EKSKLUZIVE NGA GËZIM MARKU

Në pjesën e katërt të intervistës me gazetarin e njohur shqiptaro-amerikan Frank Shkreli, biseda zhvendoset drejt një prej temave më të ndjeshme dhe jetike për vendin tonë: politika në Shqipëri dhe sfidat e shumta me të cilat ajo përballet. Në këtë segment do të analizojmë më në thellësi ndikimin që klasa politike ka mbi zhvillimin demokratik, drejtësinë dhe mirëqenien e qytetarëve. Gjithashtu, z. Shkreli ndan mendimin e tij mbi gjendjen aktuale të shoqërisë shqiptare, rolin e medias dhe perspektivat për një të ardhme më të mirë. Me përvojën e tij të gjatë në media dhe vështrimin kritik të një shqiptari që e do vendin e vet, ai sjell një reflektim të çmuar mbi rrugën që kemi përpara.

Fotot nga vizita e delegacionit të parë të Departmentit të Shtetit në Tiranë, Mars/Prill, 1991

GM: Si e shikoni Shqipërinë në 35 vitet e fundit dhe tranzicionin e saj të pafundëm? Cilët mendoni se janë faktorët kryesorë që e kanë ngadalësuar ose penguar përfundimin e këtij tranzicioni?

FSH: Për fat të keq, unë shpesh e kam cilësuar tranzicionin politik të Shqipërisë si një shembull tragjik i dështimit të demokracisë së mirëfilltë.  Por edhe si një pseudo-diktaturë që shfaqet nën maskën e demokracisë. Ky mund të jetë një dënim i ashpër i tranzicionit 35-vjeçar politik të Shqipërisë, por këtë vlerësim të ashpër timin nënkupton edhe pyetja juaj. Megjithkëtë, besoj se jam brenda shinave të së vërtetës. Përgjigja ndaj pyetjes tuaj, se cilët janë faktorët kryesorë për këtë ngadalësim – në mendimin tim janë tre: klasa politike shqiptare e këtyre tre dekadave, votuesit shqiptarë që kanë toleruar dhe që kanë votuar për politikanët shqiptarë të papërgatitur për punën që i priste dhe ndërkombëtarët të cilët kanë lehtësuar (toleruar) qëndrimin në pushtet të kësaj klase politike të ashtuquajtur “post-komuniste”, pa merita. Politikisht të paaftë, moralisht të korruptuar dhe të papërgjegjëshëm. Është klasa politike shqiptare, fajtore kryesore për tranziciconin e pafund politik në Shqipëri, që po i kushton shumë shqiptarëve. Historia dhe shqiptarët i kanë dhënë atyre përgjegjësinë politike dhe morale, nderin dhe besimin, të jenë në krye të Kombit. Për fat të keq, kjo klasë politike, me ndihmën edhe të ndërkombëtarve, disa prej tyre, manipulues dhe të korruptuar, jo vetëm që e kanë lënë Shqipërinë në vend numro – sa i përket përfundimit të tranzicionit politik në shumë fusha gjatë 35-viteve të kaluara. Por që me sjelljet e tyre politike, konfliktet dhe korrupsionin, ndër të tjera, nuk i kanë bëjnë nder, as vetes as Kombit të vet. Përveç ndonjë “suksesi” të vogël aty këtu, kam drojë se historia do t’i konsiderojë protagonistët politikë shqiptarë të tranzicionit post-komunist, si një brez politik i dështuar, kur të merren parasysh mundësitë që u kanë dhënë atyre votuesit shqiptarë, por edhe historia dhe rrethanat ndërkombëtare. Në fund të fundit, nuk kanë aq shumë rëndësi fjalët e një analisti ose gazetari, por çfarë mendon populli për politikanët e vet në këto 35 vite. Simboli më i tmershëm i pakënaqësisë së shqiptarëve me politikanët e vet, është largimi në masë i tyre nga vendlindja gjë që pasqyron një pakënaqësi të thellë me qeverisjet e këtyre dekadave. Emigracioni i këtyre viteve deri në ditët e sotme i shqiptarëve, proporcionalisht, shumë më keq ndoshta që nga koha e Skendërbeut. Populli kërkon antarësim në Bashkimin Evropian, këta punojnë kundër. Është një barometer, kallëxues i tmershëm, i pakënaqësisë së shqiptarëve me liderët e tre dekadave të fundit, të cilët në sytë e shqiptarve, vazhdimisht, kanë vendosur interesat e tyre personale dhe partiake, mbi interesat legjitime të popullit dhe të Kombit.

GM: Si e vlerësoni gjendjen e demokracisë në Shqipëri? A mendoni se vendi ka një demokraci funksionale, ku institucionet punojnë në mënyrë të pavarur dhe në shërbim të qytetarëve, apo besoni se ekziston vetëm një sistem formal, i cili përballet me sfida serioze si korrupsioni, mungesa e transparencës dhe ndikimi politik mbi institucionet?

FSH: Ashtu siç e kam thënë shumë herë të tjera, me emër dhe mbiemër,  por edhe për vërejtës të huaj, demokracia shqiptare vzahdon të jetë një “Demokraci e brishtë, jo-funksionale”! Ndër subjektet që jam munduar të trajtoj, gjatë viteve, kanë qenë pikërisht, zhvillimet demokratike ose mungesa e tyre — në Shqipëri, Kosovë dhe në trojet shqiptare, në përgjithsi, mund të kenë qenë ndër subjektet kryesore që jam munduar të trajtoj ndër vite në shkrimet e mia modeste — së bashku me lirinë e fjalës dhe lirinë e shtypit – pa të cilën nuk ka demokraci të vërtetë. Kemi të bëjmë me një tranzicion që shqiptarëve u është servirur si një “demokraci”, por që demokraci në kuptimin e vërtetë të fjalës, nuk është. Në një shkrim të mëhershëm kam përmendur thënjen e At Pjetër Meshkalla, jezuit, martir i Kishës Katolike Shqiptare, gjigand i kulturës shqiptare, se “Diktatura ma e rrezikshme, asht ajo, që i paraqitet popullit me maskën e demokracisë!” Unë nuk them se Shqipëria është sot një diktaturë e stilit komunist si ajo e Enver Hoxhës.  Por dihet se për 35-vjet tranzicion, Shqipëria, asnjëherë deri më sot, (ndoshta me përjashtimin e vitit 1992) nuk ka mbajtur zgjedhje të lira e të ndershme me standarde ndërkombëtare dhe të pa kontestueshme. Dihet, botërisht, se zgjedhjet e lira e të ndershme janë gur-thememeli i demokracisë! Si rrjedhim, nuk mund të thuhet se Shqipëria sot është një vend i mirëfillt demokratik, pasi Shqipëria, pothuaj në të gjitha raportet ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut gjatë tre dekadave të kaluara e deri më sot është cilësuar si një shtet, “pjesërisht i lirë”. Janë disa faktorë që organizatat e të drejtave të njeriut dhe qeveritë perëndimore përdorin për të përcaktuar një vend si jo të lirë ose pjesërisht i lirë: Numër një, është mbajtja e zgjedhjeve të lira, të ndershme dhe demokratike, bazuar në disa vlera universale, liri, parime dhe të drejta bazë të njeriut, të pranuara dhe të mbrojtura, ndërkombëtarisht, me marrëveshje. Pa zgjedhje të lira, Shqipëria nuk mund të konsiderohet vend i lirë e demokratik – me një demokraci funksionale.

Natyrisht se Shqipëria ka, siç sugjeroni dhe ju, një numër të madh sfidash serioze që e kanë penguar deri tani të bëjë përparim drejt një shteti vërtetë funksional, por zgjedhjet e 11 majit, 2025, pritet të jenë një provë serioze, nëse Shqipëria është gati të radhitet me vendet demokratike, duke mbajtur zgjedhje të lira e të ndershme, që më në fund të mos kontestohen nga palët. Mungesa e zgjedhjeve të lira, në sytë e shqiptarëve dhe para botës, është vetëm një faktor, por ka edhe të tjerë që e mbajnë Shqipërinë ende larg një demokracie të vërtetë e funksionale: faktorë, jo më pak të rëndësishëm për një shtet të lirë e demokratik — siç janë, ndër të tjerë, korrupsioni, mungesa e transparencës dhe ndikimi politik mbi institucionet dhe sistemi i drejtësisë, në të cilin ende punojnë zyrtarë të ish-regjimit komunist, prokurorë e gjyqtarë. Shqipëria, pra nuk është një shtet demokratik funksional mbetet një demokraci hibride, një regjim që kombinon tiparet e një qeverisjeje demokratike me ato të një regjimi  autoritar – tipare këto që zakonisht identifikojnë një vend të botës së tretë.

