KAPITULLI I

Kishte kaluar mesnata. Ndonëse fillimnëntori i vitit 1943, agu mëngjesor që po zbriste mbi Barin e përgjumur, nën qiellin e bruztë të të cilit po shuheshin yjet e mbramë, blatonte një ditë të mirakandshme.
Ashtu si çdo natë, banorët e këtij qyteti ende po flinin, shumëkush i kredhur në ëndrra, për të nisur një ditë të re, pa drojë, pa frikë, pa tmerr, se mos, kur të dilnin nëpër rrugë, nuk do të hasnin patrulla ushtarësh nazistë. Dhe kjo, sepse që në shtator forcat anglo-amerikane kishin çliruar qytetin e tyre dhe po luftonin me ngulm që të çlironin edhe Italinë e Veriut nga pushtuesit gjermanë.
Edhe në një fjetore të artilerisë amerikane, të vendosur në portin e Barit, ushtarët ende po flinin. Disa prej tyre prej tyre, duke parë ëndrra… Por kishte edhe nga ata që ishin zgjuar. Midis tyre, ishte edhe Kenti, i cili, i shtrirë në krevatin e tij, këqyrte pareshtur një foto dhe herë pas here vinte buzët në gaz. Në atë foto shfaqej një vajzë e nuritur, me flokë të drejtë dhe të gjatë, një pjesë e të cilëve i mbulonte ballin.
Xheji, ushtari që flinte në krevatin pranë tij, u kthye nga ana ku rrinte shtrirë Kenti, përpëliti sytë me habi, shikoi orën dhe i tha:
– Çfarë po vështron, Xheji? A nuk e di se ora është 2 e natës?
– Mbrëmë, mora letër nga e fejuara ime, Silva, – u përgjigj Xheji. – Në letër kishte futur dhe këtë foto.
Dhe i zgjati Kentit foton, që nisi ta vështronte me kërshëri.
– Qenka goxha vajzë, – ia bëri Kenti buzagaz. – Nuk më kishe folur më parë.
– Ja që erdhi rasti. Kur të mbarojë lufta, do të fejohem me të.
– Dua dhe unë një vajzë. Do të fejohem edhe unë sapo të mbarojë lufta.
– Po kur do të mbarojë kjo e mallkuar, Kent?
Tedi, një ushtar tjetër, që flinte në një shtrat aty afër, ngriti kokën dhe i qortoi:
– Flisni me zë më të ulët, se na zgjuat nga gjumi.
– Ke të drejtë, Ted, – iu përgjigj Kenti dhe duke u kthyer sërishmi nga Xheji, shtoi: – Do të mbarojë, Xheji, dhe ne do ta fitojmë, por fli, se e akoma është natë.
Xheji buzëqeshi dhe u kthye nga ana tjetër e shtratit me foton e së fejuarës në gjoks.
Por nuk ishte e thënë të flinin gjatë. Ashtu si një lukuni tmerrësisht e urtuar i afrohet një vathe, për të shqyer e ngrënë bagëtinë brenda saj, ashtu dhe mbi Barin e përgjumur u sulën egërsira. Por ato nuk suleshin nga poshtë, nuk ishin forca këmbësorie, sepse ato dita-ditës po tërhiqeshin dëshpërimisht më në veri të Italisë, të ndjekura nga forcat aleate.
Ato suleshin nga sipër, pikërisht nga ai qiell i bruztë, agu i të cilit blatonte një ditë të mirakandshme. Ato ishin një lukuni e stërmadhe bombarduesish gjermanë Junker Ju 88, që fluturonin mbi portin e Barit, jo për të soditur anijet luftarake aleate, që edhe ato flinin të përkundura lehtë-lehtë nga valët e detit, por me bombat e tyre, për t’i bërë copë e thërrime, për t’i zhbërë, ashtu si edhe zyrat, edhe fjetoret e ushtarëve që ende flinin, ashtu si edhe Kenti, Xheji, Tedi dhe artiljerë të tjerë amerikanë.
Por, kur dëgjuan uturimën e avionëve dhe shpërthimin e bombave të para, ata u ngritën vetëtimthi, u veshën dhe u turrën të dilnin jashtë, të shkonin kështu në pozicionet ku ishin topat, atje ku artiljerë të tjerë që vazhdonin të kryenin shërbimin e natës, kishin nisur të goditnin me predha mbi këto lukuni avionësh gjermanë.
Por kur po dilnin nga fjetorja, një bombë plasi në hyrjen e fjetores. Kenti dhe Tedi, që kishin arritur të dilnin jashtë saj kthyen kokën dhe panë plot llahtar disa shokë të tyre nën gërmadha. U sulën andej dhe sytë u zunë edhe Xhejin nën disa trarë betoni. Por ai nuk lëvizte, nuk rënkonte, ai dergjej i shtrirë, i mbuluar në gjak. Ai kishte vdekur.
Kenti nuk pati kohë, veçse t’i merrte nga gjoksi foton e së fejuarës, ta puthte në ballë dhe duke gëlltitur lotët, së bashku me Tedin dhe shokë të tjerë, të sulej në pozicionet ku ndodheshin topat e tyre.
Së bashku me ta, Kenti shtiu sa mundi mbi avionët dhe pa se shumë prej tyre goditeshin dhe me uturima të lemerishme shkëputeshin nga qielli dhe fundoseshin në det.
Por ndërkohë vazhdonin të shpërthenin bomba, jo vetëm mbi anijet, por kudo përgjatë portit, mbi ndërtesa, të përpira tashmë nga zjarri dhe flakët, mbi rrugë, mbi ngrehina, pallate banimi, të shndërruara në rrënoja, nga ku njerëz, burra, gra, fëmijë, suleshin ku të mundnin, që të gjenin strehë që të mbroheshin.
E gjitha kjo zgjati vetëm gjysmë ore…

