Nga promovimi i librit me poezi, “Terrinë mallëngjimi” të krijuesit nga Gjakova, Tahir Bezhani, në Qendrën Kombëtare të Kulturës dhe Arteve “Nacional” në Tiranë

Në bashkëpunim me Qendrën Kombëtare të Kulturës dhe Arteve “Nacional” në Tiranë, Klubin e Shkrimtarëve “Gjon N. Kazazi” të Gjakovës dhe të Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve Tropojë, dje(13 prill 2019), në ambientet e Qendrës Kombëtare të Kulturës dhe Arteve “Nacional” në Tiranë, u bë promovimi i librit me poezi, “Terrinë mallëngjimi” i krijuesit gjakovar, Tahir Bezhani. Në këtë manifestim letrar dhe kulturor me peshë të veçantë, të cilin e udhëhoqi, krijuesi dhe i pari i gazetës “Nacional”, Mujë Buçpapaj, morën pjesë shumë krijues nga Tirana, Gjakova, Bajram Curri, Peja, Lezha, Klina, Durrësi dhe vende të tjera por edhe shumë dashamirë të fjalës së shkruar. Dhe vërtet, mund të thuhet se ishte një festë letrare, që duke pasur parasysh hartën gjeografike prej nga vinin krijuesit, e kishte edhe një mesazhin se sërish, gradualisht ka filluar afirmimi dhe bashkëpunimi i ndërsjellë letrar dhe kulturor kombëtar, i cili padyshim se ndikon në afirmimin e vlerave krijuese gjithëkombëtare e jo parciale. Kjo shtrirje, që tani është shumë domethënëse në mes të Gjakovës, Bajram Currit, Tiranës, por edhe të disa qendrave të tjera, reflekton nevojën për angazhim më këmbëngulës që krijimtaria letrare të afirmohet dhe të bëhet hallkë e bashkëpunimit gjithandej trojeve shqiptare.

Krijues të shumtë përcjellin çdo fjalë e çdo varg poezie

Në promovimin e librit, “Terrinë mallëngjimi”, përkitazi me vlerat letrare dhe poetike, të librit por edhe të krijimtarisë letrare të Tahir Bezhanit, folën shumë krijues.

Krijuesi dhe studiuesi, Mujë Buçpapaj, duke i bërë një analizë përmbajtjesore librit të T. Bezhani, ai, në mes tjerash tha se: “…Edhe pse jeton në liri, shumë pikëpyetje për të ardhmen i kanë mbetur pa

përgjigje. Si për shembull tek poezia: “Më vjen të qaj”. Bezhani, me koleksionin e poezive sociale në këtë libër, demonstron fuqinë e tij të vëzhgimit dhe shpesh të imagjinatës, si një karakteristikë e krijimtarisë së këtij autori, e vargut të tij thellësisht të ndjeshëm, të freskët dhe të larmishëm, mendoj duke tejkaluar edhe aftësitë e tij poetike.

Libri “Terrinë mallëngjimi”, mendoj se shënon një pjekuri në karrierën poetike të Tahir Bezhanit.

Deri në këtë libër, ajo metafizika e errësirës së Bezhanit, është mjaft e komplikuar, sido që në zëmrën e tij, imazhi poetik mbart një lloj filozofie shpirtërore që kërkon e ngre pyetje themelore rreth asaj se çfarë është realiteti dhe perse ekziston jeta njerëzore?”, ka thënë në mes tjerash, Mujë Nuçpapaj.

POEZIA SI MALL DHE MADHËSHTI KRIJUESE…

Ndërsa, shkrimtari dhe publicisti, Sejdi BERISHA, duke e konsideruar vargun e Tahir Bezhanit si, “si mall dhe madhështi krijuese”, vë në spikamë se, “Poeti, Tahir Bezhani, e do dhe e respekton shumë edhe vendlindjen, edhe Malësinë e Gjakovës, edhe Gjakovën, edhe çdo cep toke shqiptare. Andaj, vargjet dhe këndimin, të cilat, poeti në asnjë moment nuk i vë në pranga të vargëzimit të zorshëm, në vijim sikur hapin krahë gjithkah me frymën e dëlirtë të poetit: “Mos e mbyllni derën e kullës/As dritaret, leni pakëz të hapura/Mos u vini ngujore mbrapa/Ani se/ mund të ketë erëra, vetëtimë, bubullimë/…Sado vonë/Unë do vi nën strehën time…”!

Fortë tingëllon pesha e vargut, fjala e thënë

Këtu vërejmë se autori krijon miqësi me vargun për t’i japë sa më shumë peshë thellësisë së mendjes dhe madhështisë së mesazhit.

Sa e fortë është tingëllima e këtij vargëzimi, e cila reflekton rrugëtimin historik por edhe qëndresën dhe mbijetesën. Kurse, historia, sikur është pikë e dobët e poetit. Ai, kudo që ka shkuar, ka shkruar e kënduar, për Lezhën, për Krujën, për Gjakovën e Shkodrën, për Tiranën, e shumë e shumë qytete, vise e vende të tjera, që edhe tash nxjerrin flakë historie. Vargjet nga poezia “Një natë në Lezhë”, ndoshta pikërisht është ai mllefi i përhershëm jo vetëm i këtij krijuesi, për fatin e atdheut: “Në kala dritat rrinë ndezur/Më bëhet se Gjergji ishte kthyer/Burrave u fliste në Kuvend/Ashpër çonte zërin:”Pse Shqipëria nuk është një vend/E shpata dridhet në gozhdë varur”!

Nuk shpëton rasti për ndonjë foto për kujtim

Ndërsa, nganjëherë, kur poeti merret me vetveten, megjithatë, e kaplon mërzia dhe mallëngjimi, gjë e cila tregon se Tahir Bezhani, ndijimin, jo vetëm se e ka pjesë të rrugëtimit, por edhe e ka si një shok i cili e ngushëllon kur ndjehet më së ngushti. Edhe kjo karakteristikë e bën të ngrohtë vargun e këtij krijuesi: “Në këtë Pra, reale, e natyrshme, e fuqishme dhe e sinqertë, edhe pse krijuesi nganjëherë veten e sheh në një rrugëtim, herë të bukur e herë të furishëm e të shpejtë, e herë të mbështjellë edhe me ankth, edhe pse, ai në asnjë moment nuk i frikësohet kësaj pjese të jetës. E në situata të tilla, vendlindja shpeshherë i sillet rreth dhe i ngujohet në mendje duke ia shpalosur shumë faqe kujtimi, që janë padyshim ëmbëlsirë kënaqësie mbase edhe përmallimi: “Frynë një erë e nxehtë malli/Vjen vrullshëm nga vendlindja/Nuk them se ishte e valë/Më solli syve lotin e zjarrtë/…Shihja vendlindjen bukuri e rrallë/Dola në Pupçe, livadh me lule/Shikova Shkozën e madhe/Mbi kroin bënte hije…”!

Pas promovimit, edhe një kujtim në lulishten e “Nacional”

Përkitazi me vlerat krijuese dhe poetike të Tahir Bezhanit, në një analizë të gjatë, i vuri në spikamë thesarin dhe mesazhin e vargut poetik të tij, krijuesi dhe analisti nga Tirana, Qazim Shehu. Ai si gjithëherë, me respektin më të madh krijues dhe profesional, nuk lë asnjë karakteristikë por edhe asnjë veçori, që librit i jep peshë, që krijimtarinë letrare të T. Bezhanit e stolis me vlerat dhe me zjarrminë poetike, që lexuesin gjithnjë e bënë për vete.pus kohe të nxirë/Më vjen të qaj/Nuk di pse ngacmohem/Kaq në thellësi…/Lotët rrëshqasin/Të nxehtë/Në vetminë time”!

Ndërsa, në këtë manifestim letrar, mbresat e tyre përkitazi me librin e T. Bezhanit, “Terrinë mallëngjimi” i shprehen edhe, Prof. Dr. Ilia Larti, Prof. Anton Paplekaj, Shpend Topallaj, Ilir Zhiti dhe Dona Qose. Mendimet e tyre i dhanë peshë edhe më të madhe librit dhe manifestimit letrar.

Zgjerimi i bashkëpunimit letrar dhe kulturor, si nevojë dhe domosdo, është pjesë e punës dhe e angazhimit të krijuesve jo vetëm letrarë. Andaj, duke e përshëndetur këtë ngjarje letrare, kryetari i Klubit letrar “Gjon N. Kazazi” nga Gjakova, krijuesi i devotshëm, Muharrem Kurti, vuri në dukje se bashkëpunimi letrar, i cili ka filluar këtu e një decenie më parë në mes Gjakovës dhe Bajram Currit, ka ndikuar që kjo formë të bëhet pjesë cilësore e punës së shkrimtarëve dhe të asociacioneve letrare, siç është tani edhe me Tiranën, respektivisht me Qendrën Kombëtare të Kulturës dhe Artit “Nacional” dhe me gazetën “Nacional”. E që të gjitha këto, kanë reflektuar që edhe ecuritë krijuese letrare që kultivohen që janë kultivuar këtu e pesëdhjetë e pesë vite përmes Mitingut të Poezisë në Gjakovë e në dhjetë vitet e fundit, edhe në bashkëpunim me Tropojën, sërish të marrin formën e themeltë por edhe të re për afirmimin dhe të këmbimit të përvojave krijuese poetike jo vetëm përbrenda trojeve shqiptare.

Edhe piktori dhe krijuesi i mirënjohur nga komuna e Klinës, Idriz Berisha, duke përshëndetur këtë ngjarje letrare në emër të krijuesve letrarë nga Klina, tha se në këtë formë, jo vetëm se i bashkojmë dhe i forcojmë përvojat krijuese, por edhe i ngrijmë vlerat dhe cilësitë krijuese.

Në fund të promovimit të librit, “Terrinë Mallëngjimi” të Tahir Bezhanit, Mujë Buçpapaj, këtij krijuesi gjakovar ia dorëzoi Çmimin Vjetor të Gazetës Letrare “Nacional” për Vepër Jetësore.

Ndërkaq, Tahir Bezhani, u falënderua për këtë çmim, i cili është nder dhe krenari që do të ndikojë edhe në punën time të mëtejme.