GM: Qindra mijëra janë larguar nga Shqipëria gjatë dekadës së fundit. Drama e madhe e emigrimit të shqiptarëve është një pafundësi dhimbjeje! Ky fenomen i braktisjes së vendlindjes kulmoi gjatë qeverisjes Rama dhe mund të krahasohet me eksodin e shqiptarëve pas pushtimit osman ose pas rënies së diktaturës. Fjala “ikje” mund të zëvendësohet lirisht me “dëbim”. Si para 35 vitesh, edhe sot me gomone!…

FSH: Pjesërisht, përgjigjen ndaj kësaj pyetjeje mund ta gjeni më lart: nëse Shqipëria mund të konsiderohet si një demokraci funksionale? Por do doja të shtoj se po të ishte Shqipëria një vend demokratik, funksional me zgjedhje të lira, një vend pa korrupsion dhe një vend me një sistem drejtësie para të cilit të gjithë janë të barabartë, atëherë, nuk besoj se shqiptarët do largoheshin nga trojet e veta shekullore në përmasat që ju, me të drejtë i krahasoni me eksodin e shqiptarëve pas pushtimit osman ose me periudhën e pas rënies së diktaturës komuniste. Jam i mendimit se numrat e emigrimit të shqiptarëve këto vitet e fundit mund të jenë shumë më lartë se në dy periudhat që përmendni – pas pushtimit Osman dhe vdekjes së Gjergj Kastriotit – Skenderbe dhe periudhës pas shembjes së Murit të Berlinit. Për fat të keq, janë shumë faktorë që i bëjnë shumicën e shqiptarëve të ndjejnë veten si të huaj në vendin e vet. Nëqoftse faktorve të mësipërm, që pengojnë zhvillimin e një demokracie funksionale në Shqipëri, i shtojmë për shembull, shkatërrimin e sistemit ekonomik, atij arsimor e shëndetsor, për të mos përmendur infrastrukturën në përgjithsi, çeshtjen e pronave e tjera, atëherë del se shqiptarët vërtetë po dëbohen “zyrtarisht” nga Shqipëria, pikërisht si në kohën pas kastriotiane, si dhe gjatë komunizmit dhe pas diktaturës – në mos më keq sot. Sepse imigracioni këto tre dekada, por sidioms 10-vitet e fundit, ka përpirë jo vetëm numra dërmues shqiptarësh, por ka tërhequr edhe njerëzit më të mirë, më të përgatitur dhe më krijuesit e Kombit, në fusha të ndryshme ekspertize, të paparë ndoshta në historinë e Kombit shqiptar. Fatkeqsisht, armiqtë e Kombit shqiptar po realizojnë objektivat e tyre shekullore, pa zbrazur asnjë fishek, për dëbimin ose pastrimin etnik eventual të shqiptarëve nga trojet e veta shekullore, me ndihmën e vet shqiptarëve. Kësaj klase politike “post-komuniste”, e cila me politikat e saj, që në thelb mund të mund të cilësohen si anti-shqiptare, po i venë në jetë politikat dhe projektet e nacionalistëve serbë dhe grekë për dëbimin e shqiptarëve, ose, në minimum, për ndryshimin e strukturës demografike në trojet shqiptare të rajonit të Ballkanit Perendimor. Ky fakt, fatzi për Kombin shqiptar u vërtetua kohët e fundit edhe nga Instituti European i Statistikave, sipas të cilit largimi masiv – vetëm në vitet 2022-2023 – nga Shqipëria janë larguar pothuaj 100-mijë shqiptarë, për të emigruar në vendet e Bashkimit Evropian.

GM: Ish-Presidenti dhe ish-Kryeministri Sali Berisha, në opozitë, u shpall person i padëshiruar në SHBA nga administrata e kaluar, por nuk u faktua asnjë nga akuzat. Në të njëjtën kohë, si pasojë, u përça opozita. Shqiptarët nuk mund të jenë antiamerikanë, sepse Amerika gjithmonë na ka ndihmuar dhe vazhdon ta bëjë, por shumë përkrahës të Partisë Demokratike, dhe jo vetëm, e shohin këtë akt si një vendim të padrejtë, të pandershëm dhe qesharak. Ju si e mendoni?

FSH: Unë e kam thenë dhe jam deklaruar edhe me shkrim në atë kohë se vendimi i Departamentit të Shtetit nën administratën e Presidentit Biden, që shpallte Sali Berishën “non-grata”, nuk kishte fakte. Mbetet për tu parë, por po të kishte fakte administrate amerikane, besoj se do ishin njoftuar në një mënyrë ose tjetër. Simbolikisht, shpallja non-grata e Sali Berishës nuk ishte diçka detyruese me ligj, por si masë “ndëshkuese”, i mohonte vizën për në Amerikë. Ndalonte, pra, hyrjen e Z. Berisha në Shtetet e Bashkuara. Por ky vendim i shkaktoi dëmin më të madh zhvillimeve politike në Shqipëri, pasi kjo masë u përdor gjerësisht kundër opozitës – Partisë Demokratike të Shqipërisë e në favor të Partisë Socialiste të Shqipërisë – duke rezultuar në përçarjen e opozitës, me qëllim shkatërrimin e saj. Për të mos thenë në zhdukjen e saj nga skena politike – duke vrarë opozitarizmin në Shqipëri.  Z. Berisha ka bërë shumë gjëra të mira për Shqipërinë, por ka bërë edhe gabime, si çdo politikan, kudo. Ai ka përgjegjësitë e veta për disa nga zhvillimet në Partinë e tij, gjatë asaj periudhe. Edhe Partia Demokratike duhet të mbajë përgjegjësitë e veta për mënyrën si u bë përjashtimi i Berishës nga partia. E gjithë kjo aferë, si të themi, përpjekjet e kombinuara të forcave të brendshme dhe të jashtme, pra për të larguar Berishën një herë e mirë nga politika shqiptare, në atë kohë, zhduku vijën mes pozitës dhe opozitës, gjë që tani e dijmë se në përfundoi në krijimin e një sistemi autoritar me krizat e sotme ekonomike, politike e shoqërore, me të cilat përballen shqiptarët, përfshirë siç thashë më lart edhe ikjen në masë të shqiptarëve drejtë Evropës. Me disa shkrime të mia në atë kohë, unë kam qenë sidomos kritik ndaj rolit të disa diplomatëve perëndimorë, përfshirë Ambasadën amerikane në Tiranë, për mënyrën se si ata e përdorën shpalljen “non-grata” të Sali Berishës për qëllimet e tyre e që tani, sipas meje, kishin për qëllim përforcimin e një sistemi autoritar politik nën udhëheqjen e një partie-shtet, të preferuar prej tyre, duke shkelur shumë vija të kuqe si diplomatë perëndimorë. E ndjejë veten krenarë që në atë kohë, fillimisht, isha ndër të pakët gazetarë/analistë, që kam mbrojtur me disa shkrime mbajtjen e foltoreve të famshme nga Sali Berisha — ndërsa foltoret kritikoheshin nga disa diplomatë që madje edhe kërcënonin gazetarët shqiptarë që mbulonin ato — si e drejtë e grumbullimit të lirë dhe ushtrimit të fjalës së lirë. Ndërsa, në të njëjtën kohë, kam kritikuar ashpër diplomatët perëndimorë në Tiranë, të cilët u bënin thirrje gazetarëve shqiptarë që të mos mbulonin foltoret e opozitës.

GM: Sali Berisha ndoshta është Kryeministri më i suksesshëm në historinë e shtetit shqiptar. Kuptohet, profili i Berishës nuk mund të krijohet pa ndonjë paragraf të errët. Kush është Berisha për Shkrelin?

