Nga Carlos Hanimann (Teksti) dhe Maurice Haas (Fotografitë), 18.05.2023

Pionierja

Ylfete Fanaj ka ardhur në Zvicër nga Kosova që fëmijë. Së shpejti ajo po bashkëqeveris kantonin konservator të Lucernës. Historia e një alpinisteje.

Jam dakord me rregulloret për mbrojtjen e të dhënave.

“Sot treguam se ndryshimi është i mundur edhe në Lucernë. Sepse ndryshimi nuk ndalet: E ka emrin Ylfete Fanaj.

Kur Ylfete Fanaj u natyralizua në Sursee në moshën njëzetvjeçare, komisioni nuk e pyeti për emrat e lumenjve apo maleve, lokaleve të fshatit apo zakoneve vendase. Në vend të kësaj, anëtarët e komitetit pyetën: Ku e shihni rolin tuaj të ardhshëm në shoqërinë zvicerane?

Edhe sot e kësaj dite, Fanaj mendon se kjo është një pyetje e zgjuar. Jo pyetje përmes njohurive, por planeve. Që nuk shikon nga e kaluara, por nga e ardhmja. Asnjë mosbesim, vetëm kuriozitet.

Kështu mund t’i mirëpresin të gjithë: Çfarë keni ndërmend të bëni këtu?

Askush nuk e mendonte atëherë se Ylfete Fanaj do të bëhej këshilltare qeveritare njëzet vjet më vonë.

Në opozitë

Është ora njëmbëdhjetë e çerek, mëngjesi i së dielës, 14 maj 2023, Ylfete Fanaj bën disa hapa lart në një dhomë në qytetin e vjetër të Lucernës, vetëm disa qindra metra larg ndërtesës së qeverisë. Pothuajse një duzinë njerëzish tashmë janë duke pritur: këshilltarë kantonalë, sekretarë partie, këshilltarë. Ju jeni të relaksuar. Ju jeni të sigurt. Por të gjithë e dinë se sot ka shumë në lojë. Shumë shumë.

Për tetë vjet, Lucerna u qeveris nga zotërinj thjesht borgjezë, dhe të gjithë meshkuj. Social Demokratët humbën vendin e tyre në qeveri më 2015 dhe nuk u kthyen.

“Kjo e tronditi partinë”, thotë Helene Meyer-Jenni, ish-këshilltare kantonale e PS-së dhe shoqe e ngushtë e Fanajt. “Ylfete u prek drejtpërdrejt dhe e ndjeu shumë nga afër”.

Pas dekadash në qeverisje, PS papritur u gjend në opozitë. Në këtë kohë të vështirë Fanaj mori kryesinë e grupit parlamentar. Për katër vjet ajo udhëhoqi socialdemokratët në këshillin kantonal.

Më pas, më 2019 – vitin e grevës së madhe të grave – PS-ja vendosi një burrë si kandidat për të konkurruar me të mëparshmet. Ai nuk u zgjodh. Edhe katër vite opozitë.

Ylfete Fanaj tani duhet ta ndryshojë këtë. Por a do t’ia dilte ajo?

Një grua e majtë, një nënë e re, një grua me prejardhje emigrimi në këtë kanton shumë konservator?

Prej një viti, Fanaj dhe ekipi i saj kanë punuar drejt kësaj të diele, 14 maj 2023. Gjatë kësaj kohe ajo u ndesh me shumë dyshues. Njerëz që e nënvlerësuan Fanajn. Njerëz që menduan se nuk do t’ia dilnin kurrë. Njerëzit që thanë me dyer të mbyllura: Nga të gjithë njerëzit një me një emër të tillë?

Deklarata të tilla dikur i dhanë energji Fanajt. Por në një moment, thotë ajo, fjali të tilla nuk kishin rëndësi për të. Ajo pushoi së dëshiruari të kënaqej me arritjet e saj. Ajo ishte ajo.

“Kisha besim se mund ta bëja”, thotë ajo.

