimi i tyre. Vëllait dhe motrës që tani ishin bërë bashkë çuditërisht, si në një legjendë urbane.
Dhuratat e sjella nga larg ishin dy pejzazhe. Një pranverë me simfoni lulesh dhe gjelbërim të stepash ruse dhe një kuadër pranveror me mështeknat dhe berjozat e nje parku në Moskë, mbuluar nga pelerina e butë e dëborës.
-Janë autorë bashkohorë,-tha Sonja për dhuratat.
Zonjës Nada tek i mori ne dorë iu duk për një grimë se mori ne dorë një copëz nga qyteti i dikurshëm i dy të dashuruarve.
Pastaj, biseda rreth tryezës me gatimet e shtrura megjithë drojet e fillimit për të dyja palët, rrodhi më çlirët.
Të nesërmen ishin ftuar të dyja në drekën që mysafirët do të jepnin në një lokal pas muzeut kombëtar.
Pas tre ditëve zonja Denada dhe Alba i përcollën miqtë në Rinas me nje taksi që e kishin prorositur më parë.
Dhuratat i mbante në një çantë Alba. Ishin punime artizanati familjar nga tregu i Krujës ku i çuan ditën e fundit mysafirët. Në çastin e ndarjes, me sytë nga Sonja , Denada tha:
-Prit! Kam edhe diçka.
Nga çanta e dorës nxori një pako të vogël në madhësinë e një kutije biskotash. Nisi të shpalos letrën e çokollatës me të cilën kishte mbështjellë pakon.
Nga letra doli një papuçe e një foshnje të mitur.
-Kjo është për ju! -iu drejtua Sonjës që kishte mbetur e hutuar.
-O Zoot ! O nëna ime! Papuçja e Vanjës së vogël që e zuri porta e autobusit atë ditë të ndarjes kur më zgjati foshnjën tonë dhe Mikeli nuk mundi të ma jepte se makina u nis për Rinas.
Sonja e mori papuçen e butë ngjyrë gri të çelur, e puthi dhe e vuri poshtë gushës me sy të mbushur me lot.
-Të falënderoj nga zemra se je zonjë e vërtetë- tha e prekur. -Kjo ështe dhurata më e bukur e jetës sime,- dhe e puthi sërish.
U përqafuan.
-Si një amanet i Mikelit,-tha Nada me sytë e lëngëzuar.
-Tjetrën e kam në shtëpi -shqiptoi Sonja.
Vëllai dhe motra kishin mbetur të befasuar, ashtu të përqafuar.
Pas pak, Vanja me Sonjën përkrahu u larguan drejt sallës së pritjes dhe më pas drejt pistës ku një avion Tu-104 që fluturonte në linjën Moskë-Tiranë, kish ndezur prej kohësh motorët. Pranë tij një Tupolev Tu-104, sapo kishte mbërritur.
Nënë e bijë qëndruan aty duke i ndjekur me sy gjatë, derisa sa avioni u ngrit dhe çau qiellin gri të nëntorit.
Tek zvogëlohej në sfondin blu të hapësirës eterne, ngjante përherë e më tepër si një shpend që çante udhën e kthimit, në shtegtim për dimërim në viset e origjinës së largët.///
Pas xhiros paradeske përmes Monakos,
Në sheshet e hoteleve pesyjesh, ndalin
Lamborghini, Ferrari dhe
Rolls Royce…
Trendit e modës së automobilave,
Me të cilët krenohen
Tek ndihen të plotësuar…
Dhe ja, prej tyre
Seks modelet zbresin,
Me t’ua hapur derën
Dhe me t’ua zgjatur dorën kavalierisht
Djelmoshat shik mazhordomë.
Oh,mezi dilet prej këtyre makinave sportive,
Të rrafshta me truallin dhe,
Me forma ekstravagante aerospaciale,
Aqsa femrave të ndritshme,
Elegante dhe fisnikërisht të gjata
Mbi takat e larta
U duhet të çaplehen…
Ky ngërç, veç
Më intrigues e bën
Shkëputjen nga makina…
Spërdridhen sensualisht të bukurat
Tek ngrejnë sakaq valë – valë
Fustanin farfuritës
Gjersa zbulojnë brekët
Si te danci dalldisës can can !
Por vetëm kaq,
Sa për të përndezur fantazinë dhe adrenalinën
E mazhordomëve, me të cilët flërtojnë,
Ah, por ca më shumë edhe për spektatorët
E pandarshëm, të mbledhur më tej ;
S’reshtin ata së bëri foto e video me celularët,
Tek ëndërrojnë përvuajtshëm
Të pasurohen mrekullisht një ditë…
Por ç’po them ?
Mizanskena e përsëritshme
E veturave në shesh,
Buzëqeshja institucionale e modeleve
Dhe, ai detaji nga danci can can
Video virale bëhen në moment ;
Ato n’internet
Kushdo mund t’i ndjek’…
I ndjek dhe unë, live
Dhe,tek relaksohem,
Gjithë miksazhi xixëllues,
I shfaqjes, në Monakon përrallore,
Në monedha të njëmendta ari,
Që bien e bien nga qielli,
Më shndërrohet në përfytyrim !
O, e di,e di mirëfilli ;
Mos u ngutni të ma thoni,
Se, s’qenkësh gjë tjetër e gjitha kjo,
Përveçse një kitsch komercial masiv.
Epo kitsch –i sot,
Më shumë se kurrë më parë
Eshtë në modë…
Ndër sytë e tu buron si dritë dashnija,
ani se goja hesht, kur flasin sytë.
Në mes të njerzve më pushton vetmija,
kur vetëm jam unë ndjehem vetë i dytë.
Por larg çdo brengë, vetmija të mërgohet,
për sytë e tu kjo kangë le të buçasë,
që dashunija të qëndrojë e ngrohët
dhe kur dëborë mbi flokë na kem’ me pasë.
Shikimi yt i ngultë, çdo përshëndetje
më nxit një varg të ri plot hir me nisë,
dy sytë e tu të pi më ftojnë me etje
në të përjetshmen gurrë të poezisë.
Pendën me zanë, me ndejë syçelë gjithë natën
më frymëzojnë dy sytë e tu të rrallë,
veç ata sy mund të shpërthejnë shtërgatën,
në parzëm mund të derdhin zjarr e mall.
Qiellin vështroj ndër sytë e tu si shtrihet,
ndër qiej me u ngjitë na thrrasim shoqishojnë.
Dhe zemra ime meket a përtrihet,
kur sytë e tu trishtohen a shendojnë.
Kur qeshin sytë e tu – lulzon pranvera,
dhe pse e ambla stinë ende asht larg.
Nuk janë, jo, gjeth, që mbi asfalt mbledh era,
fjalët që hyjnë prej zemrës fill në varg.
Ndër sytë e tu unë shoh përpara detin
e larg andrrat e mija tue lundrue…
Ku shkojnë ato? Ku e çojnë ato poetin?
Drejt lumtunisë që rrjedh përjetë si krue?…
Dy sytë e tu më rikujtojnë sot mallin
e dashunisë së viteve të parë,
një botë të tanë dy sytë e tu më ngjallin,
dy sytë e tu të thellë e mendimtarë.
Për ty, e dashun, vargjet le të mbeten
si një kujtim që koha s’e venit.
Dy sytë e tu ndoshta kam pritë gjithë jetën,
ndaj kam në shpirt kaq ngrohtësi e dritë.
Plaku kishte shaluar karrigen dhe me duart e mbështetura në shpinë të saj fiksonte me një përqëndrim të madh korbin që kishte përpara. E bënte shpesh këtë gjë dhe kjo ishte një mënyrë e tij për të hyrë në një marrëdhënie të veçantë, sepse çdo gjë përcaktohej nga ai shpend i madh që rrinte si i përgjumur në atë kafazin me derë të hapur.Marrëdhënia e tyre ishte e veçantë, sepse sundonte korbi: e vështronte kur donte ai ose harrohej në një heshtje të gjatë mospërfillëse, ose i kthente shpinën si një njeri i zemëruar dhe i fyer, siç po ndodhte tani. Po pse të ishte zemëruar? Nuk e kuptonte, sepse korbi këtë gjë e bënte shpesh edhe kot së koti. Kur bënte kështu, gjithnjë kishte ndjerë frikë, kishte ndjerë diçka që i afrohej atmosferës që krijon vdekja. Ishte një korb madhështor, ndoshta dy herë më i madh se gjithë raca e tij. Ishte një përjashtim i natyrës dhe ndoshta një gabim i saj. Këtë të dytën plaku e mendonte kur ia kthente shpinën si tani. Kishte raste që mendonte se korbi e shpërfillte dhe e nënvleftësonte. Kështu duhej të ishte përderisa i rrinte gjatë me shpinën të kthyer dhe nuk tundej nga ky pozicion derisa t’i tekej dhe t’i kthehej me atë britmën ngjethëse: Albert! Shpina e kthyer ishte tepër e rëndë edhe sikur të mos ishte fyerje, sepse nuk ishte aq i bindur të kishte arritur deri në atë shkallë inteligjence ai shpend. Po ndodhte prej kohësh diçka e çuditshme në lidhje me fyerjen: atë që ndiente për vetveten, ngaqë nuk ia kishte dalë kurrsesi të çante në jetë, ia vishte korbit.
Korbi u kthye. Si një oshënar, si një murg që matet kur hedh hapin, si një kardinal që përgatitet për një meshë solemne. I mungonte një copë pelerinë e kuqe për të gjasuar kardinalin, por kjo nuk kishte rëndësi, se plotësonte imagjinata e Albertit. Gjithçka që i mungonte atij korbi e plotësonte ai.