FSH: Me të thenë të drejtën, unë nuk e ndjej veten të kualifikuar të vlerësoj Z. Sali Berisha as ndonjë tjetër kryeministër, si më i miri as më pak i mirë – në krahasim me ata udhëheqës të Shqipërisë para dhe pas tij. Si çdo politikan tjetër kudo, jam i sigurt se edhe Sali Berisha i ka gabimet e veta dhe po të mundej edhe ai do të ribënte shumë nga vendimet politike të karrierës së tij. Vlerësimin e punës së tij dhe të tjerëve i mbetet historianëve t’i vlerësojnë dhe t’i gjykojnë në këndveshtrimin e historisë dhe të rrethanave historike të kohës së tij, si lider shqiptar, dhe si politikan aktiv prej më shumë se tri dekadash, deri në ditët e sotme. Por dua të shtoj se unë e kam njohur Sali Berishën për herë të parë në Tiranë në mars/prill 1991, në vizitën e parë të delegacionit të Departmentit të Shtetit në Shqipëri (pjesë e të cilit isha edhe unë). Menjëherë pas nënshkrimit në Washington (15 mars, 1991) të memorandumit për rivendosjen e marrëdhënieve midis Shteteve të Bashkuara dhe Shqipërisë, ku ishin të pranishëm edhe Sali Berisha dhe Gramoz Pashko, me delegacionin zyrtar të Shqipërisë i kryesuar nga Ministri i Jashtëm i asaj kohe, Z. Muhamet Kapllani pas pothuaj një gjysëm shekulli të ndërprerjes së tyre nga regjimi komunist i Enver Hoxhës. Takimet me Z. Berisha, ashtu si edhe me zyrtarë të tjerë të lartë shqiptarë kanë vazhduar gjatë viteve. Shpallja e Z. Berisha “non-grata” nga Administrata e Presidentit Biden pat nxitur një debat që vazhdon edhe sot se kush është pro e kush është anti amerikan. Është një debat që po përdoret për përfitime politike të njërës ose tjetrës palë të politikës shqiptare. Etiketimi midis shqiptarëve si “pro” ose “anti-amerikanë”, nuk i shërben interesave kombëtare të shqiptarëve as miqësisë prej një shekulli midis dy vendeve tona. Dihet se sa i përket Amerikës, të gjithë shqiptarët, pa dallim, e konsiderojnë veten pro-amerikanë. Z. Berisha ka luajtur një rol kyç si njëri prej arkitektëve kryesorë të zhvillimit të marrëdhënieve shqiptaro-amerikane, pas shembjes së Murit të Berlinit. Dr. Berisha ishte i pari udhëheqës shqiptar që u prit në Shtëpinë e Bardhë.

Ishte Presidenti Xhorxh Bush i cili vizitoi Shqipërinë në mandatin e Berishës si Kryeministër, kur krah për krah me Z. Berisha shpalli pavarësinë e Kosovës: “Mjaft është mjaft…”.  Ajo vizitë ishte në vazhdën e shprehjeve të një miqësie të veçantë nga Amerika ndaj Shqipërisë dhe shqiptarëve, përfshirë Kosovën. Për Shqipërinë dhe për Z. Berisha, personalisht, ndërtimi i Rrugës së Kombit dhe antarësimi në NATO, ndër të tjera – kanë qenë dhe mbeten arritje historike për Kombin shqiptar. Arritje të cilat edhe po të duan t’i mohojnë kundërshtarët e Z. Berisha, historia do i njohë si arritje monumentale të Shqipërisë “post-komuniste”. Politika shqiptare, në përgjithsi, është me të vërtetë e ashpër, një lojë e egër ose “rough sport”, siç thonë në Amerikë. Z. Berisha, ashtu si edhe politikanët e tjerë shqiptarë janë trajtuar — herë me të drejtë herë jo – ashpër nga kundërshtarët e tij dhe nga media kundërshtare në opozitë.  Edhe unë i kam zhgënjimet e mia me politikanët shqiptarë, të cilëve u jam referuar shpesh, përgjithësisht, si kjo “klasë politike” e periudhës “post-komuniste”. Të gjithë ne mund të kemi pritur shumë gjëra, por zhgënjimi im kryesor me politikën shqiptare këto tre dekada ka qenë dhe vazhdon të jetë, ndër  të tjera zhgënjime, mos ballafaqimi me të kaluarën komuniste, përfshirë krimet anti-njerzore të regjimit komunist të Enver Hoxhës. Të gjithë udhëheqsit shqiptarë të tranzicionit politik në atë vend, përfshirë Z. Berisha, kanë të përbashkët mos distancimin zyrtar nga diktatura komuniste, ndërkohë që ende as nuk kanë dënuar, zyrtarisht, krimet e komunizmit enverist. E kam thenë shpesh se politikanët shqiptarë të të gjitha ngjyrave duhet të jenë të vetdijshëm se nuk shkohet në Evropë me Enver Hoxhën dhe me trashëgiminë e tij, një dukuri e tmershme në shoqërinë shqiptare sot. Mund të ketë shumë arsye se pse shqiptarët po largohen nga Atdheu i tyre, masivisht. Por një prej tyre është se shqiptarët nuk dëshirojnë të jetojnë në një vend ku, 35-vjet pas shembjes së Murit të Berlinit – Shqipëria, zyrtarisht, vazhdon të mbrojë trashëgiminë e diktaturës komuniste dhe të injorojë krimet e regjimit të Enver Hoxhës. Sepse të rralla mund të jenë familjet shqiptare të cilat nuk e kanë pësuar keq nga diktatura e egër komuniste gjysëm shekullore e Enver Hoxhës. Për këtë, situatë që është në mos-përputhje të plotë me ish-vendet komuniste, të cilat kanë dënuar, dekada më parë, krimet e komunizmit në vendet e tyre — në Shqipëri përgjegjës janë të gjithë – por sidomos dy partitë kryesore: Partia Socialiste në pushtet dhe Partia Demokratike sot në opozitë. Kjo është një e vërtetë që nuk e luan as topi!

GM: Skënder Gjinushi ishte ministër i Partisë famëkeqe të Punës, sot Partia Socialiste, më pas, në “demokraci”, kryetar i Kuvendit, ministër, zëvendëskryeministër dhe, në fund, kryetar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Ky është vetëm një shembull që tregon se mbetjet komuniste të niveleve të larta ende vazhdojnë të na “udhëheqin”! Ndryshe nga shkrimtari i shquar, akademiku Mehmet Kraja në Kosovë, të paktë janë shqiptarët që mund të kenë lexuar diçka nga Gjinushi. Si do ta komentonit këtë fakt?

FSH: Pikërisht, i nderuar Gëzim, kjo është arsyeja që unë, vazhdimisht, kam kritikuar politikanët shqiptarë për mosdistancimin zyrtar të Shqipërisë nga diktatura barbare komuniste Sa herë kam bërë thirrje më kot, si Shen Gjon Pagëzuesi në shkretërirë për dënimin e krimeve të regjimit enverist dhe për distancimin zyrtar nga komunizmi në Shqipëri. Personi që ju përmendni më lart, është një ndër më tipikët persona për të cilët e kam fjalën. Nuk janë vetëm partitë politike ato që po përjetësojnë trashëgiminë komuniste në Shqipëri, por janë edhe individë të caktuar dhe të mbështetur nga politika aktuale — mbeturina të regjimit komunist — si askund tjetër në Evropën lindore e qendrore post-komuniste — të vendosur në pozita kyçe me përgjegjësi, duke mbajtur gjallë atë frymë ideologjike anti-shqiptare sllavo-aziatike. Me vjen keq të them, por unë jam i mendimit se përderisa strukturat politike, qeveritare të shtetit shqiptar, por edhe entet akademike dhe shoqërore, përfshirë sistemin e drejtësisë, vazhdojnë të jenë indiferente dhe të mos dënojnë krimet makabre të komunizmit dhe për derisa Shqipëria dhe Kombi shqiptar nuk përballen, zyrtarisht, me të kaluarën kriminale të regjimit komunist, nuk ka shpresë për atë vend. Për fat të mjerë për atë vend, sot dhe për të ardhmen e tij, jo vetëm që entet zyrtare të shtetit shqiptar, nuk dënojnë zyrtarisht krime të tilla. Po por ata zyrtarë politikë dhe shoqërorë, në heshtje, tërthorazi dhe drejtë për drejtë, edhe sot vazhdojnë të glorifikojnë periudhën e diktaturës komuniste nga katedrat akademike dhe nga foltorja e Kuvendit të Shqipërisë. Ndërkohë, që disa shpallin krenarinë e tyre me trashëgiminë dhe influencën historike të Partisë së Punës në radhët e Partisë së sotme Socialiste në pushtet. Një lidhje brezash, si të thuash, midis rinisë së sotëme të Partisë Socialiste dhe gjyshërave e gjysheve të tyre, përfaqësuese të Partisë së Punës së diktaturës së proletariatit. Ka ardhur koha që më, në fund, të pastrohet politika dhe drejtësia shqiptare nga mbeturinat e diktaturës së Enver Hoxhës.

GM: Kryeministri Edi Rama, i cili shpeshherë të bën të dyshosh se ka probleme serioze mendore, është akuzuar për vjedhje dhe blerje votash, korrupsion masiv, blerje dhe dhunim mediash, deri te investimet e njëanshme, krahinore. Duket se Rama është rritur me një mungesë të theksuar kulture, por me kalimin e viteve, njeriu normal vetëedukohet, gjë që s’ka ndodhur me kryeministrin tonë. Megjithatë, cili do të ishte një “profil i paautorizuar” i Shkrelit për njeriun që, përveç të tjerash, si një rrugaç i rëndomtë… e ndoshta si mbret i rrugaçërisë, s’lë gjë pa sharë, duke përzgjedhur fjalët më banale?