Në raundin e parë të votimit në fillim të prillit, Fanaj mori një rezultat shumë të mirë, por nuk ishte e sigurt. Qendra votoi pro Fanajt për votimin e dytë, një rekomandim i rëndësishëm që i bëri ata më të sigurt. Por një javë para zgjedhjeve, Fanaj tha gjithashtu: “Nëse nuk funksionon tani, mund ta harrojmë për tetë-dymbëdhjetë vitet e ardhshme”.

Rezultatet nga komunitetet e para mbërrijnë pak para orës 12 të mesditës. Fanaj dhe ekipi i saj shkojnë në Raedwulf, një bar uiski që duket si një degë banke. Këtë të diel, kur mbyllen pothuajse të gjitha baret në Lucernën katolike, duhet të shërbejë si një festë për socialdemokratët. Në tavolina janë gota, kikirikë dhe ullinj. Muzika rock del nga altoparlantët. Të ftuarit e paktë ende bëjnë selfie me kandidaten. Një ekran i bardhë celulari shkëlqen në dorën e presidentit të partisë David Roth. Çdo disa sekonda, gishti i tij i madh tërhiqet në skajin e sipërm dhe rifreskon faqen e rezultateve të zgjedhjeve. Është ora 12:03. Këmbanat e kishës po bien. Ylfete Fanaj drejton jakën dhe shtrëngon rripin.

“Sot treguam se ndryshimi është i mundur edhe në Lucernë. Sepse ndryshimi nuk ndalet: Ylfete Fanaj.

Dekada të ruajtjes së portës

Ylfete Fanaj shpesh herë i është dashur të ecë përpara në jetën e saj. Ajo ishte nxënësja e parë kosovare në shkollën e saj në Sursee, deputetja e parë kosovare e qytetit në Lucern, këshilltare kantonale, kryetare e këshillit kantonal dhe gruaja më e lartë e Lucernës. Dhe tani këshilltare qeveritar. Asnjëherë më parë një kosovare vendase në Zvicër nuk ka arritur poste kaq të larta politike.

Ka anëtarë të tjerë të qeverisë që mbartin brenda vetes lamtumirën dhe ardhjen. Maria Pappa, fëmijë i prindërve kalabrezë, kryeson qytetin e St. Gallenit. Këshilltari Shtetëror i Gjenevës Antonio Hodgers iku nga diktatura ushtarake argjentinase. Këshilltarja e shtetit të Vaud, Rebecca Ruiz është fëmijë i emigrantëve spanjollë.

Por Fanaj është pjesë e popullatës më të madhe emigrante në Zvicër, nëse mblidhen të gjithë emigrantët nga shtetet e ish-Jugosllavisë. Ajo përfaqëson një Zvicër të re që nuk është më aq e re , siç quhet: “Gastierët” e parë nga ish-Jugosllavia erdhën në Zvicër gjashtëdhjetë vjet më parë, vetë babai i Fanajt u shpërngul këtu dyzet vjet më parë. Në fund të fundit, askujt nuk do t’i shkonte ndërmend ta përshkruante tunelin e rrugës Gotthard pa punën e emigrantëve.

Merita Shabani, zv/kryeredaktore e “Baba News”, mendon se është tipike e këtij vendi që Fanaj është ende pioniere. “Zvicra ka dekada të tëra duke bërë ruajtje të portave. Disa arrijnë deri në majë. Por jo falë këtij sistemi, por pavarësisht nga ai”.

Nëntë muaj këtu, tre muaj atje

Ylfete Fanaj erdhi në Zvicër kur ishte nëntë vjeçe. Babai i saj u zhvendos në Zvicër menjëherë pasi ajo lindi për të punuar si punëtor sezonal. Ai punonte në një fabrikë birre nëntë muaj në vit dhe u kthehej në familjen e tij për tre muaj. Pas shtatë vjetësh, familja e tij u lejua ta ndiqte në Zvicër.