x

Në orët e para të e mëngjesit atyre anëve vazhdonin të shkonin dhe të vinin makina të ndihmës së shpejtë dhe ushtarë me vigje, që bartnin të plagosurit, për t’i shpënë në infermierinë ushtarake të portit. Ndër ta ishin dhe Kenti me Tedin, që bartnin një ushtar, i cili rënkonte nga plagët që kishte marrë në trup dhe fytyrë.
– Mbahu, vëlla, – i tha Tedi i ngashëryer.
Vazhduan të ecnin shpejt drejt infermierisë.
– Sa shokë kemi humbur… – tha Kenti i ngashëryer.
– Midis tyre edhe Xhejin, aq të mirë dhe aq të dashur, – tha Tedi, duke vajosur kryet me dhembje.
Ndërkohë, përpara u doli një mjek, i veshur me mantelin e bardhë. Ndali dhe nguli vështrimin tek i plagosuri, që tashmë kishte humbur ndjenjat.
– Infermieria jonë është e mbushur plot me të plagosur, – tha pastaj. – Spitali i Barit është shkatërruar. Shumë të plagosur rëndë si ky që mbani në vig, do t’i nisim për në spitalin tonë në Katania. Do t’i njoftoj që tani.

x

Mëngjesi i po asaj dite në bazën ushtarake amerikane në Katania ishte krejtësisht i kundërt me mëngjeset e këndshme vjeshtore të këtij qyteti bregdetar të Sicilisë – i cingërisur, me qiell të murrëtyer, veshur me re nxirane, pas të cilave dukej se fshihej një kërcënim dredhak, me stuhi dhe shira të dendur, që mezi çpritnin të rrokulliseshin tinëzisht atyre anëve.
Të paktën këtë ndjesi pati shefi i kësaj baze, koloneli Kallager, një burrë me fytyrë thatime, ndërsa kishte hedhur vështrimin nga dritarja e zyrës së tij.
Më këmbë, përballë tij qëndronte piloti Çarls Traker, që i kishte kaluar të tridhjetat, shpatullan dhe me fytyrë që dukej si e gdhendur nga mollëzat e dala. Jo shumë larg tryezës së punës së Kallagerit ishte varur harta e Italisë.
– Kështu pra, Çarls, – zuri të fliste plot pezëm Kallageri, – gjendja e ushtarakëve tanë të plagosur pas sulmeve të befasishme ajrore të gjermanëve mbi Barin është tepër e rëndë.
Ai heshti një grimë dhe mbylli sytë.
– E pabesueshme, e llahtarshme, – rënkoi, – por brenda 30 minutash bombardimi të pareshtur janë vrarë me qindra e qindra njerëz, ushtarakë tanë dhe civilë të pafajshëm italianë. Është shkatërruar gjithashtu pjesa më e madhe e anijeve tona luftarake. Edhe porti i Barit ka pësuar dëme të mëdha.
– Vërtet e pabesueshme dhe e llahtarshme, zoti Kallager, – përsëdyti Çarls Trakeri i molisur. – Por si ndodhi?
– Me sa duket nga besimi i tepruar i Komandës së Forcave tona Ajrore. Kohët e fundit, njëri nga komandantët e saj deklaroi zyrtarisht se aviacioni gjerman ka perënduar. Ja dhe pasojat… Prandaj, së bashku me ekipin mjekësor, siç ta shpjegova më parë, do të fluturosh që tani atje. E përsëris: më vjen keq që nuk do të kesh pilot të dytë Xhon Elrixhin e sëmurë, me të cilin ke bërë sa e sa fluturime.
– Edhe mua më vjen keq nuk do të fluturojë sot me mua.
– Por edhe Aleks Dalglishin do ta kesh krahë të fortë.
– E vlerësoj, zoti kolonel.
– Do të kesh në bord edhe tre mjekë të sprovuar që sapo arritën urgjentisht nga baza jonë ushtarake në Bizerte të Tunizisë.