FSH: Edhe me këtë rast, ashtu si më sipër me Sali Berishën, qëllimisht, hezitoj të jap vlerësime përgjithësore për këta liderë, përfshirë Kryeminsitrin Rama. Jo se dëgjon njeri, por unë si dhe në raste të tjera, qoftë për liderë shqiptarë, amerikanë ose të tjerë, nuk i kam kursyer kritikat ndaj tyre, natyrisht, nga pikëpamja, prej së largu, e një gazetari/analisti të thjesht, shumë modest, por gjithmonë qëllim-mirë, konstruktiv dhe kurrë ofendues, por që ia do të mirën Shqipërisë dhe Kombit shqiptar, pa kurrfarë interesi. Në këtë frymë, as Kryeministrit Rama nuk i kanë munguar kritikat e mia modeste, duke i dhënë “hakun” e merituar, sipas meje, por pa ofendime. Disa nga zhgënjimet e mia me klasën politike shqiptare në përgjithsi, i ndanë edhe Z. Rama duke qenë aq shumë vite në pushtet. Duke njohur pak frymën e tij “revolucionare” të ditëve të para të “demokracisë”, mendoja për një kohë se ai, vërtetë, mund të ishte një person që mund të bënte ndryshime, sidomos, duke pasur parsysh “backgroundin” e tij familjar. Mendoja se Rama me ndonjë tjerër moshatar të atyre ditëve të fillim viteve 1990-a, mund të ishte njeriu që mund të bënte shkëputjen njëherë e mirë me të kaluarën komuniste dhe të dënonte krimet e komunizmit enverist. Në të vërtetë, Rama, Berisha dhe disa të tjerë aktivë në politikën shqiptare “post-komuniste”, me entuziazmin e tyre, kishin “bindur” disa nga zyrtarët dhe diplomatët amerikanë se ishin ata që do bënin ndryshimin, se Shqipëria e vitit 1991, duke marrë parasysh se çka kishte hjekur nga komunizmi, do të ndryshonte aq shpejt sa nuk ta merr mendja. Unë i këshilloja, kolegët amerikanë, “let’s wait and see” – presim e shohim. Unë jam duke pritur gjithnjë – që nga vizita ime parë në Tiranë me delegacionin e Departmentit të Shtetit (mars/prill 1991). Fatkeqsisht, ndryshimi që pritej — krijimi i një shteti demokratik e funksional me liri të plota — që prisnin ata, nuk ka ndodhur deri më sot. Kundërshtimet e mia me politikat e Z. Rama kanë qenë disa — të karakterit të brendshëm dhe të jashtëm — por vetëm dua të përmend ato më të rëndësishmet dhe më të dëmshmet në mendimin tim, gjatë viteve: “Ballkani i Hapur”, uroj që të ketë dështuar përgjithmonë dhe të mos rikthehet. Miqësia e tij me autoritarë ballkanas dhe të tjerë — të deklaruar botërisht — si Vuçiqi, Erdogani, ndërkohë që të dy pretendonin se: “Kosova është Serbi”, nga njeri e, “Kosova është Turqi”, prej tjetrit. Flirtime, madje edhe me Rusinë e Kinën. Kërcënimet e Z. Rama dikur, me fjalë, ndaj Evropës dhe Perendimit (Shteteve të Bashkuara)—me qëllim për të trembur evropianët — se Shqipëria ka “alternativa të tjera”, ishin të papërgjegjshme. Sidomos marrëdhëniet e tija me Vuçiqin dhe me Beogradin zyrtar, duke anashkaluar Prishtinën zyrtare, në bisedimet e tija me ta për Kosovën. Zhvillimi normal i marrëdhënieve të Tiranës zyrtare me Kosovën gjatë viteve të fundit, le shumë për t’u dëshiruar. Ndërkohë që qeveria Rama meriton kredi për nënshkrimin e marrëveshjes mes Shqipërisë, Kroacisë dhe Kosovës në fushën e mbrojtjes, ndonëse një akt i vonuar. Megjithse më duket mua se ishte një ide që e kishte zanafillën diku tjetër, por më mirë vonë se hiç. Lënja pas dore e marrëdhënieve me Kroacinë mike – në favor të Serbisë – ishte diçka e pakuptueshme – duke marrë parsysh lidhjet miqësore historike midis shqiptarëve dhe kroatëve. E vërteta është i nderuar Gëzim, se po të jemi të sinqertë me veten tonë dhe politikanët shqiptarë të jenë transparentë dhe të ndershëm me votuesit shqiptarë e të pranojnë dështimet dhe zhgënjimet e shqiptarëve– me politikat e tre dekadave të kaluara –atëherë e gjithë politika shqiptare do duhej të fillonte nga zero. Duhet ta pranojnë të gjithë se punët nuk kanë shkuar aspak mirë nga sa prisnin shqiptarët por edhe miqët perëndimorë në periudhën e tranzicionit politik nga sistemi komunist në “demokraci”. Në radhët e shqiptarëve zhgënjimet janë të mëdha, megjithse, në vazhdimsi, shqiptarët vazhdojnë të votojnë për të njëjtit liderë dhe për të njëjtat parti. Kështuqë, edhe vet votuesit shqiptarë duhet të ndjejnë dhe të marrin përsipër përgjegjësitë e veta për gjëndjen e krijuar, në të cilën është katandisur Shqipëria “post-komuniste”, ashtuqë në atë vend të ndodhi më në fund ndryshimi i pritur prej 35 vitesh, para se të boshatiset vendi.

GM: Duket qartë që mediat kryesore në Shqipëri e kanë humbur misionin e tyre, duke mbrojtur korrupsionin, në të cilin janë përfshirë edhe vetë. Shqipëria dhe shqiptarët po vidhen nga banda të ndryshme, që nga banditët politikanë, banditët biznesmenë, deri te banditët gazetarë. Pronarët e mediave kryesore dhe gazetarët shiten e blihen, të zhytur thellë në errësirën e anti-gazetarisë. Megjithatë, cili është mendimi i një gazetari që për shumë dekada e ka ushtruar këtë profesion në vendin më demokratik të botës?

FSH: Liria e shtypit ka qenë dhe është për mua ndër subjektet shumë afër zemrës e që jam përpjekur ta tratoj dhe ta mbroj gjatë viteve e dekadave. Natyrisht, nga një këndveshtrim amerikan, ku liria e shtypit sipas kushtetutës u jep individëve dhe organizatave të drejtën dhe lirinë për të shprehur, për të botuar dhe për të shpërndarë informacionin, idetë dhe opinionet, pa pasur frikë nga censura ose nga ndërhyrjet e pushtetit qeveritar ose shtetëror: Në rolin e gazetarisë së lirë, një garanci kjo në amandamentin e parë të Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara. Duhet theksuar se sipas ekspertëve ndërkombëtarë të medias, në vitet e fundit, liria e shtypit ka pësuar rënie të dukshme, anë e mbanë botës. Por ne na “shkon gjuha aty ku dhemb dhëmbi”, e që është liria e shtypit në Shqipërinë tonë. Jam dakort me të gjithë përshkrimin që i bën gjëndjes së mjerueshme të medias sot në Shqipëri, “të zhytur thellë në errësirën e anti-gazetarisë” — me ndonjë përjashtim aty këtu. Pasi të gjithë e dimë këtë situatë të shtypit atje, nuk dua të përsëris atë që dihet, botërisht, kryesisht nga vet shqiptarët, por që është pasqyruar edhe nga shumë organizata ndërkombëtare, përfshirë organizata perëndimore që luftojnë dhe mbrojnë lirinë e shtypit në mbarë botën. Prandaj preferoj të them dy tri fjalë se si do e doja unë shtypin dhe median shqiptare në përgjithsi. Natyrisht, se pikëspari do e doja median shqiptare në liri të plotë veprimi pas asnjë kufizim me ligj as me censura personale por në përputhje të plotë me standardet më të larta ndëkombëtare të lirisë dhe të drejtave të njeriut. Më kujtohet, kur kam filluar punën në Zërin e Amerikës në vitin 1974, drejtori i atij enti gazetaresk për Evropën, në paraqitjen e parë, më tha se roli i parë i