Korbi u kthye ngadalë, aq ngadalë sa atij po i bëhej se edhe koha po kaq ngathët bënte përpara. Ai ishte i bindur që korbi ishte koha! A nuk shkruhej në atë kartelën poshtë kafazit që ai ishte 1000 vjeç? E kishte shkruar ai dhe kjo i kishte bërë përshtypje të madhe gjithkujt. Po a ishte me të vërtetë 1000 vjeç? Nëse ishte koha, ai mund të ishte edhe më shumë…Ishte i bindur që korbi ishte koha, sepse nuk shihte asnjë ndryshim tek ai dhe kjo nuk ndodhte tjetërkund veçse në kohë. Vetëm koha nuk ndryshonte. Korbi ishte sterrë i zi dhe nuk kishte një pupël të bardhë që të tregonte një moshë që po thyhej. Kishte dalë me të nëpër sheshe, kishte ndodhur të dilte nëpër sheshe si ata vetmitarët e cirkut për një kafshatë bukë, por moshën e shpendit nuk e kishte shkruar për të spekulluar apo për të tërhequr kalimtarët. Thjesht e kishte shkruar se kështu i qe shkrepur në mendje dhe me kalimin e viteve ishte bindur se kishte shkruar të vërtetën. Të dy kishin mbushur gati një çerek shekulli bashkëjetesë, po si kishte qenë jeta e atij korbi në ato 975 vjet që mbeteshin? Pak a shumë i binte që të kishte lindur në shekullin e dhjetë dhe, meqenëse Australia u popullua shumë vonë, i binte të kishte lindur në një botë kafshësh, se në atë kontinent jetonin vetëm një grusht aborigjenësh.Po si kishte qenë ajo kohë dhe ajo jetë?Besonte se kishte qenë një jetë ku njeriu dhe kafsha ndanin pothuaj të njëjtin fat, që kishte të bënte me luftën për ekzistencë. Më tej ai besonte se nuk kishte menduar asgjë për të qenë, sepse përvoja e tij e hidhur e kishte bindur se në çdo kohë nuk kishte tjetër veçse një luftë për ekzistencë.Kishte pak shkollë, por intuita e shtynte të fantazonte që të gjitha gjallesat ishin të vetmet kundërshtare të kohës dhe sa më gjatë që të jetonin, aq më shumë e kundërshtonin kohën! Pra, sipas tij koha kishte interes të kishte përballë krijesa jetëshkurtra siç ishin njerëzit dhe nuk kishte interes të kishte përballë krijesa jetëgjata siç mund të ishte korbi. Kohës nuk i duheshin dokumente të gjallë.Ajo kërkonte të rridhte me një harresë të plotë, ku nuk do të kishte asnjë fillim asnjë fund, siç ndodhte në planetet e tjerë. Në tokë kishte ndodhur një çudi dhe kjo çudi kishte të bënte që nga shfaqja e njëqelizorëve e deri te njeriu. Ai mendonte kështu dhe fantazonte kështu, sepse në 25 vitet e fundit, nga 35 që kishte kaluar në mërgim, kishte jetuar krejt vetëm në mes të prerive të Australisë. Krejt vetëm, nëse do të përjashtohej korbi.Po çfarë kishte sot ai kështu? Përpëliste sytë dhe sikur i vinte gjumë. Ai nuk e kishte parë të flinte. Në 25 vjet nuk e kishte parë të flinte, po ndoshta edhe në kaq vjet nuk kishte marrë vesh si flinte. Ai duhet të ishte i gëzuar që Alberti ishte kthyer sërish në punë, po sikur nuk e manifestonte këtë. Apo nuk donte të mbahej në të madh që e kishte kthyer ai? Sidoqoftë, me ata kapakët e syve që përpëliteshin ngathët, tregonte një shenjë mërzie. A mos po plakej më në fund? Ndodhte që Alberti ta kishte zili për këtë. Edhe tani sikur ndiente njëfarë zilie. Shihte veten padashur në atë pasqyrën e madhe pas kafazit, pastaj shihte korbin.Me njerëzit mund ta pranonte rrënimin e tij, se ishte një rrënim paralel, po nuk mund ta pranonte me korbin. Për herë të parë mendoi që koha dhe natyra ishin më shumë dashamirëse ndaj gjallesave të tjera se sa ndaj njeriut.
Korbi bëri një hap të ngathët përpara. Ishte një lëvizje sikur të kapërcente diçka. Këmba e tij mbeti pezull pak më gjatë se sa mund t’i duhej një krijese tjetër për të hedhur një hap. Ndoshta kjo tregonte që ishte i pavendosur nëse duhej ta hidhte atë hap. Po, kështu ndodhte gjithnjë! Gjithnjë ishte i pavendosur? E uli këmbën. Kur e ulte këmbën kishte diçka despotike, diçka të rëndë dhe mistike . Pas kësaj ai sikur ndiente një oshëtimë, një si gjëmë, që e krahasonte për çudi me atë tingullin buçitës që nxjerrin ato tepsitë gjigande të varura në tempujt budistë.
Qendroi në pragun e kafazit. Gjithnjë me krahët e mëdhenj të mbledhur, si të ngjitur pas trupit. Kohët e fundit nuk e kishte parë t’i hapte krahët. Po merrte fund, apo kishte hequr dorë nga qielli? Alberti mendoi me njëfarë gëzimi që ai kishte hequr dorë nga qielli për hatër të tij. Kjo mund të ishte e vërtetë, po të mendoje që ai korb kishte hequr dorë nga shumë gjëra për hatër të tij. Të gjithë korbat jetonin në tufë, ndërsa ai kishte mbetur vetmitar, i lidhur pas atij njeriu.Pastaj nuk ishte dëgjuar ndonjëherë që një korb ta ndërronte hapësirën me një kthinë të mbyllur, siç kishte bërë ai shpend.
Krejt papritur i ktheu sërish shpinën, pastaj u drejtua pak nga pak duke sfiduar atë këndin 90 gradë që përftonte zakonisht trupi i një shpendi kundrejt tokës.Këndi 90 gradë është i njeriut! Kur bënte kështu, ngjante me një mazhordom që kishte veshur një frak të rëndë. Kur rrinte kështu, përballë tij, korbi merrte pamjen kërcënuese të një kobre. Por kjo ndodhte rrallë.Mbante disa sekonda, se ai nuk mund të qëndronte gjatë ashtu drejt si qiri , nuk mund të thyente të gjitha ligjet e llojit të vet. Po pse po sillej në këtë mënyrë? Ata kishin një javë pa u parë, qëkur pronari i hotelit e kishte nxjerrë nga puna Albertin. Kjo mund të ishte thjesht një tekë e tij, se korbi kishte plot teka të tilla dhe ai ishte mësuar me shumë prej tyre, po me atë shpinën e kthyer nuk mund të mësohej. Ishte një fyerje. Ai nuk kishte hequr dorë asnjëherë nga ideja që ishte fyerje, megjithëse ky mendim e frikësonte. Si mund t’ia vishte një shpendi zakonet e njeriut? Mos po çmendej? Edhe kjo kishte mundësi, nën atë vetminë e plotë ku kishte jetuar për shumë vjet dhe ku qe takuar me korbin.
