Dikush e kishte pasur babanë tregtar. Dikush, ishte “me prejardhje armiqësore”. Gjithçka vlente si arsye që të rinj, ende në moshë gjimnazi, të viheshin në kontroll nga Sigurimi dhe, me shenjën më të vogël, të çoheshin pas hekurave.

Raportet e Sigurimit në zonën e Përmetit flasin sesi një rrjet agjentësh si “Çapkëni”, “Sirena” “Vigjëlenti” etj. kontrollonin të rinjtë e familjeve “reaksionare”. Dhe megjithëse nuk kishte zbuluar asnjë vagabondazh, krim apo veprimtari armiqësore, Sigurimi mbetej i shqetësuar sepse nuk kishte rekrutuar asnjë bashkëpunëtor nga gjimnazistët.

Nga Xhafer Sadiku

Të rinjtë e familjeve që regjimi i shpalli të padëshiruara dhe armike, krahas kontrollit që u bënin organizatat e masave, i nënshtroheshin edhe kontrollit agjenturial-operativ të sigurimit të shtetit. Në radhët e rinisë me “prejardhje armiqësore”, sipas raporteve të sigurimit, kategorizoheshin, “elementët e deklasuar të shtresave të larta e të mesme, kulakë e çifligarë, ata që kanë prindërit të pushkatuar, t’arratisur, burgosur, internuar, si edhe elementët me pikëpamje revizioniste e anti-parti dhe personat me qëndrim e moral antisocialist”. Numri i tyre ndryshonte nga koha në kohë, varësisht nga politika që ndiqte regjimi në jetën e brendshme dhe në marrëdhëniet ndërkombëtare.

Më 1958, në drejtim të rinisë që nuk frekuentonte shkollën e mesme, sigurimi kishte regjistruar në kontingjente 36 veta, nga të cilët 16 në qytet, ndërsa 20 të tjerë nga të rinjtë e fshatit, si bij kulakësh dhe familje të tjera të prekura nga pushteti. Këtu nuk përfshiheshin të rinjtë që sigurimi i kishte implikuar në drejtime të tjera si p.sh. ballist etj..

Sipas raporteve të sigurimit, gjatë atij viti kishte pasur një aktivitet më të theksuar armiqësor nga ana e të rinjve, ku përveç propagandës ishin arratisur për në Greqi dy të rinj nga katundi Strëmbec. Një tjetër i ri, Ilia Minella nga katundi Çarshovë, tentoi të arratisej, por u kap dhe u dënua me 12 vjet burg.

Në fund të atij viti, sigurimi vuri në përpunim të rinjtë Gjergj Avram Prifti dhe Berti Gore. Në fakt, ata nuk kishin bërë asgjë, por familjet e tyre kishin qenë të pasura. Kështu, për Gjergj Priftin, sigurimi shkruante se ishte nga shtresë e pasur, babai i tij kishte qenë tregtar, ndërsa për Berti Goren, se rridhte nga një familje borgjeze dhe se i ati i tij kishte qenë farmacist.

Sektori i sigurimit kërkonte aprovimin e organit epror për përpunimin aktiv të tyre duke theksuar se “Gjergj Prifti si element që rrjedh nga një shtresë borgjeze, kohët e fundit ka qenë në lëvizje, ka krijuar një rreth shoqëror me të rinj që vijnë nga këto shtresa si Berti Gorën, Vangjush Poplin, Vangjush Angjelin, Piro Kosovën e tjerë…”.

Në raportet e sigurimit lexohet: “Me qenë se në drejtim të këtij sektori nuk kemi as një të dhënë të saktë, të merret në studim masa e të rinjve në qendrat e punës, masën e të rinjve që grumbullohen në shtëpinë e kulturës, të papunët dhe nga kjo masë të nxirren të rinjtë me përbërje të keqe, vagabond e tjerë dhe të krijohet një evidencë e plotë e kontingjentit të Rinisë”.

Në drejtim të këtij kontingjenti të merren këto masa:

-Në drejtim të elementit kryesor të grumbullohen të dhëna biografike, dorëshkrimet e tyre që nevojiten.
-Të rekrutohen tre bashkëpunëtorë nga masa e të rinjve, dy në qytetin e Përmetit dhe një në qytetin e Këlcyrës.

Në planin e punës të seksionit të sigurimit për vitin 1959, në drejtim të rinisë, u caktoheshin detyra punëtorëve operativë për të krijuar evidence për të rinjtë nga familjet e ish-kuadrove të ballit dhe të organizatave të tjera të supozuara nga sigurimi i shtetit, ku përcaktoheshin këto masa:

Të bëhet shkallëzimi i tyre dhe për elementin kryesor të merren masa për ta vënë ndën kontroll agjentural, duke rekrutuar bashkëpunëtorë nga radhët e tyre.

-Kujdes të veçantë do t’i kushtohet zbulimit të formave dhe metodave që përdor elementi armik për të kompromentuar element të rinj dhe për t’I hedhur ata kundër pushtetit. Për këtë:

1) Të analizohen grindjet dhe përçarjet në katundet Rodenj, Shelq, Bënjë, Çarshovë, Strëmbec etj. ku elementë të rinj zhvillojnë aktivitet kundër kooperativave bujqësore dhe luftojnë kundër kryesive dhe udhëheqësve të kooperativës, të dalë shkaktari që i shtyn këta të rinj dhe të merren masa agjenturalo-operative në drejtim të tyre.

2) Të studiohen të rinjtë Qamil Kamani, Ali Sakollari, Hyqmet Sakollari dhe Aki Sakollari…

3) Të drejtohet B.P. “Oratori” dhe “Xhuleta” në drejtim të rrethit që kish krijuar Lime Shehu në Këlcyrë, sot në burg, për të parë si reagon ky rreth elementësh dhe në qoftë se do të aktivizohet të merren masa për t’i përçarë duke vënë ndën kontroll elementin kryesor.

4) Të drejtohet B.P. “Bujku” dhe “Sopoti” për të kontrolluar të rinjtë Grigor Haxhi dhe Anesti Dode nga Çarçova dhe në qoftë se kanë përsëri tendencë për arratisje të vihen menjëherë në përpunim”.

Sigurimi kërkonte të mbante nën kontroll të rinjtë që punonin sharrëxhinj në zona të ndryshme të vendit. Në planin e sigurimit për atë vit, theksohej:

Të merren në analizë të rinjtë e katundeve Strëmbec, Pëllumbar, Draçovë, Zhepë, Kanikol dhe Çarçovë, të cilët lëvizin poshtë e lart për punë. Të bëhet shkallëzimi i tyre dhe elementi që paraqit interes të merr ndën kontroll agjenturial. Në radhët e këtyre elementëve të rekrutohen 3 B.P.

…
Të aktivizohet më mirë agjentura në drejtim të të rinjve të qytetit të Përmetit që vijnë nga shtresa me influencë reaksionare, bij tregtarësh dhe vagabond. Përveç B.P. “Sirena” dhe Ekonomisti” të drejtohen edhe B.P. “Çapkëni” dhe “Vigjëlenti”. Të ndiqet me kujdes rrethi shoqëror i formuar në këtë qytet nga Gjergj Prifti, Vangjel Popli, Piro Nanaj, etj. Të merren masa për të mos e lënë të aktivizohet kundër pushtetit…

Të aktivizohet agjentura në shkollën e mesme për të kontrolluar më mirë aktivitetin e mundshëm, të rekrutohet edhe një b.p. tjetër.

Punëtorët operativë të zonave u ngarkuan me detyrë të bënin seleksionimin e tyre dhe të krijonin një evidencë të rinisë reaksionare me gjithë materialet përkatëse dhe të punohej për grumbullimin e të dhënave biografike për këtë kontingjent.

Kontrolli agjentural i të rinjve nga familjet “reaksionare” u intensifikua në vitet që do të vinin.

Në vitin pasardhës sigurimi rekrutoi bashkëpunëtorë të rinj në Përmet, Këlcyrë e Ballabn. Në drejtim të rinisë “reaksionare”, drejtoi agjenturën e sprovuar të sektorëve të tjerë.

…Në qytetin e Përmetit, sipas sigurimit, kishte elementë me përbërje mjaft të keqe, për të cilët vinte në dukje se: “nuk dimë asgjë për ta, për arsye se mungon agjentura në drejtim të tyre”.

Me gjithë kontrollin agjenturor dhe të vijës së masave, për të rinjtë e regjistruar si kontingjente armike, sigurimi nuk kishte të dhëna “për veprimtari armiqësore dhe për shfaqje të huaja amorale”. Por shqetësimi i sigurimit ishte tjetër: “Megjithëse deri tani për qytetin tonë nuk është problem as vagabondazhi, as vjedhja, as ndonjë veprimtari tjetër e huaj dhe armiqësore, por fakti që si në shkollat e mesme dhe në qendrat e punës dhe ato të administratës nuk kemi asnjë b.p. nga radhët e rinisë”.

Për të mbajtur nën kontroll të rinjtë, u ngarkua me detyrë punëtori operativ të bënte rekrutime nga radhët e tyre.

Marrë nga libri “Skenarë të përgjakur (Përmeti 1943-1990)” i autorit Xhafer Sadiku, botim i ISKK./Kujto.al/

Nga Shpendi Topallaj
Ndër vitet e gjata që kanë kaluar qysh kurse u ndërtua, ajo shtëpia e thjeshtë në fund të bulevardit të Durrësit, mu përballë derës kryesore të Portit, ka parë shumë histori të çuditshme. Por më interesantja, dua të besoj se ka qenë ajo që ka ngjarë brenda mureve të saj. Këtu ka banuar qysh nga fillimi një familje e nderuar, që kishte një djalë që quhej Xhoxh Koçi. Të shumtë janë ata që e kanë njohur atë burrë të gjatë e të pashëm, që dilte shpesh mbi murin rrethues të avllisë së vogël, që ishte ngjitur me shkallët e gurta që çonin në katin e dytë.

Kur Xhoxhi ishte i ri, ishte shumë i dhënë pas peshkimit. Aso kohe, peshk kishte plot si deti ashtu edhe tregu por kënaqësia e këtyre tipave, ishte kur e kapnin atë vetë. Bëheshin tre a katër shokë dhe në orën e caktuar, pasi merrnin ndonjë trastë, grepat, kallamat e krimbat që i mblidhte ai, që jetonte sipër në kodër, uleshin në rërën e bregut dhe prisnin me durim. Mirëpo një ditë, si për bela, ai djali i kodrës, nuk solli krimba, por një kallëp dinamiti, fitil zjarr përcjellës dhe një kapsollë detonatorë.

– Do na hapësh ndonjë punë – i tha Xhoxhi. – Ça flet o burrë! Kjo për pesë minuta mbush gjithë lagjen me peshk. Pa ç’pa Xhoxhi dhe ashtu si me përtesë u bashkua me shokët. U larguan pak nga vendi i zakonshëm, që të mos i shihnin dhe ai që e solli atë kallëp dinamiti i cili e kishte kryer shërbimin ushtarak dhe e njihte mënyrën e përdorimit të tij, pasi e përgatiti, e ndezi me cigare fitilin dhe e flaku tutje në det. U bë një zhurmë e madhe dhe u ngritën disa dallgë si rrathë koncentrikë, që u përhapën gjithandej. S`kaloi shumë dhe kur gjithçka u qetësua, peshqit filluan të dalin në sipërfaqe me barkun e bardhë lart.

Djemtë kërcyen përpjetë nga kënaqësia, por edhe u ndjenë mirë, kur vunë re se nuk i kishte parë kush. Zunë të mbushnin trastat me shpejtësi dhe t’i nxirrnin në breg. Aty nuk e zgjatën shumë, dhe duke folur e duke qeshur, me trastat në kurriz, morën rrugën e kthimit. Mirëpo, ishin gëzuar para kohe, pasi dikush i kishte parë dhe i kishte raportuar në Degën e Punëve të Brendshme.

Mbas dite vonë, në derën e shtëpisë së Xhoxhit, trokiti një polic që njihej, pasi ishte i plotfuqishmi i lagjes. Ai kërkoi Xhoxhin i cili sapo ishte kthyer nga shpërndarja e peshkut nëpër komshinj dhe i tha të vinte me të, se kishin për të sqaruar diçka në zyrë. E ëma që po merrej me skuqjen e qefullit për darkë, doli dhe e pyeti policin se përse po e merrnin të birin.

– Do kthehet shpejt – u përgjigj ai dhe të dy u drejtuan nga Rajoni i Policisë. Rrugës, thuajse nuk folën fare, por Xhoxhit ku nuk i shkonte mendja: “Mos kam folur gjëkund me ndonjërin për gjëra që s`duhet? Mundet të më kenë parë kur takova ata dy marinarët polakë. Po unë s`u thashë gjë atyre. Le që as më pyetën për ndonjë gjë të dyshimtë. Donin të dinin se ku kishte ndonjë birrari. Apo do të më vënë ndonjë detyrë ata të sigurimit. Edhe kjo më duhet.

”Kur mbërritën në korridorin e madh e të ndriçuar keq të Rajonit, polici pasi ju paraqit oficerit të rojës, një togeri të cilit rripi krahaqafë i varej poshtë barkut, i tha se: – Ky është ai djali. Xhoxhi, aty për aty, nuk e kapi kuptimin e këtyre fjalëve, por kur ai oficeri i shëndoshë urdhëroi një vartësin e tij, edhe ai me shiritin e kuq në krah, që ta shpinte në birucë e kuptoi se puna nuk ishte dhe aq e thjeshtë. Këtë e mësoi më mirë, kur në atë birucë të qelbur që kutërbonte era myk, pa shokët e tij të peshkimit.

– Të thashë për atë dreq dinamiti… Ja tani, hajde duro këta. Ti e di se është e kundra-ligjshme. Ne s`ishim keq… – Mos e merr kështu, mor burrë. – ja ktheu shoku. – Çdo na bëjnë? Sikur u mbarua peshku i detit. Do na qortojnë, dhe kaq! Dhe vërtetë këtë bindje patën djemtë, derisa i nxorën në gjyq. E morën lehtë dhe si me shpërfillje. Dhe ai që dukej se nuk donte t’ja dinte nga e gjithë kjo, ishte Xhoxhi.

Ai, kishte ca muaj që frekuentonte një kurs anglishteje. Atje dikush i kishte thënë që për t`u dhënë fjalëve të kësaj gjuhe theksin e duhur, duhej të shtrembëronte pak gojën. Dhe Xhoxhi, ca si me shaka e ca si për t`u tallur, zuri t`u përgjigjej pyetjeve të prokurorit dhe gjykatësit me theks anglez. Ata, teksa e dëgjonin ashtu me atë gojën e çuar mënjanë, dhe duke pandehur se po i tallte, e morën inat dhe duke ditur se edhe nga ana biografike, ai e kishte një cen, pa ja zgjatur shumë e dënuan me dy vjet burg.

Të tjerët, me biografi të mirë, me kondicionel, pasi edhe u ndjenë fajtorë dhe të penduar. – Po kjo pikë e zezë – tha me vete Xhoxhi. – Edhe për peshkun që hëngri lagjja, duhet të dënohem. Helm e vrer u bënë ata të familjes, kur Xhoxhin e dërguan për ta vuajtur dënimin në burgun e artizanatit në Tiranë. Natyrisht që u dhimbsej djali, por edhe turpi si turpi. – Bo, bo, ç’na gjeti – thoshte e ëma. – Djali si azgan, do mbesë dhe pa martuar, se kush e merr atë, që ka qenë burgjeve. Ose shumë, shumë do gjendet ndonjë hallexheshë… Xhoxhi nga ana e tij, nga që s`gjente arsye tjetër, qortonte veten: – Ç’t’u desh theksi anglez o trap!

Në këtë burg e vuanin dënimin ata, që i quanin të dënuar për krime ordinere. Veç punës, shpesh dhe në ndërtim pallatesh, nuk kishte as tortura dhe as keqtrajtime. Pastaj, Xhoxhi ishte i shoqërueshëm dhe këtu me shokët kalonte mirë. Por burgu si burgu. Sidoqoftë izolim ishte i mbyllur në hekura dhe i ruajtur nga roja të armatosura aty në katin e parë të atij burgu. Kështu që do mërzitej se s`bën. Dhe koha sikur nuk ecte fare. Një ditë u kujtua se në Shtëpinë e Pionierit kishte ndjekur rrethin e morsit. Në dhomën e tij ishte një tub që askush nuk e dinte përse shërbente. Ky tub ngjitej lart në katin e dytë ku qëndronin gratë e burgosura. Edhe ato e vuanin dënimin po në atë godinë, por burrat nuk i kishin parë kurrë.

Xhoxhi u tha shokëve të dhomës se mundohej të lidhej me ndonjërën, si për të kaluar kohën, duke trokitur sipas rregullave të alfabetit mors. – Kushedi, ndonjëra mund të kuptojë – u tha. Dhe nisi nga puna. Godiste tek ai tub dhe e trokitura ngjitej lart. Pas ca kohe, për habinë e tij, dikush po përgjigjej në të njëjtën mënyrë.

Natyrisht pyetja e parë: – Kush je.

Dhe përgjigja erdhi: – Jam filania, nga familja Toptani.

Pastaj vijuan pyetjet: – Ku ke mësuar alfabetin mors? – Pse je dënuar?

Përgjigja: – Kur isha në shtatëvjeçare, veja në rrethin e ndërlidhjes, por në shkollën e mesme më ofendonin si bijë e një familje të pasur, që ata e kuptonin: armike. Dhashë, dhashë e nuk durova dot. Ju ktheva: – Ikni mor lebër të ndyrë. U bëtë ju o trashamanë të më shani mua. Çobenjtë e dreqit. E më tej: – Gabova që u thashë kështu, por e humba arsyen. Dhe ata të gjykatës më dhanë tre vjet, gjysmën e dënimit, për shkak të moshës.

Edhe Xhoxhi, nga ana e tij, në vazhdim të këtyre shkëmbimeve, sqaroi fatin e tij, ashtu siç kishte ngjarë. Ky komunikim u përsërit ditë, javë e muaj të tërë, derisa një ditë Xhoxhi edhe pse këtë vajzë nuk e kishte parë asnjëherë, ndjeu se po e dashuronte. Ai kishte parasysh faktin se ajo qe dënuar pse ruajti dinjitetin e saj, vinte nga një familje e shquar dhe ishte me kulturë. Dhe mbi të gjitha e sinqertë në ato që thoshte. Ndaj, gjithmonë me atë morsin e tyre, i pohoi dashurinë e tij dhe propozimin që të bëhej gruaja e tij. Ajo gati ishte e përgatitur shpirtërisht për këtë. Zemra i thoshte se po lidhej me një njeri të mirë, faji i vetëm i të cilit ,ishte se kishte gjuajtur ca peshq në mënyrë të gabuar dhe kishte përdorur një theks të pa duruar nga gjyqtarët. Por mbi të gjitha, ajo e dinte tani se ai qe dënuar më shumë se paskej si dhe ajo, një cen në biografi, pra për atë famëkeqen luftë klasash. – Do ta bisedoj me familjen, kur të vinë në takim – ju përgjigj vajza.

Dhe ashtu bëri. Ata, kur e dëgjuan, gati nuk e besuan. Por pastaj, duke menduar se tani e bija do ta kishte më të vështirë të ngrinte familjen e saj, e dhanë pëlqimin, duke arsyetuar se fundja afër, në Durrës do të ishte. U lumturua Xhoxhi kur ajo i tha se edhe ata janë dakord. Gjithë atë natë nuk fjeti nga kënaqësia. Edhe shokëve të dhomës ua tha, sido që ata diçka kishin kuptuar qysh më parë. E dinin se ai kishte bërë dikur shaka me atë theksin anglez, por ishte i ndershëm dhe me të tilla gjëra nuk luante. Kur afroi koha e lirimit të Xhoxhit, ndërkohë që vajza kishte edhe nja tre muaj për ta kryer, i tha se ditën që ajo do të dilte, do ta priste te dera e jashtme e burgut. –

Nuk e di si më përfytyron por që të më njohësh, do shohësh një djalë të gjatë. Vetë Xhoxhi, kur doli nga burgu dhe ua tregoi lidhjen e tij me një vajzë të panjohur në burg, ata në fillim qeshën. Pastaj duke parë vendosmërinë e tij dhe se nga cila familje vinte, por edhe arsyen qesharake pse ishte dënuar, e uruan Xhoxhin. Dhe nuk kishin gabuar, ashtu sikurse nuk kishte gabuar as vetë Xhoxhi, i cili kaloi me atë vajzë një jetë të lumtur. Ajo ishte e bukur e mbi të gjitha shumë e sjellshme. Kur dilnin nga ajo dera buzë bulevardit, ku dikur kishte trokitur ai polici, të gjithë i admironin. Lindën dhe rritën pesë fëmijë, njëri më i mirë se tjetri. Nga ana e tij Xhoxhi, nuk doli kurrë për të gjuajtur peshk, por gjithmonë u thoshte shokëve se çdo e keqe e ka dhe një të mirë./Memorie.al/

Nga Uvil Zajmi
Nëse ndiqje modën, shihje kanale të huaja televizive, mund të përfundoje “gazi i botës”, nëpër sheshe publike, në qendrat e qyteteve, ku ishin tabelat e Emulacionit Socialist. Ka qenë një nga format e kohës, të kritikoje në mënyrë puplike një person, një individ, një familjar, një nxënës, pedagog, mjek, deri edhe një kolektiv. E para ishte me bodecin, pastaj me fletë-rrufetë deri me gazeta e murit.

Por cili ishte ndryshimi midis bodecit e fletërrufeve dhe si e kujton Bujar Kapexhiu, artisti i njohur shumëdimensional, atë proces sa kurioz. aq kërcënues, ngacmues, i rrezikshëm e me pasoja për individin.

Z. Kapexhiu, çfarë kuptimi ka bodeci?
Kur në majë të hostenit, kështu quhet një shkop i gjatë, ku vendoset një thumb hekuri, që përdoret për të ngarë qetë, ose kuajt. Aplikohet edhe për thënie figurative, si p.sh.: e shpoi me bodec, kur e thumbon tjetrin, ose në rastet për të nxitur e shtyrë dikë që, nuk lëviz për të kryer një punë.

Ju si artist, në veçanti i karikaturës, si e kujton “Bodecin”?
Më pëlqente, e kisha me qejf se më tërhiqnin, më argëtonin karikaturat e Bodecit, pasi çdo person që e kritikonin, e bënin edhe karikaturë. Në mjaft raste, ajo shoqërohet edhe më një koment thumbues, pak humor…!

Një nga epitetet negative që përdorej shumë asokohe ishte “gagarel”, ç’kuptim ka?
Bëhej fjalë për ata djem që visheshin në mënyrë moderne, flokët me brilantinë, pantallonat e ngushta tub e, këpucët me majë. Çdo të hënë, shihje në stendën e Bodecit këta tipa të Tiranës, ilustruar me karikaturë. Kujtoj edhe disa vargje shoqëruese: “Gagareli trup batalli/ gagareli karnavali/ me tre okë brilantinë/ lyen flokët për shkëlqim”.

Po një femër, dilte në bodec?
Sigurisht, bodeci nuk bënte dallim. Vajzat, gratë që ndiqnin modën, edhe ato ishin protagoniste, që pasi “evidentoheshin” për tendencat, i nxirrnin në bodec.

Më thatë, edhe qejflinjtë e këpucëve me majë, ishin në majën e bodecit?
Ata ishin të jashtëzakonshëm. Midis tyre ishte një garë, kush i kishte këpucët më majën më të gjatë. Këpucët me porosi, apo që i vinin nga jashtë, ishin 2-3 numra më të mëdha nga maja, që më kalimin e kohës, ajo deformohej e ngrihej përpjetë.

Ku ishte stenda e bodecit në Tiranë?
Te “Rruga e Barrikadave”, te reklamat e kinemasë në qendër të tyre, përballë ish-Muzeut të Luftës, me përmasa të mëdha, mbuluar me xham, nuk mund të hiqej dhe një javë qëndronte aty. Karikaturat, i realizonin artistët e kohës, profesionistët e angazhuar edhe në revistën “Hosteni”.