Çarls Trakeri pohoi me kokë.
– Ku janë vendosur të plagosurit, zoti kolonel? – pyeti pastaj.
– Ja, diku këtu në këtë zonë, – iu përgjigj Kallageri, duke treguar me dorë në hartën e varur në mur, – në infermierinë që ndodhet në katin e nëndheshëm të një godine pranë aeroportit. Me t’u ulur avioni juaj në aeroport, makinat me të plagosurit tanë do të jenë aty.
Pastaj, duke i zgjatur dorën tjetrit, shtoi:
– Kështu pra, Traker, ndonëse koha nuk premton aspak, nisuni sa më parë dhe ju priftë e mbara. Por mos u tregoni djemve dhe vajzave për kasaphanën e Barit.
– Patjetër, zoti Kallager, – tha Trakeri dhe, duke nderuar, u largua nga zyra e tij.

x

Çarls Trakeri as vetë nuk e kuptoi se përse Avioni 35, me të cilin do të fluturonte pas pak minutash, i shëmbëlleu më i miri midis avionëve të tjerë ushtarakë në aeroportin e Katanias. E pra, ai ishte si të gjithë avionët e tjerë në atë aeroport; po me atë ngjyrën e hirtë, po me ato ato helika, po me ata krahë, që do ta ngrinin lart, si të donte të shpërfillte retë ogurzeza që vazhdonin të ndrydheshin me njëra-tjetrën në qiell. Por shpejt e kuptoi se kjo ndjenjë i trajtësohej në vetvete, sepse ky ishte avioni i tij dhe i pilotit tjetër, shokut të tij, Xhon Elrixhit.
Ndërkohë, në bordin e tij po bëheshin gati të futeshin djem dhe vajza, mjeke dhe ndihmesmjeke, të veshura me pardesy dhe pantallona ushtarake, dhe që mbanin çanta në supe. E fundit kishte mbetur Violeta, vajza më tërheqëse midis tërë ndihmësmjekeve, me flokë si të ishin ngjyer me polenin e mimozave. Dhe pranë saj ishte Xhoni, riosh, sykaltër, rreth të tridhjetave. Të dy dukeshin të lektisur.
– Violetë, sa do të doja të isha si gjithnjë me Çarlsin në këtë ë fluturim, – tha i ngashëryer Xhoni. – Po ç’të bësh që u ftoha…
– Shërohu së pari, Xhon, pa plot fluturime të tjera na presin me Çarlsin, – i tha Violeta.
Xhoni e mbuloi me vështrim të mallëngjyer.
– Kaq shumë po të merrka malli për mua?! – vazhdoi ajo. – Ja, në mbrëmje përsëri do të jemi bashkë. Sa të marrim të plagosurit.
Xhoni heshti një grimë dhe sytë e tij të kaltër u mugëtuan.
– E di, e dashur, – psherëtiu – por zbritja në aeroportin e Barit është shumë e rrezikshme.
– E po… në kohë lufte jemi… – nënqeshi disi hidhur Violeta.
Duke iu afruar nga prapa, Çarlsi i vuri Xhonit duart mbi supe dhe me të qeshur, i tha:
– I dashur, mos ia qaj kaq shumë hallin Violetës, se për pak orë do të ta sjell si kokrra e mollës bashkë me të tjerët këtu në avion. Atëherë do të takoheni përsëri edhe më me zjarr.
Rikardoja, një djalosh i bëshëm, ezmer dhe me mustaqe të prera shkurt, që ishte nga të parët që po futej në bordin e avionit, u kthye nga ata dhe u tha:
– Po ndahuni, të shkretën me një puthje, se në mbrëmje, si Romeo me Xhulietën shkrumb do të bëheni me njëri-tjetrin!
Dhe Xhoni me Violetën ashtu bënë. Pastaj ajo, e fundmja, ngjiti shkallët arriti te dera dhe, duke u kthyer edhe një herë nga Xhoni, e përshëndeti me një të puthur tjetër me dorë dhe u fut në avion.