Libri “Elitat e mohuara”, me një titull që të grish e të trishton, libri i shkrimtares dhe studiueses, Vilhelme Vranari Haxhiraj (Vivra), është një prurje e re, me mjaft interes, për letërsinë apo historinë tonë, jo vetëm  si art dhe shkencë, po njëkohësisht është mjaft i dobishëm më shumë për lexuesin dhe studiuesin shqiptar të të gjitha moshave.
E them këtë, pasi përmbajtja me 90 “heronjtë” e saj, është vetë historia jonë, e endur, e qëndisur, e gjakosur dhe e përflakur ndër shekuj. Një thënie nga të diturit e moçëm, na mëson: “Historinë e bëjnë njerëzit. Janë ata që, me forcën e mendjes, vihen në krye dhe shkëlqejnë mbi të tjerët”. Janë pikërisht këta, që formojnë elitën, si gur të çmuar në kurorën e artë mbretërore, në krye të  kombit. Pa shumë fjalë, dijetari Viktor Hygo, na përcjellë një mendim të artë: “Madhështia e një populli nuk matet nga numri i banorëve, ashtu si madhështia e një njeriu, nuk matet nga gjatësia e shtatit”.
Hartimi i këtij libri, që unë e quaj një “Enciklopedi të elitës shqiptare”, besoj se ka vazhduar gjatë, duhet thënë disa vjet punë, përsiatje, lexime, shënime dhe kujdes, për t’i mbledhur e përzgjedhur me fanatizëm. Vetëm kështu jeta, veprimtaria dhe vlerat e elitës sonë do të dalin në dritë sa më të plota. Secili në kohën e vet, ka qënë pjesë e shoqërisë dhe e rrethanave, ndaj bënë histori dhe mbetën në histori, si figura të admirueshme, disa edhe si legjenda që nderojnë e frymëzojnë mbarë kombin.
Pikërisht këtu shkëlqen mendja dhe pena e Vilhelme Vranarit (Vivrës), si studiuese, duke vënë në dukje dukurinë e mbrapsht, të kohëve të mbrapshta, “Mohimi i elitave”. Për fat të keq, gjatë shekujve, ne shqiptarët po na ndjek, si mallkim dhe si një huq i mbrapsht, ndaj s’kemi gjetur e nuk po gjejmë prehje as dje, as sot dhe as mot.
Çdo lexues, i mrekulluar, njëherazi i tronditur, për çka lexon e mëson, ashtu si edhe Vivra, do të bëjë pyetjen: “Përse?”
Një pyetje e nëmur, e cila në dukje ka brenda edhe përgjigjen e hidhur, që na mbetet si laklitar në grykë dhe na merr frymën, sa herë e pëshpërisim. Por në të vërtetë, pyetja ngjet me një ekuacion me dy a më shumë të panjohura, që domosdoshmërisht kërkon rezultatin.
Përfundimi është po kaq i dhembshëm…sa është vështirë të shlyhet nga kujtesa. Ne sot nuk gjykojmë pushtimin e gjatë shekullor e pushtuesin, të cilin e pritëm me armë dhe jo me lule;  porse ne, shqiptarët na u desh që për 50 vjet rresht u ndeshëm me shpikjen më gjeniale e më antikombëtare të diktaturës, Luftën e Klasave. Në këtë betejë të verbër politikisht, luftuam vetveten, duke vrarë, prerë, burgosur, internuar, harruar e baltosur fisnikët, të ndershmit, më punëtorët, më të mirët, më trimat, më të diturit, më të mësuarit, më atdhetarët. U vetrrënuam, u vetmohuam pikërisht se eliminuam ata që ishin palca dhe truri i kombit. A mund të qëndrojë në këmbë një kurm që sado i bukur të jetë, nëse atij i mungon truri dhe palca kurrizore?!
Kurse si dhuratë na dhanë shkollën e të “Paudhit”, na helmuan me ideologjinë e varfërisë materiale dhe mendore, e cila e tjetërsoi njerinë moralisht e ndërgjegjësisht, duke e bërë vëllanë armik të vëllait; djalin, vrasësin e babait; kurse gruan, spiune të burrit.
Ja si vijnë me ulërimë, vargjet e Hafiz Ali Korça, në kryeveprën e tij, “7 ëndrrat e Shqipërisë”: “Për Shqipërinë u përpoqa,/ sa flijova jetën time./ Nuk tregohet se sa hoqa,/ se shteti m’i njihte krime”.
Duke vazhduar me vargjet që pikojnë pika loti:
   “O Mëmëz, o halle-madhe!/ ç’gjëmë e zezë të ka zënë?/ Bijt ‘e tu s’mentohen fare,/ rrugëvet të kanë lënë”.
 Pse ndodh kështu, që për një karrige qepur pas tuleve të majme, të prishet një komb e të nëpërkëmben pikërisht ata që, mbi gjithçka e deshin Shqipërinë dhe shqiptarinë?!
Përsëri nuk shterren pyetjet: “Përse ata më të mirët, nuk i mban as vatra jonë, por i detyrojmë të mërgojnë dhe të gjejnë vetveten, duke shkëlqyer në dhe të huaj?!”
Si një sëmundje e vjetër, që nuk po na ndahet, aq sa filozofi ynë i madh, rilindasi Sami Frashëri, detyrohet të shprehet: “Shqipëtarët kanë treguar gjithë jetën, që janë të zot edhe në kordhë, edhe në pendë, edhe me trimëri, edhe në ment e dituri. Shqipëria ka nxjerrë shumë njerëz të çquar e me nam të madh….. E me djemtë e saj, mburren të tjerë vende e të tjerë kombe”.
Çdo lexues, nën peshën e trishtimit, do të dridhet duke lexuar këtë libër, që të ngazëllen, por edhe të djeg duart, sepse nga fillimi deri në fund, çdo emër me historinë e tij, të trimëron dhe njëherazi të ngjeth shpirt e trup, aq sa i japim të drejtë shkrimtarit dhe mendimtarit shqiptar në trojet tona në Maqedoni,  Kim Mehmeti, që me shpirt të vrarë, të thotë:“Ne jemi një popull i vetmuar” dhe mund të shtoj pa frikë, se ne jemi një “popull i grabitur”.
Nuk është e vështirë të gjykoni vet dhe njëkohësisht të nxirrni përfundime nga këto citime të dijetarëve, sepse nga raca jonë kanë dalë mbretër, papë (në 50 drejtues të Vatikanit, katër janë me gjak arbëror). Më tej: perandorë, kryevezirë, kryeministra, ushtarakë, filozofë, dijetarë, inxhinierë, arkitektë, mjekë, biologë, poetë, përkthyes, luftëtarë e humanistë, nobelistë, disa edhe kandidatë për këtë çmim të madh. Me dhembje vemë re, se pjesa më e madhe e tyre, “Gjaku i arbërit i shpërndarë”, janë krenari e popujve të tjerë.
Autorja Vrana-Haxhiraj, në ato pak analiza në një numer të konsiderueshëm  personalitetesh të shquara që bën për lexuesin, shpreh një të vërtetë të njohur, të thënë shumë herë me zë të lartë:
“Ndërsa ne bëjmë sehir, bota kufitare apo dhe më tej, përpiqen të na i rrëmbejnë, apo të na i vjedhin historinë dhe vlerat tona kombëtare. Madje janë të përfshirë këtu edhe heronjtë tanë, për të ndërtuar, ngritur e ndritur historinë e tyre, duke e ditur më mirë se ne, se elitat e bëjnë historinë dhe ndërtojnë e nderojnë kombin. Po sjell vetëm dy-tre raste të kohëve dhe ditëve të fundit.
Besoj, se e sillni në kujtesë zhurmën që u bë për përvetësimin nga maqedonasit dhe arumunët, të Shenjtores shqiptare  Nënë Tereza. Një rast tjetër: Historiania Italiane, Luçia Nadin, pak vite më parë, zbulon një dokument, se Aleksandri i Madh, me gojën e tij tregon, që i përket racës ilire. Ndërsa grekët dhe maqedonasit çirren dhe bërtasin, nxitojnë kush e kush më shpejt, ta quajnë dhe ta bëjnë hero të tyre. Kini dëgjuar që, akademikët dhe historianët tanë, ta zenë në gojë këtë zbulim kaq të madh, që e ndriçon historinë dhe racën tonë? A ka vend pyetja “Përse?”, për të vazhduar më tej: A janë serbët që na “vodhën” lahutën e malësisë, duke e bërӫ të tyre këtë instrument, pjesë të trashëgimisë sonë muzikore, folklorike e shpirtërore?  Ç’përgjigje kemi, e ç’mund të themi?!”
Libri në tërësinë e tij, është një piskamë e fortë, për ta dëgjuar të gjithë, në veçanti shtetarët tanë, sidomos të rinjtë, që do ta trashëgojnë këtë vend. Vivra jonë, na kujton një thirrje të herëshme të princeshës Elena Gjika, (Dora D’Istria), që prej mëse një shekulli na kumbon në vesh, por ne ende s’po e dëgjojmë, si trokitje në derën e shurdhit: “Të mos ketë më gegë, as toskë, as lebër, as çamë, por vetëm shqiptarë, bijë të devotshëm, që të marshojnë si një trup i vetëm, nën flamurin e Aleksandrit të Madh, të Pirros e të Skënderbeut”.
Nëse ka gabim të shqiptarëve, më shumë e drejtuesve dhe politikanëve tanë, besoj se bëhemi bashkë në një mendje, kur shprehem: “Këtë gabim unë e quaj faj, madje faj të rëndë; të mohosh elitën shqiptare, cilido qoftë shkaku, qëllimi apo arsyeja, të shuash yjet, është njësoj si t’i heqësh qiellit kaltërsinë, dhe perëndimeve dritën, ende më keq për një popull, kur i heq gurët e themelit të historisë, të krijimit, të vazhdimësisë dhe mbijetesës së kombit. Kur priten apo digjen lisat, në pyll mbeten veç shkurre, gjemba e ferra, që grisin e çjerrin dhe s’vlejnë për asgjë, mbase vetëm për të kullotur bagëtia”.
Jam i bindur, se çdo lexues, edhe kur ta ketë mbaruar faqen e fundit të librit, përsëri do t’i kthehet për ta rilexuar.
Ç’më shtyn të mendoj kështu?
Janë personazhet dhe figurat e ndritura të kombit tonë, të cilët të tërheqin si me magji për t’i njohur, pasi shumë prej tyre janë të mohuar e të harruar padrejtësisht, disa të përbaltur qëllimisht, ose të dënuar politikisht, pabesisht dhe antishqiptarisht, pse jo edhe të nëmur e mallkuar, të fshehur, të pluhurosur e të baltosur tinëzisht.
Për t’u bindur në fletët e librit dhe vërtetësinë e përmbajtjes, po përtyp vetëm pak thërrime, nga kulaçi i gatuar me brumë atdhetarie, të thekur dhe të pjekur në zjarrin e shpirtit të lënduar të Vivrës, “Princeshës” së letrave shqipe.
Në nderim të gjinisë që i përket, ajo fillon me gratë e shquara dhe rolin e tyre në shoqëri. Vivra përcjell një kumt të vjetër, sa vet jeta e shoqërisë njerëzore: “Familja, atdheu i vogël, ku hedh rrënjë kombi, ndërtohet nga të dy gjinitë, …”.
Më pas vazhdon….
Unë për ilustrim po përmend vetëm disa prej tyre:
Prof. Dr. Isuf Luzaj. Bir i Kaninës mbi Vlorë, i doktoruar në Sorbonë. Autor i shumë botimeve letrare dhe studimeve filozofike, por në mbarim të Luftës së Dytë Botërore, i dënuar në mungesë nga regjimi komunist. Deri sa ndërroi jetë, nuk u pranua të vizitojë vendin e tij, Shqipërinë. Ai është vlerësuar si një nga shtatë filozofët më të mëdhenj të shek. XX. Filozofi shqiptar me përmasa botërore, Akademik, që është nderuar me titujt: “Honoris Kauza” dhe “Profesor i Merituar i Amerikës”. Ky i fundit dhënë personalisht nga Presidenti i SHBA, Regan.
​    –Gjergj Fishta, (1871 – 1940), kollosi i letrave shqipe, poeti ynë kombëtar, pjesë e elitës së mohuar. I pari shqiptar i kandiduar për çmimin “Nobel”. Pasuria kulturore që përmban vepra “Lahuta e Malëcisë”, është shumë e madhe dhe meriton një vlerësim maksimal nga institucionet kombëtare e ndërkombëtare.
–Ali Asllani, diplomati, politikani dhe poeti, që i këndoi aq ëmbël bukurisë dhe dashurisë. Kurse poema e tij “Hakërrimë”, do të ngelet aktuale në përjetësi dhe përherë do të tronditë nga themelet, tradhtinë, babëzinë dhe hajdutërinë e të lëbyrtëve në pushtet.
​    –Pater, Anton Harapi, (1888-1946), ishte frat françeskan, mësues, mendimtar, shkrimtar dhe politikan shqiptar, i pushkatuar nga komunistët, në vitet e para të ardhjes së tyre në krye të qeverisë shqiptare.
Për të kuptuar cili ishte ai, po përmend këto pak fjalë të thëna nga ai vetë: “Më rrenë mendja, se nuk ka zog shqiptari, qi të mendojë se unë e mora ketë barrë për kulltuk, për interesë a për ndonji intrigë. Mundet veç me drashtë ndokush, mos qe ndonji maní e emja, qi më shtyni deri këtu. Edhe un’ po ua vërtetoj fjalën dhe po u thom, se po: Manija e Shqipnís, po, qe ajo qi më vuni dilemën: a me anarkista për të ba gjak, ase me hjekun dorë prej çashtjes kombtare?”
​   -Aristidh Kola. (1944-2000). Ishte jurist, historian, shkrimtar, publicist dhe studiues. Njëkohësisht edhe kryetar i Lidhjes së Arvanitëve.  Aristidhi  ishte me shtetësi greke dhe me kombësi shqiptare, që punoi për lashtësinë e Ilirëve, si dhe origjinën e grekëve.
​“Vritmëni, po gjakun ma mblidhni… se do t’u duhet nipave e mbesave, për të shkruar gjuhën shqipe”. Kjo thënie e Petro Nini Luarasit, i përshtatet shumë vdekjes së Aristidh Kolës, i cili vdiq nga  një ”sëmundje” e përgatitur në laborator, për të mos u dëgjuar zëri i së vërtetës së mbyllur me shekuj, në thellësisë e harresës.
   -​Dhimitër Pilika. Studiues i përkryer, botues i veprës: “Pellazgët, origjina jonë e mohuar” dhe “10 mijë vjet histori: nga pellazgët tek shqiptarët”
Besoj se mjaftojnë vetëm këto pak fjalë, për të thënë gjithçka mbi të vërtetën tonë të hidhur: “Bretkosat e moçalit, se ç‘e vranë drenë e malit…!” – Citon Lasgush Poradeci, për mikun e tij të internuar në Myzeqe, Dhimitër Pilika.
-​Prof. Dr. Eshref Ymeri, Akademik. Është një personalitet dhe individualitet i veçantë i kulturës kombëtare, një erudit që ka dhënë vlera të pallogaritshme në fushën e gjuhësisë, përkthimit dhe publicistikës historike. Është autor bashkëkohor, që ka vënë një gur të rëndë në kolanën e artë të kulturës kombëtare shqiptare.
​   –Dr.Fatmir Terziu. E ka renditur veten mes personaliteve botërore. Në Referencat Studimore të Oxfordit, “Global Art Cinema: New Theories and Histories”, të edituar nga Karl Schoonover, është cilësuar si një nga tre kritikët bashkëkohor më të spikatur në botë.
​Në fund, duke njohur e vlerësuar këtë vepër madhore për kulturën shqiptare, ku përfshihen rreth 88 figura të shquara, njëkohësisht, duke njohur pak edhe jetën e vet autores Vivra, nuk mundem, që dhunshëm të mbyll grykën e thesit të pyetjeve:
-Po vet Vivra, a është pjesë e elitës së mohuar?!
Unë them me zë të lartë: Po! Sepse si fisnike nga sëra, për pesëdhjetë vjet u rropat në punë të rëndomta, duke ia ndaluar shkollimin. Filloi të botojë në moshën 52-vjeçare dhe brenda 22 vjetëve, ka publikuar mbi 46 vepra letrare, publicistikë, studime historike e filozofike, disa janë ende në dorëshkrim, pa përmendur mijëra faqe publicistikë. Ajo mban titullin “Mjeshtri i Madh”. Është anëtare e Akademisë së Shkencave dhe e Arteve Shqiptaro-Amerikane, me seli në New York. Ka shumë tituj të dhënë nga organizma letrare e shkencore në shumë vende të botës, që nga Suedia e largët e deri në vendet e Mesdheut.
Në përfundim, dy vargje si mbyllje bisede:
-Vivra  je vullkan! Pse shpërthyet vonë?
-Duarlidhur e gjuhëprerë, 50-vjet, sëra jonë.

Kadri Tarelli, mësues historie, studiues dhe analist letrar.
Durrës më: 09, të Janarit, 2019.
ps:“Vivra”është pseudonimi i autores Vilhelme Vrana(ri) Haxhiraj

1

Ngjarjet e mëdha hisorike, personazhet realë, konfliktet e dramat e mëdha dhe lufta për liri, demokraci e drejtesi  dhe për zhvillim e përparim mund dhe duhet të shihen nga dramaturgu jo vetëm si lëndë e parë burimore, si dëshmi e historisë‰ dhe e  baskëkohores,, por për të krijuar fikshën‰realitetin artistik më të përsosur se realiteti  i jetës reale, siç do të thoshte Ditëroi.

2

S h e k s p i r i dramaturgu klasiko-modern më i madh i të gjitha kohrave, me dramat dhe tragjeditë e tij historike ka krijuar m o d e l i n  e përkryer të veprës dramatike dhe tragjike, si në ide, vizion, shestim e strukturim dhe në krijimin e karaktereve të fuqishme të pëpërsërtitshëm, duke pasqyruar thelbin e një realiteti historik të caktuar, me kontradiktat, konfliktet, dramat e mëdha dhe atmosferën e kohës. F r a n ç i s k o  De S a n k t i s   thoshte: ”Atë që historianët s’e kanë bërë, e ka bërë me fantazinë e tij gjeniale Shekspiri. Mënyra si e ka konceptuar dhe trajtuar historinë e Romës duke dalluar dhe shprehur artistikisht shkaqet që e shpunë atë në dekadence, është hyjnore”.

3

Modeli shekspirian do të ishte udhërrëfyes edhe për dramaturgët tanë aktiv të traditës dhe sidomos për dramaturgët e rinj, për ta parë realisht & substacialisht realitetin, si lëndë e  parë e permbajtjes  duke mënjanuar sociologjizmin vulgar, ideologjizimin dhe praktikat e vjetëruara të paraqitjes së ngjarjeve dhe personazheve realë, si në një skenar filmi dokumentar, pa hyrë në thelbin e dukurive, konflikteve, ngjarjeve dhe sidomos në dramën e personazheve & në botën e tyre psikologjike. Kjo do të kërkontë nga dramaturgët  analiza të thella vertikale e horizontale dhe aplikimin e mjeteve artistike të shumta e funksionlale, ndër të cilat  shquaj  dilemat dhe enigmave si element artistkë që mbajnë ne tension  lexuesin apo spektatorin, – se çdo të ndodh më tej, çka është qasje që mundëson cllësinë dramatrugjike të veprës

4

Drama shqipe ka historinë e saj. Vlerat dhe jovlerat . Ajo ekziston si e tillë. M o h i m i  apriori  nga disa drejtues të politizuar teatrosh, nga disa regjisorë kopjacë të dramatugjisë botërore,  po edhe nga kritikë e studjues delirantë antitraditë, pra mohimi apriori, nuk është argument, përkundrazi është lajthitje, absurditet, ndoshta dhe injorancë.

5

Në periudhën e Rilindjes dhe të Pavarësisë janë shkruar  dhe vënë në skënë shumë drama dhe tragjedi me temë historike që nga koha e , të cilat përshkohen nga ide patriotike, nga ndjenja të zjarrta atdhetarie dhe nga  ideal i lirisë, demokracisë dhe progesit te shoqërisë. Karakteristikë e veçantë ishte se shumë dramaturgë ishin personaletete të shquara të kulturës sidomos në periudhën e Pavarësisë. Për  kohën kur u shkruan veprat e tyre luajtën rol shumë të rëndësishëm për ngritjen morale e shpirtërore të shqiptarëve, zgjimin e ndjenjës kombëtare, për rritjen e mirërenies  së njerëzve, zhvillimin e përparimin e vendit dhe dhe për qëndrimin kritik  ndaj  pushtetarëve  të korruptuar dhe inkriminuar.  Drama historike është kultivuar edhe në kohën e shtetit totalitaristo-socialist e ndonëse ishte më pak e politizuar se drama me tema të tjera, ishte e kufizuar liria krijuese në aplikimin e mjeteve shprehëse moderne.

6

Në të tre periudhat kohore që përmenda më lart, identifikimi i realitetit historik me dramën si vepër letrare ka gjymtuar këtë të fundit si në rrafshin e përmbajtjes ashtu edhe në atë të formave arrtistike dramaturgjike  Megjithatë disa nga  dramat më të mira me temë historike kanë krijuar një traditë pozitive tek e cila mund të frymëzohen dramaturgët e sotëm. Ndërsa teatrot mund t’i ngjisin në skenë disa prej tyre me vështrime të reja regjisoriale, sidomos ato me temën e luftrave heroike të Skëndërbeut kundër pushtuesve otomanë, për shpalljen e Pavarësisë, Lidhjen e Prizrenit etj., por edhe për drama sociale e familjare me tema të ndryshme e të larmishme të një kohe të caktuar që transmetonin mesazhe lirie, drejtësie, dashurie njerëzore dhe mesazhe që morali konsidrohet kryefjalë e kryefjalëve.

***

Nuk them se ato janë modele për t’u ndjekur në rrafshin artistik, por nuk mund të mosvlerësosh frymën atdhetare të mishëruar artistikisht, ndjenjën e dashurisë për vendlindjen, për traditat dhe virtytet, identitetin, gjuhën shqipe dhe shpirtin luftarak për të mbrojtur trollin arbëror nga çdo armik.. Kjo inspiron dramaturgët tanë sot, ta  bëjnët pjesë të vetedijes krijuese këtë fryme

7

Orientimi i tyre nga ky pikëvështrimi i temës historike nga koha jonë,  do të ishte kahja e  duhur për të ngritur ne nivele të reja më cilësore dramën historike duke aplikuar edhe elemente te dramës moderne –  çka është një mundësi reale për të talentuarit të shfaqin vetveten nga një pozicion i ri duke integruar  realisten me modernen dhe tradicionalen, çka sipas meje, do të ishte prurje e re në formësimin e një tipi të ri drame historike shqiptare, realiste dhe modern.

8

Dramat dhe tragjeditë e shquara për Teutën, Pirron, Gentin, Skëndërbeun, Ismail Qemalin etj., edhe ato për ngjarje të rëndësishme me drama të forta të natyrave të ndryshme dhe me konflikte të ashpër dramatik e tragjik gjatë luftrave ekzistenciale si komb, transmetojnë mesazhe të gjithëkohshme si dëshmi e luftës për liri, pavarësi dhe identitet komabëtar çka kanë vlera historike dhe arkivore, siç përmban edhe drama e Hekuran Zhitit “Të mblidhemi në Lushnjë” si vepra e parë dhe e vetme gjer më tani për Kongresin e Lushnjes.

Vlerat artistike të dramave historike të traditës janë minore. Është koha që të  synohet  rritja e   c i l ë s i së,  sipas një vizioni të ri për zhvillimin e dramës historike e cila të jetë  realiste dhe moderne’.

Dramaturgët e talentuar duhet të guxojnë të hyjnë në një konkurim të ri, me vizion të ri, me alternativa të reja si në rrafshin e ideve dhe të mesazheve ashtu edhe në shestim e struktuim dhe të shrytëzojnë fushën e formave të natyrës dhe të artit që nga vodevili e gjer te tragjedia, drama moderne e postmoderne dhe teratri total.