Ylfete dhe motra e saj më e madhe ishin tashmë në shkollë. Kështu ata qëndruan me gjyshen e tyre, në një fshat afër Prizrenit, në jug të Kosovës, i cili në atë kohë ishte ende pjesë e Jugosllavisë socialiste në kolaps.

Fanaj e ka kaluar fëmijërinë në fshat mes pemëve të kajsive, dardhave dhe arrave. Lufta ishte ndezur në Slloveni, Kroaci dhe Bosnje, ndërsa shqiptarët kërkonin pavarësinë në Kosovë. Dy vjet pasi nëna dhe më i vogli nga pesë fëmijët ishin shpërngulur në Zvicër, gjyshja kishte thënë mjaft. Ajo nuk donte më të ishte përgjegjëse për nipërit e saj. Ajo hipi në avion me Ylfeten dhe motrën e saj, shkarkoi fëmijët dhe u kthye.

Kështu përfundoi Ylfete Fanaj në Sursee në vitin 1991, një vend ku ajo nuk njihte dhe nuk kuptonte askënd dhe që tani e quan shtëpi.

Besim i kujdesshëm

Rezultatet nga shtatëmbëdhjetë famullitë e para po vijnë. Claudia Huser, konkurrentja direkte nga GLP, është përpara.

Fanaj merr frymë thellë, ngre vetullat dhe kafshon buzët. “Është si herën e kaluar,” thotë dikush. E thotë këtë në mënyrë inkurajuese. Në votimin e parë Fanaj mori rreth 10 mijë vota më shumë se kundërshtari jeshil-liberal. Por njerëzit janë nervozë. Më nervozë se sa e kishin imagjinuar veten.

Malters, thotë dikush. Hitzkirch një tjetër. Emmen, Ebikon, Sursee – emrat e komuniteteve thjesht fluturojnë nëpër raund. Sikur tingulli i tyre mund të zhdukte pasigurinë që po përhapet në këto momente.

Kalojnë disa minuta në të cilat Presidenti Roth vështron i magjepsur numrin e kongregacioneve të numëruara. Pastaj thotë: “Huser e shfrytëzon potencialin më pak se Ylfete”. Besimi i parë i kujdesshëm.

Pengesat strukturore

Fanaj ka qenë gjithmonë nxënëse e mirë, shkollën e mesme e ka ndjekur si fëmija i vetëm në familje. Me sa duket, ajo i tha një herë një gazetari, nëse mësuesja e saj do ta kishte dërguar në shkollë të mesme, ajo do të ishte zvicerane. Në vend të kësaj, ajo kërkoi një praktikë dhe shkroi 200 aplikime. Ajo mori 200 refuzime.

Pastaj drejtorët e një shkolle gjuhësore i ofruan asaj një praktikë si nëpunëse tregtare. Vetë gratë kishin histori emigrimi.

Fanaj ishte çiraku i parë i kompanisë. Isha si një vajzë për ta”, thotë Fanaj. “Më ndihmuan, por kërkuan edhe nota të mira nga unë. Më çuan në kinema, në teatër, në koncerte. Më treguan gjëra që nuk i dija”.

Tri femra të pavarura që bëjnë jetën e tyre – për të renë Ylfete Fanaj ato ishin një lloj modeli. “Në një moment kuptova se si grua nuk të jepet asgjë. Duhet ta kërkosh”.

Ndonëse ishte e dyta nga pesë vëllezërit e motrat, Ylfete Fanaj rrëshqiti herët në rolin e më të madhit dhe mori shumë përgjegjësi për më të vegjlit. Dhe gjithashtu për prindërit.

Kur Fanaj bëri praktikën, babai kaloi tre vjet duke studiuar për testin e kamionit. Ai fliste dialekt, por pak shkruante gjermanisht. Çdo mbrëmje studionte për provim, mësonte çdo gjë përmendësh. Nëse nuk kuptonte diçka, thërriste Ylfeten. Ajo duhej të përkthente. Pothuajse çdo mbrëmje. Në fund, ajo mund të kishte marrë provimin vetë.