Nga erdhi ai stil kritik?
Nuk mund të them si u gjet ai model, erdhi apo jo nga vendet socialiste apo tipike shqiptare e ideuar nga individë shqiptarë. Nuk e kam ndeshur, dëgjuar edhe më vonë një praktikë të tillë kritike publike. në shtete të tjera, por në Shqipëri, ka qenë intensive deri në mes vitet 1960-’70-të.

Janë vite kur, funksiononte edhe “Gazeta e Murit”…
Kudo në Tiranë e qytete të tjera, aplikohej “Gazeta e Murit”, një tjetër formë kritike qytetare. Në stendat në qytet, ndërmarrjet, trajtoheshin çështje aktualiteti, deri njoftime, krijime letrare, por edhe karikatura të nxënësve, studentëve, njerëzve të ndryshëm, deri edhe kooperativistë etj., që për motive nga më të ndryshmet, ndër to, mosrealizime normash, të planeve etj. Edhe në shkolla, kishte “Gazetë Muri”.

Për çfarë shërbente në shkollë, një e tillë?
Kujtoj se në shkollë të mesme, në gjimnazin “Petro Nini Luarasi” në Tiranë, në vitet ’60-të, unë bëja karikaturat, shkrimtari, në atë kohë profesori i Letërsisë, Gjegj Vlashi, bënte vjershat. Përveç gazetës, funksiononte edhe radiofonia e shkollës. Në pushimin e madh, unë lexoja shkrimet kritike që botoheshin në “Gazetën e Murit”, shoqëruar me vjersha humori. Deri edhe në shtëpi, është përdorur “Gazeta e Murit”?

Si ka mundësi, e vërtetë?
Po, sigurisht, edhe komik ky fakt. Kujtoj një familje intelektuale, me funksione të larta shtetërore, kishin krijuar në shtëpinë e tyre, pra, në apartament, ku banonin “Gazetën e Murit”. Aty familjarët kritikonin njëri-tjetrin, por mos plotësimin e detyrave familjare ditore. Janë kohë, mentalitete, që ndikonin edhe në këtë drejtim.

Por, bodeci ishte dhe mbetej ai kryesori?
Bodeci i Tiranës kishte edhe më “kualitete”, një kryeqytet i tërë që e ndiqte dhe vëmendja ishte më e madhe. Edhe personazhet ishin më publikë, figura karizmatike të kohës. Njerëz që e prisnin me interes, kuriozitet të madh ditën e hënë, sidomos kur aty ishte ekspozuar një njeri i njohur, që kishte shoqëri, miqësi, të madhe. Në Tiranën e atyre viteve, bodeci u kthye në një ritual javor e, të gjithë lajmëronin njëri-tjetrin, për të parë bodecin.

Cilët ishin “personazhe” që dilnin më shpesh në “bodec”?
Në bodec, dilnin “zullumqarët”, hajdutë, keqbërës, grindavecë, por më shumë ata që, reflektonin shije dhe tendenca perëndimore, me veshje ndryshe, model këpucësh, stil modern, një këmishë me ngjyra e lule etj., që nuk pëlqeheshin nga vija politike, organizatat e Bashkimeve Profesionale të Rinisë, Lagjet, Komiteti i Partisë etj. Dhe personi vendosej në bodec, si një model jo i përshtatshëm për shoqërinë, që duhej kritikuar, jo si shembull pozitiv, madje që nuk duhej imituar, por dënuar. “Ja ky i bodecit”, thoshin njerëzit. Një komunikim publik i përjavshëm, që në mjaft raste, shërbente si vend argëtimi.

Ishte karikatura e shoqëruar edhe me vargje me humor?
Krahas karikaturës së personit, ajo shoqërohej edhe me tekst, fjali, vargje humori. Edhe sot, kujtoj personazhet, gjithmonë në qendër të bodecit, midis tyre një mikun tonë, një orëndreqës i traditës, nga më të njohurit, i pakrahasueshëm, i paharruar, unikal për brezat, shumë modern për kohën, por jo për bodecin.

Kur lindën fletë-rrufetë?
Fletë-rrufetë, u shfaqën në fillim të 1967-ës, bashkë me Revolucionin Kulturor Kinez, që u përcoll edhe në Shqipëri. Ato u bënë agresive pas fjalimit të Enver Hoxhës, kundër shfaqjeve të huaja kryesisht, por që prekën artin, sportin, industrinë, kulturën, spitale, institucione, shkolla, universitete, çdo sektor të jetës personale, kolektive, deri edhe sportistë etj., etj.

Cili ishte ndryshimi, midis bodecit dhe fletë-rrufeve?
Së pari në kohë, periudha të ndryshme. Dalja në bodec, ka nisur në fillim të viteve ’50-të dhe filloi të humbiste nga mes vitet ’60-’70-të, kur filluan dhe u shfaqën fletë-rrufetë. Edhe si përmbajtje, formë: Të dyja kishin qëllim kritikën, dënimin publik, por bodeci, kishte vetëm individin, fletë-rrufetë, individin gjithashtu, por edhe kritikën kolektive.

Ishin më të ashpra se bodeci?
Në bodec, personi i dalë shoqërohej edhe me një karikaturë të tij e pak humor, siç tregova. Ndërsa fletë-rrufetë jo, kishin vetëm kritikën. Në raste të veçanta edhe me ndonjë karikaturë. Ndryshe nga bodeci, që nuk kërkonte përgjigje, te fletërrufetë kur njeriu i kritikuar me emër, duhej doemos të përgjigjej në formë autokritike. Edhe bodeci kritikonte me emër personin, por bodeci kishte vetëm një stendë të mbyllur me xham, ndërsa fletë-rrufetë, vendoseshin në stenda të hapura, me thumba, në qendër ose zonat e populluara, posaçërisht për to.

Ato ishin të formateve të mëdha e të kontrolluara. Çdo ndërmarrje, institucion, spital, shkollë, kishte stendën e “Emulacionit”, “Vend afishimi për fletë-rrufetë”, “Zëri i Masës” etj., ku mund të vendosej fletë-rrufeja. Nga frika, individi i kritikuar nuk e hiqte, por ka pasur edhe raste sporadike, që edhe e grisnin apo e hiqnin fare.

Ku ka qenë vendet e njohura të fletë-rrufeve në Tiranë?
Në Tiranë, në qendër, përballë hyrjes së Bankës Qendrore, pranë taksive, stacionit të autobusit të Bankë-Kinostudio. Ngjitur me të, ishte një termometër i madh meteorologjik. Një tjetër gjigante, ishte te “21 Dhjetori”, si pikë e rëndësishme e populluar e kryeqytetit, tabela e “Emulacioni Socialist”, ku një hapësire të madhe, zinin fletë-rrufetë. Po kështu, në Laprakë, Kinostudio, Kombinat, Kamëz e, në gjithë qytetet e tjera të vendit. Përdorej kartoni dhe ato përpiloheshin e shkruheshin nga njerëz të ndryshëm, me një shkrim jo të mirë, mungonte ana estetike, një formë primitive…!

Më treguat se ndër të parët e kritikuar, ka qenë një mësues gjimnazi?
Një profesor fizike në një gjimnaz të Tiranës, që lejonte vajzat të shkonin në klasë me minifunde, nëse nuk gaboj. Ai them ka qenë i pari që është kritikuar me fletë-rrufe, se bëri bujë. Kam dëgjuar që jeton dhe ndodhet jashtë Shqipërisë. E goditën rëndë, vetëm për këtë fakt, e mendoni çfarë situate ju krijua në shkollë, familje, lagje, kudo.

Si formulohej një fletë-rrufe?
Në krye të stendës, vendosej fraza shabllon e marrë nga një fjalim i Enver Hoxhës, ku thuhej: “Çdo kush, më germa të mëdha dhe pa frikë, të shkruajë se çfarë mendon ai, për punën dhe për njerëzit…”! Ky citat i “shokut Enver”, ishte taksativ në çdo qendër emulacioni apo stendat e fletë-rrufeve që ndodheshin në çdo qytet të Shqipërisë së asaj kohe. Pastaj, vazhdonte hyrja standarde: “Drejtuar shokut…”!

Dhe kryeradhë: “Përse ju shoku…”, “Ju pyesim juve…”, e në mbyllje: “Presim përgjigje deri më datë…”. Përshëndetje revolucionare, Kolektivi i Ndërmarrjes, Organizata e Rinisë… apo kush e kritikonte. Deri edhe artistë, futbollistë, klube apo persona për tifozllëk të sëmurë në stadium, kanë qenë objekt i kritikave. “Përse ju shoku… shfaqni tifozllëk të sëmurë…”. Dhe në mbyllje: “Një grup tifozësh…”, etj.

Po përgjigjet ne fletë-rrufeve, si ishin?!
Ajo ishte pjesa më komike. I kritikuari, apo çdo subjekt tjetër, ishte i detyruar të reagonte brenda afatit kohor që e kushtëzonte fletë-rrufeja, madje duke e falënderuar atë. Kujtoj disa fraza: “Përgjigje” dhe poshtë saj: “Unë… pasi lexova materialet e Partisë… e kuptoj gabimin… pranoj kritikat etj., … e dënoj veten time… premtoj se do bëj kthesë dhe nuk do e përsëris më etj.”! Përgjigjja e shkruar me dorë e në karton, vendosej afër fletë-rrufesë. Kur sipas fletë-rrufeistëve, autokritika nuk ishte bindëse, shkëmbimet “Fletë-rrufe – Përgjigje” vijonin pa fund, deri kur sipas tyre, ia kishin arritur qëllimit.

Keni ndonjë eksperiencë personale?
Jo. Por ajo atmosfera, ai detaj, nuk u ka shpëtuar as artistëve të kohës. Skenaristi Skënder Plasari e ka vendosur te filmi “Kapedani”, kur Xha Beqos, i bënë fletë-rrufe në fshat, duke e kritikuar. Pra, me anë të një fletë-rrufeje, edhe plaku mund të kritikohej. Kishte njerëz që refuzonin të jepnin përgjigje, por e mendonin çfarë pasojash kishte. Ose, kujtoj gjithashtu një fletë-rrufe ku, një burrë kritikohej se bashkëjetonte me dy gra.

Dhe, ai iu përgjigj: “Fletërrufe, moj fletërrufe, ju jap dy t’vjetra, më jepni një t’re”. Pati jehonë të madhe, se nuk ndodhte që dikush, të tallej me fletë-rrufenë, pra me autorët e saj.

Kryesisht, cili ishte fenomeni që goditej më shumë?
Më shumë goditeshin dëmtuesit e pronës socialiste, por edhe lufta ndaj shfaqjeve të huaja, dhe forca për të ndaluar çdo shenjë apo tentativë e, tendencë të tillë. Mbajtja e flokëve të gjata, veshja ekstravagante, pantallonat kauboj, qëndrimet në grupe, deri edhe për antenat e televizorit, kush ndiqte kanalet e dëgjonte radiot e huaja, lexonte libra të huaj, për paraqitje të dobët në mësime, mosrealizime normash, problem pune, mungesa në shkollë, etj., etj., etj.

Janë vitet kur kanë dalë e shpërthyer grupet e rinisë, që të ndalonin në rrugë apo kudo, nëse të shihnin si një modë-ndjekës, veçanërisht në plazh, stadium, por edhe në universitete, ndërmarrje etj. Ishte një proces ku, angazhoheshin mjaft segmente shtetërore, si organizata e masave, duke filluar nga ato të Rinisë, Fronti Demokratik, Bashkimet Profesionale, organizata e gruas, ajo e veteranëve të Luftës, deri tek ajo e pionierit. /Memorie.al/

Nga Florenc Bakillari
Pjesa e katërt
-Historia e rrallë e fshatarit nga Kalivaçi i Tepelenës që, pasi u vetë shpall si oficer i Sigurimit, u paraqit si i dërguari special i Kadri Hazbiut, në Degët e Punëve të Brendshme në Shkodër dhe Durrë.-

Xhaferr Kanani, personazhi i rrallë, në rrëfimin e tij për aventurën tejet të rrezikshme që ai ndërmori në vitin 1960, atë të vetëshpallurit oficer i Sigurimit të Shtetit dhe më pas të prezantimin me “kolegët” në Degën e Punëve të Brendshme të Shkodrës dhe atë të Durrësit. Edhe pas gati pesë dekadash nga ajo kohë, ai çuditej për mungesën e vigjilencës atje, pikërisht në strofkën, ku thureshin planet për arrestimet, torturat, persekutimet, burgosjet e internimet e dhjetëra shkodranëve.

Xhaferri do të befasohej nga prezantimi dhe pritja e ngrohtë që i bënë drejtuesit më të lartë të Degës së Punëve të Brendshme të Shkodrës, duke filluar na kryetari, kolonel Feçor Shehun, shefi i Policisë, kolonel Skënder Vinçani, shefi i Sigurimit, nënkolonel Hysen Hoxhati, etj. Pasi u bë i njohur në Shkodër, ai vendosi të vazhdonte lojën e tij të rrezikshme edhe në qytetin e Durrësit.

Shkodra do t’i jepte Xhaferr Kananit, majorit të rremë, kënaqësinë e shoqërimit të kryeministrit Mehmet Shehu, i cili vizitoi qytetin verior, në verën e vitit 1960, ndërsa, Durrësi, shoqërimin e Enver Hoxhës, gjatë përcjelljes që kreu i Partisë së Punës së Shqipërisë, Enver Hoxha, i shoqëruar nga pjesa më e madhe e anëtarëve të Byrosë Politike, kishin ardhur në qytetin bregdetar për të përcjellë, Moris Torezin, kreun e Partisë Komuniste të Francës, pas vizitës disa ditore që ai kishte bërë në vendin tonë.

Historinë e “inspektimit të tij, si i dërguar special i ministrit Kadri Hazbiu” në Shkodër dhe Durrës, janë përshkruar me detaje dhe hollësira nga vetë personazhi i shkrimit tonë, Xhaferr Kanani, në këtë intervistë të tij të gjatë, që do publikohet në disa numra.

Vijim

Z. Kanani, përse Kadri Hazbiu, ju kërkoi të mos nxirrni emra oficerësh?
Për mua personalisht Kadri Hazbiu ishte një burrë i zgjuar, psikolog, i pastër në shpirt, pra një njeri i jashtëzakonshëm. Ai e pa mirë qëllimin e aventurës sime dhe në të nuk gjeti dashakeqësi apo lidhje agjenturore, në dëm të vendit tim. Sipas tij, e gjithë kjo histori, lindi nga mungesa e vigjilencës në Degët e Shkodrës dhe të Durrësit. Për mua, të dy drejtuesit e këtyre Degëve, më shumë shihnin fustanet e grave, sesa bënin detyrën, ndaj dhe kishin bërë ndalime e arrestime të njerëzve të pafajshëm. Më kujtohen shumë raste kur, Degët e tyre kishin arrestuar disa njerëz, për gjëra krejt të kota. Madje ata i keqtrajtonin, deri në humbje ndjenjash. Këto gjëra ia kisha thënë edhe Feçorit, edhe Kopi Nikos, madje në ndonjë rast, me këtë të fundit edhe kam replikuar si të isha vërtet i dërguari special i Kadri Hazbiut.

A ka marrë kontakte me ju ndonjë anëtar i Byrosë Politike?
Aventura ime nuk kishte si të mbetej një diskutim vetëm në linjë shtetërore, këtë e dinë shumë bashkëkohës të mi. Dua të shprehem për një takim interesant me Hysni Kapon. Aty nga fundi i tetorit të vitit 1960. Ndërsa qëndroja në birucë, vjen nënkolonel Besim Selita dhe më mori me vete në zyrën e tij. Aty pashë të ishin vendosur përballë njeri-tjetrit dy grupe. Në njërën anë qëndronte Hysni Kapo me të tjerë, funksionare të lartë të PPSH-së, si: Manush Myftiu, Foto Çami, Rrapo Dervishi dhe në krahun tjetër, Kadri Hazbiu me vartësit e tij, si: Mihallaq Ziçishti, Rexhep Kolli, Qazim Kondi, Xhule Çiraku.

Të dyja grupet, sapo hyra, i drejtuan vështrimet nga unë. Pas pak nisen edhe pyetjet. Në krahun e Hysniut, shënimet i mbante Foto Çami, ndërsa nga ana e Kadriut, Llambi Peçini. Hysniu nisi të më pyeste rreth veprimtarisë sime. Ai më tha se do të ndërronim rolet dhe do t’i tregoja për aktivitetin tim, pra do të thosha arsyet, pse isha marrë me Ministrinë e Brendshme se, isha bërë edhe problem i madh. Pyetja e parë ishte se, përse e kisha bërë, sipas tij, gjithë këtë rrëmujë në dy nga Degët e Punëve të Brendshme në Shkodër dhe në Durrës. I thashë se, e gjitha kishte nisur si një aventurë rinore, pra për një vajzë, pasi ajo më kishte pëlqyer shumë.

Hysniu vijoi me pyetjen tjetër, nëse isha fejuar me vajzën. I’u përgjigja me një po të avashtë, madje i thashë se, fejesën e kisha bërë që në mars. Ai menjëherë më tha se, tani ishte tetor. U ndal te sqarimi i rrethanës së njohjes time me vajzën dhe disa të dhëna rreth saj. Unë gjithnjë jepja përgjigje të sinqertë, ashtu siç edhe kishte ndodhur në të vërtetë. Pasi mësoi rreth kësaj çështjeje, Hysni Kapo, deshi të dinte arsyet pse isha përzier në Degët e Punëve të Brendshme dhe pse kisha ndërhyrë, për të nxjerrë nga burgu të ndaluarit. Pra njeriu me më pushtet partiak në atë kohë, pas Enver Hoxhës, kërkonte të dinte përse unë u kisha dhënë mendim për të liruar persona të panjohur kapterëve dhe oficerëve në Degët e Punëve të Brendshme, në Durrës dhe në Shkodër.

Paske pasur bisedë të gjatë me Hysni Kapon?
Me të bisedova, sigurisht në prani të të tjerëve, rreth 2-3 orë. Pasi mbaroi me këto pyetje, ai më kërkoi të dinte rreth marrëdhënieve të mia me të huajt, që pushonin në Plazhin e Durrësit dhe aludonte për marrëdhënie të ngushta të miat, sidomos me gjermanët. Këtu mbeta ngushtë dhe i thashë se ishim një me zero. “Ku e merr ushtaraku uniformën, kur është bujtës, se e mbajë veten bujtës? Se ti i mësove këto gjëra. Po ti, pse e more në Durrës uniformën”?! – më pyeti përsëri Hysni Kapo.

I thashë Hysniut se, shefin e Prapavijës e kisha gënjyer, duke i thënë se kisha një stof në Tiranë, të cilën do ta qepja për uniformën time. Por deri në qepjen e saj, i kërkova të më jepte një gradë uniforme, dhe ai ma dha. Unë nuk ia çova kurrë copën Basri Bedinit, pasi nuk kisha ku ta gjeja. Kur i sqarova mënyrën se si u justifikova për të marrë uniformën, ai nuk duroi dhe më tha se, ishim bërë dy me zero. E njëjta situatë u krijua edhe kur më pyeti për armatimin. Njësoj, kisha gënjyer edhe për armën. Shefit të armatimit të Degës së Brendshme të Durrësit, i kisha thënë se, zotëroja një pistoletë sovjetike, tejet të rëndë dhe kërkova një më të lehtë.

Ata më dhanë një “Beretë” italiane pa fishekë, të cilën nuk e përdora kurrë. “Dëgjo Xhaferr Kanani, nga trimëria je i fortë. Kjo që ke bërë ti, dy gjëra ka. Sikur ajo që kishe bërë të ishte në funksion të shtetit, do të ishe dy herë hero, ndërsa po të ishe arratisur jashtë Shqipërisë, shërbimet e huaja, kundërshtare me politikën shqiptare, do të më kishin bërë roman dhe film, për mënyrën se si ia kishe hedhur Sigurimit të Shtetit. Ne, këta të Sigurimit, i kemi quajtur sykaltër, por dolën symbyllur. I kemi çuar të studiojnë nga 5 vjet në Bashkimin Sovjetik, ndërsa ti, ua hodhe për pesë minuta. Nuk mund ta quajmë vigjilencë këtë”, më tha Hysni Kapo.

Si përfundoi biseda me Hysni Kapon?
Hysniu, bisedonte me mua dhe njëkohësisht vështronte me inat nga drejtuesit e Ministrisë së Brendshme, që kishte përballë. Kur nuk kishte me pyetje për të bërë, Hysniu i’u drejtua atyre që rrinin në krah të Kadri Hazbiut. “Dëgjoni këtu, të vijë një njeri i thjeshtë si Xhaferr Kanani, të hyjë në Bllok të Udhëheqjes, të mbaje konferenca, të lirojë të burgosur, të urdhërojë ushtarakë, të japë mendime, të mësojë sekrete, nuk është parë në asnjë vend tjetër. Kjo është e gjitha paaftësia e drejtuesve të Degës së Shkodrës dhe Durrësit, të cilët u lanë të mashtroheshin nga një njeri anonim, që nuk kishte asnjë lidhje me Sigurimin e Shtetit.

Imagjinoni sikur Kanani të ishte një njeri i futur nga agjenturat e huaja, për të mësuar sekretet dhe dobësitë tona. Për këtë, do të mbahet përgjegjësi deri më një dhe askush nuk do t’i shpëtojë analizës dhe ndëshkimit”, – tha Hysniu. Pas këtyre fjalëve, u ngrit në këmbë më dha dorën dhe më tha: “Këtu ku je ti, duhet të ishin këta dhe ti, ‘major Xhaferri’, ke vetëm një faj. Pse nuk m’i hodhe në Bunë, Feçor Shehun me shokët e tij, ndërsa në molin e Durrësit Kopi Nikon dhe kompani”?!

A ju solli kjo probleme gjatë kohës që pyeteshit në hetuesi?
Po, më kanë renduar. Gjatë procesit tim hetimor, me një interesim të veçantë për marrëdhëniet e mia, sidomos me gjermanët, të cilat i respektoja si turistë për të dhënë të kuptonin se, vendi ynë dhe njerëzit tanë,ishin mikpritës. Akuzatorët e mi, donin të dinin se pse shoqërohesha, çfarë bisedoja, pasi mendonin se unë kisha bërë në plan për t’u arratisur në Gjermani. Mbaj mend një rast në Durrës, kur kryetari i Degës së Punëve të Brendshme, Kopi Niko, më tha se turistët e huaj, veçanërisht gjermanët, e kishin ekzagjeruar ca me ato veshjet e tyre të shkurtra, çka binte ndesh me realitetin socialist, që kërkonte të impononte regjimin e asaj kohe.

Kolonel Niko, më tha se në disa raste, u kishte thënë policëve që gjatë larjes së rrugëve me ujë, me makinat e ndërmarrjes së Komunales, të spërkatnin me ujë edhe të huajt, veçanërisht femrat. Por unë e kundërshtova menjëherë dhe i thashë ta ndërpriste këtë metodë absurde dhe fëmijërore. Kjo në hetuesi, m’u mor si bazë për ngritjen e akuzës, vënie në shërbim të agjenturave të huaja. Më thoshin se unë, nën keqardhjen për gjermanët, fshija bashkëpunimin me to. Madje, më thoshin se në këtë vazhdë, u dilja kundër edhe eprorëve të Degës së Durrësit, që kishin marrë udhëzime për veprimet që kryenin.

Ruani ndonjë kujtim të veçantë në marrëdhëniet tuaja me të huajt?
Shumë turistë që vinin në Durrës, qëndronin në hotelin “Adriatik”. Më kujtohet se përkthyesi i tyre, quhej Fatmir Belishova. Një ditë, Fatmiri dhe Shaban Kokomanin, më thanë se një mjeke hungareze, kërkonte leje nga Dega e Punëve të Brendshme, për të vizituar e vetme, jo në grup, Gjirokastrën, Sarandën, Pogradecin dhe Shkodrën. Bashkëkohësit e mi, e dinë se turistët i bënin vizitat në grup dhe asnjëherë vetëm, për më tepër kjo e fundit, nuk lejohej. Ekzistonte frika në atë kohë se mes turistëve, mund të kishte agjentë, të cilët kërkonin të merrnin informacione dhe vizitat turistike, ishin rasti më i mirë për të realizuar qëllimet e tyre.