9

Koha pa liri e socializmit po përsëritet në forma të reja,  të një neodiktature laramane, ku autoriteti i Njëshit  të çmendur, lolo, aventurier e gangster, i lidhur me banda, bandite e kriminelë është absolut. Pushtetarët dhe partiakët e sotëm shesin Shqipërinë, pasurohen e bëjnë jetë prralloe, ndërsa populli në grahmat e fundit, në ferr për së gjalli, zvarriten me rrasën e varrit mbi shipnë. Ky  r e a l i t e t  dramatiko- tragjik përmban tema  shekspiriane, të cilat janë lëndë e parë që ftojnë dramaturgët të krijojnë drama të reja  realisto-moderne dhe  tragjedi tronditëse’.

10

Mjerisht ekziston keqkuptimi për raportin: jetë-art, kur një ngjarje apo personazh fikshën konsiderohen realitet real dhe jo reflektim i tij që shndërrohet në realitet.artistik. Ky keqkuptim ekziston te disa dramaturgë, po edhe te studjues e kritikë dhe te disa të tjerë që as vetë nuk dijne se çfarë janë dhe, – veprën artistike e gjykojnë me kritere jashtëletrare. Duke mos u ndalur te kjo praktikë amatoreske, mediokre, që është më shumë se padituri, do të theksoj atë që dihet : – realiteti jetësor nuk është identikë me realitetin aritistik madje as njeriu i jetës realel me personazhin letrar. Ato krijojeh sipas fantazisë  se arsyeshme  të autorit, me mjete artistike të larmishme dhe magjike duke pasqyruar me art realitetin dhe botën  shpirtërore të personazheve fikshën, pa shtrembëruar përmbajtjen substanciale të një realiteti të caktuar historik apo bashkekohorë.

11

Në këtë proces të krijimit te veprës një rol tjelbësor  lot fantazia e arsyeshme & e jahstëzakonshme e dramaturgut në mishërimin artistik  të ngjarjeve, situatave, rrethanave dhe personazheve realë, nëpërmjet aristikes dhe estetikes, pa deformuar të vërtetën e jetës. Një mbret tiran, kriminel dhe i pamoralshëm si Genti nuk mund të shihet jashtë natyrës së tij imoralo-tiraniko-kriminale shfaqur në realitetin historik. Duke zbuluar këtë thelb dhe veçoritë specifike si karakter, dramaturgu me imagjinatën e tij, me gjuhën  e artit dramatik, realist, surrealist dhe absurd mund dhe duhet të krijojë jo tiranin e kriminelin në përgjithësi, por tiranin dhe kriminelin Genti, i cili të jetë vetvetja e në të njejtën kohë të përfaqsojë një tip tiranësh të veçantë si figurë artistike. E që të arrihet kjo, ç e l s i  magjik  është  mjeshtëria  e  lartë.

***

Genti i autorit të skalitet që të jetë më i përsosur se Mbreti Genti, real. Kësisoj bëmat dhe ligësitë e tij do të urrreheshin fort nga lexuesit dhe spektatorët të cilët do të nxirrnin nga kuptimësitë e së keqes  kuptimësitë e së mirës, siç do të thoshte Zherar  Zhenet, çka modeli i të shëmturës sfidohet dhe refuzohet. Ky mesazh do të kishte vlerë të gjithëkohshme.

***

Tragjedia “Genti” e S h e r i f  D e l v i n ë s,  e jep figurën e Gentit  me art të nivelt të lartë, sa  lexuesi jo vetëm e urren për bëmat e tij kriminale dhe amorale ndaj shtetasve, por tragjedia jep edhe atmosferën e kohës, shkaqet e degradimit politik dhe moral dhe përfundimin tragjik të vëtëndëshkimit, ku bie vetë në kurthet që u kishte ngritur kundërshtarëve. Mesazhi është universal: tiranët i prêt një fund tragjik. Heret a vonë nuk i shpëtojnë dot ndëshkimit fatal          

12

Tek një vepër tjetër dramaturgjike e nivelit të lartë  “Epoka para  gjyqit” e dramaturgut të mirënjohur Ekrem Kryeziu, autori ka rrokur temën e madhe të dramës së shqiptarëve kundër pazallëqeve të Fuqive të Mëdha në dëm të Shqipërisë. Me gjuhën e mprehtë dhe të bukur të artit dramatik akuzohet një epokë e tërë për padrejtësitë ndaj  kombit shqiptar. Në gjyq personazhet historikë realë Abdyl Frashëri dhe Sulejman Vokshi nga të akuzuar shndërrohen në akuzues në mbrojtje të Lirisë dhe Pavarësisë duke përcjell mesazhin: “Pa zhdhidhjen e Çeshtjes Shqiptare nuk ka qetësi as Ballkani as Europa”.

(Ishin vitet tetëdhjetë kur drama u shfaq në Teatrin Kombëtar në Tiranë. Pas tre sekondash sapo publiku përthithi semantikën dhe mesazhin  e artë të sentencës, ligjëruar magjishëm nga aktori unikal Kadri Roshi, gjithë salla ngrihet më këmbë dhe duartrokitjet e zjarrta  vazhduan për pesë minuta. Figura që krijoi autori dhe shpirtëzoi magjishëm aktori Roshi arritën rendin e epërm artistik dhe estetik.

13

Realiteti shqiptar që nga kohët më të lashta e gjer në ditët tona është një minierë e pafund temash, ngjarjesh, konfliktesh, dramash të mëdha e perosnazhesh  të fuqishëm; – i begatë me figura historike madhështore edhe  pozitive edhe negative. Aq sa është e madhërishme figura e Skëndërbeut  me idetë, vizionet, programet dhe bëmat e tij për liri, pavarësi dhe unitet kombëtar  aq është e shëmtuar dhe  negative figura e tiranit stalinist Enver Hoxha, një figurë dramatike dhe tragjike, komplekse, diabolike e sadiste, groteske e komike çka përmban një lëndë të pasur, do të thosha prej floriri, për të krijuar një dramë tragjike të dimensioneve të mëdha, të tiranit komunist shqiptar të cilit ndëshkimin ia dha populli duke terëhequr zvarrë shtatoren e tij.

14

Nga figura e Heroit Kombëtar Skëndërbeut marrim mesazhin  e krenarisë kombëtare për idealet e larta të këtij Burri Shteti, strateg i madhërishëm ushtarak  i cili sfidoi Pernadinë Osmane më të madhe të kohës dhe  me guxim të guximshëm luftoi për llirine dhe pavarësinë e vendit të tij; ndërgjegjësoi dhe bashkoi shqiptarët të cilët u ngritën mbi interesat vetjake, për inetersat madhore të atdheut etj., etj….

Ndërsa nga figura e Qoftëlargut (siç e thërriste Profesori i fizofisë Isuf Luzaj),,-marrim mesazhin e njeriut-përbindësh të etur për pushtet absolut. Për të qëndruar në fronin më të lartë që kishte uzurpuar, u tjetërsua ne vrasës mafioz, katil. Vrasës i kundërshtarëvëve politikë, i bashkeluftëtarëve dhe bashkepunëtorërve, dhunues i lirisë, drejtesisë dhe autor i varfërisë e mjerimit të populli shndërruar në trurmë-kope.

Nga ky realitet mund të formesohet një  dramë realisto – modern e fuqishme dhe tronditëse, me  mesazhe të ndryshme e të larmishme që model i shëmtuar të urrehet gjer në ekstrem duke nënkuptuar edhe vetëndëshkimin tragjik të tiranit, pushtues të të katër pushteteve.

15

Për ta realizuar artistikisht këtë figurë të këtij tirani unikal, dramaturgu duhet të synojë rendin e lartë artistik dhe estetik. Një dramë tragjike e tillë  do të kërkonte të shestohej dhe formësohej me elemmente artistike dhe figurative të dramës dhe tragjedisë historike dhe realiste,  por edhe të dramës e tragjedië moderne e postmodernes, çka  do të kërkonte  dramaturgun  e klasit të parë, që të realizojë cilësisht dramatiken, tragjiken, groteskun, satirën dhe sarkazmën për ta dhënë figurën në kompleksitetin e saj.

***

Edhe këtu na vjen në ndihmë modeli shekspirian i krijimit  të figurave të këtij dimensioni. Nga “Rikardi i Tretë” mund të mbështetesh në mënyrën si shestohet një figurë e tillë, si krijohet realiteti artistik  tiranik, si jepet fryma e kohës dhe si strukturohet tragjedia apo drama historike.  Dramaturgu dhe publiku më shumë mësojnë nga figura të tilla si Rikardi i Tretë se nga historia. Thithja e kësaj përvoje nga dramaturgët tanë dhe bërja pjesë e ndërgjgjes krijuese të tyre, do bënte që të shpirtëzohej drama tragjike, psikologjike dhe komplekse e tiranit, prej nga do të buronte kumti që e keqja të mos harrohet, modeli i çdo  tirani të refuzohet.

16

Duke u rikthyer përsëri te fanntazia, roli i së cilës është parësor në të gjithë përbërësit e dramës, theksoj se, po kaq të rëndësishme janë  struktura dhe arkitektur e dramës. Dramaturgët tanë në përgjithësi nuk i kushtojnë vëmedjen e merituar këtij komponenti, jo vetëm për dramën historike, por edhe për tipet e llojet e dramës në tërësi. Dobësitë më evidente të kësaj dukurie janë : shestimi i veprës më shumë narrative se dramatike, dramatizimi i ngjarjeve, episodeve, situatave e rrethanave pa lidhje organike,  futja e shumë  linjave, problemeve, ngjarjeve e konflikteve, që e copëzojnë veprimni kryesor dramaturgjik duke zvjordhur linjën kryesore, ku thjeshtëzimi dhe skematizmi gjejnë strehë.. Kjo e pengon dramaturgun të futet në dinamikën e dramatikes së ngjarjeve dhe konflikteve dhe në  botën  psikologjike të personazheve.

17

Edhe në këtë rrafsh Shekspiri është udhërrëfyes. Në kryeveprat e tij gjendet  m o d e l i  më i  përsosur  i uitetit dramaturgjik të veprës dhe krijimit të figrave komplekse artistike nëpërmjet një procesi ku ndeshja me veten dhe të tjerët zhvillohet jo në vijë të drejtë, por nëpërmjet një lufte të brendshme psikologjike mburshur: me enigma, mëdyshje, zigazake, dialogë të mprehtë, monologë, gjithë mendim koncentrato, me gjuhë të bukur e me kolor, të cilat janë çelsa të mjeshtërisë si art shekspirian.

KONKLUZË :

Kultivimi i tragjedisë dhe dramës historike dhe bashkekohore sipas ligjësive të brendëshme të tyre, për ta pasuruar tipologjinë me tipe dramash e tragjedishë  sa më të larmishme, me vizione e qasje te reja, me struktura klasiko-realisto-moderne dhe alternative, nëpër të cilat përmajtja të ngjizet në forma të ndyshme strukturore, shprehur bukur, – kjo do të sillte risi dhe cilësi në konceptimin dhe formësimin e dramave të tipeve të ndyshme çka mesazhet do të ishin më të fuqishme, më emocionale duke u dhënë lexuesve apo spektatorëve kënaqësi shpirtërore, mendore dhe estetike. Kjo është kërkesë artistike për cilësine e veprës dramatike e në të njejtën kohë është mision për ta  ngritur në art historinë e popullit me identitetin e tij kombëtar  ku dama realisto – moderne  të shquhet për nivel të epërm artistik, estetik dhe mesazhor.

.

Shkrimtari Viron Kona, ka në korpusin e tij letrar afro 45 libra, ku dallojnë vëllimet me tregime e novela, romane, poezi dhe epigrame për fëmijë dhe për të rritur, teksa kohët e fundit ai i paraqet lexuesit librin e tij më të ri “Firaunë e zhonglerë”, ku shpreh përvojën dhe urtësinë e tij nëpërmjet fabulës dhe bukurive të saj. Ky libër, i shkruar në vargje me një stil të rrjedhshëm dhe figuracion të pasur artistik, përmban rreth 35 fabula, që të rrëmbejnë dhe të lënë një shije të mirë e befasuese, ashtu siç ndodh me aforizmat dhe mesazhet e çmuara që lexuesi i fiton gjatë leximit të veprave të mira artistike. Parë në tërësi “Firaunë dhe zhonglerë” ngjason me një mozaik shumëngjyrësh, ku tërheqin vëmendjen larmi temash dhe subjektesh pikante, që kanë në qendër njeriun dhe situatat e llojllojshme që e shoqërojnë në jetë. Janë tema dhe subjekte që shkrimtari mund t`i trajtonte në gjini apo lloje të ndryshme të letërsisë, por kësaj here ai ka zgjedhur tua ofrojë lexuesve nëpërmjet fabulës, këtij lloji letrar të njohur që në antikitet, por që i shpreh dukshëm rëndësinë dhe vlerat edhe në kohët e sotme. Fabulat e këtij libri paraqesin tipa dhe portrete njerëzore të ditëve të sotme, situata, episode, ngjarje dhe problematika me karakter etik, social e politik, të gjitha të shkruara thjesht e bukur, në mënyrë tërheqëse dhe me mesazhe mbresëlënëse.

Te fabula “Eureka”, Viron Kona përcjell shqetësimin për pasojat që vuan njeriu naiv, i cili beson lehtë mashtruesit dhe gënjeshtarët e  kamufluar dhe, duke rënë në rrjetat e tyre, krijon iluzionin e gabuar se po ndihmohet për t`i kapërcyer pengesat dhe vështirësitë, por realiteti përpara tij s`është gjë tjetër veçse një mirazh në shkretëtirën pa anë e pa fund, teksa ai e shikon veten krejt të braktisur e të vetmuar.

Ironia është se, viktima duket i kënaqur me mashtruesin, madje edhe e falënderon atë: “…Hiqni nga dhoma juaj dhentë e dhitë,/ i çoni n`kasollen ku lirshëm blegërinin,/tani lëvizni, gjallërohuni, merrni frymë,/ku ishit, ku jeni, e ndjeni ndryshimin?/Kur familjarët mbetën t`vetëm në dhomë,/nisën të përqafoheshin me gaz e lumturi,/ shpëtuam! -i thoshin me qejf njëri-tjetrit,/ jetë të vërtetë e moderne, do t`bëjmë tani!/Lajmi i rrallë kaloj gojë më gojë, mori dhenë,/u komentua gjatë zgjidhja, që dha kryetari,/t`mos e harrojmë, o njerëz zgjedhjet q`vijnë,/e gjetëm liderin që na nxjerrë nga halli”. Te fabula “Gjuetari mburravec”, autori godet me një shigjetë të mprehtë egoistët dhe mburravecët, të cilët trumbetojnë dhe amplifikojnë bëmat e tyre duke e paraqitur veten si heronj të kohës dhe të pazëvendësueshëm, ndërsa te fabula “Vendimi i mbretit” autori tregon çelësin sesi disa vende të botës kanë arritur të zhvillohen dhe të përparojnë. Te fabula “Kapedani”, rrëfehet sesa e rëndësishme është peshorja e drejtësisë, karakteri dhe figura e pastër e liderëve për të fituar besimin e popullit dhe për të drejtuar vendin drejt zhvillimit dhe përparimit. Janë po aq interesante fabulat që paraqesin tipa, portrete, karaktere, të njerëzve të dobët dhe të thyeshëm, pavarësisht pamjes dhe dukjes. Te fabula “Një herë në javë do t`i ngjajë”, befasia shfaqet te vargjet e  strofës së fundit:  “…Po, or bir, ashtu siç po thua mund të jetë,/por dyshoj se, ai djalë i mirë dhe i mbarë,/në s`u ngjaftë gjyshit dhe babait çdo ditë,/një herë në javë, doemos ka për t`u ngjarë”. Në këtë atmosferë, te fabula “Shefi i mirë”, tingëllojnë pikante dhe shprehëse vargjet: “…Kur përpiqej të gjente shkakun,/një fjalë e urtë i erdhi në kokë:/“Po i dhe miut një gotë qumësht,/ai do të kërkojë dhe një biskotë!” Kurse te  “Dikut buzët më s`i dhembin”, del qartësisht ideja e korrupsionit dhe interesit, se doemos duhet ushqyer  grepi që të kapi peshk: “Qejflinjtë radhë e pa radhë,/hedhin mijëshet gjithë lezet,/kartëmonedhat fluturojnë,/gërneta po buçet./  Vallja rreth e rrotull vjen,/muzika ndez gjithë vendin,/s`është parë aheng si ky,/Dikut buzët më s`i dhembin”.

Përbëjnë një grup me mesazhe origjinale grupi i fabulave që demaskojnë lojërat e  disa politikanëve, duke i nxjerrë ata krejt të zbuluar  dhe duke u çjerrë maskat që mbajnë për të mashtruar popullin dhe për t`u hequr ndryshe nga ç`janë. Kështu te fabula  “Despoti”, autori, me një gjuhë të mprehtë godet hipokrizinë, egoizmin dhe mashtrimin që u bëhet njerëzve, duke përdorur metoda të rafinuara për të mos e lëshuar pushtetin: “…Me madhështi dhe hap të rëndë ceremonial,/lepurit të ngordhur i vuri kurorën mbi kokë,/kafshët e pyllit përgjonin përmes shkurreve,/përpjekjet për ndryshim u kishin shkuar kot./Që atëherë luani sundon i patrazuar e n`qetësi,/rolin e tij si despot i pyllit askush s`e përgojon,/kurse për aventurat, krimet  e padrejtësitë e tij,/çdo kafshë e pyllit “mbretin” e ngordhur fajëson”. Ndërsa fabula “Ta provojmë dhe njëherë!” paraqet në vetvete një aforizëm të mprehtë: “Jeta na ka “dal borxhit” me përvoja  t`hidhura,/ por ngaqë s` nxjerrim mësime, digjemi përherë,/ sa kohë që liderët “tru gomari” do të na shtien,/ do themi zemërgjerë:“Ta provojmë dhe njëherë!”