gazetarisë së lirë është, natyrisht, informues, por në të njëjtën kohë edhe edukues. Kjo thënje më ka mbetur në mendje gjithë jetën profesionale timen dhe është përforcuar nga të mëdhejt e Kombit shqiptar si At Gjergj Fishta dhe të tjerë, se si ata, në kohën e tyre, e kanë shikuar dhe përcaktuar rolin e një shtypi të lirë, me të cilin unë jam dakort, e që do ishte shumë mirë që të adaptohej nga gazetarët e sotëm shqiptarë kudo. Prandaj, nëse më lejohet – ndjesë se po del pak e gjatë përgjigja andaj kësaj pyetjeje, por besoj ia vlen. Pasi përemenda Fishtën, si shembull, se  “Me pendë do t’ia sjellin të mbarën dhe të mirën Atdheut” — shkrimtarin e gazetarin ai i ka konsideruar si edukatorë të Kombit shqiptar. Ndërsa shtypin e lirë si një armë të fortë që duhet përdorur mirë, pa e abuzuar, si katedër edukimi, është shprehur shkrimtari Arshi Pipa, ndër të tjerë të brezit të tij, duke folur për mendimet e Fishtës për lirinë e shtypit, ose mbi “rolin e fletoristëve”, gazetarve: “Gjithkush e di fuqinë e madhe që kanë fletoret në shpirtin e nji populli. Këto janë ato që shëndrisin mendjen e nji populli dhe drejtojnë mendjen e tij drejt përparimit dhe përmirësimit të jetës. Veç duhet që këto të jenë shkrue e rregullue mirë. Për ndryshe, në vend që me kenë faktor i përlindjes, ato do të ishin rrënimi i shpirtit të popullit”, ka cituar Pipa At Gjergj Fishtën mbi rolin e shtypit në një shoqëri, si ajo shqiptare.  Fishta besonte në rolin pozitiv të gazetarit dhe gazetave, si transmetues të ngjarjeve bashkohore, por edhe si vatra të atdhedashurisë dhe të kulturës, ndërsa e konsideronte pendën, edhe si armë mbrojtëse e idealit kombëtar, ndër të tjera. “Me armë kemi ruajtur ekzistencën tonë. Me pendë do t’ia sjellin të mbarën dhe të mirën Atdheut”, ka shkruar Fishta për rolin e shtypit të lirë dhe gazetarëve.  Ndërsa, studiuesi dhe njohësi i mirë i At Gjergj Fishtës dhe veprimtarisë së tij si poet e prozator, i ndjeri At Daniel Gjeçaj ka vlerësuar se prej njerzve të pendës Fishta priste shumë: “Mbi të gjitha, prej gazetarëve të lirë, Fishta priste moral në sjellje, guxim në punë, sinqeritet në veprim, dashuri në mision, vetmohim në shpërblim. Ata lypset të jenë mbrojtësit e së vërtetës dhe farkuesat e atij karakteri kombëtar fisnik e të shëndosh, të pathyeshëm e guximtar, por edhe njiherit të rysun, të disiplinuem, të ndieshëm, e të zellshëm për dije e për punë.”  Jam dakort me ty Gëzim se mediat kryesore në Shqipëri, por edhe më gjërë e kanë humbur misionin e tyre, si informues dhe edukues, Shqipëria dhe shqiptarët do ishin shumë më mirë sot nëse mediat shqiptare do punonin dhe vepronin sipas porosive dhe në frymën e të Gjergj Fishtës.  Ashtu si në kohën e tij, At Gjergj Fishta edhe sot do theksonte me forcë rolin e shtypit të lirë në formimin e gjithanshëm të Kombit shqiptar. Më thoni se si do ishte sot shqiptaria nëse media do të kishte kryer me përgjegjësi rolin e saj – të mbrojtësit të së vërtetës dhe farkues të karakterit kombëtar fisnik duke qenë në nivelin e detyrës së lartë të gazetarisë, të përcaktuar nga Gjergj Fishta, më shumë se një shekull më parë”?

‘Sa herë flitet për teatrin, në çdo ditë a çdo stinë, më del para syve të mendjes kjo foto e tim biri, Blendi Shahu.’ (Rexhep Shahu – Shkrimtar, Botues)

GM: Shembja e Teatrit Kombëtar në Shqipëri, që ndodhi në vitin 2020, shkaktoi një debat të madh publik, duke u konsideruar edhe si viktimë e korrupsionit. Teatri, një ndër ndërtimet më të njohura dhe me rëndësi historike për kulturën e Tiranës, u shemb nga autoritetet lokale dhe qendrore, konkretisht nga Erion Veliaj dhe Edi Rama. Akti i dhunshëm, i cili vë në dyshim edhe qytetarinë e Tiranës, ndodhi natën, rreth orës 4 të mëngjesit, me ndihmën e dhjetëra apo qindra policëve, të cilët, të urdhëruar, dhunuan edhe artistë dhe qytetarë. Si e shikoni këtë primitivizëm dhe a mendoni se autorët e këtij krimi, të paktën, duhej të shembeshin politikisht?

FSH: Me të thënë të drejtën, shembja e Teatrit Kombëtar në Tiranë në atë kohë, edhe për nga mënyra se si u bë gjatë natës dhe për nga mos reagimi nga shoqëria e gjërë, me përjashtim të ndonjë grupi të vogël artistësh e qytetarësh, më ka kujtuar shembjen nga talebanët të statujave të Budës në Afganistan, (2001), një akt që në atë kohë tmerroi botën e qytetëruar. Më vjen keq të them, megjithse e kam thenë shpesh, se shembja e Teatrit Kombëtar në Tiranë ishte vetëm një akt i vogël në serinë e një historie të dhunshme ndaj kulturës dhe identitetit historik shqiptar, një trashgimi komuniste e shkatërrimit të thesarit kulturor e shpirtëror të shqiptarëve. Ai akt terrorist, është në vazhdimsi të akteve barbare në trojet shqiptare që nga periudha osmane, por sidomos gjatë komunizmit, e deri në ditët e sotme. Si është e mundur një grup që kryen akte të tilla konsiderohet si një grup normal zyrtarësh aktualë?! Si është e mundur që kjo klasë politike e 35 viteve të kaluara konsiderohet normale, ndërkohë që deri më sot nuk ka dënuar, zyrtarisht, dhunën kulturore dhe historike të komunizmit, demët e mëdha ndaj letërsisë shqiptare të para komunizmit por edhe të letërsisë botërore. Pse të çuditemi për shembjen e Teatrit kur këta zyrtarë të shtetit e të qeverisë nuk riabilitojnë, zyrtarisht, (jo se kanë bërë gjë të keqe të shkretët) shkrimtarë, poetë, artistë e shumë e shumë intelektualë të fushave të dijes e të kulturës shqiptare që komunizmi i ka pushkatuar, i ka mënjanuar ose përjashtuar nga jeta kulturore e shekullit XXI. Ku është zemërimi popullor? Më fal, se nuk dua të minimizoj shembjen e Teatrit Kombëtar, por disa nga burrat e letërsisë, artit e kulturës së Kombit – të zhdukur nga komunizmi — janë shumë më të mëdhej se Teatri Kombëtar, si individë dhe me veprat e tyre, por që vazhdojnë edhe në “demokracinë” shqiptare sot, të trajtohen ashtu si nën komunizëm — të dënuar për jetë, se kështu i donte Enver Hoxha, të përjashtuar e të harruar përgjithmonë. Diktatura mund të jetë varrosur, sipas këngës popullore, por diktatorët nuk janë groposur. Ata vazhdojnë të shembin. Shikoni se ç’po ndodh sot, në përgjithsi, me trashëgiminë kulturore anë e mbanë Shqipërisë?!

Shembja talebane e Teatrit Kombëtar ishte një sulm ndaj trashëgimisë kulturore kombëtare që duhet dënuar, por duhet të shikohet si pjesë e një dënimi më të përgjithshëm të mbytjes së artit, kulturës dhe letërsisë, përfshirë periudhën e zezë komuniste. Nuk është për mua të them se ç’duhet bërë me autorët e këtyre krimeve kombëtare, pasi nuk kam të drejtë vote në Shqipëri, “nëse do duhej të shembeshin politikisht” ose jo. Fjalën e fundit për këtë duhej ta ketë drejtësia. Në një shoqëri normale duhej të pranoheshin krimet dhe për krime të tilla, të kërkohet falje. Unë nuk besoj se shqiptarët janë në gjëndje të reagojnë, të paktën kështu e kanë provuar, historikisht, ndaj këtij primitivizmi anti-kulturor. Për këtë që po them dua të përdor një citim që nuk më kujtohet autori, por që përputhet me rastin për të cilin flasim. Se kur vritet historia, kur vritet gjuha, kur vriten udhëheqsit politikë, kur vriten intelektualët, kur vriten udhëheqsit fetarë të një populli, atëherë, me atë popull i cili nuk ka më një histori të veten, mund të bëhet çfarë të duash. Shëmbja e Teatrit Kombëtar në Tiranë, që e provon këtë, është vetëm një shembull i vogël i një shkatërrimi më të madh të trashëgimisë kulturore kombëtare të shqiptarëve, gjatë shekujve, përfshirë dekadat e fundit – sidomos në periudhën e komunizmit, e deri në ditët e sotme.