Atëhere mendova se do të ishte mirë që, të fusja në lojë shefin e pasaportave, kapitenin Izet Gjergjova, i cili vuante nga një sëmundje e stomakut. I thashë këtij të fundit se, hungarezja ishte mjeke dhe mund t’i bënte një vizitë në shkëmbim të lejes nga Dega e Brendshme, për të shkuar në katër qytete e pashoqëruar. Kështu u veprua. E siguruam lejen dhe turistja hungareze mbeti mjaft e kënaqur. Por e gjithë kjo histori mua m’u kthye kundër. Gjatë muajve në hetuesi, m’u drejtuan me dhjetëra pyetje që, synonin të mësonin se përse unë e kisha ndihmuar mjeken hungareze, të shkonte e pashoqëruar në qytetet që dëshironte të vizitonte, kur urdhri thoshte të kundërtën!

Kur turistët e huaj largoheshin, ju i mbanit lidhjet me to?
Çuditërisht, edhe pasi kishin ikur, turistët gjermane, hungarezë dhe polakë më dërgonin letra në hotelin “Adriatik” në adresën time. Unë isha i detyruar t’u ktheja përgjigje, por ngaqë nuk dija gjermanisht, thërrisja gjithmonë përkthyesin, i cili m’i qëndiste bukur. Në letra, u shpjegoja gjithçka që kishte ndodhur pas ikjes se tyre dhe veçanërisht arritjet e vendit tonë. Kur erdhi puna në hetuesi, të gjithë letërkëmbimin, ma quajtën si lidhje agjenturore, me shërbimet e huaja dhe kërkonin emra konkretë, detyrat që më kishin dhënë, si dhe bashkëpunëtorët që kisha në veprimtari.

Si dëshmitarë, ata pyetën përkthyes Nusretin nga Gjirokastra, i cili riprodhoi në mënyrë perfekte të gjitha bisedat që unë kisha bërë në prezencë të tij me të huajt si dhe gjithçka që më kishin shkruar turistët nga vendi i tyre, si dhe përgjigjet që u kisha dërguar unë, nëpërmjet Nusretit. Dëshmia e këtij njeriu, ishte pikënisja për heqjen e akuzës që më bënin, se isha agjent i shërbimeve të huaja.

A e besoi Sigurimi i Shtetit dëshminë e përkthyesit e cila, ju hiqte nga supet një akuzë të rëndë?
Nuk e besuan plotësisht, por kjo shërbeu për të vendosur paraprakisht, rrëzimin e akuzës për tradhti të lartë ndaj atdheut dhe vënie në shërbim të agjenturave të huaja. Sigurimi i Shtetit, për të vërtetuar gjithçka rreth letërkëmbimit tim me gjermanët dhe fotot që kisha bërë me to, dërgoi në Gjermani, gjeneral Zoi Themelin, një oficer madhor i Ministrisë së Punëve të Brendshme të asaj kohe dhe gjeneral Nevzat Haznedarin, një person kyç, në hallkat e Sigurimit të Shtetit.

Ata ndenjën jo pak në Gjermani dhe kur erdhën, u thanë eprorëve të tyre të Ministrisë së Brendshme se, nuk kishin arritur të gjenin asnjë gjurmë të lidhjeve të mia, me shërbimet e huaja, ndaj e shikonin të arsyeshme, të mos akuzohesha në mënyrë krejt të pabazë pasi, kjo do të më kushtonte deri jetën, pasi dënimi ishte vetëm një, pushkatimi.

Historia juaj i detyroi drejtuesit e Ministrisë së Brendshme, të merrnin masa dhe të ndëshkonin shumë njerëz. A besoni se ju e rrezikuat në një farë mënyre krenarinë e Sigurimit të Shtetit?

Historia ime, ishte një aventure që u shërbeu klaneve në Ministrinë e Brendshme, për të goditur njeri-tjetrin. Unë u përdora vetëm si shembull, për të bërë spastrimet e radhës, sidomos në radhët e njerëzve që kishin ardhur nga Lufta dhe ishte mjaft e vështirë, t’i largoje. Di që, ka pasur një qarkore ku përcaktoheshin masat për rritjen e vigjilencës. Kjo qarkore, u është dërguar të gjitha reparteve, që ishin në varësi të Ministrisë së Brendshme.

Sy kaltrit e Sigurimit, kishin dështuar me mua dhe unë në një farë mënyre, kisha shërbyer edhe si njësi matëse për të vlerësuar vigjilencën, aq shumë të proklamuar, nga partia e asaj kohe. Madje, mesa mësova më vonë, pasi dola nga burgu, historia ime, ishte kthyer në një leksion të veçantë, për të gjithë ata që do të kryenin shkollën e Ministrisë së Brendshme.

Studentët mësonin se vigjilenca duhej të ishte mjaft e fortë dhe të mos besoje pa provuar çdo gjë vetë dhe si shembull pedagoget merrnin historinë time. Ata thoshin se, një i ri nga fshati mashtroi, për tetë muaj me radhë, me dhjetëra kuadro dhe oficerë të lartë të Sigurimit të Shtetit dhe të Ministrisë së Brendshme. Me disa nga ata, që mësuan historinë si leksion në shkollën e Ministrisë, u takova në rrethana të rastësishme, në vitet ’90-të dhe më rrëfyen gjithçka.

Përfunduan hetimet dhe i kishte ardhur radha procesit të gjykimit. Si e kujtoni tani, pas gati 60 vjetësh, gjyqin tuaj?
Në fakt, e vetmja gjë që e bën të mbajtshëm mend atë gjyq, ishte fakti që ai u zhvillua me dyer të mbyllura, për të mos dalë gjoja sekreti, i asaj që kishte ndodhur me Sigurimin e Shtetit, por fjala kishte marrë dhenë. Po ashtu edhe mënyra e zhvillimit të këtij procesi, që nuk ishte gjë tjetër, veç një komedie që luhej me personazhe reale, ishte një arsye më shumë për ta mbajtur mend. Gjyqi im, u bë në Durrës, pasi aty gjoja kisha konsumuar edhe veprën penale.

Më morën të prangosur nga dhoma e izolimit të Drejtorisë së Sigurimit të Tiranës dhe më çuan në qytetin bregdetar. Në gjyq, morën pjesë ushtarakët e Degës së Punëve të Brendshme të Durrësit dhe disa juristë të rinj që, sapo kishin përfunduar studimet në Universitetin e Tiranës. Ky gjykim ishte intensiv, sepse u mbyll brenda dy ditëve. Gjyqtarët vazhdonin të më pyesnin rreth veprimeve të mia, gjatë kohës që isha vetëshpallur oficer i Sigurimit. Mbaj mend se, kreu i Trupit Gjykues, nuk më thirri asnjëherë i pandehur, por vetëm në emër.

Ai e kuptonte se gjithçka kishte ndodhur si rezultat i mungesës se vigjilencës të oficerëve të Degëve të Punëve të Brendshme të Shkodrës dhe Durrësit dhe unë, isha thjesht një i ri aventurier, por që kisha luajtur gabimisht, në strofullën e intrigave. Pra ai, nuk kishte çfarë të më bënte, ishte i detyruar të zhvillonte gjykimin tim dhe madje, të më jepte dënimin në bazë të pretencës që kishte dhënë prokurori, dënim i cili, nuk ishte pak. Aty erdhën të dëshmonin edhe disa dëshmitarë, të cilët krijuan nga replikat me mua, një situatë komike, e cila zor se do të harrohet nga pjesëmarrësit në gjyq, por gjithçka mund të lexohet edhe në proces-verbalin e mbajtur gjatë gjykimit.

Gjithmonë në kohën kur më kërkoheshin sqarime, pas dëshmive të “viktimave” të mia, i prisja ato me humor, pasi e dija dhe fundin e gjykimit. Pas seancës së pare, më morën dhe më çuan në Degën e Punëve të Brendshme të Durrësit. Kolonel Skënder Kosova dhe nja dy shoqërues të tjerë, më çuan te birucat që ishin shtruar me dërrasë, pas urdhrit që kisha dhënë kur isha “major” i vetëshpallur. Edhe dita e dytë, ishte një kopjo e së parës dhe në fund, vendimi i gjykatës, ishte dënim me 14 vjet burg. Pas marrjes së vendimit, më sollën në Tiranë. Këtu më futën në burg me të tjerët, por nuk doja të qëndroja aty.

Pse donit të largoheshit nga Burgu i Tiranës?
Të gjithëve u erdhi keq për dënimin që mora. Këtë, ma shprehu pjesa dërrmuese e atyre që më vizituan gjatë hetimit dhe pas tij. Vetë Kadri Hazbiu, kishte ndërhyrë që unë ta vuaja dënimin në Burgun e Artizanatit në Tiranë, për të mos pasur kontakte me të burgosur politikë, por, unë kisha vendosur të shkoja në Burgun e Bulqizës. Kjo nuk ishte vetëm dëshirë, por ka pas një histori.

Në kohën që isha në hetuesi dhe më morën në pyetje Hysni Kapo e Kadri Hazbiu, me grupin e oficerëve madhorë të Ministrisë së Brendshme, ishte edhe kolonel Hazbi Lamçe, që në atë kohë, ishte drejtor i Burgut të Bulqizës. Ai më kishte thënë, pak pasi ikën të tjerët, se kur të më dënonin, të kërkoja që dënimin ta vuaja në Bulqizë, sepse ai, do të më trajtonte mirë. Ashtu bëra dhe unë, paraqita kërkesën që të më çonin në Bulqizë. Ndërkohë që isha në Burgun e Tiranës, një toger nga Skrapari, më thotë që të çohesha se, më kërkonte në takim, një i madh më pushtet.

Cili ishte ky person me pushtet që ju vizitoi pas dënimit?
Unë u befasova kur togeri, më tha se kishte ardhur për vizitë në Burgun e Artizanatit në Tiranë, kryeministri Mehmet Shehu dhe kishte pyetur për mua. Pas kësaj, autoritetet e burgut urdhëruan të më sillnin në takim me Shehun. E pyeta togerin se; ç’punë kishte kryeministri me mua? Unë isha një nga të dënuarit e atij burgu. Ai më tha se, kishte urdhër të më shoqëronte deri në zyrën ku ishte Mehmet Shehu dhe nuk dinte asgjë më tepër. Shkova tërë kureshtje të mësoja se, çfarë donte të bisedonte me mua një njeri si Mehmet Shehu.

Ai ishte i shoqëruar nga një numër i madh oficerësh, si: Beqir Balluku, gjeneral Halim Xhelo, kolonel Qamil Mane dhe shumë të tjerë. Sapo më pa Qamil Mane, i thotë Mehmetit: “Shoku kryeministër, ka ardhur majori”. Ai iu përgjigj: “Cili major, ai i Kalivaçit”?! “Po”, – ia kthen përgjigjen kolonel Mane. Kryeministri më jep dorën dhe më pyet për shëndetin dhe se si po kaloja në burg. I thashë se, isha mirë. “Po hë, më tha, çfarë i bërë ato gradat tona, majori i Kalivaçit? Paçavure”? “Jo, i thashë, unë i doja, ndaj edhe i vendosa”. “Po mire, të dënuan”? – vazhdoi kryeministri.

“Po”, – ia prita unë. “Po nuk ju erdhi turp?” – ironizoi ai. “Turp të kenë ata që të dënuan, se në vendin tënd, këtu në burg, tani duhet të ishin ata që t’i i mashtrove”. Kryeministri, më tha që të mos mërzitesha dhe më porositi që, të mos ua tregoja të burgosurve të tjerë historinë time, pasi, mes tyre mund të kishte edhe nga ata që ishin armiq të pushtetit dhe mund ta përdornin për keq, atë çka kishte ndodhur me mua. Për fatin tim të keq, të gjithë të burgosurit, e kishin mësuar historinë time. Kryeministri u largua dhe pak kohë më pas edhe unë, më kërkesën time, u transferova në Bulqizë.

Si vijoi fati juaj në Bulqizë? A e mbajti fjalën kolonel Lamçe?
Kur mbërrita në Bulqizë, vura re që të gjithë e dinin se kush isha nga qarkorja që u kishte dërguar Ministria e Brendshme. Mbaj mend se, disa oficerë dhe kapterë, më vinin dhe më kërcënonin me pretekstin se, u kisha marrë më qafë shokët dhe u krijua një situatë e vështirë për mua. Por komandanti i Burgut, Hazbi Lamçe, ndërhyri duke sqaruar edhe një herë problemin tim. Më pas, më lanë në punën time, si kamerier në mensën e të burgosurve, por ata që më kishin inat, filluan ta ngrinin në mbledhjen e partisë, lehtësinë që më ishte bërë mua.

Pas kësaj më çmuan të punoj në galeri, por unë paraqita një ankesë te drejtuesit e lartë të shtetit të asaj kohe. Kështu më kthyen përsëri të punoja mbi tokë. Isha magazinier i ushqimit dhe veshmbathjes në burg, deri në fund të dënimit tim. Gjatë kohës që isha në burg, kam pasur edhe takime të tjera interesante me njerëz me pushtet asaj kohe, të cilët ishin kureshtarë, të dinin historinë time. Po ashtu edhe nga banorë të Bulqizës, kisha kërkesa për takime, pasi ata mësuan gjithçka rreth historisë sime dhe donin të më njihnin nga afër. /Memorie.al/

Nga Gëzim Llojdia
Ushtari në Bazën Detare të Orikut, na e bëri me dorë. – D.m.th.; hyni në Bazën Detare të Pashalimanit. Kjo të gjithëve turistëve vendas dhe disa të huajve, u kujton skenat e filmit shqiptar: ”Ballë për ballë” që përshkruan çarjen e madhe në dimrin e vitit ’61. Si roman ”Dimri i madh”, përmbante më tepër vlerë historike dhe artistike. Turistët më kishin pyetur ku gjendeshin skenat e atij filmi. Nga porta e hyrjes deri në Orik, rruga tregonte shumë. Hyrja për në Orikun antik, dikur ka pasur një port hekuri, lyer me ngjyrë kafe. Shkolla e instruksionit, fusha e sportit dhe disa hekura në portin e jashtëm të Orikut, përpara godinave të shkollës së instruksionit, ishin disa shenja të mbetura nga xhirimi i filmit.

Në të majtë të zyrës, janë rreth 5 objekte arkeologjike të cilat, ishin ekspozuar nga gjetjet e bëra në vitet 1958-‘59 pas gërmimeve të para, nga ekspedita shqiptaro-sovjetike, e drejtuar nga Dhimosten Budina dhe Kabilina, kur ekspedita e parë nisi të gërmojë në Orik, ishin kthyer përmbys, të rrëzuara në mëshirë të fatit. Një arsye është sepse këto objekte, i mblodhën nga godinat ushtarake. Ushtarakët ishin kujdesur që këto objekte, të mos humbitnin dhe pasi kishin vënë ushtarët t’i lyenin me gëlqere të bardhë, i kishin vendosur përpara godinave për zbukurim. Aso kohe, me kovën e një skrepi me shumë kujdes, i sollëm përpara godinës, për t’u bërë pjesë e vendit nga ku ishin larguar, duke i ekspozuara përpara asaj.

Aty radhë-radhë vendoseshin automobilat, ata vinin për të vizituar Orikun, qytetin antik në Adriatik, për të cilin flet vet Cezari. Porti i përmendur prej Cezarit, është lokalizuar në lagunën 2.2 km. të gjatë dhe 1.2 km të gjerë, e cila ka formën e një trekëndëshi me bazë të drejtuar nga deti. Prej tij ajo ndahet nga një rrip ranor, në perëndim të cilin shkruan historia gjendet kodra e qytetit. Në ekstremin perëndimor po sipas kësaj kronike, bankina përshkohet prej një kanali, i cili e lidhte lagunën me detin. Në brendësi të lagunës, nën “pasqyrën e ujit”, shihen gjurmët e një muri 1.80 m. të gjerë, i cili lidhet me dy brigjet e saj.

Kemi të bëjmë me një bankinë për akostimin e anijeve e cila, duke u nisur nga gjerësia e lagunës në këtë vend, arrinte rreth 200 m. gjatësi. Oriku u ndërtua si port, që do të thotë urë lidhëse, për përtej e përkëtej, mes andej e këtej. Një qytet, port i vogël, në këmbë të Akrokerauneve ,(vargmali i rrufeve që fillojnë në Karaburun, vijojnë me majën Qorre, Pogonicën, majën e Shëndelliut 1404 m., Gjinikën – Qeparo, Dobrat -Kudhës). Është përmendur me këtë emërtim, nga autorët:(Hecat Fr 75 ap Steph B. sv;….. Herodi IX 92;.. Scyl P. 10;. Polyb vii 19;. Scymn 440;.. BEST Ad Dion 321;. Orikon, Ptol iii 14 § 2;…. Plin III 262).

Që kur në Orik, u vendos baza detare, rëndësia e këtij porti u pa se ishte tepër strategjike.

Prishja me rusët, solli ngjarjet në vitet ’60-të, që përshkruan mediumet e botës. Rreth këtyre ngjarjeve, bënë fjalë edhe filmi shqiptar: “Ballë për ballë”. Koha kur xhirimi në celuloid bëhej edhe në bazën e Pashalimanit, dikur quhej Orik, u përkiste fund viteve ’70-të,(1979). Sa realistë ishte një film artistik kushtuar një ngjarje historike e tregojnë ata, që kanë përjetuar ditët e atij dimri të vitit ‘61.

Sidoqoftë, filmi ishte një krijim artistik dhe duke njohur edhe kohën dhe propagandën e saj, duhet thënë se dozat e shtuara nuk e ngritën në një nivel më të lartë filmin. Sigurisht, që ai mbetej një krijim artistik në fund të fundit. Lidhur me këtë, na tregonte dikur, Stefan Miho ish-nënoficer që ka shërbyer për vite me radhë në atë bazë ushtarake detare.

Zoti Miho, si ishte gjendja në bazën detare të Pashalimanit në vitet 60-të?
Vollodjan, që ne e respektonim si mikun e shtëpisë, por edhe si oficer, një ditë erdhi me një motor “Java” në pune i krekosur. Zbriti dhe na bëri përshtypje mënyra e qethjes se tij! Ai ishte i gjatë me një trup atleti, lozte shumë volejboll dhe basketboll, ishte biond, me pak flokë, por i qethur bollaboks. Oficerët rusë qetheshin lart nga mbrapa dhe nuk mbanin favorite. Vollodja, kishte lënë favorite dhe ne na u duk atë ditë i huaj, mendjemadh e liberal, i kapardisur me motor, ndryshe nga oficerët e tjerë, që vinin me një autobus nga Orikumi. Ai hyri në kabinet dhe doli jashtë e takoi Abedinin. Diçka po i thoshte me këmbë e me duar. Nuk mund të kuptonim gjë. Por Abedini, si shqiptar që ishte, njihej si i drejtë dhe i prerë, nuk bënte pas. Kësaj radhë, e pashë sikur e kishte disi pisk punën dhe s’kishte se çfarë t’i thoshte. Pas kësaj, ngjarjet rrodhën aq shpejt, saqë njerëzit filluan të ç’orientohen.

Ç’ndodhi pra më pasë?
Atë pasdite, laborantet e klasave morën urdhër të hiqnin nga korridori i kabineteve, portretin mural të pikturuar të Hurshovit. I gjori Hrushov, me një të rënë të sqeparit, u bë copa e çika dhe shkoi në plehra! Më erdhi keq për punën, që kishte bërë piktori i silurit, i talentuari Jorgji Gjikopulli. Urdhri ishte dhënë nga lart. Kjo gjë u bë në mënyrë të fshehtë dhe pa praninë e efektivit, vetëm me asistimin e komandantit të togës, Selim Stepa.

Portreti i copëtuar i Nikita Hrushovit, përfundoi në kazanin e lloshrave! Të nesërmen, protesta ishte sa e madhe aq edhe qesharake, por edhe tinëzare, sepse veprimi u bë natën në fshehtësi dhe pa qenë marinarët e personeli sovjetik! Megjithatë, ata nuk kishin ndërmend të merreshin me aventurat tona dhe bënë mirë se u shmang edhe mundësia e ndonjë konflikti të armatosur. Me sa duket, kishin porosi nga eprorët e tyre. Portreti ishte larguar.

Vollodja, i bënte presion Abedinit, i cili sa e kishte marrë detyrën mbasi udhëheqja lart, pas arrestimit të Teme Sejkos, kishte marrë masat dhe krahas goditjes, që i bëri “grupit armiqësor dhe demaskimit” ndërmjet “gjyqit” në mënyrë të hapur para gjithë efektivit të Flotës, bëri dhe lëvizjet vertikale dhe horizontale të kuadrit, që të mos kishte asnjë tronditje në Flotë. Çdo gjë do të bëhej sipas parashikimeve të udhëheqjes dhe pa incidente. Atë ditë, Vollodja po i kërkonte llogari Abedinit për heqjen e portretit të Hrushovit nga kabineti dhe Abedini iu përgjigjej se: Në vend të tij, do të vendosej portreti i Stalinit të madh! Pas këtij shpjegimi, Vollodja u xhindos. Shtrëngoi dhëmbët dhe i tha: – “Ne kemi një qëllim të nxjerrim specialiste për Flotën, se çfarë bëjnë partitë tona, nuk na intereson shumë. Ne jemi ushtarake dhe kemi këtë detyrë”. –“Bravo Vollodja! Larg ushtria nga politika”, i thamë ne!

Një gjë është e sigurt: Hrushovi aplikoi dhe ndoqi një politike ndryshe nga paraardhësit e tij, si në aspektin e brendshëm, ashtu dhe ne aspektin e jashtëm. Vollodja ishte i përgatitur, me kulturë dhe kishte mbaruar dy akademi ushtarake. Abedini i ndodhur ngushtë në përgjigje i thotë: “Kanjeshno tavarish Vollodjat”. Heshtja pllakosi dhe secili shkoi në pozicionet e veta.

Vollodja shkoi të zhvillonte mbledhjen e mëngjesit nën drejtimin e Smirnovit, instruktorit të motoristëve, për të cilin ruaj konsideratat e mija më të larta, për thjeshtësinë, mënyrën e komunikimit me ne dhe ruajtjen e ekuilibrit, pasi më duket se ai ishte në mbështetje të plotë të partisë sonë, bile mendoj se mund të ishte dhe stalinist. Ai jo vetëm mbante qëndrime të mira me oficerët tanë dhe sidomos me instruktorin shqiptar, Jeton Baruti, i cili shkrihej me kapiten Smirnovin dhe bashkëpunonte me të, në të gjitha aspektet, por edhe se nuk lejoi incidente midis dy etniteteve në shkollë.

Ka pasur incidente të tjera?
Një nga masat ushtarake të marra pas kësaj, ishte fillimi i një aventure. Çdo darkë, ç’montonim nga klasa e artiljereve mitralozin e modelit 14.5 mm., e merrnim atë në krahë dhe ngjiteshim në majën e kodrës, afër me godinën e burgut. E montonim e mbushnim me kaseta me fishekë dhe qëndronim në gatishmëri, në luftë kundër armikut, që kishim përballë, bazës ruse të Katenlinkovit, ku në përbërjen e saj ishin baza e madhe dhe tetë nëndetëseve. Vet kjo bazë, mbante në kuvertën e saj armatime të kalibrave të rëndë, ku një predhë e topave të saj të binte në shkollë, do të nxirrte ujë të zi. Por ja që ne stërviteshim, për t’i bërë ballë këtij: “Elefanti rusë”.

Përkushtimi qe i madh. Në mëngjes, mbasi kishim ndenjur gjatë gjithë natës të veshur e pa gjumë, gati për luftë e çmontonim mitralozin e merrnim atë përsëri në krahë dhe e çonim në klasë, e montonin dhe kur vinte Vollodja, e gjente bazën materiale mësimore, gati për mësim. Kjo gjë vazhdoi për pesëmbëdhjetë ditë e pesëmbëdhjetë net rresht, deri sa u larguan sovjetikët nga Baza e Pashalimanit! Kjo detyrë na u besua ne marinarëve dhe nënoficerëve të shërbimit të detyrueshëm, ku disa ishin artiljerë të rinj. Ajo ishte një periudhe prove për ne, e cila u kalua me sukses. Kuadrot sovjetike, të detyruar nga masat e marra nga ana jonë dhe porosive të eprorëve të tyre, u bënë “qengja”. Pranë nesh kishte përfaqësues të Komitetit Qendror, të Ministrisë së Mbrojtjes, të cilët porosisnin vazhdimisht: “Ruhuni nga provokimet”.