Përbëjnë një grup tjetër po aq interesant  fabulat që  trajtojnë bukur dhe artistikisht mallin dhe dashurinë për vendin, jetën, njerëzit, natyrën, gjallesat, kafshët dhe shpendët. Me këtë tingëllimë vijnë fabulat: “Skela ime”, “Guguftu e guguçe”, “Mani i shtëpisë sime”,  e ku tregohet shpirti i  ndjeshëm i autorit të këtij libri. Padyshim që te “Skela ime”, e cila në të vërtetë është më shumë një poezi e drejtpërdrejtë, Viron Kona shpreh dashurinë për vendlindjen, e cila mban brenda saj perla dhe gjërat të vyera, të cilat zbulohen shpejt, mjafton që të trazohet paksa hiri i vatrës së  kujtimeve. Në vazhdim të kësaj ideje autori rrëfen me çiltërsi  dhe mall për  “Manin e shtëpisë” dhe për pëllumbat-kumri, që në popull i thërrasim Guguftu dhe Guguçe:  “Kumritë mikeshat tona, /vijnë n`ballkone e në çati, /për këto fqinja hirplota,/thurim  këngë e poezi./N`ditën e verës, vajzat e reja,/i ndjellin pranë me ëmbëlsi`,/me bollokume i gostitin,/të kenë fat në dashuri./Ja dhe sheshi po gjallëron,/bëhen bashkë zogj e fëmijë,/ qielli mbushet ngjyra- ngjyra,/me balona dhe  kumri./I kemi zemër, xhan i kemi,/kumritë që jetojnë me ne,/ëmbëlsisht i përkëdhelim:/guguftu` e  guguçe`!|  

Mbresëlënëse shfaqen në këtë libër edhe fabulat që rrëfejnë idilin e dashurisë mes djalit dhe vajzës dhe anasjelltas, si dhe moralin e bukur që shfaqet në fund të tyre. “…Ulë shtambat freskon ballin,/fëshfërima vijnë nga pylli,/llërëpërveshura diç pret,/ pikë – pikë, pikon burimi./Dy herë djalë mos u mendo,/shko rrëmbeja njërën shtambë,/duke mbushur të dy ujë,/thuaja hallin që të ka zënë./Nxite veten, bëhu trim,/ndjenjës tënde jepi udhë,/ se dhe pak po u vonove,/n`burim s`do ketë më ujë”. Kurse te “Më pickoi grerëza” tregon thellësinë e ndjenjave të dashuruarve, të cilët ngaqë nuk rijnë dot pa njëri – tjetrin, me sinqeritetin e dashurisë së tyre dhe pafajësinë, kërkojnë dhe zbulojnë mënyra se si të shfaqin ndjenjat dhe dashurinë e tyre që i mundon: “Më pickoi grerëza,/oh, e mjera unë,/më ndihmo, o djalë,/se po vuaj shumë!…/Ma mbaj fort dorën,/dhe mos ma lësho,/thithma me buzë helmin,/dhembjen ma lehtëso…./Më pickoi në zemër,/më pickoi në sy,/nuk e di o djalë,/pse më ngjau me ty!”

Si dhe në krijime të tjera të Viron Konës, edhe në këtë vëllim të ri, ironia dhe sarkazma kanë vendin e  tyre dhe mbeten thellë në kujtesë sidomos pas leximit të fabulës “Këpucë me numër të vogël blini!”:… Njeriu, dihet ka shumë halle,/dalin befas e radhë s`mbajnë,/ rreth e rreth si një gjeratore,/na e sjellin mendjen vërdallë./Duam, s`duam  janë tonat,/na takon neve t`i zgjidhim,/si drurin q`e gërryen mola,/na marrin ngadalë shpirtin./Por në jetë ka edhe përvoja,/nuk do të ishte keq t`i dini,/kur t`ju zërë një hall i madh,/ këpucë me numër t`vogël blini./Atëherë mendjen s`do ta keni,/te halli që po ju merr shpirtin,/po te këpuca me numër t`vogël,/ që ju vret e ju cingëris gishtin.

Mbrojtja e natyrës përbën një shqetësim të autorit, që shprehet te fabula  “Zemërimi i dallgëve”: “Unë vlonjati vete-vijë me dhimbje në shpirt,/teksa dallgët e zemëruara përplasen në breg,/protestës së dallgëve i bashkohem edhe unë,/kundër krimit që i bëhet natyrës së shenjtë”; shpirti i sakrificës shfaqet te fabula  “Bariu nga Skrapari në betejën e  Torviollit”, kurse zhgënjimi te fabula “Firaun e zhongler”: “E ndiqja me sy nga larg,/isha bërë pikë e vrer,/s`e kisha njohur këtë birbo,/firaun e zhongler!?/E di, prapë do vijë tek unë,/ dhe do t`më premtoj botën,/ unë naivi halle shumë,/përsëri do t`i japë votën…!”

Te fabula “Peizazh” autori jep me mjetet të kursyera por me hijeshi harmoninë familjare, e cila përherë i gjen zgjidhjet kur sundon dashuria dhe mirëkuptimi, e, në këtë drejtim, merr vlerë të veçantë edhe morali i fabulës: “Kërkoj falje grua,/mbrëmë pa mend fola,/ grindesha me veten,/ndaj dhe e teprova./Ashtu si dhe ti,/ u nguta dhe unë,/ndonjëherë “gjellës,/i hedh kripë më shumë”./Në qiell del dielli,/ i shpërndan retë,/ biseda e shtruar,/rrjedh qetë-qetë…/Jeta nuk shkon vaj,/siç na i do ënda,/ edhe trëndafili,/mes fletëve ka gjemba”.

Ka një moral origjinal dhe shigjetues fabula “Rakia pas pune”, e cila është një mësim i mirë për ata që janë pijanec, teksa e paguajnë shtrenjtë vesin e tyre: “N`pritje të zgjohej mullisi, që tek oxhaku gërhiste,/ ata bisedonin ëmbël e sy mekur te minderi i qoshes,/pastaj, kush e di pse oxhakfshirësi diç nisi të bënte,/me një kopsë të këmishës së zonjës mullixheshë…”

Me një bukuri dhe realizëm Viron Kona mbyll librin me një fabul poetike, ku jep mesazhin se në këtë jetë të kufizuar njeriu ka rastin dhe shansin që të krijojë një imazh të pastër, duke lënë pas një emër të mirë për veten, por edhe për brezat që lë pas. Një mbyllje që shpreh dhe në vetvete tipin, karakterin dhe portretin e Viron Konës. “…Vitet jo, or jo nuk mbahen,/as me kavo, as  me zinxhir,/ikën jeta, miku im,/ si një përrua në vërshim./Ndaj një gjurmë dhe ne ta lëmë,/qoftë një dritëz në errësirë,/kur të ndahemi për ne të thonë:/Lamtumirë, o njeri i mirë!”

Viron Kona dhe Bashkim Saliasi

“Vlorën edhe Vlorën, thelp e kam në zemër,
ditën e kam dritë, natën e kam ëndërr”.
Ali Asllani
(Poezia “Vlora”)

-Z. Viron. Ke shkruar dhe shkruan shumë për fëmijët. Mund të na tregosh diçka nga fëmijëria jote?

-Kam jetuar së bashku me familjen në Vlorë, në lagjen “Kume”, rruga “Mis Durham”, pranë Plazhit të vjetër, ku atëherë kishte hapësira të lira dhe shtëpitë ishin private. Po flas për vitet 1950 deri në vitet 1965. Shtëpinë tonë të thjeshtë, mes një bahçeje të madhe, babai e kishte ndërtuar në vitin 1936. Ajo ishte e rrethuar me gardh me kallama, por dhe me trëndafila. Kishte disa lloje pemësh: hardhi rrushi, mana, shegë, ftonj, fiq, mollë, dardhë, kumbulla, qershi, ullinj, pjeshkë, portokalle. Babai ishte rrobaqepës (i thërrisnin “usta” Toli). Atë zanat mori edhe vëllai i madh Arqilea, kurse vëllai tjetër Llambi kishte mendje për shkollë, ai u bë inxhinier i njohur. Dy motrat, që ishim më të mëdha, Gjinovefa dhe Donika, ishin të martuara me familjet e tyre. Kështu që, babai me profesionin që kishte, nuk mund të merrej shumë me bahçen. Unë ndonëse i vogël, pas mësimeve, por sidomos gjatë pushimeve, merresha, por aq sa mundja, po ashtu edhe vëllai, pak më i madh, Thomai. Tokën tonë vinin e punonin me bel dy djemtë e hallës nga Narta, Vllasi dhe Petroja për të cilët babai thoshte se ishin shumë punëtorë. Ata sillnin te ne verë Narte, rrush vlosh, uthull, fiq dhe ullinj. Brenda një dite ata e punonin të gjithë sipërfaqen e tokës sonë, afro 800 metra katrorë, kurse 200 metra katrorë ishte shtëpia dhe oborri. Në bahçe mbillnim patate, misër (kallinjtë e njomë i shijonim të pjekur), mbillnim perime, domate, qepë, hudhra, pjepra, sallatorë, kunguj, speca, patëllxhanë, por dhe disa lloje lakrash. Ndjenim kënaqësi në pranverë kur mbinte misri dhe prodhime të tjera. Bahçja jonë jeshilonte dhe mbi të luanin zogjtë dhe rrëshqiste ëmbël flladi i pastër që vinte nga deti.

-Atëherë ishte kohë kolektivizmi, lejohej oborri?

-Po, atëherë gjithçka ishte e përqendruar nga shteti, kështu që koha dhe ligjet nuk e nxisnin mbajtjen e oborrit. Mbaj mend që babai u thoshte atyre të këshillit: “Në bahçe ne bëjmë sa për vete, nuk shesim”. Kështu ishte edhe e vërteta. Bahçja ishte sa për të mbjellë diçka, dhe aq, nuk ishte qëllim në vetvete, por pa gjë nuk dilnim. Ishte bukuri e rrallë të shihje në barin që jeshilonte, kecat apo dhe qengjat dy apo tre, teksa ne i përndiqnim me gaz e hare. Blegërimat, cicërimat dhe të qeshurat tona ishin muzika më e bukur e asaj kohe. Natyrisht që kishte dhe gjëra për të qeshur. Kur milnim dhinë, duhej ta mbanim tre vete, njëri për brirësh, tjetri i mbante këmbët dhe i treti e milte. Ndodhte që, edhe pse merreshim me mjeljen e saj tre vetë, ajo e godiste me këmbë kusinë dhe e derdhte të gjithë qumështin.“Ç`na bëtë!-thoshte nëna,-tani s`di se me çfarë t`jua japë bukën!”
Nëna, e cila ishte shtëpiake, i kishte me shumë merak lulet, kështu që oborri i shtëpisë sonë të rrëmbente me bukurinë e tyre dhe me saksitë. Ndonëse ajo kalonte një pjesë të madhe të kohës duke gatuar apo duke larë rroba në govatë me ujin e qypit të madh të finjës (në atë qyp mblidhej uji shiu), përsëri ajo e gjente kohën të kujdesej për pamjen dhe zbukurimin e shtëpisë. Ne kishim më shumë trëndafila, të kuq dhe të bardhë, zambakë të bardhë dhe blu, menekshe, luleverdha, borzilok, dafinë dhe karafila Stambolli. Ishin të shumtë banorët e lagjes që vinin tek ne dhe kërkonin trëndafila dhe karafila.

I shisnit?

-Jo, babai merrte gërshërët, i priste se ata kishin shumë gjemba dhe ua dhuronte atyre që i dëshironin. Atëherë fqinjët i dhuronin njeri-tjetrit nga prodhimet që bënin në bahçe. “Për mbarësi”,- thoshin ata dhe ndiheshin të kënaqur kur këmbenin diçka mes tyre. Madje, babai edhe kallamat i dhuronte. I prisnim ne të vegjlit, unë me vëllanë pakëz më të madh, i lidhim dengje dhe babai ia falte dikujt që kishte nevojë.
-Po pse o usta Toli nuk i shet, por i jep falas?- i thoshte ndonjëri nga fqinjët. Ai e shihte tjetrin në sy dhe i përgjigjej.
-Kallamat toka i bën, ne s`kemi shpenzuar asgjë, por nga ana tjetër edhe i bëjmë mirë atij që i duhen. Nesër do të kem unë nevojë…
Por ndodhte që me kallamat e bahçes ndërtonim e rindërtonim muret e shtëpisë sonë. Sapo vëllai i madh me ndonjë fqinj ndërtonte njërën faqe të shtëpisë, binte tjetra dhe ata jepnin e merrnin një kohë të gjatë. Shtëpia me kallama kërkon meremetime të herëpashershme. Kështu ndodhte edhe me tjegullat që thyheshin. Gjatë dimrit shtëpia pikonte. Nëna vinte kusi dhe legenë dhe, kur vinte koha që duhej vënë govata, babai thërriste shokun e tij Taqon dhe të dy hipnin në çati dhe rregullonin tjegullat.

Çfarë mbeti nga shtëpia jonë përpara se aty të
kalonte rruga “Trans Ballkanike”

-Kishit ujë për vaditje dhe për të pirë?

-Në mes të lagjes kishim një çezmë, ku mbushnim ujë me radhë. Atje pinim edhe ne fëmijët. Shpesh herë çezma nuk kishte ujë dhe, ne, ashtu të djersitur e gjithë etje, futnim gojët në lëfytin e çezmës dhe e thithnim me forcë. Kur shokët nga larg na pyesnin:
-Ka ujë çezma?
Ne u përgjigjeshim:
-Me të thëthitur, or me të thëthitur!
Por në shtëpinë tonë babai kishte hapur edhe një pus që e përdornim edhe për ujitje, për të larë nëna rroba, por edhe për të vaditur perimet, lulet apo ndonjë pemë kur niste të thahej. Ai pus ishte frigoriferi i shtëpisë. Atje hidhnim pjeprat për t`i mbajtur të freskët. Pusi rrinte gjatë gjithë kohës i mbuluar me një kapak të rëndë druri, që ne të vegjlit të mos e hapnim dot. Prindërit tregoheshin të kujdesshëm që të mos vareshim te pusi se mund të binim brenda…Ato vite nisën të vendoseshin çezma edhe nëpër shtëpi, secili sipas mundësive, sepse duheshin blerë tubat dhe duhej marrë uji nga tubi kryesor që kalonte mes për mes lagjes. Kështu e morëm edhe ne ujin dhe vendosëm fillimisht një çezmë përpara hyrjes së shtëpisë, kurse më pas e futëm brenda në shtëpi. Sigurisht çdo gjë bëhej me leje nga këshilli i lagjes, i cili bënte kontrolle edhe për të reduktuar pronën private, por bëheshin shumë kontrolle sidomos për pastërti, pasi mungesa e ujit kishte rrezik që të përhapeshin sëmundje. Mbaj mend që nëna ime e kishte merak të madh pastërtinë dhe lyente gjithçka me gëlqere, deri edhe rrugicën nga porta në hyrje, por edhe trungjet e pemëve të oborrit deri dhe gardhet. Për këtë lloj dezinfektimi babai kishte hapur një gropë me gëlqere dhe atje merrnim sa herë na duhej.
-Ata të kontrollit duhet të na gjejnë të pastër Edhe ka lezet, edhe ngordhin mikrobet, – thoshte nëna dhe s`lindte skutë e cep pa e pastruar apo pa e spërkatur me gëlqere.

-Mbanit kafshë apo shpendë në bahçe?