x

Kishte kaluar më shumë se gjysmë ore që Avioni C 35 po fluturonte drejt Barit nën qiellin që po sterrosej gjithnjë e më shumë, kur u dëgjuan bubullima, vërtet të largëta, por ndjellakeqe, që ndonëse të flashkëta arritën deri në kabinën e pilotimit ku ndodheshin Çarls Trakeri, piloti tjetër, Aleks Dalglishi dhe radisti Xhani Spaleti.
– Për fat të keq, Aleks, – tha Çarlsi, duke këqyrur aparaturat e avionit, – pellgu i detit Adriatik, duke përfshirë edhe Barin, tashmë është pushtuar nga erëra të forta dhe shira, me stuhi dhe vetëtima. Ja sinjali i parë, bubullimat…
– E kuptoj, – tha Aleks Dalglishi me keqardhje duke rrudhur ballin e tij të gjerë. – Kemi për të pasur armiq jo vetëm nazistët, por edhe kohën!
– Sidoqoftë, rëndësi ka t’u shmangemi nazistëve, tmerrësisht të rrezikshëm si në tokë, po aq dhe në qiell. Aq më tepër që pamja po vështirësohet gjithnjë dhe më shumë.
– Për fat të mirë, deri tani lidhja me Barin po shkon paq, – tha Xhani duke hequr kufjet nga veshët.