GM: Një gazetar i njohur, deri dje ambasador, dikur shprehej: “Të bashkohen të gjitha qelbësirat për të mundur Berishën”. Edi Rama e bëri këtë realitet, duke mbushur Parlamentin me individë me rekorde kriminale – përfaqësuesit tanë! Nga ana tjetër, deputeti i PS-së, Eduard Shalsi, premtonte: “Ne nuk do të vjedhim në mënyrë kaq flagrante si këta”. Por realiteti tregon një dimension të ri të korrupsionit, ku rastet publike si inceneratorët, tenderat, pastrimi i parave, betonizimi dhe abuzimi me pasuritë publike flasin vetë. Në Shqipëri, ndërtimi i një kilometri rrugë kushton disa herë më shumë se në SHBA dhe dhjetë herë më shumë se në Kroaci. A e meriton Edi Rama të votohet sërish?

FSH: E përsëris edhe njëherë, nuk është për mua të them se kush e ke duhet të votohet në Shqipëri, me këtë rast ose në raste zgjedhjesh të tjera. Kjo është dhe duhet të jetë një e drejtë dhe përgjegjësi ekskluzive e votuesve shqiptarë me të drejtë vote – në zgjedhje të lira e demokratike e në përputhje me standardet ndërkombëtare të botës demokratike. Dihet botërisht tani se niveli i korrupsionit në Shqipëri është i lartë në të gjitha entet qeveritare e shtetërore të Shqipërisë – ndërkohë që vendi renditet ndër më të korruptuarit në Evropë dhe ndoshta në botë, së bashku me si-motrat vende ballkanike, Serbia, Bosna-Hercegovina e Turqia, ndër të tjera. Dihet se korrupsioni është vetëm një prej problemeve të shumta me të cilat përballet shoqëria shqiptare, por të cilat rrënjët i kanë në korrupsion, e që janë papunësia, imigrimi masiv, shërbimi shëndetsor, siguria dhe arsimi, ndër të tjera. Për t’iu përgjigjur pyetjes tënde i dashur Gëzim, shqiptarët kanë mjaft arsye për të pyetur veten nëse qeveria e Edi Ramës meriton të votohet rishtas, ose të votojnë rotacionin duke i dhenë besimin e qeverisë së ardhshme opozitës së tanishme, Partisë Demokratike dhe aleatëve të saj në zgjedhjet e 11 Majit. Mund të them vetëm se nga këndveshtrimi im, si një shqiptaro-amerikan që ia do të mirën atij vendi dhe Kombit shqiptar – ka ardhur koha që shqiptarët të zgjohen dhe të veprojnë urgjentisht për t’i thenë mjaft kësaj politike shkatërruese dhe minuese të interesave kombëtare. Në krye të listës, natyrisht, t’i jepet fund korrupsionit zyrtar i pranishëm në të gjitha nivelet qeveritare, sipas organizatave të ndryshme ndërkombëtare. Korrupsioni, sipas ekspertëve, nuk është një fenomen i vetëm që vepron në një “vakuum” të jetës shoqërore i ndarë nga sfidat e tjera me të cilat përballet një vend me korrupsion të lartë, siç është Shqipëria. Ata pretendojnë se korrupsioni masiv është i lidhur drejtpërdrejt me kufizime të ndryshme të të drejtave bazë të njeriut dhe me sulme kundër hapësirës civile. Dhe më keq, korrupsioni tenton të luftojë liritë bazë dhe si rrejdhim, kjo situatë e krijuar kërcënon më në fund sigurinë, stabilitetin shoqëror e politik, por mbi të gjitha rrezikon demokracinë dhe të drejtat kryesore bazë të njeriut. Prandaj, si rrjedhojë, unë besoj se votuesit shqiptarë kanë mjaft arsye që me 11 Maj të shkojnë në votime dhe të hedhin votën e tyre për kandidatët ose partitë që secili prej tyre, me ndërgjegjen më të lartë qytetare, mendon se mund të zgjidhi problemet aktuale të Shqipërisë, sidomos, korrupsionin zyrtar, që në mendimin tim është nëna e të gjitha të zezave të tjera në shoqërinë shqiptare, por jo vetëm. Pyetjes tuaj: A e meriton Edi Rama të votohet sërish? — votuesi shqiptar duhet të përgjigjet me një pyetje të veten: A jam sot më mirë se ç’isha para tre mandateve të Kryeministrit Rama? Por pyetja më me rëndësi për të gjithë shqiptarët është: A është Shqipëria sot më mirë se ç’ishte para ardhjes në pushtet të Partisë Socialiste, me në krye Edi Ramën? Varësisht përgjigjes së shqiptarëve ndaj kësaj pyetjeje le të votojnë me ndërgjegjen më të lartë morale dhe politike për të mirën e vetes, të familjes së tyre dhe Shqipërisë.

GM: Nuk besoj se ka ndonjë qytetar mendjekthjellët që është kundër arrestimit, gjykimit dhe dënimit të individëve që kanë vjedhur ose krijuar pasuri të paligjshme. Megjithatë, arrestimi i ish-presidentit Ilir Meta dhe mënyra se si u realizua ky arrest ngre pyetje dhe shqetësime për shtetin që kemi ndërtuar. A është ky akt një shenjë e shpellarizimit të institucioneve tona?

FSH: Siç thashë edhe më lart, korrupsioni është nëna e të gjitha të zezave dhe si i tillë korrupsioni në Shqipëri, konsiderohet se ka prekur më së shumti sistemin e drejtësisë dhe gjykatat në atë vend. 81% e shqiptarëve, sipas Transparency International mendojnë se sistemi i  drejtësisë është i korruptuar. Jam dakort me ty se arrestimi i ish-presidentit Meta – për mënyrën se si u bë, nuk ishte i denjë për një vend që e quan veten demokratik, ndërsa njollosë reputacionin e Shqipërisë si një vend anëtar i NATO-s dhe kandidat për antare e Bashkimit Evropian. Pa marrë parasysh se cilat janë akuzat ndaj Z. Meta, arrestimi i tij, para botës së qytetëruar, u duk si një rrëmbim me forcë i një hajduti, një veprim i paparë arrestimi ndaj një antari të opozitës politike, në Evropën demokratike.

GM: Protesta e dhunshme e 21 janarit 2011 u zhvillua pas publikimit të një videoje, ku Ilir Meta, në atë kohë zëvendëskryeministër, shihej duke diskutuar për korrupsion dhe afera të dyshimta. Gjatë asaj proteste u vranë katër qytetarë të pafajshëm. Më vonë, Rama bëri koalicion me Metën, i cili u bë Kryetar i Kuvendit. “Shpërblimi” i Ramës ndaj Metës nuk ndaloi derisa ky i fundit u bë President. Ky është një nga rastet më tragjike, ku politika e shfaq hapur imoralitetin e saj. Cili është këndvështrimi juaj?

FSH: Shiko, kur flitet për imoralitet as politika shqiptare nuk dallon shumë nga politikat në çdo vend tjetër të botës. Në Shqipëri mund të jetë e një niveli shumë më të lartë se në disa vende të tjera, Por “Në politikë nuk ka moral, ka vetëm dobi e përfitim, gjëra që lehtëson politika”, ka thenë Lenini. Ndërsa për Machiavellin, “Politika nuk ka asnjë lidhje me moralin”. Ndërsa ish-Presidenti amerikan Ronald Reagan ka thenë të kundërtën: “Morali e politika janë të pandara nga njëra tjetra… Ndërkohë që baza e moralit është feja, atëherë feja dhe politika, domosdoshmërisht, janë të ndërlidhura me njëra tjetrën…”. Reagan ka thënë gjithashtu se nuk ka zgjidhje të lehta kur vjen puna tek morali e politika, por, ata që i bashkohen politikës duhet të kenë kurajon morale për të bërë më të mirën që mundën në politikë. Ndërkaq, ish-Kryeministrja britanike Margaret Thatcher citohet të ketë thenë se i kishte “hyrë politikës për arsye të konfliktit midis të mirës dhe të keqës, në këtë botë, duke besuar se më në fund, e mira do të triumfojë”. Fatkeqsisht, për shqiptarët, politikanët e tyre, kryesisht, kanë zgjedhur t’i futen politikës pa moral, bazuar në interpretimet e Leninit dhe të Machiavellit — për dobi e përfitim — dhe jo me idenë se, “morali dhe politika” duhet të jenë të pandara, ashtuqë e mira të triumfojë mbi të keqën.  Përgjithësisht, fjala politikë, kudo në botë, konsiderohet si një fjalë e ndyrë dhe një profesion i padëshirueshëm (përveç në Shqipëri ndoshta) por nuk duhet të jetë kështu. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për politikanët shqiptarë të gjitha ngjyrave.  Historikisht, mungesa e moralit në politikë çon jo vetëm drejt korrupsionit në nivelet më të larta politike – që vlersoj se është shqetsimi kryesor i pyetjes tënde — por edhe shkakton konflikt, dhunë e deri në shpërthim konfliktesh fizike dhe politike. Në një atmosferë për të cilën kemi qenë e jemi dëshmitarë gjatë regjimit barbar të diktaturës komuniste, por edhe në tre dekadat e tranzicionit “post-komunist”, në Shqipëri. Zhvillimet politike dhe marrëdhëniet ndërpartiake, përfshirë konfliktet midis tyre, vetëm pasqyrojnë një mungesë të thellë të moralit në politikë, gjë që ka rezultuar në një atmosferë politike të dobët e cila vetëm promovon korrupsionin dhe pandëshkueshmërinë e krimit.