-Veç ndonjë deleje apo dhie, mbanim më shumë pula, gjela, rosa dhe pata. Patat dhe rosat kishin më shumë vend për t`u ushqyer sepse pranë shtëpisë, midis lagjeve “Kume” dhe “Çole”, në anë të rrugës së sotme “Trans Ballkanike” ishte një kënetë e madhe, ku ato notonin dhe ushqeheshin. Ne shkonim shpesh herë dhe futeshim në kënetë që të mblidhnim vezët e rosave apo të patave tona. Që të mos i ngatërronim, i lyenim ato me bojëra dhe, kur ato notonin mes për mes kënetës dukeshin si në garat e varkave me vela. Ishte kënaqësi, veçanërisht pragu i vitit të Ri kur mbanim gjela deti dhe i vinim ata që të ndesheshin me gjelat e fqinjëve. Gjelat e mi fitonin gjithnjë dhe sekretin e dija vetëm unë. Diku kisha lexuar se po t`u jepje gjelave speca djegës, ata bëheshin më të guximshëm dhe më agresivë. Kështu që ua jepja fshehurazi pak para se të fillonte ndeshja dhe ata… dilnin fitues.. Ishte vërtet një argëtim i këndshëm.
Mes pulave shqerake dallonte një pulë me ngjyrë të zezë, që vinte shumë e urtë dhe na ngatërrohej nëpër këmbë. Ajo nuk trembej, mund ta merrje në dorë, mund ta çoje brenda shtëpisë apo ta nxirrje jashtë, ajo të shihte në sy dhe nuk trembej nga asgjë. Nëna i kishte vënë emrin Budallaçkë, por ndodhte shpesh herë që Budallaçka nuk i bënte vezët në kotecin e pulave, por vinte te dera e kuzhinës dhe atje e lëshonte vezën. Sapo hapte derën në mëngjes, nëna shihte në derë vezën e bardhë dhe Budallaçkën pranë saj. “Eh, thoshte nëna, ne i themi budallaçkë, po ajo është shumë e mençur. E bën vezën këtu te dera dhe pret që t`i japim shpërblimin”. Dhe, vërtetë, Budallaçka përfitonte trajtim ndryshe nga pulat e tjera.
Ne si të vegjël na pëlqente të mbanim pëllumba. Pëllumbat nuk i mbanim në kafaze, por ata qëndronin nën strehët e shtëpive dhe të çative. I ndillnim dhe ata duke bërë: gu-guuuu, uleshin poshtë dhe hanin thërrimet që u hidhnim të gjithë ne pjesëtarët e shtëpisë. Mbanim edhe lepuj të butë, me gëzof të bardhë e gjithë push. I merrnim në krah dhe i ushqenim me lëpjeta, ashtu siç ushqen nëna fëmijët…Të gjitha këto e gjallëronin jetën tonë dhe ne kalonim goxha kohë duke u marrë edhe me lepujt, por sidomos me pëllumbat që, duke i thërritur, i kishim mësuar të na vinin fare pranë. Madje, shoku jonë Dani, i kishte mësuar t`i uleshin edhe në supe dhe për këtë ai mburrej shumë. Por, një herë, njëri nga pëllumbat i bëri një glasë në kokë Danit dhe, që atëherë ai nuk i ndillte më. “Pëllumbat janë si fëmijët, po i përkëdhele shumë ata të bëjnë glasën!” – i kishte thënë babai Danit.
Kur bëheshin manat, fiqtë dhe ftonjtë, oborri i shtëpisë sonë gjallëronte nga kalamajtë e lagjes, por dhe nga kushërinjtë. Në ato muaj, edhe zogjtë shtoheshin, ata vinin me zhurmë dhe cicërima duke mbushur ajrin, ndërtonin fole në plepat, kavakët, shelgjet, eukaliptet dhe drurët, që rrethonin oborrin dhe bahçen tonë. Kurse dallëndyshet i kishin foletë e tyre në strehët e shtëpisë. Babai na thoshte: “Dallëndyshet janë pjesëtare të shtëpisë, këtu jetojnë, këtu lindin të vegjlit dhe i rritin, kështu që t`i ruani foletë e tyre dhe të mos i dëmtoni! Se, ato, venë nga venë dhe këtu kthehen përsëri, nuk i braktisin asnjëherë foletë.”

-Si ushqeheshit atëherë?

-Sipas kohës. Kishte periudha që hanim shumë peshk, veçanërisht sardele, të cilat shiteshin lirë në Skelë. Nëna i skuqte në kuzhinë, kurse unë dhe macja e shtëpisë, një mace shumë e urtë dhe dashur, që e kishte emrin Bukuroshe, i rrinim pranë dhe prisnim që nëna të na jepte ndonjë sardele. Por nënës i duhej të ishte dhe vigjilente sepse, edhe unë, edhe Bukuroshja, ishim gati të zgjatnim-unë duart, kurse Bukuroshja-putrat në tiganin e nxehtë. Bukuroshja mjaullinte dhe e shihte nënën me sy lutës. Ajo roji 12 vjeçe dhe e përjetuam keq ngordhjen e saj. -Bëri vitet e saj, – tha babai me keqardhje. Morëm edhe mace të tjera, por unë mbaj mend vetëm Bukuroshen, ajo, po, ishte mace shtëpie!
Atëherë hanim edhe kuti peshku të Kombinatit të Konservave “Ernest Telman”. Mbase më dukej mua, por të atilla sardele, me aq cilësi dhe shije të mirë, sot nuk i gjen askund. Defekti i vetëm i tyre ishte se, kutitë hapeshin me shumë vështirësi, por kjo nuk na pengonte t`i hanim me qejf të madh. Deri në vitet 1960 ne, hanim, ndonëse rrallë, edhe konserva mishi, që, mesa dëgjonim, i binin rusët. Ishin të shijshme dhe brenda ato kishin edhe erëza dhe gjethe dafine për t`u dhënë shije të mirë. Por s“ishte gjithnjë kështu se, unë e mbaj mend kohën kur merrnim ushqim me triskë. Atëherë, unë dhe vëllai i thoshim nënës: “-O ma, me çfarë ta hamë bukën?” Ajo na jepte nga një copë bukë misri dhe nga një copë gruri dhe thoshte: “Ja, bukën e grurit, hajeni me bukë misri, kurse bukën e misrit, hajeni me bukë gruri!”. Ose, na bënte përshesh me kafe të holluar, më shumë hanim bukë me vaj me kripë. Të dielave nëna na bënte trahana dhe atëherë ishte festë e vërtetë sepse ajo bënte një trahana shumë të shijshme. Kur bëheshin domatet, kastravecët apo rrushi, hanim bukë me domate, rrush, kastravecë dhe pak gjizë apo djathë. Me atë ushqim, dilnim në mëngjes nga shtëpia dhe mblidheshim në mbrëmje. Shkonim nga moli zero, nga bregu i detit, hidhnim grepa dhe luanim, por luanim dhe nga pylli i lagjes, që më pas mori emrin “Pylli i sodës”. Qëllonte që hanim shpesh herë dhe lule të bardha të drizave në pyll apo dhe manaferra. Ne ishim të vegjël dhe të gjitha këto i quanim gjëra normale.

-Nuk merakoseshin prindërit për ju?

-Atëherë nuk ndodhnin gjëra që ndodhin sot. Prindërit e dinin ku shkonim, aq më tepër që ne rrinim tufë dhe kishim edhe ndonjë më të rritur që ishte si komandanti ynë. Por gjithsesi ishim të lirë dhe s`kishim frikë nga asgjë. Gjithë bregdeti, pylli, rëra, rrugët, sheshet, deti ishin tonat…

-Si argëtoheshit?

-Luanim futboll (kishim shumë fusha), volejboll (përdornim rrjetat e peshkimit), basketboll(koshin e varnim në drurët e lagjes). Bënim boks, na trajnonte Jani, (boksieri i lagjes), bënim “kampionat” mundje, luanim me tragaç dhe me cingla, me litar (tërheqje dhe kapërcim litari), kaladibrançe, luanim nga pylli me “Kaman”, “Ngriva – shkriva”, luanim lojën “Bëz” (ku njëri mbyllte sytë dhe ne i binim me pëllëmbë, kurse ai duhej të gjente kush e kishte goditur),luanim lojën “E ka kush e ka”, “Kukafshehtas”, “Hap gojën mbyll sytë!”, lojëra me pafka, “Roza-Rozina”, “Hapa dollapa”, “Topadjegësi”, u ngiteshim plepave, kavakëve, eukalipteve si Tarzani… Luanim shumë me shpata, heshta dhe shigjeta (sulmuesit e kështjellës dhe mbrojtësit e saj). Kishin qejf të luanim filma dhe teatër, sidomos filmat: “Skënderbeu”, “Goxilla”, “Furtuna” apo filma të tjerë me partizanë dhe me gjermanë. Bënim gara me vrap në rrugën Trans-Ballkanike, u ngjiteshim pas karrocave dhe atyre pak makinave që kalonin. Kohën më të madhe e harxhonim nga bregu i detit, sidomos nga Plazhi i vjetër ku ngrinim kukumjaçka dhe balona, që lëkundeshin si gjarpërinj me ngjyra në ajër. Por më shumë ne notonim dhe peshkonim, edhe në bregdet, edhe te moli “Xero”, mësonim të hidheshim pingul në ujë nga drunjtë (shtyllat) e molit, vozitnim me varka, vinim rrotull anijeve dhe u luteshim peshkatarëve të na merrnin nga një xhiro…Unë, me shokun tim më të ngushtë Xhimen u ngjiteshim shpesh herë edhe kodrave të Kaninës, hanim xina, koçimare, xhangalle, gorrica, fiq; luanim me rrëshqitje nëpër rrëpirat e kodrave duke vënë nën vete nga një tufë me degë xine apo mare, mblidhnim çaj mali dhe rigon…Atëherë, përpiqeshim të bëheshim “tregtarë” të vegjël ambulantë dhe, ngaqë donim nga pak lekë për akullore, thërrisnim në lagje duke tundur tufat me rigon: “Hajde rigon/kur e mbledh të mundon/kur e ha të shëron/kur e shet të gëzon!”…Fitonim lekë sa për një akullore që e lëpinim herë njëri dhe herë tjetri. Dilnim edhe nga tuneli i ujit të ftohtë, për të parë cisternën që çonte ujin çdo ditë në Sazan, por në fakt ne donim edhe të pinim uji te burimi, por edhe të shihnim nëndetëset e Pasha Limanit… Por luanim edhe me karro me kushineta. I merrnim ato në krah, duke iu ngjitur maloreve dhe lëshoheshim me shpejtësi në dishezë, ku ndodhte që edhe aksidentoheshim, por s`donim t`ia dinim…Luanim me pulla, me domino, me tavëll e sidomos me letra spathi, veçse s`donim që të na shikonte polic Zylfoja apo kryetari i këshillit Duri, se quhej lojë kumari dhe ajo ishte e ndaluar atëherë. Ne djemtë bënim edhe llastiqe, gjenim drurë në formë bige, u lidhnim llastikat dhe me ato gjuanim zogj. Ndodhte, ndonëse rrallë, që edhe luftonim me njëri-tjetrin me llastiqe, por ajo lojë ishte e rrezikshme…

-Shihnit filma apo shfaqje në qytet?

-Po. Filmat i shikonim te kinema “Ali Demi”, që e kishim shumë larg, por ne shkonim me qejf dhe në grup atje dhe ashtu ktheheshim. Atëherë kishin famë sidomos filmat “Skënderbeu” dhe “Fortuna”; filmat e Raxh Kapurit që vinin nga India e madhe: “Vagabondi”, “Zotëria 420”, filma që kanë mbetur thellë në kujtesën e brezit tim, edhe subjekti i tyre ishte tërheqës, por edhe loja dhe muzika që nuk e largojmë dot nga mendja: “Mera Xhuta ai Xhapani…, dhe që në shqip përkthehej: “Këpucët i kam japoneze/Pantallonat angleze/kapelën e kam ruse,/po zemrën e kam indiane.” Për të parë këtë film “vriteshim” për bileta, por problemi më i madh ishte se duhej ta rregullonim edhe me personin që rrinte në derë dhe priste bileta sepse për të parë këta filma duhej të ishe mbi 16 vjeç. Ndodhte që s`gjenim bileta, dhe, atëherë binim viktimë te disa djem që bënin bileta të falsifikuara dhe na i shisnin. Ne, ngaqë digjeshim nga dëshira për të parë filmin apo ndeshjen e futbollit, mashtroheshim lehtë. Kuptohet që, në shumicën e rasteve, falsitetin e biletave na e zbulonte Qaniu kur shkonim në kinema dhe, Ceceni kur shkonim në stadium, e, atëherë me faqe të skuqura nga pëllëmbët që na kishin dhënë, që të mos humbnim ndeshjen përpiqeshim të hipnim nga muret… Lojërat me dorë i ndiqnim në këndin “Spartak”, dhe këndin tjetër “Eftihi Baka” që ndodheshin pranë Kino Teatrit “7 Nëntori”, (sot Teatri “Petro Marko”). Atje zhvilloheshin edhe ndeshje mundje dhe boksi. Zhvilloheshin dhe kampionate ballkanike apo ndeshje me vendet ish socialiste. Ushtonte Vlora atëherë kur fitonte skuadra jonë.
Në Hungari, në vitin 1987, kur isha i shtruar në një spital për një operacion të pankreasit, u ndodha me një ish mundës hungarez rreth 70 vjeç, të cilit kur i thashë se vendlindja ime është qyteti i Vlorës, ai më befasoi kur më tha se kishte qenë në Vlorë kur ishte i ri pasi kishte marrë pjesë në një kampionat mundjeje.
Vlora kishte atëherë edhe një estradë të mirë, e cila jepte shfaqje edhe në Shtëpinë e Kulturës, edhe në Kino Teatër, por edhe në qendër të qytetit e sheshe të ndryshme. Mbaj mend humorin e Gaqi Vishit, Evgjeni Shtrepit, Myqerrem Ferës, Leka Krutës…Sikurse, edhe bandën muzikore, që e drejtonte muzikanti i njohur Themistokli Mone (Liu). Banda, veç shfaqjeve që jepte në Teatër, në sheshin e Flamurit dhe në bulevard, dilte edhe nëpër rrugët e rrugicat e lagjeve, që jehonin nga këngët dhe marshet ushtarake…Kuptohet pas saj shkonim dhe ne që e shoqëronim bandën me këngët: “Bashkohu shokë me ne në çetë…”

-Ishit fëmijë të mbarë?

-Po, ishim të urtë. Druanim nga prindërit, nga Duri, kryetari këshillit të lagjes, e sidomos nga Zylfoja, polici i lagjes, i cili ishte polici i vetëm për tre lagjet Skelë-Kume-Çole. Ai ishte shumë i njohur dhe shumë autoritar. I njohur ishte edhe polic Osmani, që ne i thërrisnim “kapter Osmani”. Ai na kërcënonte me shprehjen: “E di çfarë të bëj apo jo? Të ngrijë dhe të shkrijë në vend!” Kurse disa fëmijë, fqinj të mi, “të keqen” e kishin nga “xhaxhai”, kështu i thoshin gjyshit të tyre, i cili kishte shumë autoritet tek të vegjlit. Kur i shihte nipërit e tij të shumtë, të gjithë kokëqethur, që bënin ndonjë prapësi, ai i dënonte duke u hedhur sipas fajit speca djegës në gjellën e drekës. Nga shtëpia e tyre, vinin gjithnjë ulërimat e shokëve tanë të vegjël, ngaqë i ishin të detyruar ta hanin gjellën me një apo disa speca djegës sipas fajeve që kishin bërë. Kur të qarat e tyre e tejkalonin të zakonshmen, mamaja ime thoshte: “Paskan bërë shumë faje sot ata nga “xhaxhai” dhe, duke thënë këto fjalë, ajo na shihte mua dhe vëllanë me sy qortues. Por, ata fëmijë, njëherazi dhe shokë të mi, ishin të parët mes nesh në vrap, gjithnjë na e kalonin. “Mushkëritë e tyre punojnë si diezelët e nëndetëseve”, – thoshte Laku, që ishte teknik në nëndetëse dhe na shpjegonte se ngrënia e specave djegës, u bënë shumë mirë mushkërive.

-Kishte atëherë në shoqërinë tuaj tipa të vështirë, njerëz sherrxhinj, rrugaçë?

-Këta lloje njerëzish që po më pyet janë të pranishëm në çdo kohë. Sigurisht që atëherë ata ishin me pakicë, numëroheshin me gishta pasi masat shtrënguese për ata ishin të forta. Mbaj mend ishte njëri në Skelë, s`po e përmend emrin. Ai ishte më i rritur nga ne dhe, sapo na takonte, na kërcënonte dhe na bënte që të zbraznim xhepat, na merrte ato pak të holla që mund të kishim për ndonjë akullore, për ndonjë mollë të kuqe apo ëmbëlsirë. Trupin nga mezi e lartë, gjatë verës, ai e mbante lakuriq dhe e lidhte me fije telash të trashë, që, “të mos i zhvillohej më shumë”. Në të vërtetë nga mesi e lart kishte trup të bukur, por ajo që ia prishte bukurinë trupore ishin pantallonat e gjata që nuk i hiqte asnjëherë. Arsyeja ishte se ai i kishte këmbët të shtrembra si bigë, ndaj dhe ne midis nesh, por edhe kur ai nuk na shihte, i thërrisnim nga larg Këmbë-bigë. Njëherë Këmbë-biga ngacmoi vajzat e një klase të shkollës së mesme “Ali Demi” të Vlorës. Atëherë, djemtë, duke u bërë në një mendje, ju sulën të gjithë bashkë Këmbë-bigës dhe e bënë për spital. Që atëherë Këmbë-biga nuk guxoi më të bezdiste njëri…

-Si merrnit informacionin për vendin dhe botën?

-Atëherë s`kishte televizor, por kishte vetëm pak radio. Ne kishim një radio “Orion” dhe dëgjonim edhe lajme, edhe këngë por, veçanërisht “Orën Gazmore”. Ishte një emision i “Radio Tiranës” me humor dhe këngë. Por meqenëse pak vet kishin radio, shtëpia jonë në atë orë (ora 13.00 ditë e diel) ishte gjithnjë plot. Nëna i gostiste të rriturit me kafe, kurse shokët e mi të vegjël me karamele me ngjyra ose me fruta, kumbulla ose ftonj nga të bahçes.

-Nga ç`sëmundje sëmureshit atëherë?