x

Mjekët dhe ndihmësmjekët djem dhe vajza, ishin ulur në të dy anët e avionit. Siç ndodh në raste udhëtimesh të gjata ose të shkurtra qofshin, pas një heshtjeje Rikardoja nisi të fliste:
– “Moj kasolle, ku na mblodhe” thotë një fjalë e urtë popullore, nuk di se nga cili vend.
Pastaj pasi vështroi të tërë në bordin e avionit, shtoi:
– Para se të niseshim me një mision kaq të vështirë dhe kaq të rëndësishëm për në Bari ne, mjekë dhe ndihmësmjekë, djem dhe vajza, të ardhur dy javë më parë vullnetarë në spitalin tonë ushtarak, dëgjuam se bashkë me ne në këtë dërgatë do të ishin edhe tre kolegë të porsambërritur në Katania nga baza jonë ushtarake në Bizerte të Tunizisë. Dhe ja që tani i kemi këtu midis nesh. Këta janë kirurgu i njohur Majk Davidson, dhe kolegët e tij, kirurgët e rinj Aaron Bergman dhe Raduan Ismail.
– Faleminderit për mikpritjen dhe prezantimin, – tha Davidsoni, një burrë i ri zezak, rreth të 35 vjetëve, më fytyrë të lëmuar, që dukej më i ri.
– Ju njoha shkurtimisht me ta, – tha Rikardoja, – por edhe ata nuk na njohin, ashtu si edhe ne nuk e njohim mirë njëri-tjetrin. Dhe nuk dihet se do ta njohim mirë.
– E drejtë, – tha Davidsoni, – sepse nesër, si dhe herë të tjera, do ta kemi të vështirë te takohemi shpesh. Dhe kjo, sepse çdo çast do të jemi të gatshëm që të fluturojmë në fronte të ndryshme të luftërave, që t’u rrimë mbi kokë ushtarëve tanë, në rast se ata plagosen në luftime, siç po ndodh bafasisht në Bari.
– Ashtu është, doktor Davidson, – tha një vajzë me flokë të dredhura që hijeshonin fytyrën e saj ëmbëlake. – Të ardhur vetëm pak ditë më parë këtu, unë Donika, me origjinë shqiptare, nga rrethinat e Bostonit, njoha disa mjekë dhe ndihmësmjekë, djem dhe vajza, Violetën nga Ilinoisi, Polin, nga Kentuki, Gertrudën / Amandën nga Pensilvania, Billin nga Florida.
Ajo mbeti një çast me shikim nga nga dy vajza të tjera vullnetare, që mbanin në dorë një gazetë.
– Kanë humbur në ndonjë bisedë tërheqëse, – buzëqeshi Violeta.
– Kërkoj ndjesë, Agnes / Ema dhe Margaret, – tha Rikardoja, – që po jua prish cazë muhabetin, – por, siç e shihni, ne po njihemi me njëri-tjetrin… Keni mbetur vetëm ju të dyja.
– Na falni, – zuri të fliste me drojë Margaretia, një vajzë e hajthme dhe buzë të kolme, – sepse e humbëm një çast, ngaqë Agnesi / Ema po më rrëfente se si në këtë gazetë amerikane nga këto të luftës (dhe ajo tregoi gazetën), shkruhej për një një aviator tonin, që ishte hedhur me parashutë nga aeroplani i tij, ngaqë e kishin goditur gjermanët. Për fat, kishte rënë diku në një zonë të humbur malore të Italisë.
– Këndej nga jugu? – pyeti Gertruda / Amanda, një vajzë topolake me fytyrë gjerushe.
Margaretia ngriti supet dhe ktheu kokën nga Agnesi / Ema, që t’i jepte ajo përgjigje.
– Jo, gazeta shkruan se avioni kishte kishte rënë diku poshtë Alpeve nga Italia e Veriut, – shpjegoi Agnesi / Ema. – Për fatin e tij, e kishin gjetur partizanët italianë, e kishin mbajtur në pëllëmbë të dorës dhe më pas e kishin ndihmuar të bashkohej me forcat tona.
Të tjerët përreth u bënë kureshtarë dhe kështu gazeta kaloi dorë më dorë.
– Histori tërheqëse! – tha pastaj Rikardoja. – Po na rrëfeni, pra, nga ju kemi, që t’ju njohin dhe kolegët tanë më të vjetër në spitalin e Katanias.
– Natyrisht, – tha Margaretia, – unë jam ndihmësmjeke nga Kalifornia.
– Kurse unë, mjeke nga Luiziana, – shtoi Agnesi / Ema, në fytyrën e së cilës binte në sy hunda me pak majë që ia bënte atë më të këndshme. – Më pëlqejnë ngjarje të tilla dhe një ditë, duke u njohur me të të tjera si kjo, do të nis t’i hedh një ditar.
– Të kam zili, – tha Rikardoja. – Nuk është çudi që ndonjë ditë të hedhësh në letër edhe historinë tonë, të atyre që nga të katër anët e Amerikës u bashkuan në Itali, për të ndihmuar të plagosurit tanë në luftë.
– Po dy pilotët, Çarlsin me Aleksin dhe radistin, Xhani, atje në kabinë, i harruat? – u hodh Violeta.
– Pse, edhe ata janë të kombësive të tjera? – pyeti Donika.