“Unë kam qenë përgjegjës për dokumentet në shtëpi”, thotë Fanaj. Letra nga komuna, nga kantoni, taksat, gjithë ato gjëra burokratike. Ajo i ndihmoi vëllezërit e motrat e saj të gjenin një praktikë, ajo shkoi në bisedat e prindërve të vëllait më të vogël. Ishte e çuditshme ndonjëherë. “U futa në konflikte besnikërie. Sepse kam dëgjuar gjëra që nuk duhet t’u them prindërve të mi.”

Më vonë ajo ndërpreu lidhjet me shtëpinë e prindërve të saj pa u shkëputur plotësisht nga ajo. “Nuk doja të ofendoja prindërit e mi. Unë u thashë atyre: A doni një fëmijë që gënjen apo një të ndershëm? Kam diskutuar shumë me prindërit e mi. Pothuajse shumë ndonjëherë.”

Pas përfundimit të praktikës, Fanaj përfundoi diplomën profesionale, u formua si punonjës sociale në universitetin e Shkencave të Aplikuara dhe filloi të angazhohej politikisht. Ajo u zhvendos në Lucernë. Në vitin 2007, kur Fanaj ishte vetëm 25 vjeçe, ajo u zgjodh në parlamentin e qytetit të Lucernës për PS-në. Si kosovarja e parë e natyralizuar tashmë.

Mentaliteti borgjez është të bëni një përpjekje dhe do të arrini atje. Ky besim është gjithashtu i përhapur . Fanaj e sheh ndryshe. “Unë besoj se pengesat strukturore duhet të hiqen në mënyrë që të gjithë të mund të zhvillohen. Nëse nuk e bëni këtë, po humbisni talentin”.

Numrat e rinj

Është ora dymbëdhjetë e çerek në ditën e zgjedhjeve dhe presidenti i partisë Roth thotë: “Do të jetë mirë.” Duket sikur po inkurajon veten.

Në celularin e tij ndizen hekurat me votat e kandidatit. Klaudia Huser është ende përpara Ylfete Fanajt. Roth e rrudh fytyrën edhe më thellë se zakonisht.

12:23 p.m.: Rezultatet nga qyteti i Lucernës janë atje. Më herët se sa pritej. Fanaj tashmë është 6000 vota përpara kundërshtarit të saj. Shokët e parë në barin e uiskit murmuritin: Duhet ta bëjë këtë. Çdo pak minuta dikush i afrohet Fanajt dhe i mban një celular në fytyrë. Numrat e rinj. Koha për një sanduiç me djathë. Humori gradualisht përmirësohet.

Qeveria e re e Lucernës (nga e majta): Armin Hartmann (SVP), Reto Wyss (në mes), Fabian Peter (FDP), Michaela Tschuor  dhe Ylfete Fanaj (PS). Philipp Schmidli/Keystone

Përqafimet si përshëndetje tani janë më të gjata, më të ngrohta. Është pothuajse urim. Askush nuk guxon ta thotë ende. Por e qeshura bëhet më e madhe. Edhe me presidentin e partisë Roth.

Pastaj sekretari i partisë Sebastian Dissler vjen nga këndi. “Ia dolëm”, thotë ai. Ora 12.36, Dissler është i pari që guxon ta thotë hapur: këshilltarja e re qeveritare e kantonit të Lucernit quhet Ylfete Fanaj.

Integrim do të thotë pjesëmarrje

Fanaj u politizua në nofkat, kur SVP u ngrit për t’u bërë partia më e fortë dhe vendi zhvilloi debate të gjera integrimi – pothuajse gjithmonë pa zërin e popullsisë emigrante. “Secondos Plus” donte ta ndryshonte këtë, një lëvizje që u ngrit pas trazirave të 1 majit 2002 në Zyrih, për të cilat “Secondos” u fajësuan në atë kohë.