-Mbaj mend që gripi ishte më i përhapuri dhe më rrezikshmi. Prindërit shqetësoheshin shumë kur na zinte gripi. Na vinin pece me ujë të ftohtë në ballë derisa na binte temperatura. Atëherë përmendej më shpesh “gripi spanjoll”. Ne vaksinoheshim rregullisht për t`u mbrojtur nga sëmundjeve të ndryshme. Shpesh herë vaksinat na i bënin në shkollë dhe askush nuk mbetej pa u vaksinuar. Vuanim shumë nga dhëmbët, që na krimbeshin shpejt. Mbase nga kripa e detit, sepse shumë kohë e kalonim në det. I shmangeshim dentistit apo dentistes së shkollës, kur na thërriste me listë që të na kuronte dhembët. Nuk ia dinim vlerën.

-Në bisedë përmende edhe rusët. I mban mend?

-Po, i mbaj mend. Ata banonin te një pallat në rrugën Vlorë-Skelë dhe punonin shumica oficerë në bazën e Pashalimanit apo në reparte të Flotës Luftarake Detare, por edhe në sektorë të naftës dhe të ndërtimit. Kishte mes tyre edhe inxhinierë dhe gjeometra. Disa gra ruse që ishin martuar me shqiptarë punonin mësuese të gjuhës ruse. Atëherë edukoheshim me ndjenjën e dashurisë së madhe për rusët, por edhe për vendet ish socialiste. Ndërkaq këndonim nëpër rrugë, edhe me shkollën, por edhe me grupe të lagjeve këngën: “Hajde të punojmë,/djersët të kullojnë,/Të ndërtojmë,/ Shqipërinë e re.”
Në portin e Skelës vinin shumë vaporë rus, por edhe të shteteve të tjera lindore: vaporë bullgarë, polakë, çekë, rumunë deri edhe nga Kuba vinin… Ndodhte që ekuipazhet e vaporëve ishin qejflinj të sportit dhe atëherë ata kërkonin të bënin ndeshje me ekipin e “Flamurtarit”. Sigurisht që ata mundeshin, sepse ishin amatorë dhe ndesheshin me një skuadër të rregullt, por ne fëmijët e komentonim gjatë ndeshjet: “-E morët vesh! Fituam me skuadrën bullgare! Fituam me skuadrën çeke! Fituam me skuadrën ruse! Ne jemi të parët në futboll!” Kështu thoshim ne me njëri-tjetrin, duke shprehur hapur ndjenjën e krenarisë kombëtare. Pas viti 1960, edhe rusët edhe të tjerët u quajtën tradhtarë dhe thuajse u larguan të gjithë, me përjashtim të atyre pak grave që ishin martuar me shqiptarë.

-Si visheshit?

-Visheshim thjesht, më shumë rrinim me pantallona të shkurtra, por, ne të vegjlit prisnim me kënaqësi ditët e festave. Babai na qepte pantallona, xhaketë, apo dhe kostum Ditën e Verës, Vitin e Ri, Ditën e Pashkës apo të Bajramit. Ato ditë, nëna na vishte mirë e bukur dhe ne dilnim vizitorë te fqinjët që të uronim festat. -I mbani të pastra rrobat!-na porosiste nëna dhe duke na vënë ndonjë fije borziloku në xhepin e xhaketës, na pyeste:
-Pa më thoni, si do uroni ditën e Pashkës (Bajramit)?
Ne i përgjigjeshim:
-Sapo të hapet dera e shtëpisë, ne do të themi: “Për shumë vjet gëzuar Bajrami (Pashka)!
Në Ditën e Verës ne bënim verore, për Pashkë bëheshin vezë të kuqe, kurse për Bajram, fqinjët tanë që ishin myslimanë, bënin revani dhe bakllava. Ishte argëtuese sidomos kur dilnim natën e Krishtlindjes. Atëherë me çomanget që i përgatitnim që më parë, shkoni dy-tre dhe katër vetë nëpër shtëpi gjatë natës dhe u binim dyerve me çomange duke thërritur vargjet:
Dil moj zonjë,/dil ç`të them,/lindi Krishti në Betlehem.
Atëherë dilte i zoti apo e zonja e shtëpisë dhe pasi na falënderonte na gostiste me arra, bajame, ëmbëlsira dhe shpesh herë edhe lekë të holla…Lekët na interesonin më shumë.
Në shtëpinë tonë për Pashkë, pavarësisht se si e kishim ekonominë, nëna dhe babai i kushtonin rëndësi drekës. Vinin për vizitë farefis, krushq, por dhe miq të familjes sonë, të cilët ishin të shumtë…Të varfër ishim, por për miqtë sofra ishte gjithnjë plot.

-Pas vitit 1967, kur u prishën kishat dhe xhamitë besonin njerëzit në Vlorë?

-Feja ka qenë e rrënjosur në popull për qindra e qindra vjet, kështu që njerëzit s`mund ta hiqnin nga mendja dhe nga zemra. Nëna ime besonte, kurse babai nuk them se besonte por ama e respektonte kishën, madje, ai kishte qenë i zgjedhur në këshillin e kishës. “Feja mirë bën, nuk bën keq”, – dëgjoja që thoshte. Sa herë ishte Pashkë, nëna ime ngjyente vezë të kuqe, këtë zakon ajo nuk e ndërpreu asnjëherë. Edhe filxhanët kishte qejf t`i shikonte, por edhe dëgjonte me vëmendje ato gra që shihnin filxhanët dhe bënin parashikime. Atëherë shikimi i filxhanëve dhe bisedat rreth tyre, ishin si telenovelat e kohëve të sotme. Gratë, veçanërisht të moshuarat merreshin me ato dhe ndjenin kënaqësi. E kujt i bënin dëm…!

-Ke mall për shtëpinë e vjetër?

-Shumë. Tani ajo nuk ekziston më. Aty ku ajo ishte, kalon rruga “Trans Ballkanike”, kurse në pjesën tjetër të tokës, erdhi dikush nga një fshat i Vlorës dhe ngriti një pallat. Ne gjashtë pjesëtarë të familjes përfituam vetëm nga pak lekë dhe asgjë tjetër. Shpesh them me vete, kaq i pazoti paskam qenë, kur, aty në Skelën ku kam lindur e jam rritur, janë ngritur qindra pallate dhe jetojnë dhjetëra mijëra njerëz, unë s`kam qoftë edhe një dhomëz fare të vogël që të shkoja tani në moshën e pleqërisë, të shihja detin, të shëtisja disa orë në ajrin e freskët, të ndjeja dallgët dhe kripësinë e ujit, të shoqëroja me sy pulëbardhat që fluturojnë në erë dhe lëshohen vërtik mbi det për të kapur peshk, të shihja hedhjet e delfinëve mbi ujë, ardhjen apo largimin anijeve, trageteve, vaporëve, të hidhja ndonjëherë grepat, të shihja diellin kur lind në Kaninë dhe perëndon në Sazan…Këto mbeten ëndrra të parealizuara…Ata që e kanë detin nuk ia dinë, ne që s`e kemi, na mbeten vetëm ëndrrat…

-Paske vërtet shumë mall?

-Po, sepse atje është fëmijëria. Ndonëse Vlora, me kalimin e moshës, fizikisht më duket gjithnjë e më larg, sepse shkoj rrallë e më rrallë, unë përsëri gjej ngushëllim pasi Vlorën e kam çdo çast brenda vetes, e ruaj në shpirt si një gjë të shenjtë, si guaska që mban margaritarin… Kur shkova një herë, atëherë shtëpia thuajse po binte përdhe, isha vetëm dhe atje ku kishte qenë shega e madhe, dallova një degëz domateje që jeshilonte midis disa shkarpave. Pashë andej-këndej se mos më shikonte njeri dhe u përkula e i mora erë asaj dege domateje. Erë po erë, erë domateje e bahçes sime!
Atje janë rrënjët e mia, ngado që ta çosh njeriun, vendi i fëmijërisë është vendi i rrënjëve të tij, atje është vendi ku jam lindur e rritur, atje janë kujtimet e prindërve, por dhe të shokëve të vegjël. Atje, gjithçka, edhe një grusht dhe`, edhe një fije bari është i shtrenjtë… Siç shkruan biri i Vlorës, poeti Ali Asllani:
“Vlorën edhe Vlorën, thelp e kam në zemër,
Ditën e kam dritë, natën e kam ëndërr”.

Fund i intervistës

Kush është VIRON KONA

Viron Kona ka lindur më 24 qershor 1950 në qytetin e Vlorës. Është diplomuar në Universitetin e Tiranës, dega Gjuhë – Letërsi. Para vitit 1991 ka punuar në sektorin administrativ të edukimit dhe arsimimit deri në nivelet e larta. Më pas, mësues dhe drejtor në shkolla 9-vjeçare dhe të mesme të kryeqytetit. Në vitin 2004-2015, redaktor në gazetën “Mësuesi” dhe specialist në Ministrinë e Arsimit dhe Sportit. Është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve prej vitit 1981, si dhe anëtar nderi i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë të Suedisë. Pas viteve 2004, Anëtar i Këshillit Kombëtar të Librit dhe Kryeredaktor i Revistës “Siguria Rrugore”. Ka botuar rreth 45 vëllime me tregime, novela e romane për fëmijë dhe për të rritur. Fitues i 7 çmimeve në gjininë e tregimit dhe novelës. Fitues i çmimit UNICEF, për librin më të mirë për fëmijë 2006 “Eh, more Bubulino!” Dy vëllimet e para të “Bubulinos” janë përkthyer në një vëllim të vetëm në Suedi( Men kära Bubulino!). Është duke u përkthyer edhe “Zonja nga Borasi”, libër me motive suedeze dhe shqiptare. Autori ka qenë i ftuar në Suedi në përurimin e të dy librave, kurse në vitet 2011, 2012, 2013, 2016, ka qenë i ftuar në veprimtari të ndryshme letrare e kulturore në disa qytete suedeze. Tregime të veçanta të këtij autori janë botuar edhe në anglisht e frëngjisht. Në biografinë letrare Viron Kona ka edhe qindra artikuj letrarë, socialë, kulturorë e arsimorë të botuar në gazeta, revista e portale brenda dhe jashtë vendit.
Krijimtaria letrare artistike:
Libra: “Etje që shuhej”, “Pëllumbat”, “Mos m`i zbukuroni plagët!”, “Ujkonja”, “Pulëbardhat përbindësha”, “Bubulinoja çamarrok”, “Dëshira e fshehtë e Bubulinos”, “Pyesni Bubulinon”, “Eh, more Bubulino !”, “E fshehta e pyllit”, “Dardi”, “Dardi në gadishullin e vetëtimave”, “Të çuditshmit!”, “Bubulinoja dhe Dardi, në kryeqytetin amantëve të lashtë”,(libri i parë),“Bubulinoja dhe Dardi në kryeqytetin amantëve të lashtë”, (libri i dytë), “Delfini i dy deteve drejt aventurave të reja”,“Drithërimat e yjeve”,“Dëgjoma zemrën, Budapest!”, “28 djem plus një vajzë”, “Yje mbi Bosfor”, “Një udhëtim i çuditshëm”, “Kontrolli i befasishëm i një inspektori”, “Të fshehtat e një mrekullie”, “Erlindi dhe papagalli i çuditshëm”, “Dielli është i imi”, “Bukuri suedeze”, “Shpëtoni papagallin Çate!”, “Për ju, miqtë e mi”, “Uraganët e lirisë”(Dramë kushtuar 100-Vjetorit të pavarësisë), “Zonja nga Borasi”, “Dëgjoni se ç`thotë ky papagall!”, “Kolipoçi, ngrënësi i qershive”, “Nëndetësja”, ”Ju dua më shumë se veten!”,“Poleni viking”(me bashkautor), “Në telashe të mëdha je futur, o Bubulino!”, “Rruga Miss Durham”, “Njeriu i zemëruar”(Epigrame), “Thashë të bëhem edhe unë poet”,“Firaunë dhe zhonglerë”(Fabula) etj. Ka botuar edhe libra me karakter didaktik, si dhe qindra artikuj letrarë, arsimorë dhe social-kulturorë në shtypin periodik, në gazeta e revista brenda dhe jashtë vendit.

NË NJË HARK KOHOR DY VJEÇAR, POEZIA E FASLLI HALITIT DOMINOI SISTEMIN LETRAR ME THARBIN E GUXIMIT QYTETAR, DERI NË KUFIJTË E TEKSTURËS SË PROTESTËS SI NË POEMËN “DIELLI E RRËKETË”.

nga
LEKA NDOJA

STUDIM

RECEPTIMI SOCIAL-POLITIK

Poezia e Faslli Halitit paraqiti që në fillimet e tij një mision social të ngritur. Ky komponent që e ka veçuar poezinë e Halitit si të shënjuar të rëndësishëm, mori formë nëpërmjet diskursit dhe regjistrit të nderë të mezi dallueshëm nëpërmjet deklarativitetit, që nëpërmjet marrjes së intonimit të paplotë ose në sordinë të poezive pllakat në “thojza”, prodhojnë një perceptim që poezia e Halitit, të mund të receptohet me regjistrin komik. Receptimi i kësaj poezie në dukje, nga ana e klisheve ishte korrekt me realitetin zhurnalistik të formave e klisheve shprehëse që i bën të sillen si figuracion artistik nëpërmjet këtij regjistri-bazë të përcjelljes së mesazhit poetik. Duke shpërdorur mjetet e thjeshta verbale të propagandës komunsite, Haliti arriti me shkathtësi t’u jepte teksteve një komicitet e pabesueshmëri, falë drejtpërdrejtshmërisë së përcjelljes të mesazhit nëpërmjet manierës “naif”. I kësaj linje ishte një cikël i tërë i këtij poeti kushtuar pak a shumë qendrës së superstrukturës politike të shtetit siç ishte shembulli i poezisë së famshme: “NJË NATË ME SEKRETARIN E PARTISË”.*

Prozhektorët e fjalëve të tij
Më ndriçojnë dardhat, mollët, pjeshkët
Që nata m’i ka fshehur.
Më zbulojnë ngjyrat, tonet
Që nata i ka shuar.
…………………………
Biseda jonë një ofiçinë
Këtu kaliten vargjet e mia.

______________________________________________
1. Haliti, Faslli: ” Një natë me sekretarin e partisë”.*, gazeta “Drita”, Nr. 31. 30 korrik, 1972 f8

Kjo poezi si ekspresion i nevojës së subjektit për një lider që të njohë botën, ravijëzon sekretarin si idol, concept i drejtimit politik. Repertori i dardhave, mollëve, pjeshkëve, simbolizon një lloj briri
prosperiteti të cilin s’e siguron dot pa sinekdokën e dritës; simbol i udhëheqjes së “partisë”. Gjithashtu regjistri i intonimit i siguron edhe “forxhën” (ofiçinën) e Hafestit antik, hyun e artit. Mistifikimi i rolit të sekretarit në natën e të panjohurës, i cili flet para dëshmisë së yjeve dhe përunja e subjektit konfiguron një skenë varësie dikotomike, thuajse fatale.
Por me uljen e regjistrit, nga toni epik në atë komik, situata poetike ndryshon dhe skena kthehet në karikaturë duke goditur kolonën e gjithëdijshme të mbajtjes së shtetit komunist, sekretari pasi vihet në funksion luminishence, i mbetet poetit të ndajë me të errësirën, si simbol qesharak varësie.
Si një nga kryeveprat e këtij poeti, që arriti të kumtojë përmes kodeve e simboleve të tjetërsojta, kuptimin e ngulitur të receptuesve të kësaj teme. Në momentin kur Haliti vendosi ta heqë këtë regjistër komik dhe të fshikullojë drejtpërdrejt përmes motiveve social-politike duke larguar “errësirën” komike si te poema “Dielli dhe rrëketë”, kritika zyrtare ia ndërpreu vlerësimin duke e quajtur art armiqësor, pasi ishte univok.
“Portat e buzëve tuaja s’hapeshin
Hynte pa trokitur.
Dhëmbët tuaja kyçeshin…..
Vinte miqësia hynte pa trokitur”

“Portat e buzëve tuaja s’hapeshin
Hynte pa trokitur.
Dhëmbët tuaja kyçeshin…..
Vinte miqësia hynte pa trokitur”

_____________________________________
2 ) “Faslli Haliti : “Dielli dhe rrëkerat, Btimet “Toena”, Tiranë 2010, f.11.-13

Poezia e Halitit u fokusua në raportin e intonimit të citateve-fragmente në kuadër të tekstemave ku subjekti krijon regjistrin që merr atributet e publikut të gjerë, të masës. Ai i kapërceu mjaft barriera të censurës, pasi tek ai skizma nuk shquhej në tekst, skizma e Halitit dallohej tek poetika e intonimit. Poezia e Faslli Halitit e riprodhon realitetin në thonjëza, kjo është veçoria e këtij poeti që risolli mjetet revolucionare të Majakovskit me të vërtetë, por e ndërtoi mbi një regjistër komik, për ta stigmatizuar fenomenin e zbrazur, “marksizmin vulgar” nga tonaliteti ampoloz duke e bërë qesharak përmes intonacionit të ulët.
Poet me vokacion social, që me guximin e shprehjes ai linte pak alternative të interpretimit , Haliti ushtronte trysni mbi theksin propagandistic duke e zhvendosur theksin e kuptimit duke e kanalizuar në një kuptim të përmbysur burlesk. Dykuptimësia e brishtë e poezisë së Halitit, me ta dekoduar, kalon në njëkuptimësi. Zbulimi i kësaj teknike nga Institucioni i kritikës, ia dekodoi tekstet e Halitit, për t’u damkosur si “nxirës realiteti”. Sfida midis të folurit parodik dhe atij të njëmendët mbetet çështje e repertorit të receptuesit.
Analiza mbi këtë poezi, do të bënte që kritikët të binin në grackën e tij, pasi nga ana formale ishte korrekt, por vetëm thojzat e bëjnë atë poet modernist.
____________________________________
3) “Fryma e nxirjes së realitetit, gjoja për hir të thellimit të realizmit, përshkon poemën “Dielli dhe rrëkerat, të F. Halitit dhe të ndonjë tjetri, të cilat në fakt goditnin vijën e Partisë . Mania për “evropianizimin e arteve figurative …” Agolli, Dritëro: “Nga raporti i shokut Dritëro Agolli” : gazeta “Drita” Nr. 30. 29 korrik 1973, f.1

NJË KOD NOVATOR: REGJISTRI KOMIK

Rrafshi ironik i Faslli Halitit shfaqur në: “Një natë me sekretarin e partisë”, se ai ishte një kodifikim i kontekstit, pasi çdo akt poetik ka diagramën e saj, regjistrin nga ai epik në atë komik.
Duke cënuar temat tabu të demistifikimit të lidershipit, motivet sociale vijnë e ia përmbytin lëndën poezisë së Halitit, derisa vetëm dialogon me argumente heteronome. Intertekstet e poetikës së Majakovskit, bartin interpretimin e hapur, kuptimin polimorf, ndërsa poezia e Halitit mbetet e profilizuar.
Tematika e tij vetëm në ndonjë rast ikën nga vëmendja e diskursit social. Koncepsioni i rrymës artistike, futurizmi aktiv i ushqeu mitin për revolucionin, por me një strukturë morale jashtëklasore. Vlera e moralit përshkon artin poetik të Faslli Halitit, sidomos në vitet e ’70 – ’72, kur shfaqi një poezi tejet të angazhuar sociale, ku subjekti sipas një programi të panjohur i jep rëndësi fabulimit si poezia: “Rruga “Skënder Libohova”:

Fshesare Vija
Rrugët i pastron mirë përgjithësisht.
Por
Rrugën
“Skënder Libohova”
Ajo kujdeset veçanërisht.