Cili ishte incidenti që krijoi zhurmë në bazë?
Asnjëherë nuk mbaj mend të na kenë provokuar, rusët në atë kohë në shkollë, me përjashtim të një rasti kur shoferi i autobusit sovjetik, u përplas një ditë me një marinar, i cili herët në mëngjes kishte dalë me një karroce dore të mbushur me mbeturina, dhe i doli para shoferit, i cili mbasi e shmangu aksidentin, doli nga xhadeja dhe shkoi në buzë të detit pa problem, por që nga pala e jonë u bë e madhe. Me Vollodjën, bënim herë pas here biseda të lira si shokë. Ai vazhdimisht, na tregonte për instruktorin tonë, i cili qe martuar me një vajzë të vogël në moshë. Instruktori ynë ishte 15 vjet me i madh se ajo dhe Vollodja më thoshte: “Stefan, çe ka atë grua? Ajo duket si vajza e tij”!

Kështu ishte atëherë, oficerët e marinës, merrnin gratë më të bukura, sepse vajzat e mira thoshin; ose oficer ose inxhinier, por sidomos oficerët e marinës. ishin të lakmueshëm. Ndryshe nga Shkolla e Specialiteteve, Ofiçina e Silurave, e ndërtuar pranë asaj Mekanike të riparimit, 100 m. larg bregut te detit, shërbente për përgatitjen dhe furnizimin me silurë me ajër dhe akustikë të nëndetëseve. Përshtypje të veçantë kur u paraqita në detyrën e re, ishte se në hyrje të ofiçinës qëndronin dy roje, të kombësive e nënshtetësive të ndryshme, njëri sovjetik dhe tjetri shqiptar.

Të dy, të armatosur. Ata nuk lejonin ,që marinarët të hynin brenda pa lejen e eproreve. Stërvitja ishte ndërprerë. Roja sovjetike qëndronte nga e majta e derës me “Kallashnikov” në gjoks, kurse roja shqiptare, djathtas me “Karabinë” pranë këmbës armë me qëndrim serioz, gjithashtu në detyrën e rojës. I gjithë efektivi marinar shqiptaro-sovjetik, qëndronte mbi ofiçinë, në biseda të lira. Askush nuk do ta besoj pasi ka parë filmin, mirëpo e vërteta është disi ndryshe.

Filmi “Ballë për ballë”, është ndërtuar nga romani i Kadaresë mbi ngjarjet e viteve ’60-të në bazën e Pashalimanit, sa realistë është filmi?

Vërejta se politizimi i ngjarjeve të kohës aty, ishte më i vogël se në shkollë. Ata loznin e qeshnin, kënaqeshin, që nuk punonin. Njëra palë, tani e tutje, do të bëhej zot i mjeteve luftarake dhe tjetra gëzonte se do të largohej nga Shqipëria e, do të kthehej në vendin e vet. Gjuha e komunikimit midis marinarëve, ishte në lartësinë e nevojshme, kjo falë marrëdhënieve të mira e miqësore, që ekzistonin ndërmjet dy eprorëve kryesore të ofiçinës, kapiten Smirnovit dhe shefit të ofiçinës, Velo Azemit, i cili kishte mbaruar shkollën në Bashkimin Sovjetik. Madje, aty ai edhe u martua me një vendase, lindi dhe një djalë me të, por që nuk e la qeveria sovjetike të largohej për ta marrë me vete për në Shqipëri, kur u bënë shkëputjet përfundimtare.

Smirnovi, disa herë e siguroi Velon se nga ai nuk do t’i vinte asnjë gjë e keqe dhe nuk do të prekte asgjë, si nga armatimi, ashtu dhe nga literatura përkatëse. Me sa di unë, kur vajta, gjeta gjithçka që nevojitej. Si tekstet për përgatitjen paraprake dhe përfundimtare të silurëve, librat mbi proceset teknologjike për riparimet e lehta dhe të mesme të tyre e, deri tek literatura përkatëse për aparaturat elektronike.

Filmi “Ballë për ballë, për mendimin tim, është i politizuar, dhe s’ka se si të mos jetë i tillë, se i shërbeu kohës dhe regjimit për momentin, për të mbajtur gjallë opinionin luftarak të detareve dhe kuadrove, por edhe më gjerë, sepse ne kishim një armik tjetër, krahas atij amerikan edhe atë sovjetik. Në film flitet se është bërë sabotazh, duke vjedhur disa ndezës të silurëve akustike, gjë që më duket diçka e pakuptimtë, për ta quajtur sabotazh, nga ana e tyre në Ofiçinën e silurëve, sepse ajo depo, ruhej dhe kontrollohej nga rojet e marinarëve shqiptare.

Megjithatë për momentin le ta pranojmë si një gjë të tillë dhe në qoftë se është bërë ajo, mund të bëhej në masë të madhe. Mjaftonte të merreshin dy tre arka dhe te gjitha silurat akustike, do të dilnin jashtë gatishmërisë, qofshin këto edhe detonatorë të minave KMD 1000. Në qoftë se është bërë, ajo mund të jetë bërë nga njerëz të rëndomte dhe pa aktivitet, thjesht për t’i bërë keq ndonjë shoku, por kurën e kurës, sabotimi të jetë koordinuar nga kapiten Smirnovi, apo i kurdisur nga shteti sovjetik. Më pas në krye të një grupi specialistesh, Skender Sulku shkoi në Kinë, për të marrë detonatorë të silurëve akustike dhe të minave KMD-1000, silurë, të cilat më vonë nuk di pse dolën jashtë armatimit. Ato u zëvendësuan me silurët elektrike.

Dëshmia e ish-nënoficerit, Stefan Miho: “Ja përse kryeministri shqiptar, Mehmet Shehu, erdhi në Pashaliman”?
Nga Shkolla nuk u shkëputa, por veja here pas herë dhe takohesha me shokë të vjetër e të rinj, që vinin atje. Fill mbas Kongresit të IV-të të Partisë, Enver Hoxha doli hapur kundër Hrushovit dhe në Mars të vitit 1961, vjen në Bazën Detare të Pashalimanit, Kryeministri i vendit Mehmet Shehu. Në atë kohë, efektivi sovjetik po përgatitej për t’u larguar. Ai erdhi për të zbërthyer direktivat e Kongresit të Partisë, për t’u dhënë një mësim të mirë sovjetikëve, për të qetësuar gjakrat, që sa ishin ndezur midis dy identiteteve, ruse e shqiptare, për t’i dhënë zemër efektivit tonë, se asgjë nuk do të ndodhte midis nesh, dhe se miqësia, do të vazhdonte si më parë.

Divergjenca do të kishte midis dy partive, ku e para partia jonë qëndronte fort në pozita të shëndosha të marksizëm-leninizmit, kurse e dyta, kishte rrëshqitur në revizionizëm. Nikita Hrushovi, ishte pajtuar me Titon, kreun e revizionizmit ndërkombëtar, kishte zbutur qëndrimin me amerikanet, të cilët në atë kohë e kishin detyruar të tërhiqte nga deti i Karaibeve raketat e destinuara për Kubën, dhe të tjera pehlivanllëqe të Hrushovit, të cilat u quajtën si zbutje e papranueshme nga partia e jonë, në planin ndërkombëtar të luftës së klasave, kurse në planin ideologjik, ajo e quajti largim nga parimet e marksiste-leniniste.

Tashmë koka e këtij revizionizmi, nuk do te ishte më Titua dhe as Jugosllavia, por Bashkimi Sovjetik, pra një e gjashta e botës, koka dhe udhëheqja e Kampit Socialist. Udhëheqja e partisë sonë në vend, që të binte në ujdi bëri të kundërtën. Ajo për parimet sakrifikoi miqësinë me ta, marrëveshjet civile dhe ushtarake, në dëmin e një populli të vuajtur e të vogël siç ishte vendi ynë, vetëm e vetëm për të mos shkelur parimet.

Por le të kthehemi tek Mehmet Shehu, i cili erdhi dhe hyri në sallën e kino-klubit të repartit, kapaciteti i të cilit i kalonte të shtatëqind vendet. Ai ishte mbushur plot e përplot me kuadro e marinarë, ku iu bë një pritje madhështore. Efektivi shqiptar, kishte shkuar në kino-klub më herët dhe kishte zënë vend, që nga fillimi e deri në fund të sallës, duke lënë nëpër rreshta disa vende bosh, për efektivin ushtarak sovjetik të Brigadës së Nëndetëseve. Ndryshe nga herët e tjera, ku rreshtat e para ishin të rezervuara dhe liheshin bosh për vëllezërit e mëdhenj, oficerët dhe marinarët sovjetik, kjo gjë nuk kish ndodhur në këtë rast.

Sovjetiket erdhën të organizuar për të marrë pjesë në këtë mbledhje, por zunë vendet bosh midis rreshtave, së bashku me marinarët dhe kuadrot shqiptare. E pazakontë kjo pritje për ta, por të detyruar, u ulën midis shqiptareve se, fundja fundit, miq ishim! Kur hyri Mehmet Shehu dhe u ngjit për në tribunë me një paraqitje pothuajse ushtarake, të gjithë u ngritën në këmbë dhe shpërthyen në brohoritje për partinë dhe shokun Enver. Ovacionet nuk kishin të mbaruar. Deshën, s’deshën sovjetikët, të detyruar edhe nga bërrylat e marinarëve shqiptare, ngriheshin e duartrokisnin edhe ata së bashku me ne.

Paraqitja e Mehmet Shehut në sallë, ngjalli nostalgjinë e figurës së Stalinit, aq sa një marinar rus, nga turma u dëgjua të bërtiste: “Oc blot kak Stalina, dhe i rrodhën lotët nga sytë”. Ai ishte gjeorgjian dhe dashuria e tij për Stalinin, ishte e madhe. Mehmeti atëherë e elektrizoi sallën me fjalimin e tij të famshëm, ku midis të tjerash theksoi: “Kush ka jetuar në një krevat me Titon, të nesërmen ai është mbarsur me revizionizëm! Kush ka ngrenë në një çanak me të, ai është ushqyer me revizionizmin e tij! -përkthyesi u mundua, por vet Mehmeti, e mori fjalën rusisht:

“Përktheje mirë”! Më vonë, ai vazhdoi: “Partia e jonë as nuk ka jetuar dhe as nuk ka ngrënë në një çanak me Titon, por ka qëndruar dhe do të qëndrojë fort në llogoren e marksizëm-leninizmit”.

Jehona e atij fjalimi u dha efektivave zemër dhe optimizëm se asgjë nuk kishte për të ndodhur në të ardhmen, përkundrazi Shqipëria me ndarjen përfundimtare me Bashkimin Sovjetik do të shpëtonte nga një panterë e zezë e botës sllavo-komuniste. Ajo synonte për ta bërë pronë të saj Bazën Detare të Pashalimanit.

Në maj, plasi incidenti i flamurit, i cili bëri bujë, të madhe, ku një detar sovjetik, ngriti flamurin e vet në Bazën Lundruese, ndërsa detari jonë, që e pa, i preu cimen dhe sherri u zgjidh, duke u ngritur të dy flamurët njëherësh, pranë njëri-tjetrit. Nuk pati më mosmarrëveshje midis efektivave. Bisedimet u zhvilluan midis ekspertëve të dyja vendeve, ku aty ka pasur edhe përplasje dhe sigurisht, që janë thënë shumë gjëra që ne nuk i dimë.

Rusët, nuk e kishin të lehtë të përballeshin me ne se mbi kokat e tyre, në Karaburun, kodrat e Orikumit, Sazanit e bregdetit të Vlorës, qëndronte artileria bregdetare, gati për çdo gjë, prandaj ata pranuan tërheqjen nga baza pa kushte. Largimi sovjetikeve nga Pashalimani në atë dimër, i veshur dhe frustruar me stofin artistik, duket krejt i ndryshëm nga realiteti dhe pasojat.

Me ikjen e sovjetikeve, jeta dalëngadalë u normalizua. Largimi i tyre nga Baza e Vlorës, ishte e justifikuar, sepse ata e kishin përmbushur misionin e vet. Efektivat e nëndetëseve i kishin dhënë detyrat e tyre kryesore të luftimit, në praninë e këshilltarëve sovjetikë, po kështu ofiçina e silurëve dhe shkolla e instruksionit, efektivat e tyre kishin marrë në dorëzim gjithë teknikën mësimore dhe luftarake dhe vazhdonin që ta përdornin atë me sukses. Në shenje hakmarrje, rusët tërhoqën tetë nëndetëse dhe bazën e Katelnikovit që, ishte pjesë përbërëse e armatimit te Traktatit të Varshavës.

Me disa anije tregtare ata morën edhe familjet e oficerëve, të përcjellë miqësisht, siç e ka zakon shqiptari, tepër korrektë. Ata u larguan, sikur nuk kishte ndodhur asgjë. Lart, shumë gjëra janë thënë të politizuara se, përcjellja e tyre ishte e ftohtë. Ata ikën, por ne mbetëm si të thuash jetime, para një teknike sa e vjetër në përdorim, aq edhe e re për ne, të cilën nuk e kishim parë ndonjëherë. E vjetër, sepse teknika luftarake që ngeli, kërkonte riparime të lehta, të mesme dhe kapitale, problem ky që u shfaq menjëherë sa ikën rusët, por dhe e re për ne, se eksperienca jonë, në përdorimin e mirëmbajtjen e anijeve, ishte e pakët.

Në ofiçinën e silurëve, shumë shpejtë i reduktuam silurët akustike. Mungonte eksperienca teorike dhe praktike për përgatitjen e tyre, dhe meqenëse ishim të pajisur me silurët më të vjetra elektrike të vitit 1946, u futën ato në përdorim për furnizimin e nëndetëseve, në aparatet e pasme të tyre. Ato ishin të fuqishme, por të pamanovrueshme për gjetjen e objektit dhe plasja e tyre, bëhej vetëm me anën e kontaktit, ndryshe nga silurët akustike, që shpërthente nëpërmjet fushës magnetike, por edhe me anën e kontaktit, gjithashtu, ajo e kërkonte objektin. Ky për ne në ofiçinën e silurës, ishte dështimi i parë për silurat akustike. Këtu u ndje edhe mungesa e parë e specialistëve sovjetikë.

Marinari Tonin Fishta nga Shkodra, ishte i përgatitur dhe sa herë që do të vinte puna, që do të dorëzonim silurët akustike në nëndetëse, ne marinarët, çoku bënim edhe zhurmë dhe Tonini me atë karakterin e tij impulsiv, nxehej dhe rrëmbente ndonjë çelës dhe e përplaste në tokë, në momentin e përgatitjes përfundimtare të silurës akustike, ku kërkohej qetësi e madhe për të kontrolluar sinjalet, që ajo i jepte gjatë lëvizjes për në objekt. Tonini kënaqej kur teknika akustike, në përfundim jepte provat e dëshiruara. Atëherë thoshte: “Tash merreni, ju rruat. Hajt ma faqen e bardhë, mos bëni ma zhurmë kur punojmë. A më dëgjon”?

Ai ishte teknik i mirë. Në bateritë e silurëve, një specialist me përvoje ishte nënoficer Nasip Xhuvani. Me kompresorët Dk 2, për prodhimin e ajrit, ishte Selman Alia. Ai jepte e merrte me ta dhe kur nuk i ecte puna thërriste oficer Tafil Maliqin, i cili ishte bërë mjeshtër i këtyre kompresorëve, që prodhonin më shumë se 200 kg/cm2 ajër. Tek silurët me ajër, shërbenin nënoficerët: Dino Nanaj, Bashkim Shehu dhe Pet Petushi. Me largimin e Toninit, u largua edhe “truri elektronik” i silurëve akustike. Nuk kishte marinar që ta zëvendësonte Toninin.

Ramadan Gerzena, që e zëvendësoi, nuk mundi të vazhdonte si Tonini, dhe silurët akustike pothuajse ngelën të vdekura. Atyre u bëhej vetëm shërbimi dhe asgjë më tepër. Lirimi i Toninit, krijoi një boshllëk për silurët akustike, megjithatë puna vazhdonte ashtu siç e thamë me lart. Që t’i jepje zgjidhje këtij problemi, duhej përkthyer literatura sovjetike. Inxhinier Kujtim Peci, një nga kuadrot më të mirë të Brigadës, iu fut punës për përkthimin dhe vënien në funksionim të aparaturave akustike, por e la atë përgjysmë dhe nuk di përse ndodhi një gjë e tillë. Më vonë, do t’i mateshim punëve së bashku me marinarët, duke realizuar edhe qitje te suksesshme me to.

Në 4 qershor 1961, Enver Hoxha, do të vinte në Bazën Detare të Pashalimanit dhe do të vuloste përfundimisht shkëputjen e Shqipërisë nga Bashkimi Sovjetik dhe gjithë Europa Lindore, që ishte nën varësinë e rusëve. Gjatë vizitës në bazë, Enver Hoxha përgëzoi efektivin, për qëndresën e tyre në mbështetje të strategjisë së partisë, njoftoi për shkëputjen përfundimtare politiko-ushtarake nga Moska, u dha zemër efektivit dhe gjithë popullit shqiptar se, asgjë nuk do të ndodhte nga shkëputja ushtarake me Bashkimin Sovjetik. /Memorie.al/

“Shpëtimi i një jete të vetme njerëzore  është baras me shpëtimin e një bote të tërë.”
 Talmudi.

I. – IZRAELITËT GJATË PUSHTIMIT FASHIST ITALIAN

Në prag të pushtimit fashist italian të datës 7 Prill 1939, bashkësia izraelite e Shqipërisë numëronte rreth 33 familje me jo më shumë se 150 frymë. Grupi kryesor banonte në Vlorë, ku ishin 15 familje. Pastaj vinin Durrësi dhe Tirana dhe, me nga tri familje e poshtë, Gjirokastra, Delvina, Fieri, Shkodra e Kavaja. Në Lushnjë banonte i internuari Leo Tyri, pa familje.1)
Anëtarët e këtyre grupeve merreshin kryesisht me tregti, që shkonte nga tregtia e madhe me shumicë deri tek ajo me pakicë, madje edhe ambulantët në fshatra dhe me tezga në tregun e qyteteve. Veç atyre që merreshin me tregti kishte spedicionerë, komisionerë, një dentist në Vlorë, dy farmacistë në Shkodër, disa merreshin me artizanat dhe vetëm një nëpunës. Kishte edhe izraelitë të pajtuar në punë si çirakë të tregtarëve, izraelitë dhe jo izraelitë. Të paktë ishin njerëzit me arsim të lartë, por ishin mjaft ata që ndiqnin studimet e larta jashtë shtetit në universitete. Shumica ishin të shtresës së mesme qytetare.

Pas prillit të vitit 1941 numri i izraelitëve të Shqipërisë shkoi duke u rritur gradualisht për shkak të ardhjes në vend të shumë izraelitëve sidomos nga Jugosllavia e pushtuar, të cilët vinin në Shqipëri për të gjetur strehë e shpëtim nga persekutimet e nazistëve gjermanë. Kështu që numri i tyre u rrit deri në 600 frymë.2)

Fashistët italianë sapo zbarkuan në Shqipëri, krahas masave të tjera që morën për fashistizimin e vendit, morën masa diskriminuese edhe kundër elementit izraelit. Ata deklaruan se hebrenjtë nuk pranoheshin në radhët e partisë fashiste shqiptare. Mandej, ata hebrenj që ishin në moshë për të shkuar ushtarë nuk pranoheshin në radhët e ushtrisë shqiptare që ishte nën urdhrat e okupatorit. Kjo masë, edhe pse synonte të diskriminonte hebrenjtë, u pranua prej tyre me njëfarë lehtësimi, sepse ata nuk kishin kurrfarë dëshire për t’u regjistruar në partinë fashiste apo të shërbenin në ushtri nën urdhrat e pushtuesit armik.

Përveç këtyre, izraelitëve u ndalohej t’i ndiqnin studimet në universitetet italiane, madje nuk u lejohej qëndrimi në Itali. Para pushtimit tregtarët hebrenj bënin tregti me Italinë drejtpërdrejt në vendet e fabrikave. Pas 7 prillit, kur tregtia me Italinë u shtua dhe mori përmasa të mëdha, ata e bënin tregtinë me ndërmjetësinë e komisionerëve. Së fundi, izraelitët u përjashtuan nga çdo veprimtari socialkulturore dhe politike, siç ishin konkurset për vitrinat më të bukura, ftesa në kremtimet e festave zyrtare etj.3) Në këtë kohë bashkësia e mirëfilltë izraelite shqiptare jetonte e shqetësuar, e frikësuar dhe priste nga dita në ditë keqësimin e gjendjes së saj. Megjithatë izraelitët merreshin me punët e tyre të rëndomta dhe banonin në shtëpitë e tyre.

Para se Kosova të kalonte nën administrimin e qeverisë kuislinge shqiptare të atëhershme ajo mbeti për njëfarë kohe në duart e nazistëve. Këta filluan të zbatojnë kundër izraelitëve në ato vite po ato masa që po zbatonin në vendet e pushtuara të Europës. Izraelitët i detyruan të mbanin në krah një shirit stofi të bardhë, ku ishte shkruar me ngjyrë të zezë gërma “J”, që është germa e parë e fjalës “Jud”, e cila në gjuhën gjermane do të thotë “çifut”. Në letërnjoftimet e izraelitëve ishte e shtypur me ngjyrë të kuqe po ajo gërmë.4) Kështu izraelitët dalloheshin nga të tjerët në çdo kohë dhe pa mundim. Ata e kishin të ndaluar të mbyllnin derën e shtëpisë, si ditën ashtu dhe natën. Nazistët mund të hynin pa paralajmërim kurdoherë që u deshte qejfi.

Në Prishtinë punonin kuadro që ishin emëruar atje nga qeveria e atëhershme e Tiranës, ndër këta edhe prefekti. Në fillim atje ishin disa mjekë nga Shqipëria e mirëfilltë, por më vonë shumë prej tyre ia dolën që t’i transferonin në Shqipëri. Një nga mjekët që kishte mbetur atje në atë kohë ishte doktor Spiro Lito. Ky ishte dërguar në Kosovë për dënim si antifashist, në vazhdim të internimit dhe të burgosjes së tij në disa qytete të Italisë. Në mungesë të mjekëve të tjerë, ai kryente detyrën e drejtorit të spitalit, të mjekut të bashkisë, dhe si i tillë vizitonte edhe burgjet. Në Prishtinë ai ishte njohur dhe kishte marrëdhënie të mira me një mjek ushtarak italian, i cili ishte antifashist aq sa dhe ai vetë.

Në përgjigje të kërkesës së autoriteteve naziste të Mitrovicës, autoritetet kuislinge të Prishtinës kapën dhe hodhën në burg 60 izraelitë që kërkoheshin nga nazistët. Kushtet e burgut ku ishin mbyllur këta fatkeqë ishin të llahtarshme. Aty gëlonte morri. Përveç kësaj u shfaqën edhe sëmundje të shoqëruara me temperaturë. Për këtë arsye, doktor Lito u ngarkua nga autoritetet e vendit t’i vizitonte këta të sëmurë.

“Atëherë” kujton doktor Lito, “fola me mjekun italian dhe e binda që, krahas masave për zhdukjen e morrit, t’i raportonin prefektit se në burg kishte simptoma të tifos së morrit”. “Raportin e shpura vetë dhe ja dorëzova në dorë prefektit. Me fjalë të tërthorta i thashë atij që ne nuk duhet të pajtohemi me qëndrimet çnjerëzore të nazistëve karshi izraelitëve, se duhej hedhur poshtë kërkesa e tyre për dorëzimin e izraelitëve të burgosur. Prefekti pranoi se duhej penguar dorëzimi i izraelitëve në duart e xhelatëve të tyre që me siguri do t’i shfarosnin. Ai dha urdhër që këta të “sëmurë” të niseshin për në Shqipëri.