Në gjashtëdhjetepesën theu kufirin për t’u hedhur në Greqi, po nuk pati fat, se e qëlluan rojet dhe i gjymtuan këmbën. U end për disa kohë nëpër spitale dhe nepër azile emigrantësh në Greqi dhe Itali, pastaj një ditë u fut gjysmë klandestin në një anije mallrash dhe përfundoi në Australi. Ishte dyzet vjeç dhe po rrinte në këtë vend të largët pasi kishte bërë shumë vite burg në vend të tij. Këmba e gjymtuar ishte dokumenti më demaskues që mund të mendohej dhe nga kjo ishte e pamundur të gjente punë. Kishte jetuar për ca kohë në asistencë, por edhe kësaj i kish ardhur fundi perpara një kërcënimi për riatdhesim. Riatdhesim për të do të thoshte riburgim, prandaj përpara kësaj ai mund të pranonte çdo alternativë të dëshpëruar. Diçka e tillë ishte edhe mundësia për të punuar në një fermë kuajsh që rriteshin në natyrë gjysmë të egër dhe, me sa kishte kuptuar, përfundonin në një fabrikë sallami. Ai kishte për detyrë të mbante pastër një hangar gjysmë të rrënuar, se me kuajt merrej vetëm në darkë, kur u hidhte tërshërë dhe u hapte ujin. Përveç hangarit stallë dhe një helike ere që nxirrte ujë në mënyrë mekanike nuk kishte asnjë ndërtim tjetër, po të mos përmendje udhën e hekurt, ku kalonin dy trena në ditë. Kaq mund të shihej në atë vend, nëse nuk do të harroje atë xhipsin e vjetër, që i sillte ushqime një herë në muaj, një herë në dyzet ditë. Kaq mund të shihte me dhjetra e dhjetra kilometra, sa kishte mundur të ecte. Ishte një vend pothuajse i shkretë, ku gëlonin kaktuse të rrallë dhe gjëmbaçë të tjerë, përmes të të cilëve lëvrinin kangurë të vegjël kalimtarë. Bari aty ishte aq i rrallë, sa nuk e kuptonte me se ushqeheshin kuajt. Megjithatë ky vend ishte një nga ato çuditë e planetit, ashtu siç mund të jetë çudi një tokë që është nën pushtetin e krikeve, atyre rrëkeve të vogla të Australisë që vijnë me potere të madhe dhe që po ashtu i përpin dheu si të mos kishin ekzistuar kurrë. Ruante orarin e trenave në mbrëmje dhe në mëngjes. Afrohej te shinat ku përshkohej në pak sekonda një film me xhirim të shpejtë. Nuk kishte qenë e mundur të fiksonte një fytyrë njeriu në ato dritare të trenit. Po pse duhej t’i fiksonte? Njerëzit e panjohur nuk mund të ishin tjetër veçse një film me xhirim të shpejtë. Ai vinte aty për të bindur veten që ishte ende një pjesë e kësaj bote dhe se mërgimi ishte i përkohshëm. Treni largohej duke lënë pas një uturimë që shkimej avash avash, ashtu siç shuhej edhe shpresa e tij se mund të largohej nga ky vend. Po gjithsesi ai nuk ishte në burg dhe aty kishte ardhur me dëshirë. Po a mund të shpërfillet jeta e njeriut kur bëhet burgu një pikë krahasimi? Nuk kishte besuar se mund të dilte nga burgu, po kishte dalë. Kështu do të dilte edhe që aty. Po kjo shpresë i shuhej kur vinte pronari me atë xhipsin e vjetër. Ai ishte njeri me një personalitet të dobët që mundohej të plotësonte me fjalë të ashpra mangësitë e natyrës së tij. Përsëriste në çdo kohë që ishte një pasardhës piratësh dhe se kishte pasur tre të varur në direkë anijesh nga fisi i tij. Pra atij s’mund t’ia hidhte askush! U hidhte një sy të shpejtë stallave dhe përsëriste për të njëmijtën herë që do t’i ndreqte shpejt, pastaj numëronte kuajt. Numëronte nga njëshi deri në dyzet, që ishte pothuaj një numër stabël pas skartimesh dhe në fund se si e drejtonte gishtin nga Alberti, kur kishte mbaruar së numëruari kuajt. Ky i fundit merrte vesh vetëm pak fjalë në atë gjuhë, por nuk dihet pse qe i bindur që kali i dyzetenjëtë ishte Alberti. Me kohë pronari hoqi dorë nga anglishtja, sepse tjetri mezi kishte mësuar vëtëm disa numra dhe filloi t’i fliste me mjë italishte saksone për emigrantët që riatdhesonte qeveria, sepse ishin pa leje qëndrimi. Alberti buzëqeshte. Kot mundohej t’i fuste frikën që të rrinte aty, se nuk kishte ku të shkonte. Këmba e gjymtuar ishte mallkimi i tij. E tërhiqte pothuaj zvarrë si një pjesë të huaj. Shpesh mendonte që do të ishte më mirë të mos e kishte dhe në vend të saj të kishte një patericë. Pronari i thoshte diçka edhe për këmbën, me siguri i tregonte edhe një pengesë të re, po që nuk arrinte ta kuptonte. Pastaj pronari largohej duke përsëritur se shpejt do të ndërronte gjithçka aty, po Alberti e dinte që nuk do të shpenzonte asgjë, sepse donte të nxirrte një fitim pa shpenzuar asnjë dollar.
Dita kalonte disi. Dita ishte rrëke djerse dhe erë baglash. Pastaj vinte mbrëmja shumë shpejt, një mbrëmje e këputur si me thikë nga drita në errësirë. Aty nuk kishte një muzg të vërtetë, sepse ai humbiste përnjëherësh së bashku me siluetat e kuajve që ktheheshin në stallë, përzihej me ta duke krijuar një pamje ku sundonte haluçinacioni dhe deformimi i figurës. Kuajt, në atë vrapim të çmendur, ishin zgjatime gjymtyrësh, qafash, kokash; ishin një zili e vërtetë për Mark Shagallin.Kishte qenë e pamundur të vendoste një lidhje me ato kafshë. Kuajt e pranonin sa u hidhte për të ngrënë, pastaj turreshin brenda. Ai nuk kishte arritur t’i prekte asnjëherë me dorë. Kur zgjaste dorën, ngriheshin në këmbët e pasme dhe merrnin pamjen e një egërsie të vërtetë. Ktheheshin aty se kishte tërshërë, krunde dhe ujë. Sidomos ujë. Nata fillonte me një erë të thatë që vishte dritaret në pluhur. Gjithçka fillon dhe pushon një çast, për të rifilluar prapë, po era aty niste në mbrëmje dhe pushonte ne ag të ditës. Kishte një zhurmë të çuditshme, të lehtë dhe të pandërprerë që të krijonte përshtypjen se jashtë po harbohej një zgjua gjigand bletësh. Në këtë kohë ai ishte i mbyllur brenda se nuk guxonte të dilte nga era. Por kur e bënte këtë në të rrallë, shihte një qiell të zymtë dhe me pak yje. Shihte yjet më të fortë, drita e të cilëve arrinte të përshkohej përmes pluhurit. Nata ishte e frikshme, po ai nuk kishte frikë. Njerëzit që nuk kanë çfarë të humbasin nuk kanë frikë. I kishin lënë një çifte për të zbuar dingot, po ajo më shumë i hynte në punë kur vonohej pronari dhe atij i duhej të vriste një kangur për t’u ushqyer. Edhe konservat që i vinin nga Sidnei ishin me mish kanguri. Një mall i dobët, një mall për qentë. Nata ishte një litar i pafund kujtimesh që e tërhiqte në thellësi të frikshme pa arritur kurrë fundin. Ishte një litar plot nyje të forta dhe më e forta mes tyre ishte nyja e burgut. Ishte përpjekur ta harronte, megjithëse e dinte se ishte larguar vetëm fizikisht nga burgu. Shpirtin e kishte prapë aty si një fantazmë të braktisur. Ishte e çuditshme që shpirti i tij nuk lidhej me torturën, po me disa imtësi që shumëkush nuk mund t’i llogariste. Lidhej me zërin e gardianit që nuk mund të ishte krejt ironik kur i thoshte: “Ngrehu kont, se të presin vepra të mëdha!” Lidhej me gërvishjen e derës së hekurt që gërryente menteshat e rënda. Deri këtu gjithçka ishte e rëdomtë, por e jashtëzakonshmja kishte të bënte me faktin që nuk kishin të drejtë t’i vajisnin ato dyer. Shpirti i tij lidhej me Burdullën, atë policin e trashë që afrohej te hekurat dhe kërkonte nga të burgosurit t’i kruanin kokën. Lidhej me Thimin që kontrollonte postën dhe ironizonte familjarët e të burgosurve. Ai ishte një aktor i madh për të përsëritur dënesat e një nëne dhe përmallimin e një gruaje. Nxirrte në shesh me një mënyrë të natyrshme mikrosekretet familjare të të burgosurve, duke i pëshpëritur ato vesh më vesh dhe duke e ngritur përdhosjen në një art të vërtetë. Ishte i bindur që pas kësaj do të vinin përherë e më pak letra në burg dhe nuk do të qorronte sytë për të deshifruar kaligrafinë e shtrëmbër të fshatarëve. Atij nuk i vinin letra. Nuk kishin nga t’i vinin. Ishte rritur në një shtëpi fëmijësh. Ishte jetim.
Këto imtësi kujtonte dhe plot të tjera si këto e përpiqej t’u rrinte sa më larg ngjarjeve me një gjëmë kozmike. Gjëmë kozmike? Ç’është kjo shpikje shkrimtarësh? Kishte parë ta mbysnin të burgosurin në gropën e fekaleve dhe kozmosit nuk i qe dridhur një qerpik.
Në mëngjes shihte një gjurmë shpendi përpara derës së tij. Ishte një gjurmë e madhe, si e një grabitqari të qiellit, një gjurmë në reliev të thellë nga pluhuri i natës. Një si gravurë e derdhur në plumb. Gjurma shtyhej rreth pesëmbëdhjetë hapa nga dera e tij dhe përfundonte aty ku shpendi kishte rrahur krahët për ta vazhduar rrugën në qiell. E kishte ruajtur, po nuk kishte arritur ta shihte. Siç dukej ai vinte natën dhe ikte pa zbardhur. Po çfarë kërkonte aty? Në atë vend përshkoheshin vetëm tufa të stërmëdha zogjsh të vegjë. Aq të mëdha sa errësonin diellin. Po kjo zgjaste vetëm pak çaste, pastaj gjithë ditën nuk shihej një shpend i gjallë, po të përjashtoje ata fajkojtë e rrallë që endeshin shumë lart në qiell. Ai kishte vënë çarqe me mish kanguri, po mishi zhdukej dhe në çark nuk mbetej asgjë. Sigurisht që duhej të ishte një shpend tepër finok përderisa i shpëtonte çarkut.Erdhi pronari një ditë dhe harroi aty një gjysmë shishe me xhin. Ai ia zgjaste shishen sa herë vinte aty, po Alberti nuk donte. Po atë ditë e piu atë gjysmë shisheje, e piu pothuaj me një frymë dhe pas kësaj nuk ishte më në vete. Doli jashtë duke iu marrë këmbët dhe arriti ashtu deri tek shinat e trenit. Aty u shemb krejtësisht i dehur. Ndenji gjatë në atë gjendje, apo më saktë ndenji derisa ndjeu disa të therura të forta në ballë. I hapi sytë dhe besoi që ishte nata ajo që e pengonte të shihte. Pastaj ndjeu një peshë në gjoks dhe dyshoi të kishte diçka në zemër. Kishte dëgjuar që anomalitë e zemrës nisnin me këtë peshë në gjoks. Lëvizi krahun dhe me këtë lëvizje largoi peshën nga gjoksi. Pau që kishte larguar një korb. E kuptoi që korbi i kishte penguar shikimin me trup. U ngjeth. Korbi me siguri kishte dashur t’i hante sytë. Kështu ndodhte me kufomat që në shumicën e rasteve gjendeshin pa sy.