Ajo luajti me Skënderin në pluhur këtu.
Ajo ngjiti trakte këtu me shokun në muzg,
Shau kësaj rruge italianët, gjermanët,
Përcolli kësaj rruge shokun partizan
E priti kësaj rruge të vinte, komisarin.
Por komisari s’erdhi.
Nisi kësaj rruge Çlirimin
Dhe vetë mbeti në mal.

_______________________________________________
4) Haliti, Faslli, gazeta “Drita” 31 ( 607), 30 korrik 1972, f. 8

I vetëdijshëm për antihermetizmin, ai rrezikon me personazhin lirik, duke kërkuar një fabul qoftë paradoksale ku personazhi lirik ka luftuar, ia kanë vrarë të dashurin në luftë, rruga ka marrë ermin
e tij, dhe ajo fshesare që kujdeset për pastërtinë e rrugës që ka marrë emrin e të dashurit. Profilizimi i gjetjes, e varfëron poezinë, ndonëse duke u mjaftuar me zgjedhjen e motivit, shenjat poetike mbeten uniforme. Reporter ii më vonët i “realizmit vulgar”, mund të ishte edhe kjo poezi: “Rruga e Skënder Libohova”. Lidhja umbelikale me sintezat sociale shfaqet te poezia “Njeriu me kobure”.

“Ai pret të fryjë era
Jo që të xhvishen pemët,
Jo që të shkunden gjethet e verdha,
Por që t’i ngrihet cepi xhaketës,
T’i duket pas brezit koburja.”

_________________________
5) Haliti, Faslli, Nëntori, 1972, Nr. 4, prill, f. 156
6)” Faslli Halitin e karakterizon mprehtësia dhe spontaneiteti në kapjen e faktit jetësor. Ai e abstragon këtë fakt në mënyrë origjinale nëpërmjet një vargu të thjeshtë, sa nganjëherë duket sikur bie në thjeshtëzim, me një figuracion herë të fuqishëm herë të lehtë,aq sa të krijohet idea ndoshta irreale e një farë anemije. Por këto janë disa karakteristika të përgjithshme që mund të diskutohen, se poezia e F. HalititIt lë vërtet shteg për të diskutuar. “Gjoza, Roland. “Bashkë me kohën tonë ka ecur edhe poezia” ( Mendime mbi disa problrme të poezisë), gazeta “, 10 dhjetor 1972, f. 4.Dita”

Në këtë poezi contemplative të kqyrjes së realitetit të rëndomtë diktatroial, simbolin flladitës e përtëritës së erërav e funksionalizon si mjet ndihmës për t’i shpalosur xhaketën personazhit lirik: “njeriut të sigurimit”, që autori e në një situatë absurd ii atribuon aktin e pritjes të së mirës në poliformitetin e “feksjes së pistoletës”. Kjo poezi njëkuptimore e vendosi në një profilizim të ri të analizës inherente psikike për të përftuar forma arketipore psikike.
Në një hark kohor dy vjeçar, poezia e tij dominoi sistemin letrar me tharbin e guximit qytetar, deri në kufijtë e teksturës së protestës si në poemën “Dielli e rrëketë”. Me figurën e simbolit për “Diellin” = Nr.1, të partisë e shtetit, poemë ku shenja poetike e humbi polivalencën duke i shërbyer një aktakuze të vargëzuar, ku mbetet vetëm historia dhe fatumet morale në kundërshti me frymën e partisë në vitin 1973.
Kështu Faslli Haliti nga një poet i vlerësuar për origjinalitetin e thjeshtësinë e mesazheve të drejtpërdrejta nisi të goditej në ballë të gjerë nga gjithë kritika zyrtare, për t’iu hequr për 10 vjet të drejtat e profesionit dhe të botimit. Se ku do të arrinte kritika e Halitit ndaj regjimit vetëkuptohej, pasi ai me stilin e tij të zgjedhur “primitiv” sillte virulencën e pastërtinë transindividuale, arketipin kolektiv, të njeriut të punës, të myzeqarit, duke bërë të vetat sintagmat e këtij arketipi. Poezia e tij u bë avokat e së drejtës që shkelej haptas e sidomos në province, si Lushnja e poetit.
Ndërsa poezia tjetër e famshme “Djali i sekretarit” mbetet në kufijtë paradigmatikë të kuptimit, ku poezia paraqet preteza morale dhe sigmatizon një ves gjithëkohor si “servilizmi”, duke përdorur figuracion deri perversiv: “Pastaj vajzat tuaja do ta gjejnë shokun vetë. / Ju jeni pleq.”

THOJZAT E ARTIT DHE “KORREKTJA”
Duke u përsiatur në përfshirjen e zërit të vet me atë të një klase periferike, komplementon teorinë letrare engelsiane së paraqitjes = ide + përvoje e sogjetuar nga subjekti krijues. Kontemplativiteti poetik kthehet në kontest politik, soditja lirike në butaforinë e vëzhgimit. Teoria e materializmit i shërben për t’i mbushur vargjet me faktologji rebusesh. Në kërkim të realizimit, Haliti u ndesh me amballazhin realist, e depërtoi atë dhe duke u thelluar në të vërtetat e filozofisë së përqafuar, poezia e tij pësoi krisjen e një vetëbesimi, një histori thuajse teologjike, për misionin e poetit. Zhgënjimi nga realiteti dhe eksperimenti i ngjalljes së emfazës së protestës duke u dhënë zë heshtjes dhe përuljes, lindi misionarin. Për të mbërritur në këtë cak, shkeli dhe idenë, duke u bërë kështu skizmatik i besimit.
_______________________________________
7) Haliti, Faslli, “Nëntori” Nr, 4, prill , 1972, f. 156

REALITETI DHE “NXIRJA E REALITETIT”*

Faslli Haliti që pati ironizuar edhe herë të tjera në motivin e tij të profilizuar të “Sekretarit” si demiurg që ia ndriçon “konceptet e errëta” poetit të analizuar më sipër në Pleniumin e IV, hasi përballë një arsenal që ia kishin diktuar kodin e tij përtallës. Tashmë i “demaskuar” militantizmi i tij u fut në thojza dhe vepra e tij u shua për dy dekada.
Fryma e Majakovskit e kishte përfshirë shumicën e vargjeve të tij si bie fjala: “Shokë. Krijoni një art të ri”.
Vargjet e tij ndërtohen shpesh nga aforizma mendimi, nxjerrë nga kodi i së drejtës por sipas reporterit të tij interpretohen si programe politike groteske. Kulti i së drejtës sociale e ka tronditur poezinë e Halitit, aq sa shpesh devijon misionin estetik…
Librat e botuara nga ai në vitet ’97 – 2010: “S’di të hesht”, “Kaq” etj… kanë ende dimensionin etik të receptivitetit të viteve ’70.

________________________________
8) CIT. Nga Agolli, Dritëro. “Raport i në Pleniumin e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë më 24-25 korrik 1973, fjala e Enver Hoxhës në Pleniumin IV të KQ, mbi ” Shfaqet e huaja në letërsi e artë:” Shkrimet e errëta nga brendia e forma, janë pjellë e mendimit dhe e ndjenjave të çoroditura të njerëzve ku sundon regjimi i kapitalit, i shtypjes dhe i shfrytëzimit të njeriut, i shtypjes kombëtare dhe i mungesës së lirisë së shprehjes së mendimeve.”

Sot në orën 11.00 poetët shqiptarë të organizuar nga Klubi i Poezisëtë prirë nga Rexhep Shahu dhe Instituti i Studimit të Krimeve të Komunizmit (ISKK) –

mbërrijnë në Bërzezhdë, tek shtëpia e Vilson Blloshmit, për peligrinazh, në kujtim të poetëve martirë Genc Leka e Vilson Blloshmi.

Aty do të prezantohet dhe libri i ri voluminoz i përgatitur nga Bedri Blloshmi “Poetet martirë Genc Leka e Vilson Blloshmi në shtypin shqiptar”.

Botimi është sponsorizuar nga biznesmeni humanist Flamur Hoxha, që vjen prej një familje të persekutuar nga rregjimi komunist.

Libri pasqyron natyren e diskursit mbi pushkatimin, njerezit folje-ndihmese e gjysmëndihmëse, rolin e Komitetit të Partise se Librazhdit dhe organeve te drejtesise komuniste qe i çuan poetë në pushkatim më 17 korrik 1977.

Gjithashtu ne liber pasqyrohet edhe diskursi i “avokatëve të diktaturës” sot.

Pjesemarja eshte masive.

Ftesë / Hapja e ekspozitës “Best Wishes for 1999”

E PREMTE, 29 mars, ora 19:00

Galeria Kombëtare e Arteve ka kënaqësinë t’ju ftojë në hapjen e ekspozitës “Best Wishes for 1999”, e kuruar nga Arnisa Zeqo.

“Urimet më të mira për 1999-ën” është printuar në një kartolinë përshëndetëse të konceptuar nga artisti Robert Berry. Kjo kartolinë kthehet në një shënim prezantues të një koleksioni të vetëm të bërë bashkë për Galerinë Kombëtare të Arteve nga artisti konceptual Jan Dibbets. Në 1999-ën, ekzaktësisht 20 vite përpara, këto vepra arti erdhën në Tiranë për të gjetur një situatë specifike psiko-gjeografike dhe akustike në qytet. Ekspozita rivendos në skenë këtë koleksion duke adresuar kolapsin e perceptimeve të kohës dhe pikëprerjet mes koleksionit, veprave të artit dhe qytetit të Tiranës.

Urimet më të mira për 1999-ën gjen ritmin e saj pëmes kohës. Ekspozita shpaloset përmes një numri të ngjarjeve, përfshirë takime publike, rituale, performanca, diskutime dhe një programi edukativ.

Punë nga:

Marina Abramović / Pierre Alechinsky / Giovanni Anselmo / Karel Appel / Eduardo Arroyo / Frank Auerbach / John Baldessari / Robert Barry / Georg Baselitz / Ross Bleckner / Stanley Brouwn / Günter Brus / Daniel Buren / Patrick Caulfield / Hanne Darboven / Richard Deacon / Nicola De Maria / Christo and Jeanne-Claude / Jan Dibbets / Helmut Federle / Günther Förg / Leon Golub / Dan Graham / Georg Herold / Damien Hirst / Jenny Holzer / Douglas Huebler / Cristina Iglesias / Alex Katz / Mike Kelley / Mark Kostabi / Konrad Klapheck / Joseph Kosuth / Sol LeWitt / Richard Long / Sarah Lucas / Markus Lüpertz / Brice Marden / Allan McCollum / Guy Mees / Juan Muñoz / Mimmo Paladino / Gilbert & George / Jaume Plensa / Edward Ruscha / Marien Schouten / Thomas Schouten / Richard Serra / Niele Toroni / Toon Verhoef / Didier Vermeiren / Carel Visser / Lawrence Weiner / Jan Voss

…..

Kuratore: Arnisa Zeqo

Arnisa Zeqo është një historiane arti, kuratore dhe edukatore në Amsterdam. Së fundmi (2015 – 2017), ajo ka punuar për ekspozitën ndërkombëtare documenta 14 në qytetet e Athinës dhe Kassel-it; Arnisa ishte përgjegjëse për programet e edukimit (aneducation) në Athinë dhe inicuese e Shoqatës së Miqve të Ulises Carrion-it në “Parlamentin e Trupave”. Arnisa ka bashkë-themeluar hapësirën e artit rongwrong në 2011 në Amsterdam. Arnisa lindi në Tiranë dhe u rrit në Romë.

24 Marsi i vitit 1999 na kujton gëzimin dhe ankthin e madh, për atë cfarë do të ndodhte në Kosovë. Forcat e mëdha politike dhe ushtarake ndërkombëtare tashmë kishin marrë vendimin për fillimin e bombardimeve mbi caqet ushtarake e policore serbe, me qëllimin e vetëm, ndalimin e spastrimit etnik të shqiptarëve që po e bënte Millosheviqi me ushtrinë dhe paramilitarët e vet. Pas shumë përpjekjeve diplomatike, e vetmja zgjidhje për të ndalur ofensivat e Serbisë mbi popullin e Kosovës, ishte intervenimi ushtarak nga NATO-ja.
Në mërgimtarët e kemi përjetuar dyfishë qoftë gëzimin për fillimin e bombardimeve, por poashtu edhe ankthin e vertetë se çfarë do të ndodhte nga hakmarrja serbe mbi civilët e pafajshëm shqiptarë. Shumë prej nesh kemi pasur familjet dhe farefisin në atë gjendje lufte e tmerri dhe jeta për ne në mërgim ishte rënduar shumë.
Megjithatë, roli i mërgimtarëve kanë qenë shumë i rëndësishëm, sepse shumë grupe të shqiptarëve, të organizuar në forma të ndryshme, kishin njoftuar dhe kishin sensibilizuar vazhdimisht opinionin ndërkombëtar për krimet që po ndodheshin në Kosovë. Në Suedi për shembull, shqiptarët kanë organizuar dhjetra protesta, shumë tubime e manifestime, të cilat kanë pasur synim të vetëm, që të bëhej më shumë jehonë për çështjen e Kosovës.
Në librin “Thesar Kombëtar i Mërgatës Shqiptare” në Suedi, është shkruar për ato zhvillime në hapësira të veçanta ku janë publikuar shumë dëshmi për gjithë ato përpjekje që janë bërë. 91 shkrime e publikime të mediave suedeze për Kosovën janë identifikuar dhe faktuar deri në librin e 9-të të librit Thesar Kombëtar…Ndërkaq, në numrin e 8 janë botuar mbi 500 faqe me lista të kontributdhënësve për fonde të ndryshme për Kosovën.
Ne mërgimtarët shqiptarë në Suedi i jemi mirënjohës në veçanti shtetit suedez, që na siguroi strehë, ushqim, punë dhe jetë. Kështu ishim në gjendje të ndihmonim, aq sa ishte e mundur, edhe njerëzit tanë në Kosovë, në kohërat më të rënda që po kalonin.
Sot shqiptarët i janë mirënjohës NATO-s dhe aleatëve të saj përjetësisht. Por, ajo histori nuk guxon të harrohet. Shoqata e Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë “Papa Klementi XI Albani” në Suedi, do të vazhdojë të shkruaj e të ndriçojë edhe më tutje historinë nëpër të cilën ka kaluar populli shqiptar bashkë me shumë miq tanë. Por, Shoqata jonë, inkurajon edhe të tjerët, krijues e studiues të ndryshëm, të shkruajnë dhe të lënë gjurmë për historinë e dhembshme që ka kaluar Kosova jonë.

Zoti e bekoftë NATO-n dhe aleatët e saj,
Zoti i bekoftë SHBA dhe miq tjerë perendimorë,
Zoti e bekoftë popullin shqiptar.