Kontingjenti i izraelitëve u dërgua në qytete të ndryshme të Shqipërisë, si në Lushnjë, Shijak, Kavajë dhe Krujë. Në ato qytete ku Dr. Lito kishte shokë antifashistë të cilëve u besonte, ai i pajisi të sëmurët me letra me qëllim që shokët e tij t’u jepnin izraelitëve ndihmën që kishin nevojë. Një nga këta ishte juristi Grigor Gjika, i cili asokohe punonte në Krujë. “Të sëmurët i nisëm për në Shqipëri të pajisur me dokumente false. Gratë i veshën me dimitë dhe çarçafë që të mos njiheshin. Mbaj mend një grua që quhej Karolina Hercog (Bloh), e cila pas çlirimit mbeti në Shqipëri dhe u martua me Haxhi Herrin.”5)

Izraelitët e tjerë nga Kosova, si dhe një numër i madh shqiptarësh, serbësh, malazezësh etj., i internuan në vende të ndryshme: në Berat, Kavajë, Shijak, Lushnjë, Fier e në vende të tjera.
Disa prej izraelitëve të internuar në këto qytete kishin njerëz të njohur, madje edhe miq me të cilët kishin pasur lidhje qysh përpara luftës. Rast i tillë ishte dhe ai i disa izraelitëve, të cilët njiheshin dhe ishin lidhur me miqësi me gruan e Fatlli Imamit, që quhej Irena dhe ishte jugosllave. Disa izraelitë u lidhën menjëherë me të dhe me Fatlliun, dhe këta, pa ngurruar asnjë çast, i strehuan në shtëpinë e tyre, e cila ndodhej, si dhe sot, në Rrugën “Formimi i Partisë” Nr. 13.

Nga dita në ditë po rritej numri i izraelitëve që kërkonin strehë në shtëpinë e Fatlliut, aq sa shtëpia e tij nuk kishte më vend. Por Fatlliu dhe e shoqja nuk ua mbyllën derën. Ata menduan që në këtë punë fisnike të kërkonte ndihmën e ndonjë familjeje tjetër. Prandaj iu drejtua Haxhi Herrit. Ky në Tiranë kishte një motër, Nadiren, që ishte gruaja e Ali Bixhiut dhe që shtëpinë e kishte në atë rrugë që sot quhet Rruga e “4 Dëshmorëve” Nr. 19. Haxhiu kishte shtëpi shumë të madhe në fshatin Zall-Herr, rrëzë maleve në veri të Tiranës. Kështu emigrantët izraelitë vinin e fshiheshin në shtëpinë e Aliut dhe të Nadires dhe qëndronin aty derisa organizohej kalimi i tyre në fshatin Zall-Herr, që ishte në zonën e çliruar. Ndonjëherë njerëzit prisnin në shtëpinë e Aliut me ditë të tëra me ankth dhe frikë, sepse nuk ishte e lehtë të dilje nga qyteti i Tiranës përmes postblloqeve të panumërta të fashistëve. Në këtë kohë izraelitët visheshin me kostume tiranase, me brekushe e qeleshe, dhe gratë me dimitë e çarçafe. Kur vinte dita për të shkuar në fshat ata i shoqëronte Haxhiu vetë, ose njerëz që vinin nga fshati enkas për këtë qëllim. Duke ndjekur këtë rrugë, nga shtëpia e Nadires kaluan rreth 80 izraelitë. Në një rast puna ra në erë të fashistëve, të cilët erdhën për të bastisur shtëpinë, por Nadirja diti të shmangë zbulimin e atyre hebrenjve që ndodheshin në shtëpi.
Këta emigrantë u grumbulluan në shtëpinë e Haxhi Herrit në Zall-Herr. Shtëpia ishte e madhe. Aty u ngritën fjetore dhe kuzhina ku gatuhej për 80 frymë. Pas kapitullimit të Italisë fashiste në Zall-Herr erdhën edhe ushtarë italianë, të cilët u strehuan aty dhe jetonin bashkë me izraelitët. Ushqimet siguroheshin nga të zotët e shtëpisë, të cilët as kërkuan dhe as pranuan kurrfarë shpërblimi. Kur dëgjuan se nazistët po përgatisnin një operacion për në ato zona, izraelitët i shpunë në fshatra malore ende më të thella, siç ishte Bovilla etj. Aty qëndruan të fshehur në shtëpitë e katundarëve vendas derisa kaloi rreziku.6)

Në vitin 1940 erdhën në Jugosllavi nga Polonia Vjera Matuseviç bashkë me nënën, motrën e madhe Natasha, burrin e saj Leon Dzinçolskin me vëllanë e Leonit, Lav dhe me dy vajzat e Leonit: Marica dhe Ariana. Këta nga Jugosllavia erdhën në Tiranë, pastaj, sapo mbërritën nazistët, shkuan në Zall-Herr dhe u strehuan te fshatarët. Aty kujdesej për ta edhe Mikel Kilica. Ky vinte natën dhe u sillte ushqim.

Meqenëse aty ranë në erë të nazistëve, Mikeli u mor vesh me dhespotin ortodoks të Beratit (Visarion Xhuvani), i cili i strehoi në manastirin e Ardenicës, afër Libofshës në Lushnjë. Ky dhespot i pajisi ata me dokumente false. Por dhe atje i diktuan, prandaj erdhën në Tiranë, ku u strehuan në shtëpinë e Vasil Bidoshit, ku qëndruan të fshehur deri në çlirimin e Shqipërisë.7)

Në atë kohë u arratis nga Maqedonia inxhinieri i ri Marko Menahem. Familja e tij ishte internuar dhe më vonë u shfaros nga nazifashistët. Ai vetë u strehua në Elbasan dhe shpëtoi falë sakrificës së familjes Nosi, të cilët e fshehën Markon në fabrikën, pronë e familjes, duke vënë në rrezik jetën e tyre. Më vonë ai u martua me Yllka Hamzaraj dhe banoi në Tiranë deri në muajin mars 1991. Në këtë kohë ai bashkë me tri vajzat e tij të martuara u vendos në Izrael.

Në Tiranë erdhi dhe u strehua edhe familja e Mosha Mandilit, që vinte nga Novi Pazar i Vojvodinës. Mosha ishte fotograf dhe deri atëherë e ushtronte profesionin në Beograd. Pas peripecive të ndryshme, familja e tij u vendos në Kavajë. Kur kapitulloi Italia erdhi në Tiranë, ku vetë Mosha punoi si punëtor fotograf tek i ati i Refik Veselit, që kishte një fotostudio. Kur forcat e armatosura të Gjermanisë naziste pushtuan Shqipërinë, Refik Veseli, 17 vjeç në atë kohë, që e dinte që miqtë e tij izraelitë ishin në rrezik për vdekje, menjëherë i tha Mosha Mandilit se do të ishte mirë që familja të largohej nga Tirana dhe të fshihej në Krujë. Refiku e shoqëroi Moshën në Krujë dhe e strehoi atë me gjithë familje në shtëpinë e tij, ku qëndroi deri në çlirim.8) Për qëndrimin e tyre, me 23 dhjetor 1987 Refik Veseli dhe prindërit e tij u dekoruan nga Yad Vashem me medaljen “Fisnik mes Kombeve” dhe me 23 korrik 1990 në Rrugën e Fisnikeve në Yad Vashem u mboll një pemë që mban emrin e tyre.

Një pjesë e rëndësishme e emigrantëve izraelitë të ardhur nga Jugosllavia ishin vendosur me banim të detyruar nga autoritetet fashiste në Berat. Për fatin e tyre të mirë, njerëzit e këtij qyteti i pritën me krahë hapur, u çelën atyre dyert e shtëpive, i fshehën, i ruajtën dhe i shpëtuan tërësisht pa asnjë humbje. Njihet emri i mjaft familjeve të Beratit që kanë shpëtuar familje të tëra izraelitësh. Ndër këta përmendim ato të Hasan Xhufit, Hiqmet Çipit, Lilo Xhimitikut, Halil Frashërit, Syrja Dhëmbit, Mexhit Shenianit, Faik Nallbanit, Rexhep Lazit, Abdullah Shkodranit, Xhevdet Gjergjanit, Mino Daros, Mehmet Xhezos etj. Pritja e tyre ka qenë shumë e ngrohtë, saqë shumë herë dy familje, e bujtësit dhe e të bujturit, shkriheshin e bëheshin si një familje e vetme.

Në këtë kohë ndodhi që në familjen e Xhevdet Gjergjanit kishin një foshnje mashkull, kurse izraelitja Sara Hadi lindi një vajzë. Meqë nëna e djalit nuk kishte qumësht për ta ushqyer të birin, këtë e mori përsipër Sara. Në bazë të zakonit të vendit këto dy foshnje të ushqyera nga i njëjti person konsiderohen motër e vëlla. Ky fakt tregon se mikpritja e shqiptarit arrin deri atje sa mikun ta quajë pjesëtar të familjes së vet.

Të tilla raste strehimi janë të panumërta. Mihal Lekatari nga Kavaja strehoi Milica Konfortin dhe vëllanë e saj Naftali. Jo vetëm aq, por një mbrëmja ai hyri në zyrën e gjendjes civile të një lokaliteti afër Kavajës dhe mori me vete një numër të madh letërnjoftimesh, të cilat më pas u plotësuan me emra të rremë, dhe ua shpërndanë hebrenjve për t’u mundësuar atyre kësisoj që të shpërguleshin dhe të fshiheshin aty ku të ndiheshin më të sigurt. Tol Dodi, po nga Kavaja, mbajti në shtëpinë e tij Josef Adixhes. Vëllezërit Gjata në Fier strehuan Moza Baharin, Avdulla Shkodrani në Berat strehoi David Rashelin, dhe Xhevat Bekteshi në Shkodër ruajti Josha Babukoviçin. Nina dhe Shalon Adixhes mbajnë mend vetëm emrin e të zotit të shtëpisë që i bujti në Shkodër: e quanin Agostin Çiftja, i cili kishte dy vajza, Çezarinën dhe Xhovanën.

Në Shqipëri u strehuan edhe të tjerë që kalonin fshehurazi kufirin me Bullgarinë e atëhershme, që shtrihej deri në kufi me Shqipërinë Juglindore. Ata u dorëzoheshin postave të kufirit dhe deklaronin se ishte më mirë të vdisnin aty në kufi sesa t’i kthenin mbrapsht. Disa prej tyre njihnin okulistin e dëgjuar Kristo Kristidhi, i cili i strehoi në shtëpinë e tij dhe tek disa miq të tjerë. Ishin rreth dhjetë emigrantë dhe e njihnin doktor Kristidhin qysh para se të fillonte lufta.

Gjatë kohës së pushtimit fashist izraelitët kanë kaluar rreziqe që në atë kohë nuk i njohën. Kështu p.sh. me Urdhrin Nr. 8, datë 28.2.1942, Kryesia e Këshillit të Ministrave e qeverisë së atëhershme thoshte që izraelitët që kishin hyrë në tokën shqiptare nga Serbia duhet t’u dorëzoheshin autoriteteve ushtarake gjermane të pushtimit të Serbisë. Në zbatim të këtij urdhri, u kërkua nga komunat e Shqipërisë së Mesme që të njoftonin nëse në komuna e tyre kishte izraelitë të tillë. Por kryepleqtë e disa komunave, si të Shupalit, Zall-Herrit, Petrelës, Shëngjergjit të Tiranës deklaruan me firmë e me vulë se në zonat e tyre nuk kishte asnjë izraelit, megjithëse kishte plot të tillë.

Në Shqipëri jetonte në atë kohë dhe izraeliti Leo Tyr. Ky kishte ardhur në Shqipëri nga Gjermania qysh në vitet ’30 kur në Gjermani kishin nisur përndjekjet e izraelitëve. Tyri ishte njeri i shkathët, i zgjuar, i thjeshtë e i drejtpërdrejtë, bindës, dhe i rrahur nga jeta. Edhe kur ishte në Gjermani i kishte luftuar nazistët hapur nëpërmjet gazetave lokale. Unë kam lexuar një artikull gazete ku Tyri polemizonte Goebelsin, i cili më vonë u bë ministri famëkeq i propagandës naziste. Tyri kishte gruan e tij, Elsa, dhe dy fëmijë. Më i madhi kishte shkuar qysh atëherë në Palestinë (kështu quhej atëherë Izraeli), dhe studionte aty për agronom. Më i vogli quhej Arno. Por në Shqipëri Tyri kishte ardhur vetëm, sepse familja e tij, Elsa dhe Arno, i kishte mbetur në një kamp përqendrimi në Jugosllavi. Megjithatë, Tyri, me ndihmën e miqve shqiptarë të panumërt, arriti atë që shumë pak kanë arritur të bëjnë: i shpëtoi njerëzit e tij nga thonjtë e nazistëve dhe i solli në Lushnjë, ku banonte dhe vetë. Si Elsa ashtu dhe Arno, që ishin në gjendje të vështirë shëndetësore, kanë banuar gjatë si “mysafirë” në shtëpinë tonë.

Për t’u ardhur në ndihmë izraelitëve, Tyri arriti të miqësohej me disa personalitete të asaj kohe. U njoh edhe me Legatin Apostolik (përfaqësues i Papës pranë një qeverie) në Shqipëri, që asokohe ishte imzot Leone Nigris. Me anën e këtij, Tyri synonte të nxiste ndërhyrjen e Papës në favor të izraelitëve të persekutuar. Prandaj nëpërmjet tij ai i ishte drejtuar me letra Papës së atëhershëm, Pius XII, që ishte i njohur për ndjenjat e tij profashiste dhe pronaziste. Por koha tregoi se këto ndërhyrje të Tyrit drejtuar legatit apostolik mbetën fare pa fryt. Siç e vuri në dukje më vonë një udhëheqës i shtetit izraelit, ky Papë “nuk tundi as edhe gishtin e vogël” për të penguar gjenocidin që në atë kohë nazistët po zbatonin nëpër kampe të shfarosjes për të arritur atë që ata e quanin “zgjidhje përfundimtare të çështjes çifute”.

Leo Tyri me gjithë familje shpëtoi gjallë nga dora e nazifashistëve. Pas çlirimit të Shqipërisë ai u largua nga vendi ynë dhe shkoi në Izrael. Në vitet ’50 ai u caktua këshilltar në ambasadën e Izraelit në Romë. Kurdoherë ka ruajtur të gjallë ndjenjën e dashurisë dhe të mirënjohjes për popullin shqiptar në mes të të cilit kishte kaluar më se 10 vjet të stuhisë fashiste e naziste. Edhe në Romë vazhdoi t’i ndihmojë ata izraelitë të cilët nga Shqipëria shkuan në Izrael.

Në Luftën Antifashiste Nacional-Çlirimtare izraelitët pa asnjë ngurrim morën anën e popullit shqiptar. Në këtë luftë që bëhej për çlirimin e Shqipërisë ata shikonin edhe shpëtimin e tyre. Të rinjtë merrnin pjesë në veprimtaritë ilegale të kohës, shpërndanin trakte, merrnin pjesë në demonstrata dhe ndihmonin për furnizimin e partizanëve me armë, ushqime dhe veshmbathje.

* * *

Duke e menduar thellë unë nuk di se si ta cilësoj qëndrimin e italianëve karshi izraelitëve, si në Itali si dhe në Shqipëri. Është e vërtetë se, sapo erdhën në Shqipëri, ata zbatuan disa kufizime diskriminuese dhe unë i përmenda ato. Morën edhe masa për internimin e izraelitëve të ardhur nga Serbia. Në të vërtetë, përveç shprehjeve bombastike që ishin tipike të fjalorit fashist, ata në heshtje i lanë izraelitët që të merreshin me punët e veta. Madje edhe masa e internimit e zbatuar kundër izraelitëve të ardhur nga Serbia mund të quhet edhe si mjet për t’i mbrojtur ata nga rreziku. Edhe në Itali ata i shanin izraelitët dhe zbatuan kundër tyre një sërë masash poshtëruese për të krijuar përshtypjen se këto ata i bënin për të treguar se ishin dakord me nazistët. Në të vërtetë ata sajuan disa pretekste për të shpëtuar shumë izraelitë nga përndjekjet e nazistëve.

Autoritetet zyrtare fashiste të Vlorës tregonin karshi izraelitëve njëfarë rezervimi, kurse qytetarët italianë që kishim afër, qoftë të ardhurit në kohën e pushtimit, qoftë edhe ata që banonin në Vlorë që nga Lufta e Parë Botërore u sollën me izraelitët pa asnjë shfaqje diskriminimi. Kështu për shembull, në Vlorë ka punuar si rrobaqepës Augusto Akolji [Accogli] dhe gruaja e tij, Maria. Këta ishin franko-levantinë, domethënë italianë të ardhur nga Azia e Vogël pas luftës turko-greke. Dinin greqishten dhe u lidhën me miqësi me izraelitët. Kur në Shqipëri zbarkuan italianët, qëndrimi i tyre nuk pësoi asnjë ndryshim. Kështu p.sh., kur fashistët arrestuan Rafael Jakoelin, me akuzën që ndihmonte lëvizjen Nacional-Çlirimtare, pyetën Auguston çfarë mendimi kishte për personin e këtij izraeliti. Ai u dha informatat më të mira, të cilat lehtësuan shumë për lirimin e tij. Afër shtëpisë sonë banonte një familje tjetër italiane e ardhur në Vlorë në vitet e Luftës së Parë Botërore. Burrat punonin si karropunues, kurse gratë lanin livaret e marinarëve italianë të garnizonit italian të Sazanit. Marrëdhëniet e izraelitëve me këto familje ishin të shkëlqyera. Ata hynin e dilnin në shtëpitë izraelite si në shtëpinë e tyre. Qëndrimi i tyre kundrejt izraelitëve nuk pësoi asnjë ndryshim kur në Shqipëri zbarkuan fashistët. Të tilla kanë qenë marrëdhëniet tona edhe me italianët e tjerë që banonin në Vlorë.

I përzemërt ka qenë qëndrimi ndaj izraelitëve edhe i ushtarëve italianë. Kishim një familje në Vlorë që quhej Gramenja, me 4 djem e 5 vajza. Edhe me këta ishim si një shtëpi. Vajza izraelite kishin shoqëri me vajzat e tyre. Unë kisha mik të ngushtë djalin e tyre Françesko, ushtar i thjeshtë. Ishte moshatar me mua dhe shkonim shumë mirë. Aty nga fundi i vitit 1942 unë u arrestova nga karabinieria italiane në rrethana që do të tregoj më tutje. Ato ditë në Vlorë u pushkatuan katër të rinj, të cilët janë katër martirët e Vlorës. Ndër këta ishte edhe Astrit Kokoshi, të cilin e kishin arrestuar një natë përpara pushkatimit. Në Vlorë u përhap lajmi i zi i masakrimit të këtyre katër trimave. Tre nga këta njiheshin, sepse ishin vlonjatë, kurse i katërti nuk njihej, sepse ishte nga një fshat i rrethit. Meqë i katërti nuk përmendej me emër, u përhap fjala se ai paskam qenë unë. Në këtë rast u duk dashuria që ushqente Françesko për mua. Ai u bë copë derisa vërtetoi që unë isha gjallë dhe vazhdoi përpjekjet derisa më liruan nga hetuesia, edhe pse e kishte nuhatur se nuk isha i papërfshirë në luftën antifashiste që kishte ndërmarrë populli.

Në vitin 1942 në Greqi plasi një uri e madhe. Njerëzit vdisnin rrugëve nga uria. Ne menduam që t’u vinin në ndihmë njerëzve tanë që banonin atje, në mënyrë të veçantë disa izraelitëve të Athinës që jetonin në kushte me të vërtetë tragjike. Ishte një oficer italian me origjinë shqiptare (arbëreshe) me gradë kapiten i ushtrisë i quajtur Koncistre, i cili mori përsipër dhe u shpuri atyre disa pako me ushqime disa herë. Ai komandonte autokolonën ushtarake që nisej nga Vlora dhe përshkonte të gjithë Greqinë dhe shkonte deri në Athinë, duke u shpëtuar jetën dhjetëra njerëzve të uritur.

Ne kishim në Vlorë një dentistin tonë, Ilia Matathia. Për t’u kuruar te ky vinin plot italianë, ndër të cilët dhe oficerë madhorë. Ata e dinin se ky ishte izraelit dhe nuk linin raste pa i thënë se kjo ishte një hollësi që ata nuk i prekte fare. Faktet më detyrojnë t’i dalloj mirë italianët nga fashistët. Në fund të fundit nga italianët asnjëri ndër izraelitët nuk pësoi dëm. Kështu, ndërsa kam urryer fashistët, ushtarët dhe civilët italianë i kam quajtur “simpatikë dhe relativisht të mirë e njerëzorë”, siç kam quajtur edhe një gazetar amerikan.

Të gjithë izraelitët e Shqipërisë, vendas e të ardhur, e panë me simpati Luftën Antifashiste Nacional-Çlirimtare të popullit shqiptar, sepse ajo synonte të shkatërrohej fashizmi, të çlirohej populli shqiptar dhe bashkë me atë të gjithë të çliroheshin edhe izraelitët. Izraelitët e Vlorës e të tjerë, secili sipas mundësive të tij, e ndihmonin lëvizjen. Kush shpërndante trakte, të tjerët mbanin fshehur në dyqanet e tyre partizanë ilegalë, kush jepte të holla, të tjerë veshmbathje, ilaçe e ushqime.9)

Ato ditë në Vlorë u krye një atentat kundër një marshalli të karabinierisë italiane, i cili ishte treguar veçanërisht i egër karshi njerëzve të Lëvizjes Nacional Çlirimtare që binin në dorën e tij. Po atë ditë një italian, fqinji ynë, denoncoi në kuesturë se atentatori ishte fshehur në shtëpinë time. Prandaj karabinieria vendosi që të më arrestonte.

Një natë, vonë, milicët shqiptarë bashkëpunëtorë të fashistëve erdhën në shtëpinë tonë dhe kërkuan të hynin brenda. Ata filluan t’i binin derës me forcë dhe kërkuan nga fqinja, që të na bindte të hapnim derën. Por ata nuk e dinin që ajo ishte izraelite dhe ajo nisi të thërriste: “Rafael… lo! Hape derën…lo!…” Nga kjo ne kuptuam se ne nuk duhej ta hapnim derën kurrsesi sepse fjala “lo” në hebraisht do të thotë “jo” në shqip. Sapo i dëgjuam, ne jo vetëm nuk e hapëm derën, por ikëm nga shtëpia nga një derë e pasme dhe u fshehëm në shtëpitë e fqinjëve shqiptarë. Milicët u futën në shtëpi nga një dritare që ishte pa hekura dhe filluan grabitjen sistematike. Morën sa deshën dhe çfarë deshën dhe pastaj ikën duke lënë të hapura dyert, dritaret dhe dritat elektrike. Pak më vonë kaloi andej një patrullë e ushtrisë italiane, e cila kur pa se të gjitha dyert ishin të hapura, filloi t’i thërrasë të zotët e shtëpisë. Sapo dëgjuam se po flitej italisht, ne erdhëm në shtëpi dhe i sqaruam ushtarët për sa kishte ndodhur. Atëherë i pari i tyre kërkoi që të shkonin me të në karabinieri për të denoncuar faktin. Për të bërë denoncimin e rastit shkova dhe unë dhe ia parashtrova komandantit të postës së karabinierisë ngjarjen ashtu siç kishte ndodhur. Ai përpiloi procesverbalin e rastit dhe më ftoi të nënshkruaja. Veçse kur dëgjoi emrin tim qëndrimi i tij ndryshoi rrënjësisht. Më tha tekstualisht se më kërkonte në qiell dhe më gjeti në tokë, madje kisha shkuar vetë në dorën e tij si breshka te nallbani. Meqenëse unë nuk po kuptoja se ku e kishte fjalën, ai më tha se isha i arrestuar me akuzën se kisha strehuar atentatorin që kishte bërë atentatin kundër mareshalit të karabinierisë atë mëngjes. Pa e zgjatur më ai më futi në një birucë që kishte vetëm një frëngji të vogël te dera. Biruca ishte aq e errët saqë unë nuk dalloja dot një njeri të shtrirë përtokë që po rënkonte, sepse karabinierët e kishin rrahur për vdekje. Kurrë nuk mora vesh dot se kush ishte ai njeri, sepse të nesërmen, ashtu gjysmë të vdekur siç ishte, karabinierët e hoqën nga biruca dhe e shpunë kushedi se ku.