Korbi kishte qëndruar krejt pranë tij dhe nuk luante. E trembi me zemërim, po korbi nuk u shqetësua. Atëherë pau që kishte të bënte me një korb tepër të madh dhe ndoshta me një përjashtim të gjithë racës së tij. Fërkoi ballin që i dhimbte dhe i bëri duart me gjak. Po pse e kishte goditur aq fort në ball ai korb, kur mund t’i nxirrte fare mirë sytë? Në atë çast dëgjoi sirenën e trenit dhe pas pak vështroi lokomotivën që dilte pas kaktuseve. U drithërua. A mos kish dashur t’i shpëtonte jetën ky korb? Gjithsesi pa çukitjen e tij lokomotiva do ta kishte ndarë më dysh. Zgjati krahun nga korbi dhe sesi ndjeu që ishte barabar me të, sesi ndjeu që nuk kishte pushtet mbi të. Për një çast kishte mbaruar pushteti i njeriut mbi një qenie pa ndërgjegje. Ai mendoi që kjo nuk po ndodhte për ndonjë cilësi të veçantë të korbit por vetëm se i detyrohej diçka atij.
Pau që nuk mund ta largonte dhe as që mund ta afronte. Ndoshta ndodhte ngaqë mund të ishte hera e parë që ishte pranë një njeriu. Për korbin ky njeri mund të ishte një shpend shumë herë më i madh se ai, por kjo nuk e fikësonte. Nuk frikësohej nga kangurët që ishin shumë herë më të mëdhenj. Po a i merrte edhe kangurët për shpendë? E kishte kokën të turbullt dhe po mendonte budallallëqe. Si mund të dinte çfarë kishte në kokë ai korb?
U ngrit dhe zuri të ecte duke kthyer kokën herë pas here. Pas tij ecte edhe korbi pa e ndryshuar distancën që i ndante. Kishte një hap parade, kishte diçka nga shkolla e vjetër e ushtrive perandorake dhe kjo do të qe krejt e saktë, po të kishte trompeta dhe fanfara. Ngulte mirë aty ku shkelte, duke u bindur që shkelte në tokë të vet dhe ky ndoshta ishte avantazhi kundrejt Albertit. Alberti nuk ishte në tokë të vet. Ai qëndroi duke u kujtuar për gjurmët që linte pas korbit. Ishin po ato që kishte parë çdo mëngjes përpara derës. Pra korbi po e ndiqte prej kohësh dhe nuk ishte rastësi ndodhja e tij tek shinat e trenit.
Hyri në dhomë. Ishte i bindur që do të hynte edhe korbi, por priti që ai të dyshonte, të hezitonte ndopak. Po nuk ndodhi asgjë nga këto. Shpendi u fut me pushtet të madh, drejtoi trupin avash avash dhe e pa drejt në sy. Albertit iu duk se ai hyri aty me një milion vjet histori të racës së vet dhe u tremb. Për vete ishte një njeri pa histori, ishte një jetim dhe kjo ishte arsyeja, sipas tij, që po përplasej kështu në jetë. Të paktën ishte njëra nga arsyet… Një milion vjet histori ishin një pushtet i madh dhe ai e pat frikë këtë pushtet. Me se mund ta përballonte atë korb që rrinte aty i ngrefosur si një kasnec i vdekjes? Ishte kaq i zi… Kaq e zezë ishte vetëm ngjyra e vdekjes… Nuk e vrau mendjen të arsyetonte që s’mund ti sillte vdekjen dikush që posa e kishte shpëtuar nga vdekja. Rrëmbeu çiften dhe ia drejtoi korbit. E kishte poshtëruar, fyer dhe nënshtruar tëtë jetën saqë kjo nuk mbante më.
Korbi nuk u trazua fare. E pau tjetrin drejt në sy. Në atë çast, po të ishin të dy qenie me ndërgjegje, mund të ishte zhvilluar ky dialog:
-Më duhet të të vras!
-Do më vrasësh se do të më hash?
-Thjesht do të të vras…
-Kjo nuk është e mundur!- u çudit korbi, sepse vrasja në natyrë kishte të bënte vetëm me luftën për ekzistencë. Korbit iu duk krejt anormale krijesa që kishte përpara. Çfarë race ishte ajo që vriste kot së koti?
-Nuk mund të më vrasësh, sepse ne jemi njëlloj: vetëm ti dhe vetëm unë…
-Si mund të jesh vetëm me gjithë ato tufa korbash? Vetëm korbat nuk shfarosen…
-Kanë ikur!
-Të kishe ikur edhe ti!
-Nuk mund të iki! Ky është vendi im…
-Qenke një korb patriot…- tha Alberti me njëfarë ironie, duke e ndjerë veten edhe më të fyer, ngaqë korbi nuk pranonte të linte vendin e vet, ndërsa ai ia kishte mbathur. Po a e dinte ky djall korbi se çfarë ishte diktatura?
Korbi iu përgjigj që diktatura ishte kondori i madh i shkretëtirës, ishte vdekja!
-Qenke edhe i zgjuar…- bëlbëzoi Alberti.
-Jam i zgjuar, sepse jam njëmijë vjeç…
Alberti uli çiften. E kishin mbuluar djersët.
-Djall…- pëshpëriti duke vendosur çiften.
-Djall!- dëgjoi pas shpinës së tij.
U kthye shumë i tronditur duke hedhur një vështrim rreth e rrotull.
-Djall!- përsëriti korbi me zë të çjerrë.
-Ti flitke? Ti flitke?- u tremb Alberti.
Korbi u spraps, rrahi krahët dhe u zhduk.
Të nesërmen lëshoi kuajt dhe pau për korbin, por ai nuk dukej. Ishin zhdukur edhe ato gjurmët e zakonshme përpara derës së tij. Bëri një xhiro rreth stallës, pastaj deshi ta linte atë punë, kur krejt papritur dëgjoi një krrau-krrau përshëndetëse nga maja e helikës së erës. Korbi zbriti me krahë të ndehur dhe qëndroi para këmbëve të tij. Sytë i vezullonin me një dritë të butë. Lëvizte kokën papushim dhe dukej i kënaqur.
-Djall!- thirri Alberti me shpresën se do të dëgjonte të njëjtën fjalë, po korbi as që ia vari.
-Djall!…- pëshpëriti Alberti, po korbi i ktheu shpinën dhe u fut brenda si në shtëpinë e vet.
Alberti e mbante mend korbin nga përrallat e fëminisë si lakmitar të madh dhe tinëzar të madh, por këtë nuk e vërtetoi dot aty brenda. Aty brenda kishte mbeturina konservash dhe ushqime të tjera, po korbi as që ua hodhi sytë.
Alberti mbante mend gjithashtu për prirjen e korbave për t’u dhënë pas gjërave të shkëlqyera dhe arturinave. Ishte një përrallë se si qe pasuruar një vajzë e varfër nga vëthët dhe unazat e arta që i sillte një korb.
-Albert…- pëshpëriti emrin e vet Alberti.
-Albert! Albert! Albert!- shqiptoi korbi.
Alberti u gëzua dhe tha plot fjalë të tjera, po korbi arriti të përsëriste vetëm fjalën “masakër”.
-Masakër!- tha edhe një herë korbi duke e dhënë fjalën me një “rr” të fortë në fund.
Alberti i hodhi një copë mish. Korbi e kullufiti ngathët dhe krejt pa interes. E dinte që korbat ishin hamës të mëdhenj dhe të pabesë,po ky këtu kishte një vëmendje të dobët ndaj ushqimit. Alberti mendoi që nuk kishte si të ishte ndryshe përderisa ai ishte 1000 vjeç! Tani ai ishte i bindur që korbi kishte këtë moshë dhe herë- herë përpiqej të kuptonte si kishte qenë kjo botë kur kish lindur. Australia as që njihej. Këtë e dinte. Evropën e mbulonte një terr i plotë në shekullin dhjetë, ndërsa për pjesën tjetër të botës nuk dinte asgjë. I mësoi korbit ato pak fjalë që dinte në anglisht. Fjalën “hell”e përsëriste me kënaqësi, ndërsa e kundërta e ferrit nuk i pëlqente. Më kot rrekej Alberti duke përsëritur “heaven”, po korbi i kthente shpinën.
Shfaqja e korbit ia ndryshoi disi jetën deri në atë masë, sa herë- herë kishte përshtypjen se aty po jetonte vetë i dytë dhe vetë i dyti ishte më e lehtë për ta përballuar atë vend. Kështu iku mjaft kohë sa ndodhi ajo që pritej të ndodhte prej kohësh. Kuajt nuk u kthyen. Nuk erdhën as natën tjetër dhe u detyrua t’i kërkonte dhjetra milje larg. Kuajt nuk ishin askund. Ishin zhdukur.Do të ishte zhdukur edhe ai kur kthehej, do të kish humbur në atë gjysmëshkretëtirë, po të mos ishte korbi që i korrigjonte udhën. Me sa dukej ishte më i zoti se korbi i Noes. Noe kish nisur korbin të parin për të gjetur tokë, po ai nuk kishte gjetur. Kështu thoshte bibla.