Hysen IBRAHMI,
Kryetar i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë “Papa Klementi XI Albani” në Suedi, 24 mars 2019

Eugenio Montale është një nga poetët dhe kritikët  letrarë e muzikorë italianë, që i dha  poezisë dhe kulturës moderrne botërore të shk. XX,fizionominë dhe bukurinë e shpirtit të tij poetik. Duke ecur në rrugën e shkollës së klasicizmit modern  ekspresionist të poetëve me famë botërore Eliot dhe Bodler, ai futi në poezinë e re italiane pathosin grotesk dantesk,n ë të gjithë veprimtarinë e tij krijuese, por veçanrisht  në përmbledhjen poetike “Rastet”. Aftësia e tij  e rrallë shfaqet më dukshëm në faktin se si  ai,një copëz jete nga  realiteti i kohës,në dukje e parëndësishme, e paraqët si mundësi të jashtëzakonshme shpëtimi.E.Montale u lind ne Gjenevë ,më 12 Tetor  të vitit 1896,në një familje te madhe me 6 fëmijë,me një gjëndje të mirë ekonomike. I ati i tij,Domeniko,ishte drejtues i një firme të njohur private. Pasi mori mësimet e para në vendlindje,u regjistrua në një shkollë teknike. Në vitin 1915 u diplomua ekonomist. Më pas filloi të studionte për kanto, ku mbaroi me rezultate të larta.Por,nga që nuk mundi të gjejë punë në profesionin e tij, u detyrua të punojë në firmën e të atit. Në vitin 1918 doli vullnetar në frontin çlirimtar,ku u gradua toger. Ishte koha,kur Fashizmi po forconte pozitat e tij.Në vitin 1920 u njoh me 16 – vjecaren Anna Degli,e cila do të bëhej muza e shumë poezive të tij erotike.Krijimtaria e tij zë fill me disa artikuj studimorë kritikë. Por ajo që e përcaktoi  rrugën e tij drejt krijimtarisë së mirëfilltë artistike, ishte fillimi i vitit 1925,kur Montale,ende tepër i ri ,botoi përmbledhjen e parë poetike “Ossi  di seppia”. Në vitet 1927 -1928 punoi  në një shtëpi botuese në Francë,ndërsa në vitin 1929 emërohet dreitor i  kabinetit të një institucioni të rëndësishëm historiko-kulturor fiorentin.Më 1933 njihet me vajzën amerikane Irma Brandeis,së cilës i përkushtoi vëllimin poetik “Rastet”. Edhe pse mes tyre ka pasur më shumë ndarje sesa bashkim,ai do ta cilësonte atë “gruaja ëngjëll”.Në të njëjtën kohë Montale dashurohet edhe me Drosella  Tunzi-n. Në dhjetor të vitit 1938,ai u pushua papritur nga puna,prandaj filloi të merret me përkthime në  gjuhën angleze.Në vitin 1942,shtëpia e tij në Gjenevë, rrafshohet bashkë me gjithë biblotekën e tij shumë të pasur. Në vitin 1943 botohet përmbledhja e tij më cilësore me poezi “Bufera”, e cila fatëkeqësisht u ndalua menjëherë,sepse binte ndesh me filozofinë fashiste.Për të luftuar kundër Fashizmit, për pakë kohë,ai  bëhet anëtar i Partisë së Veprimit.Ndërsa në vitin 1948, filloi punë si redaktor në gazetën më të njohur italiane “ Corriere della sera “ .Njohja me poetin e madh, Eliot-in dhe  poeteshën e re Maria Luisa Spozioni,me të cilën do të krijonte një lidhje dashurie,ndikoi  ndjeshëm për krijimin e poezive të tij më të bukura.Në vitin 1969 ai botoi librin publicistik me reportazhe “Në kohën tonë”.Montale,me kohë,do të bëhet i njohur edhe me ditaret e papërsëritshme,të cilët, për çdo vit do t’i botonte si libra më vete.Për veprimtarinë e tij të dendur shoqërore dhe për talentin e tij të rrallë e shumëplanësh në disa fusha të krijimtarisë artistike e letrare, ai do të nderohet me shumë stimuj e çmime të larta.Por ato,që  do ta bënin të pavdekshëm, janë titulli i lartë “Senator i përjetshëm” (1972), dhe çmimi i madh “Nobel”për letërsi (1975),i cili iu dha me ndrim të madh në Stokholm.Edhe pas marrjes së këtij çmimi të rrallë, Montale,krahas krijimtarisë së dëndur poetike, botoi dhe libra me studime kritike, si ai me titull “Vepra në vargje”.Ai ndërron jetë më 12 Shtator të vitit 1981 dhe varroset me nderime të mëdha,pranë bashkëshortes së tij,në rrethinat e Firences,në prani të Presidentit te Republikës Italiane të kohës,Petrini.Pyetjes së gazetares suedeze Marta Larson, drejtuar Montales një ditë para marjes së Çmimit” Nobel “:”Çfarë mesazhi  i dërgoni  ju botës me poezitë tuaja”, ai i përgjigjet thjesht dhe shkurt:”E mira është të mos japësh mesazhe. Poezia ,për mua, është ftesë për të shpëtuar”.E megjithatë, nga brendia e vargjeve të Montales burojnë mesazhe të fuqishme me vlera  mëdha universale për  shpresën dhe lirinë,për ëndrrat dhe shoqërinë.

Montale dhe bashkëkohësit e tij shqiptarë të viteve 30

Kur lexon poezitë e Montale-s,natyrshëm  të lind pyetja:”Ç’i  bashkon dhe ç’i ndan poezitë e tij  nga ato të bashkëkohësve shqiptarë si Ernest Koliqi, Lazgush Poradeci,Migjeni ,Gjergj Fishta …?Po t’i vështrosh nga brendia ,ato i bashkon  problematika dhe fryma e kohës,por i ndan këndvështrimi që mbajnë  poetët shqiptarë të atyre viteve,ndaj realitetit ,në raport me kohën.Kështu,Koliqi, duke e konsideruar gjuhën si  tiparin kryesor,që e dallon një komb nga një tjetër ,i kushton rëndësi të veçantë  përponimit stilistik të gjuhës ,nëpërmjet krijimit të modeleve të përsosura stilistike tingëllimash, elegjish dhe tercinash.Brenda krijimtarisë së Koliqit, duket qartë se sytë i ka në të shkuarën, ndërsa mendjen në të tashmen,me një të ardhshme të ndryshueshme.Migjeni,si poet i këndvështrimit të ashpër kritik dhe adhurues i lirisë,lufton të çlirohet nga vargu i mbyllur,për të lëvruar vargun e lirë.Kurse për Poradecin ,e shkuara,e tashmja dhe e ardhmja janë kohët ciklike që shkrihen në trillin e unit poetik.Tek bashkëkohësit shqiptarë, sendet dhe qenjet shpirtërore sa kanë filluar të personifikohen e metaforizohen,sepse qëllimi kryesor i poetëve ishte zbulimi lakuriq i realitetit të hidhur.Montale, nga që në ato vite, kur Shqiperia  ishte zhytur në detin e mjerimit dhe paditurisë,nuk mundi të përhapej e kuptohej mirë, edhe për faktin se poezitë e tij,për  herë  të parë në Shqipëri   hyjë  në vitin 1939.Elementet e ndikimit të poezive të Montale-s  mbi letërsinë shqipee,për herë të parë do të shfaqen në poezitë e Z.Zorbës.Por ndikimi i tij i dukshëm,  u vu re vetëm në poezitë moderrne të  autorëve të viteve të fundit.

            Poezia e Montale-s,poezi  e mundësisë së jashtëzakonshme të  shpëtimit dhe shpresës

Një nga kryeveprat e Montales është përmbledhja poetike “Rastet”,përkthyer dhe hedhur në qarkullim kohët e fundit nga shtëpia botuese “Pegas”.Ky cikël poetik shfaqet para lexuesëve,si një fanitje e “ëngjëllit shpirtëror”.Sipas kritikës italiane të kohës, ky vëllim paraqitet si një korpus këngësh dashurie,ku mes imazhit të  tri femrave lartësohet ajo,që poeti e quan “gruaja ëngjëll”.Brendia e këtyre poezive është quajtur “rrefim i zaptimit të pamundur dhe i vrapit të kohës së ndaluar”.Naracioni poetik i poezive të Montale-s,herë mer rrjedhën e një ditari udhëtimesh,e herë natyrën e një blloku shënimesh,ku përshkrimi i një takimi të befasishëm, përfundon papritur në një ndarje të dhimshme.Gratë paraqiten si dredharake dhe në çdo çast, me mendje të ngritur.Por,nga që s’ndahen dot nga çastet e bukura të dashurisë e ngacmojnë poetin me kujtimet e tyre plot mbresa.Është kjo arsyeja kryesore, që i bën poezitë e nobelistit të kthehen në një ngërç mes emocionit dhe arsyes,mes reales dhe shpirtërores së mjegurllt.E vërteta për poetin nuk është kurrë absolute,por vetëm një e vërtetë e përpiktë.Gadishmëria për të përshkruar copëza realiteti, i jep atij mundësi për të gjetur shtegun e së vërtetës.Në poezinë e tij me tipare elotiane, “Në shi”, ku jeta zgjohet,naracioni jep idenë,se mes njeriut dhe botës nuk ka harmoni të plotë.E pazakonshmja i fal “unit”një vetëdie të kthjellët mbi, “ zbrazdësinë që e pushton”.Sipas kritikut Ponelo,poezitë e Montale-s, janë një peizazh i bukur sendesh konkrete,ku gjejnë shprehje ndjenjat e poetit për të fluturuar drejt shtegut shpëtimtar.Në poezitë e Montale-s, lexuesi gjen shpëtimin e vetes.Ndërsa përkthyesja Mimoza Hysi, poezitë e këtij autori,i konsideron si një ftesë të sinqertë, drejtuar njerëzimit për të shpresuar.Ciklii i parë i poezive të Montale-s, që përbën bërthamën tematike, është shkruar në formën e një ditari udhëtimesh,mbushur me ndjesi peisazhike.Poezia “Ballkoni”, me të cilën nis përmbledhja e dytë e krijimtarisë së tij, ngjan shumë me poezitë e Botler-it.Në brendinë e tyre, të bie në sy shkëputja prej palëvizshmërisë së natyrës.Montale, edhe kur shkruan poezi si ajo me titullin “Vargje të vjetra”,me të cilën ai nis ciklin e parë të krijimtarisë, shkruan me stilin e poezive moderrne të kohës.Me fantazinë e tij,ai tregon se si një flutur nate,me një pamje tepër turbulluse futet papritur në shtëpinë e tij.Lëvizja çoroditëse e kësaj flutue, metaforizon etropinë e pakuptueshme të njëriut, që nënkupton palëvizshmërinë dhe vdekjen,gjë që e gjen shprehjen në vargjet:”Pastaj flutura u kthye brenda zhgullit/nën dhe së bashku/me fytyrat familjare…(28) .Në poezine “Keepsake”, lexuesi njihet me një paradë personazhësh,që tërhiqen zvarrë si zvaranikë pas përmbytjes.Ata luftojnë, që botën ta ndërtojnë për një çast të vetëm.Në poezi të tilla pasqyrohet njëtrajtshmëria e jetës që ngjyroset vazhdimisht prej vdekjes,sepse pulson prej njekohësisë së zbrazët.Në poezinë “Karnavalet e Gertit”,autori nxjer në pah natyrën e dyfishtë të kontraditave të kohës.E vetmja rrugë shpëtimi nga ky burg, janë ngjarjet e paparashikueshme të jetës, që brënda ruajnë forca shpëtimtare.Prandaj Montale i bën këtë thirrje njëriut:”Kthehu tek udha ,ku bashkë me ty trishtohem/kthehu tek pranverat, që nuk lulëzojnë”!(45) Një poezi tjetër e bukur e Montale-s,përmes së cilës ai përçon filozofinë e tij antirraciste,është ajo me titull “Dora Markos”. Në qendër të brendisë së saj qëndron figura e një gruaje austriake, që ka ekzistuar vërtet,por vetë nuk e ka takuar kurrë.Për shkak të orgjinës rracore të saj,hebraikja, Dora, përfshihet në një tragjedi.Ajo është e dyzuar, mes nevojes për të mbrojtur identitetin e saj të nëpërkëmbur dhe ndjesisë së shtypjes,që i vjen prej historisë kontradiktore familjare.Për të shprehur dhimbjet për fatin e keq të kësaj gruaje, autori shkruan:”Nuk di si mund të mbahesh ende,kaq e dërrmuar/me këtë liqen shpërfilljeje në zemrën tënde/ndoshta shpëton nga ndonjë hajmali”(58).Në poezitë erotike të këtij autori, figura e femrës vishet me tiparet kalorsiake.Të dashurës, që e ka humbur, ai i drejtohet me vargjet:”Ti e di,duhet të të humbas, por nuk mundem”.Në një nga poezitë më të bukura të tij “Eklips”, ndryshimi dhe përsëritja,edhe pse duket sikur kundështojnë njeratjetrën, shkrihen me njëratjetrën në një proces të pakthyshëm.Për poetin,çastet kuptimplote të jetës, nuk mund të përsëriten,e megjithatë, jeta vazhdon brejtjen me përsëritjen e të njejtës gjëje.Gruaja engjëllore, që dashuron poeti, edhe pse ai shijon imazhin e saj ëngjëllor, mbetet tokësore,edhe pse  për një çast frymëzimi, ai nuk e kupton se ç’është ajo në të vërtetë:”Grua, apo re,ëngjëll apo Zgalem”.Në këtë poezi përplasen dy kohë të kundërta : “drita e parë e agimit dhe hija e parë e mbrëmjes”.Një nga poezitë me brendi të thellë surealiste, është ajo me titull:”Mos e prit,o gërshërë atë fytyrë”,ku shkrihen lutja me urdhrin, që i drejtohet kohës, që kërkon të fshijë nga mendja edhe kujtimin më të rëndësishëm,atë të “gruas ëngjëll”,që dashuron marrëzisht.Në poezi të tilla,tepër metaforike “Një tingull bliri/bisedon me zulmet e lisit të ri”.Kujtimi në poezitë e Montales kthehet në humbje dhe rënie,që lufton të brejë tërësinë e realitetit.Poeti e quan të ikur atë kohë. Tashmë edhe shkëmbi ka humbur pas bregut të thiktë.Poezia “Në shi”, një nga më të bukurat e ciklit të katërt,bën objëkt përshkrimin e personazheve surealistë.Në të ai tregon se si e zuri një rrebesh shiu,i cili vërshon drejt shtëpisë,ku dikur ka jetuar gruaja që ka dashur.Furia e rrebeshit duket sikur burgos brenda serash, jo vetëm bimët, por edhe kujtimin e gjallë të dashurisë për të.E tashmja paraqitet si pengesë, që e largon prej emocionit, ndërsa prania fizike i rikthen rrahjet e zemres.Në poezitë erotike të Montale-s,shpesh fantazma femërore, herë shfaqet, herë zhduket papritur,ndërsa terri i mbrëmjes, mistikisht vesh grahmat e fundit të perëndimit.Në poezinë “Përkime”,në çastin kur mjergulla shpërndahet,dëgjohet kënga e qukapikut që paralajmëron një ngjarje të jashtëzakonshme, e cila sjell trishtimin dërrmues të vjeshtës së thatë në shpirtin njerëzor.Në çast i shfaqet misteri i një femre,që s’arrin dot të shpjegojë profetësinë e shfaqjes së saj magjike.”Elegjia e Piko Farnezos” është një gërshetim bodlerian i imitimit të një besimi primitiv me gjykimin laik dhe racional të unit poetik.Edhe pamja e qytezës Piko, është arkaike.Rreth kësaj qyteze shfaqen njerzit “dhi”,të kohërave të thella diktatoriale.Në poezinë “Kthim” rrëfehet për një kthim të dyfishtë, atë të unit poetik dhe të figurës femërore.Kjo qytezë e vogël kthehet në ferr,ndërsa femra në fantazëm me kafshimin e zi prej tarantele.(154)Cikli i poezive “Lajme nga Amiata”, është shkruar në formën e një letre.Brendia e saj e shndërron këtë hapësirë fshatareske në “hoje blete”të gdhedur nga zgafellat ujore,ndërsa më poshtë zënë vend skenat e errëta të fshatrave të kohës, ku përpara të shfaqen”gomarë të zinj” dhe kolibe të errta.Në këto çaste poeti lutet mistikisht të fryjë veriu, që të pastrojë qiellin,për të çliruar “unin” e tij nga skllavëria.Por çuditërisht, pas kësaj lutjeje të çiltër,i afrohej njëkohësisht edhe jeta,edhe vdekja.Për nobelistin Montale “ Jeta/që të kthen në përrallë, është ende veç një grimë”.Prandaj ciklin e poezive të tij e përfundon me vargjet groteske:” Oh pikëllim, që zbret mundimshëm/nga kolibet e errta/koha e bërë ujë/me të vdekurit e ngratë/era që vonon,/vdekja që jeton”!(165).Për vetë natyrën e thellë ekzistencialiste dhe tepër magjike,krijimtaria poetike e nobelistit Eugenio Montale,i ngjan një aezbergu,që drejtpërdrejt shfaq vetëm majën,e cila  të vë në lëvizje trurin e fantazinë për të zbuluar madhështinë e nënujshme të “aezbergut” poetik.

Të shtunën më 6 prill ora 19:30

në aulën e shkollës Boudines,

Rue des Boudines, 10, 12 17 Meyrin

ju ftojmë në një koncert me artistët shqiptarë e zviceranë Marco Zapa dhe Lir Kryekurti

që do të paraqiten me një repertor shumë të pasur

të këngës në shqip, italisht, frëngjisht dhe anglisht.

E ftuar speciale e koncertit do të jetë artistja e mirënjohur Mimoza Nazarko.