GM: A mund të shihet mbyllja e Agon Channel (2013-2015) si një akt politik për censurimin e medias së pavarur, duke marrë parasysh vendimin e Gjykatës Ndërkombëtare të Arbitrazhit, e cila detyron Shqipërinë të dëmshpërblejë Francesco Becchettin me 110 milionë euro, akuzat për presion ndaj gazetarëve nga Erion Veliaj dhe deklaratat e kryeministrit Edi Rama për financimin e dyshimtë të këtij televizioni dhe lidhjet e tij me aktivitete kriminale ekonomike?

FSH: Kam dëgjuar për këtë rast, por nuk jam në dijeni të informacionit të sakt dhe hollësive në lidhje me këtë çeshtje, prandaj hezitoj të komentoj për këtë rast. Por më duket se edhe ky rast ishte në vazhdën e masave të njëpasnjëshme të fushatës së qeverisë së Kryeministrit Rama, gjatë tre mandateve të tija, kundër lirisë së shtypit dhe medias shqiptare, në përgjithësi. Liria e shtypit ka qenë dhe mbetet një subjekt i rëndësishëm për tu trajtuar, sidomos, për një shoqëri si Shqipëria, ku liria e shtypit as liritë demokratike në përgjithsi, nuk kanë një histori për të cilën politikanët e të gjitha ngjyrave mund të ndihen krenarë. Shpesh e kam thenë se liria e shtypit, ka qenë dhe mbetet edhe sot e kësaj dite një ferrë në sy të politikanëve shqiptarë, pa dallim, që nga diktatura komuniste e deri në ditët e sotme. 35 vjetë tranzicioni post-komunist politikanët shqiptarë nuk e kuptojnë ende idenë e lirisë së shtypit si një e drejtë themelore dhe gur-themel i demokracisë së vërtetë. Thjesht, Shqipëria dhe shqiptarët nuk kanë një periudhë historie me përvojë të lirisë së shtypit, për të cilën mund të jenë krenarë. Kryeministri aktual i është referuar, vazhdimisht, medias shqiptare si një “kënetë mediatike”. Natyrisht, se sulmet kundër lirisë së medias janë politike për nga natyra dhe besoj se edhe mbyllja e Agon Channel-it, të cilit ju i referoheni specifikisht, duhet të ketë qenë pjesë e asaj frike që pushtetarët shqiptarë kanë ndaj një enti vërtetë të lirë mediatik, opozitar. Gjatë viteve të tranzicionit politik në Shqipëri, nuk besoj të ketë pasur kritika e sulme ndaj ndonjë veprimtarie politike a shoqërore, sa ç’ka pasur kundër lirisë së shtypit (medias) dhe fjalës së lirë. Sa janë përpjekjet dhe masat ligjore që janë ndërmarrë gjatë viteve për të penguar, kufizuar dhe mbyllur gojën shtypit dhe mediave në përgjithsi, në vend që të mbrohet, të kultivohet dhe të zbatohet liria e fjalës, si një prej lirive bazë e të drejtave universale të njeriut.  Prandaj edhe mbyllja e Agon Channel (2013-2015) nuk më duket asgjë tjetër veçse një akt politik për censurimin e medias së pavarur në Shqipëri. Një grabitje, e paligjshme, siç bënte dikur regjimi komunist kur merrte me forcë pronat e shqiptarëve dhe i shtëtëzonte për qëllime të veta. Ashtu edhe ky veprim është i njëjtë në thelb — megjithse në një fushë tjetër, fushën e lirisë së fjalës duke i mbyllur gojën shtypit të lirë.

GM: Këtë pyetje e ndryshova, sepse në kohën kur e kisha përgatitur, nuk kishte ndodhur ende zhvillimi pozitiv: arrestimi dhe burgosja e Erion Veliajt. Nuk kanë munguar fyerjet dhe kërcënimet nga Veliaj, nga burgu, siç nuk kanë munguar as nga prijësi i opozitës dhe kryeministri, të cilët respektivisht kërcënuan me mbylljen e SPAK-ut dhe “dalje nga shinat kushtetuese”! Si e vlerësoni ju punën e Strukturës së Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK)?

FSH: Në lidhje me këtë pyetje, nuk dëshiroj të komentoj raste të veçanta – as indidvidësh as të tjera – sidomos ato që janë në proces e sipër hetimesh ose gjykimi. Por dua të them se unë shpesh kam shfaq rezervime, publikisht, në shkrimet e mia modeste gjatë viteve të kaluara ndaj mënyrës së veprimit dhe të seleksionimit të zyrtarëve që punojnë në atë ent, që disa prej tyre ishin shpallur “kampion të drejtësisë” – ish-prokuror të komunizmit – çfarë talllje me drejtësinë dhe me shqiptarët. Unë kam qenë dhe vazhdoj të jem kritik, jo për ekzistencën e Strukturës së Posaçme kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK), sepse një ent si ky duhej si i domosdoshëm në Shqipëri, por për mënyrën se si ka vepruar në të kaluarën dhe për përzgjedhjen e disa prej zyrtarëve të këtij enti – sidomos ata me një të kaluar të dyshimtë, si prokuror ose gjykatës nën regjimin komunist të Enver Hoxhës. Kjo është një çeshtje kredibiliteti. Thuhet se Shqipëria ka më shumë prokurorë e gjykatës se çdo vend tjetër ish-komunist në Europën Lindore dhe Qendrore, me edukatë dhe përvojë në “drejtësinë e popullit”, të “diktaturës kushtetuese” të komunizmit enverist. Disa të tillë përfunduan në SPAK, për fat të keq me mbështetjen e Ambasadës së Shteteve të Bashkuara në Tiranë. Me premtimin se Shtetet e Bashkuara do të qëndrojnë krah SPAK-ut në përpjekjet për të ndryshuar kulturën e ngulitur të korrupsionit dhe të pa ndëshkueshmërisë së krimit të lidhur me korrupsionin në Shqipëri. Unë e di se reforma në drejtësi, sidomos në Shqipëri, nuk është e lehtë, as e shpejtë, por si taksapagues amerikan kam qenë dhe jam i shqetësuar se disa prej të cilëve sot pritet të realizohet reforma në drejtësi me fondet amerikane dhe evropiane, të pakën deri tani, janë pikërisht të njëjtit që me dekada kanë penguar zhvillimin e reformës në drejtësi në Shqipëri dhe disa që kanë punuar në ish-regjimin komunist. Sidomos në një shoqëri si Shqipëria e cila ç’prej themelimit të saj nuk ka parë kurrë drejtësi, e sidomos për pothuaj gjysëm shekulli komunizëm, të gjithë jemi të vetdijshëm se drejtësia, liria dhe barazia janë faktorë të rëndësishëm që një shoqëri të shkojë përpara. Pyetja është se si të arrihet ky qëllim. Me SPAK ose pa SPAK, unë nuk besoj se përfaqësues të “gardës së vjetër” të “drejtësisë popullore” të diktaturës komuniste, mund të sjellin reformën në drejtësi, paqën dhe pajtimin në Shqipëri.

Prandaj nuk besoj se janë nostalgjikët e atij sistemi kriminal, qofshin ata në politikë ose në sistemin juridik, që mund të bejnë ndryshimin e madh në këtë fushë. Në Amerikë përdoret fraza: “Drejtësia e vonuar është drejtësi e mohuar”. Ky ka qenë mendimi im për SPAK- dhe për drejtësinë shqiptare të këtyre 35-viteve, në përgjithsi dhe i tillë mbetet edhe sot.

GM: Le të humbasim për një moment në një ëndërr të bukur dhe të imagjinojmë se individi Edi Rama nuk është i korruptuar. Zgjimi në realitet do të ishte tepër i trishtueshëm, sepse ai është i rrethuar nga një numër i madh të korruptuarish, nga punonjës të thjeshtë deri te deputetët, kryetarët e bashkive dhe ministrat. Po flas vetëm për faktet publike: të akuzuar, hetuar dhe dënuar. Duke thënë këtë, duket se Rama është i preferuari i popullit, pasi protesta jo-politike nuk ekziston në Shqipëri. Në rastin më të mirë, ai nuk mbron paratë e qytetarëve – qindra miliona euro, apo edhe miliarda. Çfarë mendoni se duhet të ndodhë që qytetarët jo-partiakë të protestojnë kundër vjedhjes që u bëhet? Dhe cili mendoni se është niveli i qytetarisë në Shqipëri?