Ndër themeluesit ishin Ivica Petrushić, atëherë këshilltar rezident në Aarau, më vonë këshilltar në Aargau dhe Sibel Arslan, këshilltarja e sotme kombëtare nga Bazeli. Dhe shumë shpejt atyre iu bashkua Ylfete Fanaj.

“Ne donim sovranitet interpretimi,” thotë Petrushić. “Ne donim të pyeteshim dhe të flisnim vetë kur të vinte puna tek ne.

“Duam të ishim të dukshëm”, thotë Fanaj. “Deshëm të tregonim: Ne jemi këtu dhe jemi shumë”.

Fanaj dhe Petrushiç morën Presidencën në vitin 2007, Fanaj si President, Petrushiç si nënkryetar, një dyshe dinamike. Petrushiqi bëri bujë me deklarata provokuese, ndërsa Fanaj argumentoi dhe mbajti lëvizjen bashkë. Keni dashur të keni një fjalë dhe të merrni pjesë. Integrimi nënkuptonte pjesëmarrje. Kjo u shkaktoi edhe disa telashe, për shembull kur shpallën “fundin e integrimit” pasi pranuan nismën e dëbimit të SVP-së ose kërkuan një flamur të ri kombëtar për Zvicrën.

Me sa duket, kjo herë e bëri atë paksa elastike ndaj armiqësive. Mbi të gjitha, megjithatë, kjo periudhë formoi imazhin e saj politik për veten: nuk ishte diçka e veçantë, por normale, historia e saj e emigrimit është një çështje e qartë. Fanaj këmbëngul për këtë edhe sot e kësaj dite kur dikush e pyet për këtë në pyetjen e dytë.

Tema u harrua për një kohë. Pas pesëmbëdhjetë vjetësh në politikë dhe dymbëdhjetë vjetësh në parlamentin kantonal, u duk sikur biografia e Fanajt nuk luante më asnjë rol në jetën e përditshme. Kur ajo u bë gruaja më e lartë e Lucernës, tema u ndez përsëri. Kudo ishte sërish kosovarja e parë.

Natyrisht, thotë Fanaj, sigurisht që është ndikuar nga emigrimi. Por ndonjëherë ajo pyet veten pse kjo është një temë e vazhdueshme, veçanërisht në media. “Ka qenë normale në këtë vend për një kohë të gjatë.”

Por për sa i përket përfaqësimit, operacionet politike të shoqërisë mbeten shumë prapa. Në rastin më të mirë, gazetaria është po aq e bardhë sa politika. E veçanta e zgjedhjes së Ylfete Fanajt në këshillin drejtues është më pak se një kosovare vendase ka kaluar në qeverinë e Lucernës, por se ajo është e para.

Fanaj nuk dëshiron ta vërë në plan të parë historinë e saj, edhe për kuptimin që ka për shumë njerëz në këtë vend rruga e tyre drejt majës. Këshilltarja Kombëtare dhe shoqëruesja Sibel Arslan thotë: “Është dhuratë që ajo u zgjodh. Sepse në Zvicër ende mungon kjo: modele të roleve.”

Një të martë në fund të qershorit 2020, kur Zvicra sapo kishte kaluar bllokimin e parë të pandemisë së koronës, Fanaj u zgjodh Presidente e Këshillit të Kantonit dhe mori detyrën si banorja më e lartë i Lucernës. Mbi 11,000 njerëz ndoqën transmetimin e inaugurimit, më shumë se pothuajse të gjitha videot e tjera në kantonin e Lucernit. Edhe kur qeveria e Lucernës i bëri thirrje popullatës që të hiqte dorë nga karnavalet për shkak të pandemisë së koronës, vetëm gjysma e njerëzve e ndoqën.