Pak pas mesnatës sollën në birucë ku isha dhe unë edhe shokun tim, Astrit Kokoshin. Atë e kishin arrestuar po atë natë. Të nesërmen në mëngjes karabinierët e morën. Më vonë mora vesh se e kishin pushkatuar, ashtu pa gjyq, bashkë me tre shokë të tjerë. Ishte një raprezalje. Këta janë katër dëshmorët e Vlorës

Me gjithë këto përndjekje, izraelitët nuk hoqën dorë nga veprimtaria e tyre në mbështetje të Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare shqiptare. Në atë kohë unë u bëra vëllam, sipas zakonit të moçëm shqiptar, me Guri Manxharin, i cili ishte militant komunist dhe pjesëmarrës i luftës çlirimtare. Në sajë të lidhjes që krijova me të (që vazhdon e padobësuar edhe sot pas pesëdhjetë vjetësh), unë u lidha ende më shumë me Lëvizjen Nacional-Çlirimtare.

Firma jonë “Levi-Jakoel” kishte një veturë që e përdorte për punët e saja. Po afrohej dita e martesës së Guriut, i cili merrte nuse nga fshati Lepenicë, relativisht afër me fshatin e tij që quhej Gumenicë. Me pretekst se makina do të shkonte të merrte nusen, atë e pajisëm me leje qarkullimi të posaçme, sepse ato zona ishin nën regjim të fortë shtetrrethimi. Shoferin që e drejtonte, Çoban Shehun, e kishim të besimit. Kur do të nisej për në fshat, makinën e ngarkuam me material të ndryshme që u duhej atyre që luftonin maleve. Pas disa ditësh fashistët pikasën punën që kishte bërë makina, dhe pa u thelluar më shumë, arrestuan babanë tim, Rafael Jakoel, i cili nuk dinte asgjë për këto punë.

Babain, Rafaelin, e hoqën nga Vlora dhe për tre muaj ne nuk e gjenim dot. E kërkuam në burgun e ri të Tiranës, i cili ato ditë ishte mbushur plot e përplot me patriotë të arrestuar. E kërkuam më kot edhe në kampin fatkeq të Porto Romanos, në veri të qytetit të Durrësit, që kishte fituar nam të keq për vuajtjet e tmerrshme që hiqnin patriotët e arrestuar e të internuar aty. Pas shumë përpjekjesh më në fund e gjetëm. E mbanin të mbyllur në një kazermë ushtarake afër urës së Dajlanit, që ishte në të hyrë të qytetit të Durrësit. Përfundimisht Rafaelin e liruan pas pesë muajsh. Për lirimin e tij ndihmoi shumë Leo Tyri me anë të “miqve” të tij italianë jofashistë. Po ashtu, ndikuan fjalët e mira që foli për Rafaelin Augusto Akolji, për të cilin folëm më lart.

Por, me gjithë këto ndjekje, përsëri izraelitët nuk e pushuan punën e tyre në favor të Lëvizjes Nacional-Çlirimtare.

2. – IZRAELITËT E SHQIPËRISË GJATË PUSHTIMIT NAZIST GJERMAN

Në mbrëmjen e datës 25 korrik 1943 radioja italiane transmetoi lajmin e dorëheqjes së diktatorit fashist Benito Mussolini. Atë natë kënduam dhe pimë si asnjëherë tjetër gjatë pushtimit. Por prapë gëzonim me zë të ulët, se kishim ende frikë se mos bisha naziste na kafshonte. Populli shqiptar kishte kaluar një përvojë të hidhur të egërsisë naziste. Disa javë më parë, një kolonë e ushtrisë gjermane shfarosi për raprezalje thuajse të gjithë banorër e fshatit të Borovës, në jug të qytetit të Korçës.

Izraelitët e dinin çfarë kishte ndodhur në të ashtuquajturën Natë të Kristaleve [Kristallnacht], kur nazistët iu sulën izraelitëve, i masakruan dhe u shkatërruan dyqane e vitrina. Qysh në atë kohë në Shqipëri kishin kaluar shumë refugjatë izraelitë që iknin të tmerruar nga Gjermania dhe kërkonin strehë. Ata na përshkruanin me tmerr çfarë u kishin parë sytë para se të vinin e gjenin paqë në Shqipëri dhe të gjithë na këshillonin që, sa nuk ishte vonë, të hiqnim dorë nga çdo veprimtari, të mblidhnim sa mund të mblidhnim nga pasuria dhe të iknim nga Europa. Ata e dinin se një ditë gjermanët do të shtriheshin deri në viset tona. Dhe kur këta erdhën, izraelitët e Shqipërisë ishin fare të papërgatitur dhe vetëm solidariteti i shqiptarëve i shpëtoi. Por nuk ndodhi kështu për të gjithë.

Familja Arditi, e cila banonte në Shkodër, atëherë ishte e përbërë nga kryefamiljari Zhak, nga e shoqja Luna Russo, nga një vajzë Luçia dhe nga katër djem: Moisiu, i cili banonte me familje në Durrës e pastaj në Tiranë, Leoni, Dario dhe Ugo. Leoni kishte mbaruar për farmacist në Siena të Italisë dhe në vitin 1942 hapi farmaci në Shkodër. Dario kishte filluar studimet për mjekësi në Grenoble të Francës, por i ndërpreu për shkak të luftës dhe u kthye në Shkodër. Ugo, i cili kishte prirje të theksuara për muzikë filloi studimet për violinë në konservatorin e Firences. Por edhe ai, për shkak të luftës, i ndërpreu studimet dhe u kthye në Shkodër. Ishte fjala për një familje të ngritur nga pikëpamja kulturore dhe artdashëse. Në librin e Nasho Jorgaqit për heroin e popullit shqiptar Qemal Stafa, autori thotë se “Qemali pat një shok me vlerë, Dario Arditin, me të cilin studionin bashkë në një klasë të gjimnazit. Ai vinte nga një familje me kulturë muzikore, kishte njohuri të thella për teorinë dhe historinë e muzikës e bashkë me dy vëllezërit e tjerë i binte violinës. Ishte violinist me talent. Ai u bë edhe drejtuesi i orkestrës së gjimnazit. Qemali do t’i detyrohet shumë Darios, i cili me durim e dashamirësi, e udhëhoqi në botën e mrekullueshme të tingujve. Falë ndihmës së tij, Qemali fitoi bazat e një kulture të shëndoshë muzikore dhe zhvilloi më tej shprehitë si instrumentist. Bashkë me Darion, ai ndoqi nëpërmjet radios mjaft opera e koncerte të kohës. Nga Dario heroi mësoi shumë mbi jetën e kompozitorëve e këngëtarëve të shquar…”
Shumë njerëz të njohur dhe miq të familjes i kishin këshilluar që të fshiheshin për të mos rënë në dorë të gjermanëve. Disa u kishin propozuar t’i strehonin dhe t’i fshihnin, por ata përgjigjeshin se nuk kishte nevojë të fshiheshin, sepse në Shkodër kishin vetëm miq dhe asnjë armik. Por pak para largimit të gjermanëve nga Shkodra – tregon Moisi, i vetmi pjesëtar i familjes që shpëtoi – Gestapoja, me anë të një spiuni, arrestoi përpara Darion, pastaj pjesëtarët e tjerë dhe në fund të atin… I nisën për në kampin e përqendrimit në Prishtinë. Të atin e nisën disa ditë më vonë. Mbas çlirimit ai u kthye në Shkodër në gjendje të keqe dhe mbas dy vjetësh vdiq. Të tjerët i vranë gjatë rrugës për në Prishtinë… Tre vëllezërit, nëna dhe motra nuk u kthyen më… Dario u shpall dëshmor i Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare shqiptare, kurse pjesëtarët e tjerë viktima të luftës.10)

Izraelitët e ardhur nga Jugosllavia i kishin ende të freskëta tmerret që kishin kaluar gjatë atyre ditëve që jetuan nën thundrën e nazistëve. Prandaj ata nuk humbën kohë. Në muajin gusht ose shtator, 6 prej tyre erdhën në Vlorë, ku kishte familje izraelite. Ata i morën në shtëpinë e tij dentisti Ilia Matathia. “Ishin kaq të dërrmuar, – tregon Krisia, gruaja e Ilias, – saqë u lashë dhomën time për fjetje. Disa nga ne të shtëpisë shkuam për të fjetur te njerëzit e fisit e disa të tjerë flinin përdhe”. Pas disa ditësh izraelitët vendas u morën vesh me një shofer që quhej Vasil Liza, i cili mori përsipër që këta refugjatë t’i çonte shëndoshë e mirë në Dhërmi, që ishte zonë e çliruar. Dhe kështu u bë. Në ato ditë i gjithë Bregu ishte çliruar nga italianët, të cilët kishin dorëzuar armët dhe mbaheshin aty në pritje që t’i nisnin me motobarkë në Itali. Për të gjitha këto kujdesej çeta partizane e Bregut me komandant Minella Kolekën (i cili organizoi edhe shpëtimin e refugjatëve izraelitë). Shoferi i shpuri refugjatët në Dhërmi dhe i çoi në lagjen Gjilekë. Aty ata u strehuan në pritje që të gjendej motobarka që do t’i çonte në Otranto të Italisë, ku ndërkohë kishin mbritur trupat aleate. Dhe kështu u bë.11)

Po me aq me vendosmëri veproi Natan Shahter. Ky ishte izraelit nga Kishinjevi i Rumanisë dhe vazhdonte studimet për mjekësi në një universitet italian. Pak përpara kapitullimit të Italisë ai, me pasaportë rumune, erdhi në Shqipëri. Nuk iu shfaq asnjërit, por qysh në ditët e para ai jetoi, si të thuash, në ilegalitet. Punonte si hamall dhe flinte në një nënshkallë të një godine gjysmë të rrënuar të Pazarit të Vjetër të Tiranës. Sapo erdhën gjermanët ai doli partizan në mal dhe luftoi atje deri në çlirimin e Shqipërisë. U kthye si mjek i ushtrisë shqiptare me gradë kapiten.

Ndër disa përmetarë është ende i gjallë kujtimi i një familjeje që ishte strehuar në fshatin Kosovë të rrethit të Përmetit. Ajo rrinte e fshehur atje dhe kurdoherë që nazistët bënin operacione ushtarake, fshati, më parë se të kujdesej për vete, merrte masa për t’i fshehur familjet mike në shpella ku armiku nuk i arrinte dot.12)

I ngjashëm është edhe rasti i një familjeje të strehuar në Korçë nga familja e Isuf Panaritit. Pjesëtarët e familjes rrinin fshehur në Korçë, kurse kryetari i saj doli malit me partizanët dhe merrej me furnizimin e çetës. Sapo u çlirua Korça, familja u bashkua përsëri dhe më vonë u largua për në Selanik. Ajo mbajti lidhje me Isuf Panaritin.13)

Një tjetër episod që tregon më së miri qëndrimin e popullit shqiptar karshi izraelitëve është odiseja e familjes së Manuel Rubenit. Kjo familje përbëhej nga kryefamiljari Manuel, nga e shoqja Lea, vëllai i saj Abraham, vëllai tjetër më i vogël Isak (Zhak) dhe nga katër vajzat, Berta, Rifka, Matilda dhe Rashela. Pas bombardimit të Beogradit nga aviacioni nazist, sapo u krijuan mundësitë, familja erdhi në Durrës dhe që këtu shkoi në Kavajë. Me rekomandimin e njësitit guerril të Kavajës, me përjashtim të Abrahamit, të tjerët shkuan dhe u strehuan në çetën e Pezës.

Komisari i çetës asokohe ishte Sal Verdha. Në vitin 1943 Isak Rubeni u dërgua nga çeta me mision në Tiranë, ku hyri ilegalisht; por këtu u zbulua nga nazistët, të cilët e arrestuan dhe e zhdukën në një kamp përqendrimi në afërsi të Beogradit. (Më vonë familja e gjeti varrin e tij. Ai është shpallur dëshmor i popullit jugosllav). Kur filloi operacioni i dimrit më 1943, familja u largua nga Peza dhe erdhi në Tiranë, ku u strehua në një shtëpi të rrugës që sot quhet “Ali Bakushi”, në të cilën atë kohë banonte Ismail Zenuni. Aty nga fillimi i vitit 1944, gjermanët e pikasën familjen, por nuk arritën ta kapnin. Përpara rrezikut, familjen e tërhoqi menjëherë Ismail Zenuni dhe e strehoi në shtëpinë e tij. Të nesërmen, të maskuar si katundarë tiranas, Ismaili i çoi ata në fshatin Zall-Herr dhe i shpërndau nëpër familje të fshatit. Që këtej Ismaili i shpuri në Muhur, fshat afër qytetit të Peshkopisë. Aty familja qëndroi deri sa u çlirua Tirana. Ismaili u çonte vazhdimisht ushqime nga Tirana dhe i ngarkonte me kuaj e mushka, sepse mungonte komunikacioni automobilistik dhe terreni ishte i thyer e malor. Shumë herë Ismailit i ishte dashur të pajisej me leje nga autoritetet partizane si për vete ashtu dhe për ushqimet, sepse fshati ishte në zonë të çliruar.

Kjo gjendje vazhdoi deri në kohën kur partizanët zunë vend në rrethinat e Tiranës dhe po përgatiteshin të shpërthenin sulmin që çoi në çlirimin e qytetit. Fillimisht Ismaili deshte t’i sillte në fshatin Shkozë, pak kilometra në lindje të kryeqytetit, por pati frikë se mos gjermanët bënin ndonjë inkursion të rrufeshëm dhe i kapnin. Prandaj i solli në fshatin Klos. Aty komanda partizane e vendit u siguroi atyre strehë dhe gratë e familjes punonin për të përgatitur triko e çorape për partizanët. Sapo u çlirua Tirana, familja erdhi aty dhe pak më vonë u nis për në Jugosllavi, me përjashtim të Bertës, e cila u martua me Ismail Zenunin.14).

Kur nazistët shkelën për herë të parë në Gjirokastër, ata kërkuan njerëz që të flisnin gjuhën e tyre. Ndër këta gjetën doktor Vasil Labovitin, kirurg në atë qytet, njeri me cilësi të larta morale dhe antifashist. Një nga pyetjet e para që i bënë ishte nëse në Gjirokastër kishte izraelitë. Megjithëse në qytet jetonin të tillë dhe të gjithë e dinin këtë, ai u tha që s’kishte, dhe nazistët nuk thelluan më shumë. [Shyqyri dhe Xhemile Budo dhe familja e tyre në Durrës strehuan familjen e Haim Batinos].

Në Vlorë, Qamil Xhyheri, mik i vjetër i disa familjeve izraelite, mori dhe fshehu në shtëpinë e tij Eftimi dhe Viktor Jakoelin, Riketa Matathian dhe Rexhina Ganin. Me ndonjë ndërprerje të shkurtër, këta qëndruan aty deri në çlirim, nën kujdesin e bijës së Qamilit, Sado Xhyheri, e cila ishte e një moshe me ta. Familja Sareta u strehua te Veli Fetahu, kurse familja e Moisi dhe Marko Matathias u strehuan tek miku i tyre Selim Hyseni, në fshatin Panaja disa kilometra në veri të Vlorës.

Moisi Solomoni u strehua nga Jakup Kokeli, nga fshati Vërmik, në zonat e thella malore të Vlorës. Pjesa tjetër e familjes nuk lëvizi nga shtëpia, përveç se kur errësohej, kur shkonin tek fqinjët, sidomos në shtëpinë e mikut të tyre Andon Mone.

Familjet e Nesim Joseko Solomonit dhe Ilia Solomonit shkuan në fshatin Treblovë të Vlorës dhe u strehuan në shtëpinë e Çize Ismailit dhe të Nuro Hoxhës. Në të njëjtën shtëpi u fsheh edhe familja e Aneta Josef Negrinit dhe e Avram Moisi Solomonit. Për të parandaluar çdo rrezik në shtëpi u gërmua një bodrum që mund të strehonte të gjithë të strehuarit. Ata ishin rreth 17 veta dhe qëndruan në shtëpinë e Nuro Hoxhës përreth tre muaj.

Një familje izraelite që banonte në Delvinë, familja e Menahem Jomtovit, kaloi në zonën e çliruar Theollogos të rrethit të Sarandës dhe aty qëndroi deri në çlirimin e të gjithë vendit. Familja e Josef Kohenit nga Delvina u strehua në zonën e çliruar në Dhivër të Sarandës.

Familjet Batino dhe e Isak Kohenit, që banonin në Durrës në fillim, mbetën aty. Pastaj shkuan në Tiranë. Kur Durrësi u zbraz me urdhër të ushtrisë gjermane, një pjesë të mallit të firmës ata e çuan në Krujë, ku kishin marrë me qira disa dhoma në shtëpinë e Hasan Ram Xhixhës. Në shtator 1943 familja Batino dhe Leon Jakoeli me nënën e tij 70-vjeçare shkuan për t’u fshehur në Krujë, në shtëpinë e Hasanit. U zgjodh Kruja sepse ishte një qytet larg nga rrugët e komunikacionit që përdoreshin nga gjermanët, si edhe sepse aty kishin plot njerëz të besës që do t’i mbronin po të paraqitej nevoja. [Po në Krujë në shtëpinë e Sulejman Meçes u fshehën për muaj me radhë dhe u shpëtuan tre vëllezërit Batino dhe familjet e tyre.]

Një ditë hyri në Krujë ushtria italiane e përbërë nga një brigadë që kishte qendrën në qytetin e Burrelit. Ata zunë vend në kodrat e Krastës, afër qytetit, në perëndim të tij. Aty hapën llogore dhe i fortifikuan ato. Të nesërmen fluturoi mbi Krujë një aeroplan gjerman, ndoshta për t’i vëzhguar fortifikimet. Nga poshtë ushtarët italianë e gjuajtën me kundërajrorë. Menjëherë avioni ktheu rrugë dhe vazhdoi fluturimin në drejtim të Tiranës. Të nesërmen plasi zjarri i artilerisë gjermane, e cila gjuante si Krastën ashtu dhe qytetin. Banorët filluan të iknin nëpër malet përreth. Kështu bënë edhe izraelitët e strehuar, të cilët u nisën të shoqëruar nga qytetarë miq të armatosur me pushkë të gjata. Bashkë me refugjatë të tjerë natën e parë e kaluan në një fshat që quhej Bret, dhe në një tjetër që quhej Picrragë. Natën e dytë e kaluan në fshatin Vinjollë, thellë në malësi. Edhe pse të tjerët nuk i njihnin, megjithëse ishin të shumtë në numër, fshatarët i pritën me atë bujari që karakterizon mikpritjen e shqiptarit.

Pas një lufte të ashpër, gjermanët zaptuan Krujën. Ata u sollën me ushtarakët italianë me një egërsi të paparë. Ne pamë me sy ushtarë të gjymtuar, të hedhur anës rrugës, që rënkonin nga plagët e rënda që kishin marrë, dhe askush nuk kujdesej për ta. Madje disa ushtarë gjermanë gajaseshin së qeshuri kur i shikonin në atë gjendje.

Pasi zaptuan qytetin, nazistët lajmëruan se beteja kishte marrë fund, se Kruja ishte “çliruar” dhe se banorët mund të ktheheshin pa ndrojtje në qytet. Dhe kështu njerëzit i hynë rrugës për kthim dhe, bashkë me ta, edhe izraelitët. Sapo hynë në qytet, izraelitët u lajmëruan se nazistët kishin pikasur shtëpinë ku ata ishin strehuar, ishin sulur drejt saj, shpërthyen dhomat dhe gjetën mall dhe plaçka. Përveç këtyre gjetën edhe një arkë të madhe plot me libra fetarë hebraikë. Ata sekuestruan çdo gjë, u vunë zjarrin librave dhe filluan t’i kërkonin izraelitët. Ndërkaq, një mik i tyre, Met Ndreu, i shpuri në një shtëpi të veçuar nga qyteti dhe i fshehu aty.15)

Më vonë familjet Batino dhe Kohen shkuan në Tiranë, por u kthyen përsëri në Krujë dhe u strehuan në shtëpinë e Ismail Meçes, ku qëndruan deri në Çlirim. Për njëfarë kohe, një pjesë e këtyre familjeve u strehuan në shtëpinë e Liçinëve në fshatin Luz të Kavajës.

Tri familjet izraelite që banonin në Gjirokastër, Vituli, një pjesë e familjes Batino dhe familja e Matathia e Samuel Kofinës nuk lëvizën nga Gjirokastra. Ndoshta nazistët u besuan fjalëve të doktor Labovitit, por me siguri ata nuk pësuan gjë sepse banonin në mes të lagjeve të qytetit, të rrethuar nga familje vendase dhe sidomos nga vullneti i këtyre familjeve për t’u dalë zot për t’i shpëtuar nga duart e nazistëve. Në fakt këto tri familje shpëtuan pa asnjë humbje.16)

Në Vlorë muajt e fundit të vitit 1943 kaluan me frikë, por pa u vërtetuar ndonjë ngjarje e veçantë për izraelitët. Hallet filluan pas Vitit të Ri, pra në fillim të vitit 1944. Një ditë në fillim të atij viti u shpall në qytet shtetrrethimi: për një ditë të tërë asnjë nuk mund të dilte nga shtëpia. Gjatë asaj nate dhe në orët e para të mëngjesit gjermanët bënë arrestime në masë të qytetarëve vlonjatë. Ata i kapnin në bazë të listave të parapërgatitura dhe i nxirrnin nga shtëpia ashtu siç ishin, përgjumshëm. Disa i morën të veshur me pizhama, të tjerë fare zbathur. Këta njerëz i nisën për në kampet e shfarosjes në Gjermani. Disa nga ata i pushkatuan në Resnjë të Jugosllavisë, në të dalë të qytetit të Ohrit.17) Pas Çlirimit kufomat e tyre qeveria shqiptare i solli në Vlorë. Nga të tjerët shpëtuan fare pak. Nga më shumë se 700 persona të rrëmbyer shpëtuan shumë pak. Ende sot më kujtohet me tmerr ajo ditë kur erdhën në Vlorë mandatet për vdekjen e tyre dhe qyteti u mbush me lajmërime të përzishme. Për ditë të tëra në shtëpitë e këtyre martirëve njerëzia shkonin për t’u bërë ngushëllimet familjeve të tyre.

Por për çudi ndër të arrestuarit nuk kishte asnjë izraelit. Herën e parë kapën Elisaf Avram Ganin, porse kur po e shpinin në vendin ku po grumbullonin të arrestuarit, atë e njohu dikush, i cili ndërhyri dhe e liroi, e futi në një shtëpi ku ndenji derisa kaloi rreziku.18) Duhet theksuar se, me urdhër të të zotit të shtëpisë, dera qëndroi e hapur ditë e natë në dispozicion të izraelitëve, të cilët mund të strehoheshin e fshiheshin sa herë që e ndjenin veten në rrezik. Raste të tilla nuk munguan as më vonë.

Kur erdhi dita e tmerrshme e 4 shkurtit 1944 , në të cilën nazistët masakruan rreth 90 veta të kryeqytetit, ne ishim në Tiranë. Aty ishim edhe me 24 shkurt, kur u shpall shtetrrethimi e njerëzit i mbyllën në shtëpi dhe gjermanët bastisën krejt qytetin. Bashkëpunëtorët dhe veglat e tyre na gjetën brenda në shtëpinë ku banonim, nga ishte krejtësisht e pamundur që të largoheshim me shpejtësi. Ata na morën dokumentet personale dhe na thanë se duhej të venim t’i tërhiqnim pas 2-3 ditësh në një postkomandë që ishte atëherë në Rrugën e Pishës.