FSH: Shqipëria është një rast unik në këtë aspekt. Po, shqiptarët kanë qytetërim e kanë kulturë, por protesta ndaj qeverisjes së keqe, korrupsionit e vjedhjeve, nuk më duket të jetë një prej tyre. Unë besoj në fuqinë e të pafuqishëmve, siç është shprehur dikur Vaclav Havel, por edhe në protestën si një e drejtë civile dhe një forcë morale për të detyruar bërjen e ndryshimeve në shoqëri.  Jo se shqiptarët nuk kanë protestuar: duhet të kujtojmë protestën e madhe me rastin e shembjes së monumentit të Enver Hoxhës, protestat e tjera të stutentëve në ato vite dhe ato në Shkodër e gjetiu pas shembjes së Murit të Berlinit. Edhe vitet e fundit ka patur protesta të vogëla, nga studentët, nga pedagogët ose edhe ato të organizuara nga Partia Demokratike në opozitë, e që kanë zgjatur jo më shumë se 2-3 orë. Por këto “protesta” nuk kanë mjaftuar për të tërhequr vëmendjen e pushtetit në Tiranë. Protestat e qytetarëve shqiptarë duken si lojë fëmijsh në krahasim me protestat e qytetarëve në Evropën Perëndimore dhe në Shtetet e Bashkuara, ku protestat shpeshherë kanë shkundur sistemin deri në themel dhe kanë realizuar plotësimin e kërkesave të protestuesve, nganjëherë edhe duke detyruar ndryshimin e sistemit politik. Protestat e Martin Luther Kingut për të drejtat e afrikano-amerikanëve në Amerikë shekullin e kaluar, ishin të një natyre biblike dhe reflektuese dhe shembull edhe për situatën aktuale kudo në botë, pa përjashtuar as Shqipërinë. Në protestat e tija, Martin Luther King fliste për vlera morale dhe njerëzore, por dhe për të drejta universale të përbashkëta, për çdo individ dhe për të gjithë popujt kudo, pa marrë parasysh, politikën, racën, fenë ose origjinën etnike të njerzëve. Ndër shqiptarë, dëgjohet shpesh fraza “koha do e bëjë të vetën”, kur është fjala për ndryshime rrënjësore në shoqëri. Por koha, as demokracia nuk presin pafund për zgjidhjen e problemeve të cilës do qoftë shoqëri, është shprehur Dr. Martin Luther Kingu në një prej fjalimeve të tija në mars të vitit 1968. Edhe në Shqipëri, kam dëgjuar zëra që thonë se, po probleme kemi mjaft, por me kohë do shërohen plagët dhe të gjitha problemet e shoqërisë do zgjidhen.

Koha ka thenë Martin Luther King “Është një mit, e ky mit është se koha është neutrale, se ajo mund të përdoret për qëllime konstruktive, por edhe për qëllime shkatërruese.” Justifikimin, se koha do i shërojë të gjitha problemet — forcat e errëta, ka theksuar ai, e kanë përdorur më efektivisht, se forcat e vullnetit të mirë. Koha do ta tregojë, ka thënë ai se, “Do të duhet që ky brez, eventualisht, të pendohet për të bëmat e forcave të errëta – dhe jo vetëm për fjalët dhe veprat e dhunës së tyre – por edhe për heshtjen e tmershme dhe për qëndrimet indiferente të njerëzve vullnet mirë, të cilët rrinë duarkryq”, përballë problemeve me të cilat ballafaqohet shoqëria. Pa punë të rëndë dhe pa përpjekje të vazhdueshme nga njerëzit e vullnetit të mirë, koha në vetvete, bëhet aleate e ngushtë e forcave primitive të stagnimit shoqëror, politik dhe ekonomik, është shprehur Kingu. Duke shtuar se koha për të vepruar është tani që të jemi bashkëpunëtorë të kohës duke qenë të vetëdijshëm se koha është, gjithmonë, e përshtatshme për të bërë mirë, për të bërë atë që duhet bërë — për të mirën e përbashkët. Mungesa e protestave ndaj së keqës së kaluar dhe kësaj aktuale nga qytetarët shqiptarë mund të jetë edhe një krizë ndërgjegjeje jo vetëm politike, por edhe morale se pse shqiptarët të cilët jo vetëm që nuk i shikojnë protestat si një mjet i dobishëm për bërjen e ndryshimeve, por në vend të kësaj preferojnë të presin me durim “kohën” si aleate të tyre dhe jo të angazhohen në protesta, për zgjidhjen e problemeve madhore me të cilat përballet vendi dhe Kombi. Prandaj, qytetarët jo-partiakë shqiptarë, por jo vetëm duhet të jenë të vetdijshëm se koha është gjithmonë e përshtatshme për të protestuar kundër vjedhjes, keq-qeverisjes, padrejtësisë e korrupsionit, për ndryshe, “koha” shumë kollaj bëhet aleate e ngushtë dhe e përhershme e forcave primitive të stagnimit shoqëror, politik dhe ekonomik të një vendi.

GM: Dashuria e Partisë Komuniste, më pas e Partisë së Punës dhe sot e Partisë Socialiste ndaj Serbisë është një romancë pothuajse shekullore! Nga diktatori Enver Hoxha te Fatos Nano dhe Edi Rama. Ky i fundit, ashtu si i pari, gjithnjë ka qenë dhe është më pranë Serbisë së serbëve sesa Kosovës së shqiptarëve. Si e shpjegoni qëndrimin e liderëve të saj, nga Enver Hoxha te Edi Rama, ndaj Beogradit?

FSH: I nderuar, për mua është e vështirë ta kuptoj, prandaj është e pamundur ta shpjegoj. Nuk preferoj të komentoj për këtë fenomen tragjik kombëtar, prej një shekulli ose më shumë, sepse do duhej të përdorja një fjalor e një gjuhë që nuk është në natyrën time. Unë nuk e di se nga vijnë këta njerëz, interesat e kujt përfaqësojnë në marrëdhëniet e tyre të ngushta me Beogradin — në kurriz të interesave dhe të drejtave historike kombëtare dhe çka mendojnë se cilat janë të mirat që mund të vijnë nga Beogradi e Moska përsa u përket interesat kombëtare të shqiptarëve sot dhe në të ardhmen. Uroj që pyetjes tënde i dashur Gëzim t’i përgjigjen, eventualisht, historianët e vërtetë të Kombit me hapjen e arkivave, me kohë. Ndoshta ka ardhur koha që shqiptarët kudo qofshin të kërkojnë shpjegime për qëndrimet e këtyre liderve shqiptarë dhe për marrëdhëniet e tyre me Serbinë

GM: Cili do të ishte mesazhi juaj kryesor për shqiptarët që jetojnë në Shqipëri, duke pasur parasysh sfidat dhe mundësitë e vendit sot? Çfarë do t’u këshillonit në lidhje me të ardhmen e tyre dhe rolin e tyre në zhvillimin e shoqërisë?

FSH: Është një thënie anglisht: “This is the time for e few good men to come to the aid of their country”. Që pak a shumë do të thotë, kjo është koha për disa njerëz të mirë/vullnet mirë, që e duan Atdheun, t’i vijnë në ndihmë vendit të vet. Kjo është koha e përshtatshme dhe e duhur edhe  për Shqipërinë dhe për shqiptarët.  Në qoftë se njeriu nuk ka punë as të ardhura, ai nga ana tjetër nuk ka as jetë, as liri, as perspektivë dhe as mundësinë për të qenë i kënaqur në këtë jetë, është një shprehje tjetër e M. Kingut. Protesta me këmbë e shqiptarëve, duke u larguar nga trojet shqiptare, drejtë emigrimit, nuk është një zgjidhje. Për të shpëtuar veten, familjet e tyre dhe Kombin, shqiptarët duhet të angazhohen në veprime më dramatike, qoftë edhe me protesta, për t’u kujtuar politikanëve të vet, të gjitha ngjyrave e të gjitha partive, ndryshimet e mëdha që ekzistojnë midis premtimeve të bëra gjatë viteve dhe mosrealizimit të premtimeve të dhëna. Për ta bërë të padukshmen të dukshme! Ndërkohë që asgjë nuk do të realizohet drejt zgjidhjes së problemeve me të cilat përballet shoqëria sot, në qoftë se njerëzit vullnetmirë, rrinë duarkryq, përball problemeve madhore ekzistenciale të Kombit, me shpresën se koha, eventualisht, “do e bëjë të vetën”, do t’i zgjidhë problemet. Duke ndjenjur duarkryq, koha bëhet aleate e ngushtë e forcave primitive të stagnimit shoqëror, politik dhe ekonomik, ka thenë Matin L King. Ndërsa unë kam vazhduar të paralajmëroj, me vite tani, se “Demokracia nuk pret”! Shqipëria mbetet, gjithnjë “pjesërisht e lirë”, 35-vite pas shembjes së komunizmit zyrtar.