Pronari ishte i bindur që tufa e tij kishte rënë pre e gjahtarëve të kuajve të egër, por megjithatë gjithë fajin ia hodhi Albertit. I tha që do ta çonte në gjyq, që do ta fuste në burg. Nuk i dha rrogën e muajit dhe iku pa e marrë me vete. Alberti mendoi që duhej të nisej menjëherë sa nuk ishin mbuluar gjurmët e makinës së pronarit. Mori disa shishe plastike me ujë, disa ushqime në një trastë dhe u nis. Po ku ishte korbi? Ai kishte vënë re që korbi zhdukej kur vinte pronari. Priti, po nuk mund të priste gjatë. Ishte i bindur se po të ishte ai korbi që njihte, do t’i vinte pas. Dhe kështu ndodhi. Dëgjoi një “krrau” të zgjatur, të dhimbshme pas krahëve e pastaj korbi i doli përpara këmbëve. Bëri një hap, por korbi vetëm sa u spraps dhe nuk i lëshoi udhë. Kështu disa herë. Ky ishte kulmi.Nuk donte ta linte të ikte. Atij i erdhi të qante aty. T’ia jepte kujës. Si ishte e mundur që në tërë jetën e kishte dashur vetëm një korb? Apo e kishin dashur dhe ai nuk e kishte marrë vesh? U ul dhe e përkëdheli korbin. Herë të tjera korbi nuk e kishte lënë ta prekte. Me sa duket kjo ishte një ndarje, ishte fundi. Nuk ishte ndarë nga ndonjë i afërm në jetë, se nuk kishte të afërm. Aty mësoi se çfarë ishte ndarja. Po ndahej me një të fisit të tij, të gjirisë së tij që, fillonte prej njëmijë vjetësh dhe një milion vjetësh…
E mënjanoi korbin dhe u nis, po korbi nuk iu nda.
-Do të vish me mua?
Përgjigjja ishte një “krrauuu” e stërzgjatur.
-Po ti sikur je patriot? Ti nuk e braktis atdheun…
Hell!- tha korbi. Ferr…
A mos donte të thoshte ai që tani atdheu i tij ishte kthyer në ferr?
Vështroi korbin me ngulm. Ai ishte një zbulim piramidash. Kurrë nuk do të arrinte ta deshifronte deri në fund.
U nis duke i hedhur edhe një vështrim tjetër asaj që po linte pas. Sa kishte ndenjur aty? Tani kjo nuk qe e rëndësishme, sepse i dukej si tri ditë. Nuk do të ishin të rëndësishme as vitet që do të rrinte në Sidnei, deri në atë ditën që përfitoi nga një vendim i qeverisë për të kthyer falas në vendlindje emigrantët pa leje qëndrimi. Në kryeqytet ai befasua nga një ndërtesë shumëkatëshe. Hoteli “Kent”. Po i kujt ishte ky hoteli “Kent”? I thanë që ishte i Jani Papajanit. Po kush ishte ky Jani Papajani? Jani Papajani ishte ai burri me mustaqe që po fliste me atë kamarierin… Iu afrua dhe i kërkoi punë. I kërkoi punë duke i përmendur emrin me shumë mirësjellje: zoti Papajani…
-Nuk mund të marr të moshuar, po lëre që s’kam punë- u përgjigj Papajani duke i hedhur një gjysmë vështrimi.
Kishte bërë një budallallëk. Ai tjetri kishte përmendur moshën. Po iskur ta dinte për atë këmbën e gjymtuar?
-Unë mund të bëj një reklamë të jashtëzakonshme për ju!- tha, megjithatë Alberti.
-Reklamë? Çfarë reklame?
-Kam këtë që flet- tha Alberti, duke i treguar korbin në kafaz.
-Flet? Pa ta shohim…- u gjallërua Papajani.
Korbin nuk pati burrë ta bënte të fliste. Pesë minuta, dhjetë që ishin sa një shekull për Papajanin dhe sa një vdekje për Albertin.
-Përralla!- tha Papajani dhe i ktheu shpinën.
Po pikërisht në atë çast, pikërisht në atë çast, korbi e thirri në emër. E thirri butë, me një zë miklues dhe joshës: Papajani…
Pronari u kthye i befasuar dhe mendja e tij prej biznesmeni vendosi ta merrte në punë në të dhjetën e sokondës. Pak ditë përpara ishte përuruar hoteli “Sheraton” dhe kishte pasur rrjedhje klientësh. Korbin e vendosën në një sallon të vogël që kishte vetëm katër tavolina dhe ishte një separé për VIP- at e kryeqytetit. Mosha e tij bëri përshtypje të madhe. Njëmijë vjeç? Po a ishte e mundur? Mundet! Ai ishte kaq i madh, kaq krenar, kaq madhështor… Po kur do të fliste ai? E pritën gjatë, ndërsa hanin bukë dhe bënin shaka të rënda me njëri- tjetrin. Mes tyre binte në sy pronari i naftës, bos Mihali, një tip gazmor, që e kishte filluar nga hiçi dhe ishte gdhirë milioner. Nuk e thërrisnin me emër, sepse atë e përkëdhelte emri “bos”.
-Na e hodhe me korbin, o Papajani- tha bosi, duke vështruar shtrembër Albertin që rrinte në këmbë pranë kafazit të korbit.
-E ka me të tekur…- u përgjigj Papajani, që atë çast kishte dëshirë ta zbonte me shqelma Albertin.
-Ai me të tekur e ka , po nuk e kam unë!- vazhdoi bosi me një ton të irrituar, po pastaj ndërroi menjëherë. Tha dikush diça pikante dhe plasi gazi, po si gjithnjë pas gjërave pikante vinte zbatica dhe këtë zbaticë kishte pritur korbi për të thirrur tri herë: Bos! Bos! Bos!
Bosi rrahu shuplakat me triumf. Ai u ngrit me një copë mishi në pirun dhe e pyeti Albertin nëse e hante mishin.
-E ha,por… Por nga dora ime…- u gjet ngushtë Alberti.
Ditët dhe netët që pasuan korbi u bë një llafazan i klasit të parë. Përmendte emrat e të gjithëve, pa e dalluar se i kujt ishte emri.Vetëm bosin e dallonte. Kur i thërriste emrin, kthehej nga ai si një akademik me togë të zezë. Kishte nisur edhe të përshëndeste, por vetëm bosin: Mirëmëngjes bos! Mirëmbrëma bos! Nganjëherë i ngatërronte këto dhe e vinte mëngjesin në mbrëmje dhe mbrëmjen në mëngjes dhe kjo ndodhte, sepse aty kishte gjithë kohën dritë. Korbit i mungonte errësira për të bërë ndryshimin. Papajani ishte në qiellin e shtatë nga suksesi. Edhe Alberti ishte diku në qiell, po kuptohet shumë më poshtë.
Megjithatë lumturia me pronarët nuk është shumë e gjatë.Ndodhi një ngatërresë në hotel dhe ata ia veshën korbit. Pronari i tha ta linte punën pa menduar gjatë. Tjetri nuk u mbrojt. Nuk dinte të mbrohej. E mori disi natyrshëm, sepse shkelmi i dëbimit kishte qenë diçka e natyrshme për të. Deshi të merrte korbin, por e penguan bodiguardët. Njëri prej tyre i vuri edhe dorën në gjoks. Ky ishte atdheu në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij… Iku kokulur, sepse nuk mund ta kundërshtonte atdheun as në ditën e shtatëmbëdhjetë të tij as në ditën e tij të fundit… Po si mund të ndahej nga korbi? Që të ndaheshin, duhejtë vdiste njëri prej tyre: ose ai ose korbi! Nuk mund të mendonte tjetër veç kësaj. Nuk mund të mendonte se mund të kthehej një ditë prapë aty. Nuk mund ta imagjinonte që korbi do të kyçte sqepin dhe as do të fliste as do të hante. Nuk mund ta nendonte që bosi do ta detyronte Papajanin ta merrte sërish në punë! Bosi i kishte thënë që ai ishte një hajvan e gjysmë! Si nuk e kuptonte që korbi po ngordhte për të zotin?
Fshiu faqet. I kishin rrjedhur sytë dhe nuk e kishte kuptua. Pleqëri… Për një çast ai e krahasoi korbin me një hidalg të vërtetë të mesjetës, që u kthente shpinën lotëve të mirënjohjes, apo të trishtimit…Dhe ishte më e pakta që mendoi, sepse në atë çast mund ta ngrinte korbin në një hyjni. Mos po e tepëronte? Po a nuk ishte një kohë që shumëçka mund të zinte vendin e një hyjnie? Po ç’jetë ishte kjo? Ç’djall kohe ishte, kur të kthente sërish në jetë një korb?
Me emocion të madh njoftoj botimin, në edicionin e shtypur dhe digjital në Amazon e Kindle, të romanit Shtatori Fatkeq të Skifter Këlliçit, autor dhe figurë publike me origjinë shqiptare, që ka shënuar historinë kulturore dhe gazetareske të vendit të tij dhe sot jeton në Shtetet e Bashkuara.
Shtatori Fatkeq është një vepër që ndërthur trillimin dhe kujtesën, e frymëzuar nga tragjedia e 11 shtatorit. Përmes personazheve imagjinarë dhe rindërtimeve narrative, Këlliçi na udhëheq mes hijeve të Kullave Binjake, brenda çasteve pezull të një dite që ndryshoi botën. Zëri i gazetarit Sokol Kama bëhet simbol i detyrës morale për të treguar, duke u dhënë dinjitet viktimave dhe duke e shndërruar heshtjen në dëshmi.
Autori vendosi ta shkruajë këtë roman gati dhjetë vjet pas sulmit, i shtyrë nga përvoja e tij personale si roje sigurie në aeroportin Logan të Bostonit, nga ku u nisën avionët e rrëmbyer. Askush nuk kishte guxuar ende ta rrëfente në formë letrare këtë ngjarje: Këlliçi e bën me thjeshtësi dhe forcë, duke zgjedhur letërsinë si hapësirë kujtese.