Ne nuk shkuam fare, sepse e dinim se po të hynim aty nuk do dilnim më të lirë. Kishim miq që punonin në zyrën e gjendjes civile, të cilët aty për aty na pajisën me letërnjoftim fals, me fotografi e me vulë por pa emër. Secili nga ne e plotësoi letërnjoftimin e vet me emër të sajuar. Unë, Josef Jakoel i biri i Rafaelit, u bëra Isuf Jakupi, i biri i Refatit…

Që ato ditë u shpërndamë prapë. Unë bashkë me motrën shkuam fshehurazi në Kavajë dhe u strehuam në shtëpi të Shyqyri Myrtos.19) Kushëriri im, Abraham Eliasaf Gani, u strehua në fshatin Mukje, ku e dërgoi një mik i quajtur Beqir Qoqja. Para se të shkonte në fshat, Abrahami i dorëzoi Beqirit, që u kishte gjetur një shtëpi pranë të afërmve të vet atje, një shumë të madhe në lekë letër dhe në monedha ari. Këto para Beqiri ia ktheu Abrahamit deri në lekun e fundit sapo ay u kthye në Tiranë pas çlirimit të qytetit.20) Njëri nga ne u kthye në Vlorë dhe tre të tjerë u arrestuan nga nazistët. Këta ishin vëllezërit Rafael dhe Moisi Nesim Levi dhe Nesim Eliasaf Gani.

Për t’i shpëtuar të rinjtë nga dora e nazistëve të moshuarit tanë menduan se mund t’i ndihmonte vetëm një njeri: Eqrem Vlora, i cili ishte asokohe ministër i Tokave të Çliruara (Kosova), dhe mbante lidhje me gjeneralin gjerman Fitzthum. Prandaj i shkuan në shtëpi dhe ia treguan të gjitha me hollësi. Pasi i dëgjoi me kujdes, ai u tha se, të djeshmen, aty ku rrinin ata rrinte famëkeqi komandant i Gestapos për Shqipërinë gjenerali Fitzthum. Ato çaste ai lozte me dorën në xhep dhe andej vinin tinguj metalikë. Kur Eqremi e pyeti ç’ishte ajo zhurmë, gjenerali nxori dorën nga xhepi dhe e kishte plot me monedha ari. Kur Eqremi e pyeti se ku i kishte gjetur ato monedha, ai i tha se po të jesh i zoti edhe në kohë lufte mund të fitosh para të tilla. Kur mbaroi këtë tregim Eqremi e hodhi fjalën gjetiu dhe priti reagimin e dy dëgjuesve të tij. Këta e kuptuan fare mirë dhe, me fjalë të tilla të tërthorta, iu lutën Eqremit që të ndërmjetësonte që paratë e arta të gjeneralit të shtoheshin. Ai u tha të mos bëheshin merak dhe të shkonin e të prisnin në Vlorë lajme të reja. Ndërkaq të burgosurit i dërguan në rrugë klandestine një letër vëllait të tyre, Josef (Pepe) Levi, në të cilën i thoshnin që u pa puna e tyre, por të merreshin masa për t’i shpëtuar izraelitët e tjerë dhe pjesën tjetër të familjes nga rreziku nazist. Pas disa ditësh erdhën në Vlorë dy të dërguar të Fitzthumit. Njëri ishte famëkeqi Amster, izraelit, vegël e Gestapos dhe armik i betuar i hebrenjve të Prishtinës, tjetri një izraelit i moshuar, i cili ishte vënë në shërbim të nazistëve vetëm sepse i kishte hyrë tmerri në palcë.

Këta dy “të dërguar” njoftuan ultimatumin e nazistit: kaq para flori për lirimin e këtyre të rinjve dhe kaq për mundimin e tyre. Dhe u dhanë 10 ditë afat, ndryshe të rinjtë… Kur i pyetën se ç’garanci kishin se pas derdhjes së të hollave të rinjtë do të liroheshin, ata u përgjigjën se garanci ishte vetëm fjala e gjermanëve… Me kaq e mbyllën dhe shkuan e ikën. Erdhën ditën e caktuar, morën aq sa kishin kërkuar, pyetën se ku t’i sillnin djemtë dhe ikën prapë. Mund të duket e habitshme, por djemtë i liruan dhe i shpunë atje ku u kishin thënë të moshuarit tanë, Mateo Matathia dhe Rafael Jakoel.21) Vështirë është të shpjegohet kjo “korrektësi” e nazistëve, të cilët nuk i kishin zakon sjellje të tilla. Po ja, kështu ndodhi.

Afërsisht në atë kohë izraelitët e Vlorës kaluan edhe një tmerr tjetër. Ngjitur me shtëpitë e Josef (Pepe) Levit gjermanët kishin rekuizuar shtëpinë e dëshmorit Lef Sallata. Pa ditur se aty pranë banonte një familje izraelite, një ditë ata dërguan një ushtar, me lutje që të zotët e shtëpisë t’u jepnin hua disa gota pijesh. Të nesërmen gotat i kthyen përsëri. Pa kaluar java ata dërguan përsëri ushtarin me urdhër të një oficeri madhor që tek ai të paraqitej Pepe Levi. Vetëkuptohej se ky urdhër nuk ishte për të mirë, prandaj izraelitët u tronditën. Pepja shkoi. E pritën dy oficerë, njëri në këmbë dhe tjetri i ulur në kolltuk. I pari i foli Pepes frëngjisht dhe, pa e zgjatur, i kërkoi që të bëhej informator i nazistëve. Kërkonin “vetëm” që ai t’u raportonte atyre gjithçka që flitej në qytet, kush ishte i përfshirë në Luftën Çlirimtare dhe informacione të tjera “të thjeshta”. Aty për aty Pepja tha se nuk i kënaqte dot, sepse ai ishte njeri që shkonte nga dyqani në shtëpi dhe nga shtëpia në dyqan. Mirëpo ata i dhanë afat të mendohej mirë, sepse ndryshe…

Çështja u bisedua me të gjithë pjestarët e bashkësisë izraelite që ato ditë ishin ende në Vlorë dhe të gjithë miratuan sjelljen e Pepes. Pavarësisht nga ç’mund t’u punonin nazistët izraelitëve, këta kurrë nuk do t’i ngulnin thikën në shpinë atij populli në mes të të cilit kishin 100 vjet që po jetonin, të dashur e respektuar, aq më tepër kur ky popull po i ruante dhe po i mbronte duke vënë në rrezik edhe jetën.

Ditën e caktuar në shtëpinë e Pepes ishin mbledhur disa izraelitë dhe rrinin si në një shtëpi ku kishte trokitur vdekja. Kur erdhi ora, Pepe u la amanet atyre gruan dhe vajzën e tij të mitur, pesëvjeçare. U puth e u përqafua me të gjithë dhe u nis sikur po shkonte drejt vdekjes. Atë e pritën në të njëjtën dhomë po ata dy oficerë gjermanë të herës së mëparshme. Kur e pyetën çfarë kishte vendosur, Pepja u përsëriti atë që u kish thënë herën tjetër. Kur oficeri që fliste me Pepen ia përktheu këto fjalë oficerit tjetër, ky u tërbua nga inati dhe pyeti a e dinte ky “çifut” kush ishin ata? Pepja, që e kuptonte disi gjermanishten, i tha fjalë për fjalë që e dinte se ishte përpara dy oficerëve gjermanë dhe se i bënte thirrje nderit të tyre si oficerë që të mos i binin në qafë një njeriu si ai që asnjëherë s’kishte dëmtuar asnjeri dhe të mos i kërkonin gjëra që ishin krejt të papranueshme për ndërgjegjen e tij. Unë prapë nuk e shpjegoj dot si ndodhi, por gjermanët e lanë të ikte. Izraelitët që po prisnin me ankth në shtëpinë e Pepes nuk u besonin syve kur e panë atë të kthehej i zbehtë si i vdekur, por i gjallë dhe i lirë. Që atë ditë, kurdoherë që një nga oficerët gjermanë takonte rrugës Pepen, e nderonte atë ushtarakisht duke përplasur takat e çizmeve. S’është dhe kaq keq kur një oficer i racës eprore i sillej në këtë mënyrë një “çifuti të fëlliqur”.22)

Pak kohë më vonë gjermanët filluan nga puna për t’i larë hesapet me izraelitët e Vlorës. Ata vunë në qarkullim një fletushkë me titull “Çudi me Zotin”, që kishte qarkulluar edhe në qytete të tjera. Në këtë fletushkë, ata çuditeshin me Zotin që kishte shpallur si “popull të zgjedhur” këtë popull maskarenjsh, fajdexhinjsh, bolshevikësh etj. si këto. Pas kësaj, ata me kërcënime e premtime nxitën disa të burgosur ordinerë të burgut të Vlorës dhe këta nxorën një “trakt”, ku shkruhej se nuk ishte e tolerueshme që të kishte ende izraelitë që vazhdonin spekullimet e tyre armiqësore në një kohë që Europa po i lante hesapet me njerëz si ata. Këtë trakt e lexuan shumë veta, e lexuan edhe izraelitët e Vlorës, e lexuan edhe shumë banorë të qytetit. Disa nga këta njerëz nga paria e qytetit u mblodhën në prefekturë dhe e biseduan çështjen me prefektin, fjala e të cilit asokohe dëgjohej shumë nga nazistët. Prefekti ishte Vizhdan Risilia. Ata që e shtruan çështjen ishin Qamil Xhyheri dhe Muhedin Haxhiu, bir i udhëheqësit të shquar të luftës së Vlorës kundër italianëve, Osman Haxhiu. Në ato e sipër përpara godinës së prefekturës kaluan dy izraelitë, Mateo Matathia dhe Pepe Levi, kokëulur dhe të helmuar. Ata që ishin mbledhur në prefekturë dërguan një njeri që i ftoi të shkonin te prefekti. Aty izraelitët dëgjuan Qamilin dhe Muhedinin që i thanë Vizhdanit që “do të ishte më mirë për ne që t’i shikonim me sytë tona gratë, motrat dhe bijat tona të çnderohen nga nazistët sesa të lejojmë që t’u bëhej turpi e të pritej në besë miku, që t’u dëmtohej qoftë edhe një qime floku vëllezërve të tyre izraelitë…” Ata u shprehën tekstualisht me këto fjalë.23)

Prefekti, që ishte i predispozuar që t’i ndihmonte izraelitët, premtoi se nga ana e tij nuk do të linte asnjë përpjekje pa bërë në favor të izraelitëve, por tha gjithashtu se gjermani gjerman është dhe ata e dëgjonin atë deri në njëfarë pike, por në fund të fundit ata bënin si t’u thoshte koka. Kështu që i këshilloi që njëkohësisht të ndërhynin edhe pranë qeverisë në Tiranë dhe të kërkonin edhe përkrahjen e saj. Mateo Matathia dhe Rafaeli Jakoeli u nisën për në Tiranë… Shkuan dhe u takuan në shtëpinë e tij me Behxhet Shapatin, që atëherë ishte kryetar i komunitetit mysliman shqiptar.

Pasi i dëgjoi ai u premtoi se do të ndërhynte pranë autoriteteve të larta shqiptare në favor të izraelitëve. Ndërkaq u tha të mos iknin nga shtëpia e tij, por ta kalonin natën aty, sepse nuk dihej ç’mund të ndodhte po të shkonin nëpër hotele dhe t’i pikasin nazistët. Të nesërmen Bexhet Shapati u takua me Mehdi Frashërin, që asokohe ishte një nga katër anëtarët e Këshillit të Regjencës. Ky u tha izraelitëve të shkonin pas dy ditësh të takoheshin me Ministrin e Punëve të Brendshme që në atë kohë ishte Xhafer Deva. Izraelitët e dinin se kush ishte ky Xhafer Deva, (i edukuar me të ashtuquajturën, “deutsche-kultur”, bashkëpunëtor me nazistët), armik i izraelitëve, (i njohur për ashpërsinë dhe kasaphanën e 4 shkurtit), dhe patën përshtypjen se po i dërgonin në gojën e ujkut.

Ditën e caktuar Mateo dhe Rafaeli shkuan në takim. Xhafer Deva i priti mirë, i dëgjoi me kujdes dhe u tha se gjermanët kishin kërkuar prej kohe nga autoritetet shqiptare që t’u dorëzonin izraelitët, por qeveria shqiptare kurrsesi nuk kishte pranuar (dhe e kishte konsideruar këtë si ndërhyrje në punët e brendëshme). Dhe Xhaferi vazhdoi duke thënë se sa të ishte në fuqi kjo qeveri izraelitët nuk duhesh të trembeshin, por kur qeveria do të mendonte të shpëtonte kokën e saj edhe izraelitët duhet të mendonin të shpëtonin kokën e tyre.24)

Para pranverës së atij viti gjermanët bënë një operacion në Malësinë e Shëngjergjit të Tiranës dhe në operacion e sipër kapën doktor Kalmarin, i cili kishte kërkuar nga qeveria të emërohej atje mjek i zonës. Por atë e shpëtoi Fuat Dibra, i cili ishte edhe ai një nga anëtarët e Këshillit të Regjencës dhe pacient i doktor Kalmarit.25)

Aty nga vera e vitit 1944 unë dhe motra vazhdonim të rrinim të fshehur në shtëpinë e Shyqyri Myrtos në Kavajë. Një natë erdhën aty nazistët dhe filluan t’i bien derës me kondak të pushkës dhe ulërinin që të hapej dera. Menduam se dikush do të kishte spiunuar. Por të zotët e shtëpisë nuk e hapën derën derisa mua më morën derë më derë dhe më fshehën në një shtëpi tjetër. Pastaj hapën derën e shtëpisë. Nazistët e kontrolluan atë, por pa rezultat. Motra ime nuk lëvizi nga shtëpia dhe qëndroi bashkë me gratë e shtëpisë e veshur si kavajase.26)

Pastaj erdhi rreziku i fundit. Nazistët kishin përgatitur listat e izraelitëve të qytetit të Vlorës dhe mendonin t’i arrestonin ata në agim të asaj dite që do të largoheshin. Për fatin tonë partizanët kishin zbritur qysh në mbrëmje në kodrat e Kuzbabasë dhe të Budakut dhe ja filluan vallen dhe këngës, ashtu siç e kishin bërë zakon në prag të shpërthimit të sulmit. Mesa duket, për të shpëtuar nga humbjet e tjera në vend që të niseshin në mëngjes, nazistët ikën aty nga mesnata. Kështu që izraelitët e Vlorës shpëtuan nga ky rrezik.

Siç dihet, Vlora u çlirua më përpara se Kavaja. Para çlirimit të Kavajës, në kohën që gjermanët po largoheshin, ata qëndruan një natë në qytet për të marrë veten nga sa kishin pësuar në Peqin nga sulmet e partizanëve. Para se të largoheshin lanë në pazarin e qytetit një makinë me brenda një ushtar të vrarë. Duke mos ditur si qëndronte puna, qyteti u alarmua dhe njerëzit po niseshin për të shkuar në fshatrat e zonës së lirë. Më përpara se të mendonin për fëmijët e tyre, të zotët e shtëpisë u kujdesën që t’i shpëtonin dy izraelitët që strehoheshin aty, mua dhe motrën time. U vendos që të shkonim në Vlorën e çliruar. Kështu fshehurazi u gjend një qiraxhi me kafshët e tij, ngarkuam ato pak gjëra që kishim dhe u nisëm. Natën e parë e kaluam në fshatin Ballute, tek një mik i Osman Dakës. Të nesërmen, në kohën që po shkonim në drejtim të Vilë Bashtovës, aty ku lumi Shkumbin derdhet në det, disa avionë britanikë filluan t’i mitralonin kolonat gjermane që po tërhiqeshin.

Pak më vonë u dëgjuan disa plasje të fuqishme. Nazistët po hidhnin në erë urën e madhe të Rrogozhinës. Shkumbinin e kaluam me disa trape të vegjël si govata, kurse kuajt i tërhiqnim nga kapistra. Kështu kaluam në zonën e çliruar, ku u takuam me partizanët dhe u përqafuam me ta. Kishim shpëtuar.27)

*
* *

Ka njerëz që përpiqen të njollosin me shpifje të ulëta qëndrimin fisnik dhe burrëror që mbajti populli shqiptar karshi izraelitëve duke i shpëtuar ata nga duart e nazistëve. Këta njerëz thonë se ky qëndrim i shqiptarëve karshi izraelitëve ka qenë i diktuar nga interesi, sepse izraelitët kishin para që të pagonin përkrahjen që u jepej. Nuk përjashtohet fakti që ndonjë izraelit të ketë pasur para, por këtu nuk është fjala për t’i përballuar nevojat jetësore të një periudhe të shkurtër kohe. Këtu është fjala për muaj e vite me radhë. Më shpesh këta emigrantë izraelitë të ikur me ngut dhe në rrethana tragjike nga vendi i tyre kanë ardhur në Shqipëri vetëm me rrobat e trupit. Kurdoherë që ishte e mundur ata punonin që të nxirrnin kotheren e bukës. Kishte izraelitë që në kohën e pushtimit italian punonin si fotografë, të tjerët merreshin me tregti ambulante, dikush tjetër punonte si çirak e kështu e me radhë. Po kur e shkelën nazistët vendin, u pre çdo mundësi pune, sepse izraelitëve u desh të fshiheshin në qytete e fshatra, ku rrinin mbyllur që të mos binin në dorë të armikut gjakatar. Ka dokumente që provojnë gjendjen ekonomike të tyre të dobët. Në kohën kur disa emigrantë izraelitë hynë në Shqipëri, janë mbajtur procesverbale nga autoritetet kufitare. Në to shkruhet se, përveç rrobave të trupit, ata nuk kishin asgjë tjetër.

Prefektura e Durrësit më 5 korrik 1943 njoftonte Drejtorinë e Përgjithshme të Policisë se katër familje izraelite që duhej të dërgoheshin nga Kruja në Lushnjë nuk kishin as me se t’i paguanin shpenzimet e udhëtimit. Disa emigrantë izraelitë të ardhur nga Prishtina, nga Shkupi etj., u trajtuan si refugjatë dhe atyre u është akorduar një kuotë ditore për ushqim. Edhe më keq paraqitej gjendja e atyre izraelitëve që u arratisën nga shtetet fqinj. Disa prej tyre u detyruan t’i kërkojnë Ministrisë së Punëve të Brendshme që t’i lejonte të shkonin në Tiranë për të shitur plaçka shtëpiake për të përballuar ushqimin ditor.

Përkundrazi, ka shumë raste kur shqiptarët jo vetëm që nuk kërkuan shpërblime, por as që i pranuan ato. Po ashtu ka raste që shqiptarët kthyen të paprekura sendet me vlerë që izraelitët u kishin besuar kur po bëheshin gati të arratiseshin fshatrave. Më sipër përmenda rastin e Avram Eliasaf Ganiut, të cilit Beqir Qoqja ia ktheu paratë letër e flori që ai i kishte besuar në prag të daljes në ilegalitet. Po ashtu ndodhi edhe me Nadire Bixhiun, e cila ruajti dhe ktheu të paprekura sendet që i kishin besuar izraelitët. Por ka edhe më.

Edhe çamët shqiptarë janë. Jetonte në Çamëri bashkë me familjen e tij izraeliti Haim David, i cili merrej me tregti. Kur puna u shtrëngua, Haimi mendoi që ishte më mirë që të shkonte familjarisht në Janinë. Përpara se të nisej, i besoi disa plaçka të vyera mikut të tij, Haxhi Mulla Deliu. Haimi u internua me gjithë familje dhe nuk u kthye më nga internimi. Por Haxhiu e dinte se Haimi kishte në Vlorë një vajzë të martuar, Zhaneta Solomoni. Sapo u krijuan kushtet Haxhiu i solli plaçkat në Vlorë dhe ia dorëzoi asaj.28)

Një rast si ky ndodhi dhe në Athinë. Para se të fshihej, izraeliti vlonjat Samuel Matathia i besoi mikut të tij të vjetër familjar, avokatit të mirënjohur Vangjel Qirko, sendet me vlerë që kishte. Më vonë Samuelin e morën me gjithë gruan e tij, Sarina, dhe asnjë nga këta nuk u kthye më. Pas çlirimit, Vangjeli u dorëzoi dy djemve të Samuelit sendet që u kishte besuar i ati i tyre.29)

Siç thamë, në Vlorë prefekt ishte për një kohë Vizhdan Risilia, njeri që i shkonte shumë fjala te gjermanët. Ai kishte luajtur rol me rëndësi në shpëtimin e izraelitëve të Vlorës dhe ishte e natyrshme që këta të ushqenin mirënjohje karshi tij. Kohë më parë në një dyqan izraelit kishin ardhur gratë e familjes së Vizhdanit për të blerë stofa për një pajë. Disa ditë më vonë Vizhdani erdhi në atë dyqan dhe kërkoi t’i paraqitej llogaria për ta likuiduar atë. Por një nga pronarët e dyqanit, Pepe Levi, i tha se pagesa nuk ishte problem dhe se puna priste. Dhe po ky Vizhdan, që kishte në dorë t’u punonte izraelitëve të njëqind të këqijat, për herë të parë u nxeh dhe foli kështu: “Shiko Pepe Levi, të kam pasur dhe të kam mik, dhe më duket se këtë ta tregova me fakte. Por, nëse e mendon se e bëra për para, gabohesh. Më nxirr llogarinë, ndryshe do të bëhem armik.” Dhe e shleu detyrimin deri në qindarkën e fundit.

Si shpjegohet, pra, qëndrimi që ka mbajtur populli shqiptar me izraelitët e “tij”? Shqiptari e ka të rrënjosur thellë ndjenjën e mikpritjes dhe të besës. “Po të hini miku në shtëpi, gjak me të pas do t’i thuash “mirë se erdhe”. Kështu porosit neni 620 i Kanunit të Lekë Dukagjinit, që ka qenë kushtetutë e vërtetë shqiptare. Ky është qëndrimi që duhet mbajtur edhe me armikun. Merret me mend ç’qëndrim duhet mbajtur me atë që të vjen si mik dhe të kërkon ndihmë për të shpëtuar kokën nga armiqtë. “Shpia e shqiptarit ashtë e Zotit dhe e mikut”, kështu porosit neni 602 i po atij kanuni.

Këto përmend shkrimtari i madh shqiptar Ismail Kadareja në veprën e tij “Eskili, ky humbës i madh” kur trajton ndjenjën i mikpritjes dhe të besës së popullit shqiptar.

Përçarja racore, fetare dhe kombëtare ka qenë mjet i përdorur nga armiqtë gjatë shekujve për t’i përçarë shqiptarët. Por shqiptarët nuk kanë rënë në kurthet e tij. Ai të tjerët i ka quajtur si veten, pavarësisht nga feja, raca, kombësia apo mendimi politik. Këto janë ndjenja të rrënjosura prej shekujsh në shpirtin e tij dhe që aty ia ka formuar më tej lëvizja madhështore e Rilindjes. “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Kushdo që ka jetuar në këtë truall, qoftë edhe i huaj këtu është pritur e trajtuar nga shqiptari si mik.

Historia na jep plot shembuj për qëndrimin e shqiptarit karshi të huajit. Shembull i gjallë janë italianët që mbetën në Vlorë pas Luftës së Parë Botërore. Ata ishin aty në vitin 1920, kur shqiptarët hynë në luftë kundër italianëve për të çliruar Vlorën nga pushtimi i ushtrisë së tyre. Por vlonjatët as u hakmorën dhe as i trajtuan keq, përkundrazi i lanë të jetonin në mes tyre.

Kështu ndodhi edhe në vitin 1943. Më 7 prill 1939 Italia fashiste shkeli Shqipërinë, e shkretoi dhe e dogji me operacione ushtarake. Shqiptarët kishin arsye që të hakmerreshin kundër tyre.

Megjithatë, kur në shtator 1943 ushtria italiane dorëzoi armët, ata që ranë në dorë të shqiptarëve gjetën ndihmë, përkrahje dhe strehim derisa erdhi koha të ktheheshin në shtëpitë e tyre.

Kurdoherë Shqipëria është zgjedhur nga shumë të huaj si vend me popull të frymëzuar me ndjenja fisnike, të besës dhe të mikpritjes. Profesor Fejzi Hoxha, në veprën e tij “Zhvillimi i mjekësisë në Shqipëri” thotë: “Më 1848 shumë mjekë italianë, të trembur nga luftërat e revolucionit që zhvillohej në vendin e tyre… erdhën në vendin tonë. “Dhe më poshtë: “Disa vjet më vonë aty rreth viteve 1860-1861, kur në Itali zhvilloheshin luftërat për bashkimin e vendit, të tjerë mjekë italianë erdhën e kërkuan strehim në Shqipëri”. “Rreth vitit 1870, kur mbreti i Italisë pushtoi Romën, disa mjekë u arratisën nga Italia dhe një pjesë e tyre u vendosën në Shqipëri…” I tillë është populli shqiptar.