Pas emërimit zyrtar të Fanajt, tonet e buta të pianos të “Moj e bukura More” jehojnë në sallën e ekspozitave të Lucernës, një nga këngët më të vjetra dhe më të njohura shqiptare. Fanaj u ul në mes të sallës, kamerat ishin stërvitur mbi të, pranë nënës dhe babait të saj, të cilët u larguan dekada më parë për të siguruar bukën e gojës në Zvicër. Një këngëtare ka kënduar këngën melankolike në shqip. Dukej si mbërritje.

Ndryshimi është i mundur

Pak pas orës 13:00, Roth dhe Fanaj mbajnë fjalime të shkurtra fitoreje. Fillon të bjerë shi. Nën një ombrellë bardheblu, me një buqetë në dorë, një burrë e djalë në krah dhe me flamuj duke valëvitur pas tyre, Ylfete Fanaj dhe një grup prej mbase pesëdhjetë personash, tregohen guximtarë ndaj shiut për të shkuar në godinën e qeverisë.

Një stuhi e llambave të ndezura pasoi menjëherë. Dhe më pas Ylfete Fanaj zhduket në turmën e urimeve, përqafimeve, mikrofonave.

Ajo jep intervistë pas interviste. “Jam shumë e prekur”, thotë ajo. “Ne kurrë nuk kemi pasur një qeveri kaq të larmishme,” thotë ajo. “Po aq të ndryshme sa njerëzit e Lucernës,” thotë ajo.

Është shumë e rëndësishme për të: Një Ylfete Fanaj në qeveri – ky nuk është një rast i veçantë, por një pasqyrim i shoqërisë. Pas tetë vitesh qeverisje mashkullore, më në fund dy gra përfaqësohen sërish. Asnjëra nuk ka lindur në Zvicër, Michaela Tschuor erdhi në Zvicër nga Gjermania kur ishte trembëdhjetë vjeç.

Më vonë, kur PS feston në lokalin e uiskit, Ylfete Fanaj qëndron në një karrige të lëkundur, me një ombrellë mbi kokë dhe disa gjethe të lagura në dorë. Është ora 15:12 dhe Fanaj thotë: “Sot treguam se ndryshimi është i mundur edhe në Lucernë. Sepse ndryshimi nuk mund të ndalet”. Dhe pastaj ajo thotë, duke cituar ish-anëtarin e Këshillit të Shteteve, Paul Rechsteiner: “Nëse diçka ndryshon në Lucernë ose në St. Gallen, atëherë diçka ndryshon në të gjithë Zvicrën”.

Si një vizitë shtetërore

Kur Fanaj rrethohet, urohet, festohet dhe intervistohet në mes të godinës së qeverisë, familja e Ylfete Fanajt qëndron në një cep të sallës larg kamerave dhe mikrofonave. Nëna mban në krahë nipin e saj. Babai i ndjek me durim ngjarjet nga larg. Vëllezërit dhe motrat janë duke ecur. Ju dëshironi të përgëzoni, por Fanaj thjesht duhet të shtrëngonte shumë duar në të njëjtën kohë.

Duhen rreth gjysmë ore, më pas Ylfete Fanaj shkon në paradhomë të godinës së qeverisë. Njerëzit janë në radhë, dhjetëra po shtyjnë drejt daljes, duke dashur të takohen me Fanajn. E takojnë, i shtrëngojnë dorën. Si në një vizitë shtetërore, i sapozgjedhuri qëndron aty dhe merr urimet.

Tani më në fund edhe prindërit mund ta bëjnë këtë. Një përqafim i fortë, disa fjalë të ngrohta, së shpejti do të kalojnë. Babai bën një hap anash dhe fshin një lot nga sytë me duart e tij të rënda. Të njëjtën gjë bën edhe Fanaj. Pastaj ajo kthen shpinën, përballet përsëri me rrjedhën e njerëzve dhe zgjat dorën për t’u dorështrënguar përsëri./Përk.Elida Buçpapaj

https://www.republik.ch/2023/05/18/ylfete-fanaj-die-pionierin?utm_source=pocket-newtab-global-de-DE