Kur mora dorëshkrimin, e pranoj se nuk isha krejtësisht e bindur. Titulli më bënte të mendoja për një nga librat e shumtë mbi 11 shtatorin. Por mikja e dashur, gazetarja, përkthyesja, promovuesja ndërkombëtare, poetja dhe drejtoresha e revistës letrare Miriade, Angela Kosta, duke njohur vlerën e autorit dhe të veprës së tij, më inkurajoi ta lexoja dhe të mos e refuzoja, edhe pse isha e mbushur me angazhime. Kështu, duke lexuar faqet e para, u pasionova menjëherë: historia më pushtoi dhe më preku. E lexova librin me një frymë, me dëshirën për ta sjellë tek lexuesit italianë.
Si drejtoreshë e Veliero APS, një shtëpi botuese e vogël e lindur për të ruajtur bukurinë dhe të vërtetën dhe për t’u dhënë hapësirë autorëve me vlerë, jam kujdesur, (së bashku me bashkëpunëtorët e mi të vlefshëm), për çdo detaj: që nga përkthimi nga anglishtja në italisht, faqosja, e deri tek kopertina, e brishtë por e fortë njëkohësisht. Botimi i këtij libri do të thotë t’u ofrojmë lexuesve një gjest drite, një ftesë për të kujtuar jo për të rihapur dhimbjen, por për t’i dhënë formë heshtjes.
Romani nuk kufizohet vetëm në rrëfimin e 11 shtatorit: është një mozaik jetësh, emocionesh dhe kulturash që bashkohen në një moment tragjedie globale. Historia e Steve dhe Jacqueline, e ndërprerë në prag të martesës, bëhet simbol i të gjitha jetëve të ndërprera. Amerika multikulturore shfaqet si një tokë mikpritjeje, ku njerëz me origjina të ndryshme takohen dhe i rezistojnë fanatizmit. Shkrimi i Këlliçit është i thjeshtë dhe i drejtpërdrejtë, por kurrë banal. Çdo fjalë është përzgjedhur me kujdes, çdo skenë është ndërtuar për të lënë gjurmë. Nuk kufizohet vetëm në rrëfim: denoncon. Tregon mangësitë e sistemit, lëshimet, por e bën me ekuilibër dhe respekt, duke u përpjekur më shumë të kuptojë sesa të akuzojë.
Skifter Këlliçi (Tiranë, 1938) është shkrimtar, publicist dhe komentator i njohur sportiv i Radiotelevizionit Shqiptar, ku ka punuar nga viti 1959 deri në vitin 1999. I diplomuar në letërsi në Universitetin e Tiranës, që nga viti 1999 banon në Boston. Është autor i shumë romaneve me tematikë historike dhe veprave për fëmijë, ndër të cilat Në gjurmë (1972), nga i cili u realizua filmi i shpërblyer në Festivalin e Giffonit. Ka shkruar tekste dedikuar futbollit dhe skenarë për kinemanë, duke konfirmuar kështu shumëllojshmërinë dhe angazhimin e tij kulturor.
Shtatori Fatkeq është një vepër që prek, ngre pyetje, frymëzon. Është një homazh për viktimat e 11 shtatorit, por edhe një himn për qëndrueshmërinë, diversitetin dhe shpresën. Në një kohë kur kujtesa rrezikon të zhduket, ky roman na kujton se kujtesa është një akt drejtësie. Veliero APS është e nderuar t’u ofrojë lexuesve këtë zë, me bindjen se letërsia mund të ndriçojë ende atë çka historia ka errësuar.
Le t’i bëjmë disa pyetje autorit:
1 – Çfarë ju shtyu të shkruante një roman të frymëzuar nga një tragjedi universale si 11 shtatori?
Më shtyu vetë tragjedia e atij dite të tmerrshme, një pjesë të së cilës e përjetova personalisht duke punuar si punonjës sigurie në një pikë kontrolli të Aeroportit Ndërkombëtar të Bostonit. Në atë vend pashë të kalonin pesë të rinj me pamje arabe: ishin aq të çiltër, aq të buzëqeshur, dhe askush në atë moment nuk do ta kishte menduar se mund të ishin terroristë, gati për të rrëmbyer një avion dhe për të goditur njërën nga Kullat Binjake të Nju Jorkut. Ashtu si pesë të tjerë, që do të rrëmbenin një avion të dytë për të goditur Kullën tjetër.
Po atë ditë, duke parë në televizion Bin Ladenin që mburrej me krenari se tragjedia ishte vepër e Al Kaedës, mendova se ai mund të bëhej një nga personazhet e një romani të ardhshëm. Fillova të lexoja me kujdes artikujt e gazetave më të mëdha amerikane kushtuar 11 shtatorit, duke mbledhur të dhëna për terroristët. Më pas e ndërpreva punën përgatitore, i bindur se shkrimtarë amerikanë, shumë më të njohur dhe autoritarë, po bënin të njëjtën gjë dhe se veprat e tyre do të kishin një nivel shumë më të lartë se romani që kisha ndër mend të shkruaja.
Kaluan vitet dhe, përveç filmit World Trade Center të regjisorit të madh amerikan Oliver Stone (2006), kushtuar sakrificës së zjarrfikësve që shpëtuan shumë jetë mes rrënojave të Kullave, nuk u shkrua asnjë vepër letrare që të trajtonte drejtpërdrejt ngjarjet dramatike të 11 shtatorit.
Dy vite më vonë, duke lexuar librin Shqiptarët e Amerikës të publicistit të njohur kosovar Vehbi Bajrami, drejtor i gazetës shqiptaro-amerikane Illyria që botohet në Nju Jork, hasa një artikull të gjatë kushtuar tre shqiptarëve: Frrok Camaj, Mon Gjonbalaj dhe Simon Dedevukaj, të cilët humbën jetën në Kullat Binjake më 11 shtator 2001. Zbulova kështu lidhjen midis ngjarjeve në Aeroportin Logan të Bostonit, prej nga u nisën terroristët, dhe atyre në Kullat Binjake të shkatërruara nga avionët e rrëmbyer.
Në pranverën e vitit 2008 fillova të shkruaja romanin, të cilin e titullova Shtatori Fatkeq (Disastrous September). Libri u botua për herë të parë në Tiranë në vitin 2010 nga shtëpia botuese Albin dhe do të ribotohet nga shtëpia botuese Jonalda, gjithashtu në Tiranë. Me ripunime dhe ndryshime? Sigurisht. Një ide interesante m’u sugjerua nga Zylyftar Plaku, botues i “Jonalda”, gjithashtu edhe ai shkrimtar: romani mund të fillonte pikërisht në pikën e kontrollit të Aeroportit Logan, me dialogun enigmatik midis dy terroristëve për mënyrën se si do të realizonin planin e tyre satanik, pa e treguar se si.
Një mëngjes të 8 prillit 2008, ndërsa vazhdoja të shkruaja, dëgjova disa trokitje në derë. E hapa dhe pashë një burrë me shtat mesatar, fytyrë të zbehtë dhe sy gri. Pas një përshëndetjeje të lehtë më pyeti: “Vij nga FBI-ja, ju jeni Skifter Këlliçi?”. Pohova dhe e ftova të hynte, duke menduar se vinte për ndonjë grindje mes fqinjëve. Por nuk ishte polic i lagjes: ishte një agjent i FBI-së, i cili menjëherë më pyeti nëse kisha qenë në një rrokaqiell në kryqëzimin e Washington Street e State Street dhe nëse kisha pyetur se në katet e sipërme kishte punonjës sigurie, ashtu sikurse në katin përdhes. Iu përgjigja “po”, dhe e kuptova se kisha ngjallur dyshime.
Ia shpjegova se isha shkrimtar dhe se po punoja për një roman kushtuar 11 shtatorit. Meqë Kullat Binjake nuk ekzistonin më, doja të dija nëse në atë rrokaqiell 57-katësh kishte një punonjës sigurie, siç kishte pasur ndoshta edhe në Kullat Binjake. M’u duk se u bind. Atëherë mora guximin dhe i thashë se, sikur FBI-ja të kishte pasur të njëjtën vëmendje para 11 shtatorit në pikat e kontrollit të Aeroportit Logan dhe sikur në rregullat e fluturimit të ishte shtuar një nen që ndalonte pasagjerët të merrnin me vete gërshërë, brisk, deodorantë apo shishe, siç ndodhi menjëherë pas 11 shtatorit, tragjedia do të ishte shmangur. Sepse pikërisht këto sende terroristët i përdorën për të neutralizuar stjuardesat dhe pilotët dhe kështu morën nën kontroll avionët. Agjenti i FBI-së nuk foli.
2 – Çfarë mesazhi ose reflektimi dëshironi t’u përcillni lexuesve italianë me këtë botim të ri të kuruar nga Veliero APS?
Së pari dëshiroj të falenderoj drejtoreshën e kësaj shtëpie botuese, shkrimtaren dhe publicisten Francesca Gallello, si dhe bashkëpunëtorët e saj, të cilët e vlerësuan romanin dhe e botuan kaq shpejt. Dëshiroj që lexuesit italianë të tërhiqen jo vetëm nga ngjarjet e kësaj tragjedie, e cila më 11 shtatorin e ardhshëm mbush 25 vjet, por edhe nga mënyra se si janë zhvilluar në roman, duke u bazuar në të dhëna historike për talebanët dhe filozofinë e tyre, e konkretizuar në personazhe si Bin Ladeni dhe bashkëpunëtorët e tij të ngushtë, si dhe në të dhëna personale për terroristët, të cilët në roman paraqiten me emrat e tyre të vërtetë.