*
* *

Ne, izraelitët e Shqipërisë, ata që erdhën këtu për të shpëtuar jetën e tyre dhe izraelitët e mbarë botës, jemi dëshmitarë të shpëtimit të izraelitëve që u ndodhën në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kur qytetërimi po njollosej dhe po merrej nëpër këmbë me sadizëm nga barbarët më gjakatarë të historisë njerëzore, këtu po shtjellohej kjo ngjarje që është epope. Shqipëria, ky vend “me katër gurë”, siç e kishte quajtur një mbret që nuk ngurroi të dërgonte trupat e tij për ta dhunuar, po i jepte Europës dhe botës një shembull që nuk do të harrohet kurrë.

[Nga ana tjetër shumë prej izraelitëve të ardhur në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore dolën malit dhe u bashkuan me forcat liridashëse antifashiste shqiptare. Ata bënin pjesë në formacionet antifashiste dhe luftuan me armë në dorë kundër pushtuesit të urryer nazist gjerman. Nëntë prej tyre dhanë jetën për çlirimin e Shqipërisë dhe u është dhënë Statusi i Dëshmorit që shpreh faktin se shqiptarët strehuan dhe shpëtuan hebrenjtë, por edhe hebrenjtë dhanë jetën për çlirimin e Shqipërisë.

Emrat e tyre janë:

1. David Jehuda Kohen; 2. Jakov Avramoviç; 3. Josef Solomon Konforti; 4. Josef Davis Bivas; 5. Zhak (Isak) Emanuel Ruben; 6. Leo Tyjeri; 7. Jakov Josef Bahar; 8. Baruh Isak Baruh; 9. Dario Zhak Arditi.

Emrat e këtyre dëshmorëve të atdheut sot gjënden në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë, në stendën e hebrenjve e cila ndodhet në pavijonin e Luftës Nacional Çlirimtare].

Ne izraelitët e Shqipërisë shpëtuam nga tmerri i përndjekjes naziste, por njerëzit tanë të panumërt, që u ndodhën në vende të tjera, mbetën në kampet e shfarosjes të bërë hi në furrat e krematoriumeve.

Në muajt e parë të vitit 1944, kur furia naziste ishte në kulmin e saj, erdhën dhe shpëtuan në Shqipëri tri familje tona nga Greqia. Por këtë fat nuk e patën qindra e qindra njerëz të familjeve tona që banonin në vende të ndryshme të botës dhe Europës dhe veçanërisht në Greqi. Ndër të tjera, në bashkësitë e Janinës dhe të Korfuzit izraelitët e Shqipërisë kanë pasur të afërmit e tyre. Nuk ka familje izraelite të Shqipërisë që të mos ketë pasur humbje në njerëz në këtë holokaust të popullit izraelit. Vështirë është të radhiten familjet që pësuan humbje të tilla. Por ka disa shembuj që përshkruajnë mirë madhësinë e tragjedisë që na preku edhe ne, izraelitët e Shqipërisë. Familja e Zhaneta Haim Solomonit ishte e përbërë nga 28 frymë: nga këta shpëtuan vetëm dy. Po ashtu ndodhi me familjen e Zoi Solomonit, e cila humbi njëherësh 18 veta.

Humbën në këtë humnerë disa vajza izraelite shqiptare të martuara në Korfuz. Ishte Eftihia Rafael Matathia (Jakoel), 25 vjeçe, e cila humbi së bashku me burrin dhe dy fëmijët e saj, Nison 5 vjeç dhe Linon 2 vjeç. Humbi Fortunata, e bija e Biro Kantozit, bashkë me burrin, Isak Mizan, dhe fëmijën e tyre. Humbi motra e Baruh Levit, Eftihia, bashkë me burrin dhe fëmijën e sapolindur, Ester. Përveç Eftihisë, motrës sime, ne të familjes humbëm xhaxhanë Simantov bashkë me gruan dhe dy fëmijë të mitur, vajzën 7 vjeç dhe djalin 6 vjeç. Humbëm dajën Samuel Matathia tok me gruan e tij, Sarina. Ai ishte jo vetëm nderi i familjes, por edhe i tërë bashkësisë. Humbi edhe Eftihia, e motra e Baruh Levit. Dhe vargu mund të vazhdojë pa mbarim.

E vetmja që shpëtoi nga vajzat tona të martuara në Greqi ka qenë Fortunia, e bija e Ilia Vitulit nga bashkësia izraelita e Gjirokastrës. [Në njërën nga llërat e krahut kishte të damkosur numrin si e internuar në kampin e përqëndrimit dhe kur na rrëfente ç’kish hequr, ne e dëgjonim të tmerruar. Në atë ferr ajo humbi bashkëshortin e saj].

Mandatet për humbjen e tyre erdhën fillimisht të mjegullta. Ato shoqëroheshin me hollësi të pabesueshme, të cilat nuk lejonin të ndjehej dhimbja në tërë madhësinë e saj. Thuhej se i kishin transportuar me tren nga njëri cep i Europës tek tjetri, të mbyllur si kafshë nëpër vagona, se i kishin kaluar nga dhomat e shfarosjes, ku u vranë me gazra, fjalë e fundit e teknikës kimike gjermane.

Flitej se kufomat i digjnin në furra, se hiri dërgohej në Gjermani për t’u përdorur si pleh kimik. U fol për eksperimente të bëra në njerëz të gjallë. U fol për abazhure të ndërtuara me lëkurë njeriu.

Para këtyre hollësive njerëzit mbeteshin të shtangur dhe nënat nuk mund të derdhin asnjë lot. Pastaj erdhën pamjet. Fotografi togjesh me kufoma njerëzore të hedhura njëra mbi tjetrën, ku duar e koka, këmbë e trupa njerëzore formonin një të tërë. Erdhën fotografi që tregonin oxhaqe nga ku dilte tym i zi, tym i shkaktuar nga djegia e njeriut. Duke i parë, të dukej sikur ndjeje erën e mishit të djegur.

Ndërgjegja e njeriut nuk mund t’i pranonte dot ngjarje të tilla, prandaj nuk i besonte. Prindërit thoshin se nuk kishte mundësi që fëmijët e tyre të kishin vdekur në të tillë mënyra çnjerëzore.

Prandaj nuk e pranonin vdekjen e tyre dhe vazhdonin të shpresonin se lajme të tilla ishin pjellë e fantazive të sëmura.

Por thellë në zemrat e tyre dhembja i brente dhe dalëngadalë shpresës ia zinte vendin realiteti i zi. Mua më kujtohet një ngjarje që ndodhi në shtëpinë tonë. Për njëzetepesë vjet me radhë në shtëpi nuk u fol fare për motrën dhe për fëmijët e saj të mitur, të zhdukur. Erdhi dita e vdekjes së babait tonë. Ky ishte njeri i fortë dhe i mbyllur, i matur në gëzime e hidhërime. Por kur erdhi çasti i fundit e pashë si nxorri nga mbulesa dorën e nderur si për të shtrënguar një dorë tjetër. Në fytyrë i shkëlqeu një buzëqeshje prej fëmije, e ëmbël dhe e lumtur. Dhe dëgjova që i fliste së bijës: “Moj Eftihi, moj bijë e babait, ç’u bëre kaq kohë. Si nuk na dërgove edhe një fjalë që të na qetësoje”. Unë u hodha dhe i zura dorën, ja shtrëngova dhe i thashë: “Luftë ka qenë baba”. “Mirë moj bijë, shyqyr që na erdhe shëndoshë. Të shkuara të harruara”. Dhe pas pak dha shpirt.

Kështu kanë dhembur dhe kanë vuajtur mijëra e mijëra njerëz të tjerë dhe nuk na dilnin lotët kur matnim vuajtjet e një populli të tërë. “S’të qaj dot bijë e mëmës”, thoshte hera herës nëna ime, “sepse kam frikë se mos fyej nënat e tjera që pësuan atë që pësova unë”.

* * *

Ndofta do dukej e çuditshme që, duke shkruar historinë e izraelitëve të Shqipërisë, të merrem, me një izraelit austriak. Por ja çfarë shkruhet për të në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar “Jokl Norbert (1877-1942). Gjuhëtar Austriak, indoEuropianist që ja kushtoi tërë jetën e tij studimit të gjuhës shqipe.

….. Në punimet e Norbert Joklit u trajtuan me thellësi rreptësi shkencore e objektivitet çështje të rëndësishme të historisë së jashtme e të brendëshme të gjuhës shqipe, në veçanti gjurmimi i burimit të gjuhës shqipe.

…. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.

…. Me pushtimin e Austrisë nga nazizmi gjerman më 1939, u përndoq, u dërgua në një kamp përqendrimi, ku dhe vdiq.”

Edhe pse nuk bënte pjesë në bashkësinë izraelite të Shqipërisë, unë besoj se është detyra jonë të kujtojmë figurën e tij, sepse ai bëri për popullin shqiptar atë që pak të huaj të tjerë kanë bërë.

Unë ia drejtoj mendimin tim plotë respekt dhe mirënjohje këtij personaliteti të shquar. Sikur ta parandiente, ai, me punën e tij ka falënderuar paraprakisht popullin bujar shqiptar për atë që do të bënte në një të ardhme të afërt për t’i mbrojtur vëllezërit të gjakut izraelit.

*
* *

Kohë më parë kam lexuar dhe përkthyer në gjuhën shqipe historinë e kampit të shfarosjes të Treblinkës. (Zhan Fransua Stanier: Treblinka). Libri tregon historinë plot vuajtje të shfarosjes të izraelitëve të Vilnias e më pas të Polonisë dhe të vendeve të ndryshme të Europës. Është një varg episodesh të panumërta, dhe secili mund të shërbejë si bazë për një roman më vete.

Midis këtyre ngjarjeve më la mbresa të thella tregimi i odisesë të një çifti të sapomartuar të rinjsh izraelitë polakë. Dy bashkëshortët u arratisën për të shpëtuar nga kthetrat naziste, rravguan pa ndërprerje e plot me shqetësim. Edhe banorët e fshatrave të humbura në thellësi të pyjeve i dëbonin sapo mësonin që ishin izraelitë. Një ditë, një fshatar i atyre viseve, duke i dëbuar u sugjeroi që mund të gjenin prehje vetëm në kampin e Treblinkës. Të shkrehur e të dëshpëruar dy të rinjtë u paraqitën në dyert e asaj skëterre, u treguan rojeve kush ishin dhe këta i arrestuan dhe aty për aty i pushkatuan. Ranë duke u mbajtur për dore.

Duke lexuar këtë tregim më lindi befas mendimi që të krahasoj qëndrimin e këtyre fshatarëve me qëndrimin e mbajtur nga shqiptarët. Ndofta edhe kjo ka qenë një nga shkaqet që më nxitën që ta shkruaj historinë tonë, të izraelitëve të Shqipërisë.

*
* *

Unë nuk jam shkrimtar dhe as historian. I mblodha këto të dhëna aq sa munda dhe i hodha në letër duke ditur se të tilla episode si ato që tregohen këtu ka të panumërta. I shkrova me sinqeritet e me dhembje dhe po me këto ndjenja po e mbyll.

Jam krenar që në dejet e mia rrjedh gjaku i stërmunduar i Abrahamit, Isakut dhe Jakovit. Jam po aq krenar që linda, u rrita, punova dhe u mplaka në gji të popullit shpirtmadh shqiptar dhe fisnik.

Duke mbaruar po ndahem nga ty lexues, shqiptar qofsh apo izraelit dhe të përshëndes me fjalën e bukur izraelite “shalom” që do të thotë paqe, duke sjellur njëkohësisht pëllëmbën e dorës së djathtë në gjoks, afër zemrës ashtu siç bën Biri i Shqipes kur të thotë: “Shpia asht e zotit dhe e mikut. Hyre vëlla! mik të kam përjetë.”

JOKL Norbert (1877-1942). Gjuhëtar austriak, indoEuropianist, që ia kushtoi tërë jetën e tij studimit të gjuhës shqipe.

Punoi si bibliotekar në bibliotekën e Universit të Vjenës, duke dhënë njëkohësisht mësim si pedagog i jashtëm për shqipen, baltishten etj. Me pushtimin e Austrisë nga nazizmi gjerman më 1939, u përndoq, u dërgua në një kamp përqendrimi, ku edhe vdiq.

Lëvroi fusha të ndryshme të gjuhësisë shqipe, në radhë të parë studimet etimologjike e fjalëformimin, marrëdhëniet e shqipes me gjuhë të tjera, fonetikën e morfologjinë historike të saj. Si vëllim më vete arriti të botonte vetëm: Studime për etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes (1911), dhe Gjurmime gjuhësore e historike-kulturore nga lëmi i shqipes (1923). Hartoi studime të shumta, që u botuan në përmbledhje e organe shkencore të ndryshme, disa edhe pas vdekjes. Mbajti për më se një të katërt shekulli (1916-1940) rubrikën e bibliografisë për gjuhën shqipe në organin vjetor ndërkombëtar “Indogermanisches Jahrbuch”.

Në punimet e N. J. u trajtuan me thellësi, rreptësi shkencore e objektivitet çështje të rëndësishme të historisë së jashtme e të brendshme të gjuhës shqipe, në veçanti gjurmimi i burimit të gjuhës shqipe. Ai dha vështrime të ngjeshura të ilirishtes, trakishtes e shqipes, shqyrtoi marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e lashta jogreke të Ballkanit dhe shtjelloi tezën e tij të prejardhjes së gjuhës shqipe, duke u përpjekur të bëjë një sintezë të tezave ilire e trake. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.

Duke ecur në rrugën e hapur nga H. Pedersen (shih), në studimin e shqipes N.J. i kushtoi vëmendjen më të madhe elementit vendës, në radhë të parë elementit trashëgimor indoEuropian. Ai i çoi mjaft përpara gjurmimet etimologjike shqiptare. Me to u hodh dritë e qartë mbi shumë fjalë të shqipes, u rishikuan mjaft etimologji, duke u provuar karakteri vendës i mjaft elementeve të mbajtura si huazime. Vdekja tragjike nuk e la N.J. t’i përqendronte arritjet e tij në vepra madhore përgjithësuese.

Josef Rafael Jakoel

Lindi në Vlorë në vitin 1922. Është bir i Rafaelit dhe i Sandrës Matathia.

Shkollën fillore e kreu në Vlorë dhe të mesmen në Institutin Teknik Tregëtar Italian në Korfuz. Studimet universitare i mbaroi në Universitetin e Tiranës.

Ka punuar si financier, pedagog në shkolla bujqësore dhe pedagog në fakultetin e agronomisë të Institutit të Lartë Bujqësor të Tiranës.

Qysh nga viti 1982 është në pension.

Shënime për kapitullin “Bashkësitë izraelite në Shqipëri që nga kohët e lashta deri në prag të shekullit XVIII

1). – Apollodori, Biblioteca, III, 39, faqe 11.
2). – Scymni, Orbis Descriptio, v. 437.
3). – Straboni: Geografica, VII, 321.
4). – Shtipçeviç. Ilirët. Prishtinë 1980 faqe 46.
5). – Bonfante. Who were the Philistines? në “American Journal of Archaelogy, vol. 50 (1946) faqe 251 etl.
6). – Josephus Flavius “Histoires des Juifs”, shkruar me titull “Antiquités Judaiques, Paris 1600, Tome premier, Chapitre V faqe 477
7). – Gazeta “Israelitische vollentilalt fur di Shvarc 20.IV.1990.
8). – Selim Islami dhe Kristo Frashëri: Historia e Shqipërisë, vëllim i parë, Tiranë 1959, faqe 123.
9). – Engjëll Koliqi. Bisedë radiofonike e datës 20.8.1990 nga Radio Vatikani.
10). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botues Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi në vitin 1990. Kapitulli “History” faqe 3.
11). – Jakov Milaj: Raca Shqiptare. Botues Ismail Malosmani, Tiranë 1944.
12). – Alain Ducellier: La façade marittime de l’Albanie au moyen age: Durazzo et Valona du XI au XV siecle. Botuar në Thesaloniki nga Instituti i Studimeve Ballkanike në 1981, faqe 425.
13). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 282.
14). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
15). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
16). – Idem si më lart.
17). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 531.
18). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë” faqe 159.
19). – Selim Islami e Kristo Frashëri: vepër e cituar faqe 344.
20). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë”.
21). – Idem si më lart.
22). – S. Islami, K. Frashëri; vepër e cituar faqe 344.
23). – Gazeta Israelitische rohenbllat für di Shvaic date 20.IV.1990.
24). – Finnbert: Isreael.
25). – B. Tendler: Studim maket i bërë në vitin 1990.]
26). – Jakov Milaj, vepër e cituar.
27). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar: Zëri “Aleksandër Moisiu”.

Shënime për kapitullin IZRAELITËT NË SHQIPËRI NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE.

1). – Rae Dalven: The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi. Kapitulli “History” faqe 27.
2). – Profesor Fejzi Hoxha: “Njoftime historike mbi zhvillimin e mjekësisë në Shqipëri” Tiranë 1962.
3). – Profesor Fejzi Hoxha, vepër e cituar.
4). – Sipas dëshmisë së shkruar që Niqita Averbahu i dërgoi autorit më 25.7.1990.
5). – Sipas dëshmisë së Leks Thanit dhënë autorit në muajin Gusht 1990 dhe nga Anastas Dhimitri, veteran i luftës nga fshati Dhërmi i rrethit të Vlorës.
6). – Profesor Kadri Kërçiku: Zhvillimi i shëndetësisë në Shkodër gjatë shekujve XVIII-XIX. Tiranë 1962 faqe 240.
7). – Profesor Fejzi Hoxha: Vepër e cituar, faqe 184.
8). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
9). – Dëshmi e shkruar e Moisi Arditit dhënë autorit në letrën e tij të datës 5 gusht 1990.
10). – Nga dëshmia e sipërpërmendur e Moisi Arditit.
11). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
12). – “Izrail”, stihia qe ikones”. Botim në gjuhën greke i Drejtorisë së informatave të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Izraelit, faqe 36.
13). – Profesor Fejzi Hoxha. Njoftime historike mbi zhvillimin e shëndetësisë në Shqipëri”, Tiranë 1962, faqe 93.
14). – Shih “Izrail, stihia qe ikones, faqe 30.
15). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, shtypur në Greqi në 1990. “Hyrje”, faqe XI.
16). – Rae Dalven, vepër e cituar, hyrje, faqe XI.
17). – Marcus Xathan Adler. “The itinerary of Beniamin of Tudela”. (New York 1965).
18). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 18.
19). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 20.
20). – Rae Dalven, Kapitulli History faqe XI.
21). – Rae Dalven, f. 112.
22). – D. Salamanga, referuar nga Rae Dalven në veprën e cituar, faqe 106.
23). – Rae Dalven, vepër e cituar, faqe 155.
24). – Rae Dalven, po aty, f. 152
25). – Arben Puto: Nëpër analet e diplomacisë angleze, botim i dytë (i ripunuar). – Shtëpia Botuese “8 nëntori” Tiranë 1980, faqet 102-103 dhe 104.

Shënime për kapitullin IZRAELITËT NË SHQIPËRI GJATË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE.

1). – Të dhënat janë nxjerrë në gusht 1990 nga një përllogaritje e bërë për familjet izraelite të Shqipërisë dhe pjesëtarët e tyre më 7 Prill 1939.
2). – Fondi i Prefekturës së Durrësit. Akti 40/41 rez. datë 26.6.1943 Arkiva Qëndrore e Shtetit.
3). – Dëshmi e njëzëshme e izraelitëve që i kanë jetuar vetë ngjarjet.
4). – Broshura “The holocaust”, Botim i Institutit Yad Vashem, Jeruzalem faqe 21.-
5). – Dëshmi e Dr. Spiro Litos dhënë autorit në muajin Gusht 1990.
6). – Dëshmi e Nadire Bixhiut dhënë autorit në muajin Korrik 1990.
7). – Dëshmi e Vjera Matuseviç Milica dhe e Mikel Milicës dhënë autorit në muajin dhjetor 1990.
8). – Artikull i gazetës amerikane “Chicago Sun Times” datë 26.7.1990. Gazeta Zëri i Popullit 15 Shtator 1990.
9). – Ngjarje e jetuar nga vetë autori.
10). – Dëshmi e shkruar e Moisi Arditit, i vetmi anëtar i familjes Arditi që shpëtoi nga masakra e familjes së tij.
11). – Dëshmi e shkruar e ish partizanit të çetës së bregdetit Paskal Andoni nga fshati Vuno i rrethit të Vlorës.
12). – Dëshmi e veteranit Polikron Tamburit nga Përmeti dhënë autorit në qershor 1990.
13). – Letra e Isac Katalonit, burr’ i Fridës që shpëtoi në sajë të ndihmës së Isuf Panaritit. Letra është dërguar nga i përmenduri Ministrisë së Punëve të Jashtëme të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë më 15 Tetor 1990.
14). – Dëshmi e Berta Zenunit (Ruben) dhe e të shoqit Ismail Zenunit dhënë autorit në gusht 1990.
15). – Ngjarje e jetuar nga vetë autori.
16). – Dëshmi e Zhak Ilia Vitulit, pjesëtar i familjes Vituli nga Gjirokastra dhënë autorit në muajin Shtator 1990.
17). – Vendi i pushkatimit u vizitua nga autori në vitin 1946 me porosi të Bashkimit të Rinisë Antifashiste Shqiptare (B.R.A.SH.).
18). – Dëshmi e Ilia Ganiut, bir’ i Eliasafit.
19). – Dëshmi e Shyqyri Abdulla Myrtos dhe Josef Rafael Jakoelit dërguar Institutit Yad Vashem në Jeruzalem në Tetor 1990
20). – Dëshmi e Beqir Qoqes dhe e Avram Eliasaf Ganiut dhënë institucionit Yad Vashem në Tetor 1990.
21). – Dëshmi e protagonistëve të ngjarjes Rafael Nesim Levi, Moisi Nesim Levi dhe Nesim Eliasaf Gani.
22). – Dëshmi e antarve të bashkësisë izraelite të Vlorës dhe e Josef (Pepe) Levit i cili e ka jetuar ngjarjen personalisht.
23). – Dëshmi e Sado Qamil Xhyherit (Dajlanit) dhe e Avdyl Muhedin Haxhiut dërguar institucionit Yad Vashem në Jeruzalem në Tetor 1990
24). – Dëshmi e pjesëtarëve të bashkësisë izraelite të Vlorës të cilët e jetuan ngjarjen personalisht.
25). – Nga tregimet e dr. Ludovik Kalmarit bërë autorit.
26). – Dëshmi e përmendur e Shyqyri Myrtos dhe Josef Jakoelit.
27). – Ngjarje e jetuar personalisht nga autori.
28). – Dëshmi e Zhaneta Sollomonit, e bija e Haim Davidit dhënë autorit në muajin shtator 1990 e mbështetur nga Safet Dako që kanë jetuar ngjarjen personalisht.
29). – Dëshmi e Eftihia Gilbermanit, kunatë e Samuel Matathias dhënë autorit në korrik 1988.-

Izraelitët në Shqipëri – Pjesa e parë – BASHKËSITË IZRAELITE NË SHQIPËRI QË NGA KOHËT E LASHTA DERI NË PRAG TË SHEKULLIT XVIII Nga Josef Jakoel

Libri “IZRAELITËT NË SHQIPËRI” NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE Nga Josef Jakoel

Të posa diplumuarit e Shkollës Teknike Amerikane të Tiranës, në vitin 1926. Shumë prej tyre u burgosën, vdiqën në hetuesi apo u pushkatuan nga regjimi komunist. Në foto janë: Sami Ahmeti, Xheladin Baci, Hil Berisha, Stavro Bojaxhi, Pashko Brahimi, Hajdar Daka, Mark Dindi, Qemal Dobi, Dervish Duma, Vlash Dushniku, Fetah Fetiu, Beqir Haçi, Shaqir Kadia, Qazim Kastrati, Luigj Komaski, Rexh Meta, Hajredin Muhaxhiri, Islam Ndreu, Zef Qerraxhiu, Kostaq Stefa, Haiz Thanasi, Masar Toro, Zyhdi Isufi. (Nga dokumentat e Kastriot Dervishit)