3 – Romani është botuar fillimisht në shqip, pastaj në anglisht, dhe tani në italisht. Si ndryshon, sipas jush, pritja e librit në gjuhë dhe kultura të ndryshme?
Në tekstin në gjuhën shqipe jam përpjekur të përshkruaj ngjarjet me një fjalor sa më të pasur, duke u bazuar në përvojën e shkrimtarëve tanë më të mirë të traditës dhe sidomos të përkthyesve, të cilët e kanë pasuruar gjuhën shqipe me përkthimet e tyre. Natyrisht kjo pasuri është e vështirë të përcillet në përkthimet në gjuhë të huaja, edhe për shkak të fjalëve të reja, por besoj se edhe në anglisht dhe italisht përkthimi tingëllon rrjedhshëm dhe natyrshëm.
4 – Cila ka qenë sfida më e madhe në rrëfimin e një ngjarjeje kaq të dhimbshme dhe globale përmes formës narrative?
Shndërrimi i kësaj tragjedie nga një ngjarje thjesht dokumentare në një vepër letrare nuk ka qenë i lehtë për mua, aq më tepër sepse ngjarja ndodhi brenda disa orëve. Një vepër letrare, siç dihet, ka kërkesa të tjera dhe shumë më të vështira sesa kur shkruhet një tekst dokumentar. Uroj t’ia kem arritur qëllimit.
5 – Duke jetuar larg Shqipërisë, e ndieni mungesën e rrënjëve tuaja?
Kështu mendoja kur, së bashku me gruan dhe djalin, në mars të vitit 1999 u vendosëm në Boston. Por këtu gjeta miq shqiptarë dhe gjithashtu amerikanë, italianë e rusë, në fushën e letërsisë dhe sportit, pasioni im i dytë, me të cilët takohem rregullisht, sidomos me shqiptarët në klubin e Shoqatës Vatra.
Përveç kësaj vazhdoj të bashkëpunoj jo vetëm me mediat më të njohura shqiptare, me dosierë për ngjarje shumë të rëndësishme të historisë moderne shqiptare dhe të historisë së futbollit shqiptar, por kam botuar edhe disa romane në Shqipëri, ndër të cilët edhe romanin për të cilin po flasim, kushtuar 11 shtatorit.
6 – Në ç’mënyrë identiteti juaj shqiptar vazhdon të ndikojë në shkrimin dhe vizionin tuaj për botën?
Nuk do ta kisha menduar kurrë që, duke u shpërngulur në Amerikë, do të vazhdoja të botoja romane edhe me tematika shqiptaro-amerikane, si Shtatori Fatkeq, Një grua mes dy burrave (me temë socio-dramatike, shkruar së bashku me kolegen time amerikane Carrie Hooper dhe botuar gjithashtu në Amerikë), dhe më së fundi C-35 US i rrëzuar në tokën shqiptare, ku rrëfehen ngjarjet e ekuipazhit të një avioni ushtarak amerikan që, më 7 nëntor 1943, u detyrua të ulej në një rajon të Shqipërisë qendrore. Të ndihmuar nga banorët vendas, ata arritën t’u shpëtonin përndjekjeve të ushtrisë gjermane pushtuese dhe, pas dy muajsh, mbërritën në bregdet, prej nga, falë një anijeje ushtarake angleze, u kthyen në Bari, ku duhej të mbërrinin fillimisht.
7 – Cili është raporti që mbani sot me komunitetin shqiptar dhe diasporën?
Kam shkruar më sipër, lidhur me këtë çështje.
8 – Ju keni qenë ndër radiokronistët e parë sportivë në Shqipëri dhe një zë historik i televizionit. Çfarë kujtimesh ruani nga ajo periudhë?
Gazetaria sportive radio-televizive ka qenë dhe është pasioni im më i madh pas shkrimit letrar. Në vitin 1958, ende student njëzetvjeçar, krijova në Radio Tirana, Rubrikën Sportive. Një vit më vonë, tashmë gazetar, u bëra radiokronisti i tretë sportiv shqiptar. Në vitin 1966 fillova për herë të parë të komentoj ndeshje futbolli në Televizionin Eksperimental dhe në vitin 1970 themelova gjithashtu Rubrikën Sportive tashmë në Televizionin Shqiptar.
9 – A ka ndonjë episod të veçantë nga karriera juaj gazetareske që e mbani ende në zemër?
Sportin ndërkombëtar dhe programe të tjera, ne shqiptarët i ndiqnim nga RAI me antena rudimentare, të cilat në vitin 1973 u ndaluan me urdhër të diktatorit komunist Enver Hoxha, në pushtet deri në vdekjen e tij në vitin 1985. Në vitin 1972 propozova që ndeshjet sportive, sidomos të futbollit italian dhe botëror, të transmetoheshin edhe nga Televizioni Shqiptar, me pamjet e marra nga RAI dhe me koment sportiv nga unë, përmes kufjeve, për të ndjekur komentet e kronistëve italianë, veçanërisht të Nando Martellinit.
Sportistët shqiptarë, kur komentova ndeshjen Itali–Belgjikë në prill 1972, të zhvilluar në stadiumin San Siro të Milanos, menduan se po e komentoja drejtpërdrejt nga ai vend. Por kur, pas dy orësh, dëgjuan zërin tim që vinte nga stadiumi Wembley i Londrës, ku luante Anglia–Gjermania Perëndimore, kuptuan se po komentoja nga një studio e Televizionit Shqiptar. Ishte vërtet një ngjarje e rëndësishme, sepse nga ai moment ndeshjet nisën të shiheshin edhe në rajonet më të largëta të Shqipërisë, aty ku valët e kanalit televiziv RAI, nuk mbërrinin.
Kur i tregova këto episode Nando Martellinit në një intervistë për Radio Tirana në shkurt 1994, e regjistruar në një studio të një radioje private në Romë, ai mbeti i befasuar dhe i kënaqur.
10 – Sa ka ndikuar përvoja juaj si kronist sportiv në stilin tuaj narrativ dhe në aftësinë për të rrëfyer histori?
Miqtë e mi, kur lexojnë ndonjë libër letrar të shkruar prej meje, më thonë shpesh se përshkrimi i ngjarjeve është i mbështjellë me një mënyrë që u kujton rrëfimet plot emocion të ndeshjeve të futbollit në radio ose në televizion.
11 – Pas kaq shumë vite shkrimi, gazetarie dhe skenaristike, si do ta përkufizonit sot misionin tuaj si autor?
Do të vazhdojë deri sa të mos jem më në këtë jetë, edhe pse janarin e ardhshëm do të mbush 88 vjeç. Në fushën e sportit kam botuar së fundi librin voluminoz Topi nën pushtetin e tyre, me kujtime, rrëfime, skica dhe analiza në këtë fushë. Kam përfunduar vite më parë edhe disa romane, ndër të cilët A Woman Between Two Men, i shkruar siç e përmenda më lart së bashku me kolegen time amerikane Carrie Hooper, i botuar në Shqipëri dhe në Amerikë. Në versionin amerikan ajo mendon ta propozojë tek Veliero APS, me shpresën që të botohet edhe në Itali, duke qenë se është pritur pozitivisht nga lexuesit amerikanë.
12 – Çfarë roli i jepni letërsisë në ruajtjen e kujtesës kolektive të ngjarjeve tragjike si 11 shtatori?
Librat historikë kanë pa dyshim një vlerë të madhe njohëse, por librat letrarë, sidomos personazhet që mbartin këto ngjarje në një nivel të lartë, mbeten shumë më të ngulitur në mendjen e lexuesit. Pushtimin e Shqipërisë nga Italia fashiste më 7 prill 1939, lexuesi italian dhe shqiptar e ka njohur që fëmijë përmes teksteve shkollore dhe më pas edhe nga libra të tjerë me karakter historik. Por kur lexon romanin e shkrimtarit shqiptar me famë botërore Ismail Kadare, disa herë kandidat për Çmimin Nobel, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, përmes personazheve të një gjenerali dhe një prifti italian që vijnë në Shqipëri për të kërkuar dhe mbledhur eshtrat e ushtarëve italianë të rënë gjatë Luftës së Dytë Botërore, kupton edhe vlerën e fortë simbolike të asaj lufte, e cila mbetet edhe më e ngulitur në kujtesë. Shpresoj që edhe romani im Shtatori Fatkeq të ketë një vlerë të ngjashme simbolike.
13 – Duke parë karrierën tuaj të gjatë, çfarë konsideroni si kontributin më të madh në kulturën shqiptare dhe ndërkombëtare?
Në kulturën shqiptare besoj se kam kontribuar si kronist sportiv televiziv, siç kam përshkruar më sipër, dhe veçanërisht si shkrimtar që e ka sjellë sportin në letërsinë artistike, me rrëfime, romane, filma dokumentarë dhe artistikë, si dhe me libra publicistikë e shkencorë. Shpresoj që, përveç romanit Shtatori Fatkeq, nëse do të botohen në gjuhë të tjera të huaja, të kenë një kontribut ndërkombëtar edhe romani me temë historiko-antike Sekretet e pallatit të Oktavianit, kushtuar luftërave të Ilirëve, paraardhësit e popullit shqiptar kundër pushtuesve romakë; Dashuri dhe intriga në Olimp, me temë mitologjike iliro-greko-romake, ende i pabotuar si dhe C-35 US i rrëzuar në tokën shqiptare, me temë shqiptaro-amerikane.
14 – Çfarë shprese ose mësimi dëshironi t’u lini lexuesve të rinj që i afrohen sot romanit tuaj?
Dëshiroj që ta vlerësojnë si një vepër që artistikisht lë një gjurmë të pashlyeshme mbi një ngjarje kaq tragjike, aq më tepër që deri më sot është vepra e parë dhe e vetmja e vërtetë letrare në botë kushtuar kësaj ngjarjeje.
“A ia vlen të pres dhe pak…” titullohet poezia e shkruar në vitin 1991 dhe e përfshirë në librin tim të dytë poetik “Unë nuk jam e përjetshme” botuar nga Shtëpia Botuese “Dardania” 1994 me kopertinë të piktorit të mirënjohur Nazmi Hoxha, libër të cilin e kanë vlerësuar dy poetë shumë të rëndësishëm të Kosovës si Teki Dervishi dhe Ramadan Musliu.
Libri im i parë me titull “Vij”, i dërguar për botim gjatë diktaturës kur isha gjimnaziste, humbi në sirtarët e Shtëpisë Botuese “Naim Frashëri”. Nuk ishte i botueshëm. I shkruar nga bija e një poeti dhe gazetari të persekutuar nga diktatura. Bija e persekutuar e një poeti të persekutuar. Viktimë e viktimës së viktimës, prej viktimës.
Poetët janë edhe naivë, edhe pararendës të fatthënës.
Besojnë të parët, dyshojnë të parët, zhgënjehen të parët, rebelohen të parët.
Prandaj diktatorët i urrejnë për vdekje.
Që në vitin 1991 e kam ndjerë atë tragjedi që do të vinte gjatë tre dekadave. Shpopullimin, deportimin e një populli nën flamujt e sloganëve marramendës.
Megjithatë e kemi një mburojë të ekzistencës, Aleancën Euro-Atlantike.
Faleminderit Zotit.
Shihni Ukrainën si po e vrasin!
Se sot vetëm Zotin kemi.
Sistemi demokratik, të cilit ne poetët i falemi, Perëndimi ylli ynë polar – duket sikur e ka marrë stuhija.
Larg qoftë!
******
Ne ishim një popull i zhdukur.
Askush nuk fliste për ne. Për një popull të prangosur. Sikur Shqipëria të ndodhej në vendin më të humbur të botës.
Sot një gazetar italian më tregon se malet e Shqipërisë shihen nga Puglia, e megjithatë ne ishim të harruar, të dalë nga kujtesa e Europës, nga hartat gjeografike dhe demografike.
Shqipëria ishte si një Titanik i mbytur,
por askush nuk i kërkoi asnjë relike,
nuk doli asnjë Longfellow të kujtohej t’i thurrte një elegji edhe pse ishim trashëgimtarët gjenetikë të Skënderbeut, dikur shpëtimtarit të tyre!
Poezia që po iu sjell, në libër titullohet “To be or not to be”, titull që në botimet tek Bota Sot dhe Voal-online.ch e kam ndryshuar me vargjet brënda saj si “A ia vlen të pres edhe pak” – “A ia vlen që të iki prej këndej” – apo “Eksodus: Ne nuk donim të iknim Ose Ne donim nga sytë këmbët të iknim”.
Fjala ishte për një dilemë jetë ose vdekje. Jo si vdekjet e mëparëshme përpara skuadrës së pushkatimit ose humbëtirave të internimeve,
por përmes mohimit të qënies, poshtrimit përmes përjashtimit, sikur nuk ke qenë në këtë botë, si varret e humbura të 6000 shqiptarëve ,
ku nuk gjendet asnjë eshtër, për t’i bërë adn.
Në Shqipërinë staliniste të vitit 1991, statuja e Stalinit do të hiqej e fundit në krahasim me vendet e Lindjes dhe pluralizmi po krijohej nga superstrektura e diktaturës, fatalitet që po e ndjek vendin tonë edhe sot e kësaj dite.
Unë si e re, atëhere dyshoja dhe, si unë shumë e shumë shqiptarë të tjerë, por prapë përpiqesha t’i davarisja dyshimet duke menduar se sistemi i ri demokratik do të ndërtohej mbi parime që mbeshteteshin tek drejtësia – dhe shteti i së drejtës do të krijonte hapësira për të gjithë, pasi Shqipëria është një vend me burime të pashterrshme, tashmë e shpopulluar nga 3 milionë shqiptarë, shumica prej të cilëve të rinj e të reja.
Në vitin 1991 ne nuk ishim bashkëfajtorë, nuk ishim as disidentë, ishim viktima të ndryrë në një bunker nga persekutorët, trashëgimtarët e të cilëve qendrojnë sot në krye të superstrukturës së tranzicionit, përfshi shoqërinë civile, që nuk e çojnë kurrë në mendje idenë e konvertimit, pasi nuk e njohin meritokracinë, garën, vlerën, por vetëm uzurpimin e të gjithë Shqipërisë vetëm për vete, gjithçka vetëm për vete dhe, prandaj, Shqipëria po zbrazet e po zhbëhet.
Në vitin 1991 nuk kërkonim hakmarrje, as shpagim, por drejtësi.
Asnjëherë nuk kërkojmë hakmarrje, por gjithmonë drejtësi.
Deshëm ta shihnim Shqipërinë si gjithë Europa.
Sot, pas 35 viteve, fatbardhësia e shqiptarëve është se asnjë kriminel persekutor nuk e ka pësuar nga vetgjyqësia.
Nuk është vrarë asnjë hetues mizor me duar të përgjakura nga viktimat e tij.
Por gjendemi përpara një kalbësije, degrade dhe dështim kombëtar se kjo kastë nuk lejoi të ndërtohej sistemi demokratik dhe për 35 vjet Shqipëria si asnjë vend tjetër i Europës Lindore, aq më tepër një vend anëtar i NATO-s nuk mban qëndrim si shtet ndaj sistemit diktatorial dhe krimeve të kryera, përkundrazi luan me kartën e injorimit dhe harresës së diktuar nga e njëjta superstrukturë e diktaturës sot e tranzicionit.
Në vitin 1991 nuk u bëmë pjesë e Eksodit të ambasadave sepse besonim, megjithë dyshimet.
Besonim se një popull që kishte vuajtur dhe izoluar aq shumë nuk do t’ia lejonte vetes të provonte kthimin mbrapa të vuajtjeve.
Vuajtjet e tranzicionit nuk do të ishin arrestime, pushkatime, internime.
Jo, do të ishin përjashtime, injorime dhe shpopullim e dëbim i miliona shqiptarëve në një Eksodus Biblik.
Izolimi në diktaturë dhe dëbimi në post diktaturë përbëjnë binomin për t’i shbërë shqiptarë.
Izolimi dhe dëbimi – janë në sinonimi të plotë – paçka në dukje si dy kahje të kundërta, si në antitezë.
“A ia vlen që të pres edhe pak – e pyesja veten në poezi/ Asgjë e frikëshme ndoshta më nuk do të ngjasë/Ndoshta do të jetë kthyer edhe njeriu…/
Por njeriu veç ikën nga Mëmati jonë i dashur deri në vuajtje dhe Atdheun tonë të shtrenjtë vazhdon ta rrënojë Njeriu i Ri (tashmë me dhëmbë të implantuar) i tornuar në kudhrën e hekurt në një melanzh diktaturash, e proletariatit, tranzicionit, korrupsionit, krimit të organizuar, varfërisë, poshtrimit – një skelet prej rrenash, edhe sot e kësaj dite një ngrehinë e coftë rrenash, që ka rrënuar Teatrin, Universitetet, Shkollat, Kulturën, trashëgiminë materiale dhe shpirtërore, që e ka varrosur besën, fjalën e dhënë, traditën, historinë dhe ku gjithçka fillon e mbaron me një grusht hiçash bashkuar rreth partive, si unitet monist i antivlerës që urrejnë gjithçka, që nuk e kanë provuar kurrë as dhimbjen dhe as dashurinë, që na urrejnë sepse jemi ndryshe prej tyre, e urrejnë sidomos të qenit ndryshe prej tyre, që urrejnë sidomos të qënit tonë njerëz të lirë, që urrejnë votën, garën, meritokracinë, e cila do t’i kthente në magazinën e vjetersirave.
A IA VLEN TË PRES EDHE PAK….
A ia vlen të iki prej këtej
Sepse këtu s’njoh kënd
Sepse miqtë më braktisën kur isha e uritur,
e frikësuar, kur frika ishte obsesioni
im i vetëm në trupin tim.
A ia vlen të iki prej këtej,
Sepse këtu s’më njeh kush
Sepse njeriu nuk m’i justifikoi
Gabimet dhe fajet e pakryera
Kurrë, asnjëherë…
A ia vlen të pres edhe pak
Është një pritje tepër e shkurtër
Flokët nuk do të më rriten aspak
Gjatë kësaj pritjeje…
Sa të mbledh pak vrullin,
hovin, hobin tim të telendisur
sa majtas-djathtas
sa djathtas-majtas,
të qethur,
të qeshur, të përqeshur,
të kallur në baltë
të tallur si klloun
të qërruar, të çalë, të tharë
si lulet e ballsamosura
nëpër herbariume…
A ia vlen të pres edhe pak
Sa të mbledh dalldinë time
të grisur copa-copa
të zhubrosur, të groposur
nëpër rërat e plazheve shkretëtirë
si zonat rreth Nevadës
e Saharës,
Dalldinë time, të harxhuar, të shuar
të thyer, fyer të mbyllur në çmendinë
për psikopati, skizofreni, herezi
e cila e pohonte
aq sigurisht ekzistencën time.
A ia vlen që të pres edhe pak
Asgjë e frikshme ndoshta më nuk do të ngjasë
Ndoshta do të jetë kthyer edhe njeriu
Dhe unë kam mbetur e fosilizuar
Ajo që kam qenë para shumë kohe….
Komentet