– Çarls Trakerisi, Donika, është nga rrethinat e Bostonit, Aleks Dalglishi nga një qytet në jug të Irlandës dhe Xhani Spaleti nga një fshat në Italinë e Jugut, – tha Agnesi / Ema.
– Mirë e the, – ndërhyri Donika, – ne jemi amerikanë dhe amerikane, por edhe me kombësi të tjera. Po veten tënde, Rikardo, nuk e numërove?
Rikardoja mbeti një çast, pastaj vuri buzën në gaz dhe duke fërkuar me dorë mustaqet e shkurtra, ia nisi:
– E bëra si Nastradin Hoxha, shakaxhi i madh nga Lindja e Mesme. Numëronte, por nga 100, i dilnin 99 gomarë dhe harronte se qëndronte hipur mbi gomarin e qindtë.
Në bord shpërthyen kukurizma.
– Jam nga Bilbao, qytet në bregdetin veriperëndimor të Spanjës, – shtoi pastaj.
– Po ku na na i gjen këto krahasime kaq të goditura, more Rikardo? – e pyeti Donika.
– As unë nuk e marr vesh, Donikë, – ia ktheu Rikardoja. – Më dalin, ashtu si pa e kuptuar nga mendja…
– Po edhe ti, Donika, vërtet nga Bostoni je, por me prindër të huaj? – pyeti sërishmi Violeta.
– Po, Violetë, ata janë nga Gjirokastra, qytet në jug të Shqipërisë, dhe u vendosën në këtë qytet më 1918, kur unë nuk kisha lindur.
– Ke qenë ndonjë herë në Shqipëri? – e pyeti këtë radhë Gertruda / Amanda.
– Jo, – iu përgjigj Donika me keqardhje. – Mund të kisha vajtur katër vjet të shkuara, pra më 1939, por atë vit Italia pushtoi Shqipërinë, pastaj plasi dhe kjo luftë e mallkuar, që ka përfshirë tërë botën dhe kështu nuk mundëm. Dhe të mendosh se ne po fluturojmë për në Bari, që nuk është veçse gjysmë ore larg me avion nga atdheu im.
Si të donte ta qetësonte, Rikardoja i tha:
– Mos u mërzit, Donikë, se ja, një vit, shumë-shumë dy, dhe Gjermania e Hitlerit do të ngrejë patkonjtë nga dielli dhe kështu ti dhe prindërit e tu do të shihni më së fundi Shqipërinë, si dhe unë Spanjën.
Por, me sa dukej, pyetjet drejtuar Donikës, nuk po mbaronin.
– Donikë… emër shqiptar është ky? – pyeti Agnesi / Ema.
– Po, Agnes / Ema, – iu përgjigj Donika. – Kështu quhej gruaja e Skënderbeut, prijësit të shqiptarëve në mesin e shekullit XV, që për një çerek shekulli nuk i la pushtuesit barbarë otomanë të vinin këmbë në tokën tonë dhe me prijës të tjerë të Ballkanit i ndali hordhitë e tyre të pushtonin edhe vise të tjera të Europës.
– Besoj se e flet shqipen? – e pyeti përsëri Agnesi / Ema.
– Për fat të keq, jo mirë, – iu përgjigj si me turp Donika.
Ndërkaq Rikardoja u kthye nga Davidsoni dhe të tjerët pranë tij dhe u tha:
– Si ju duket, a nuk e gjeta të arsyeshme që ne, duke u njohur me njëri-tjetrin, të njihemi edhe me ju?
– Ju falënderoj pa masë, – iu përgjigjej Davidsoni. – Vërtet, mënyrë shumë origjinale… Ja pra, veç atyre që thashë pak më parë, po shtoj se unë, Majk Davidsoni, siç e shihni, afro-amerikan, jam kirurg nga Nju-Jorku, kurse Aaron Bergmani dhe Raduan Ismaili, janë përkatësisht nga Misisipi dhe Tenesi. Me Bergmanin punojmë në një spital të Filadelfias, ku këto ditë erdhi të punojë edhe Ismaili. Dolëm edhe ne të tre vullnetarë, sapo morëm vesh ç’ngjau në luftimet me gjermanët në Bari dhe ja, për të njëjtin qëllim ndodhemi midis jush.
– Kështu që në pak minuta mundëm të njiheshim sado pak njëri-tjetrin, – tha Billi, duke fërkuar hundën pak të gjatë.
Ndonëse me vetulla të trasha dhe të zeza, i jepnin pamje disi të vrenjtur, dukej më i riu midis djemve dhe vajzave amerikane.
U dëgjuan bubullima dhe shkreptima.
– Këto paralajmërojnë stuhi, – tha Poli duke ngritur dorën lart, ndërsa një hije e mugët mbuloi fytyrën e tij kockane.
– Dhëntë Zoti, arrijmë sa më shpejt në Bari! – psherëtiu Gertruda / Amanda duke bërë kryqin.
– Fluturimi, nga sa na shpjegoi Çarlsi, komandanti i avionit, zgjat pak më shumë se një orë, – sikur i dha zemër Davisdoni.
– Por, por stuhia që po fillon, mund të na pengojë, – u ngrys Poli.
– Zoti na ndihmoftë, Pol, – ia ktheu Gertruda / Amanda, – që të jemi shpejt pranë vëllezërve tanë të plagosur dhe kështu t’i shpiem sa më parë në spitalin tonë.
Por Poli, thuajse i molisur, nuk bëzani dhe fytyra e tij kockane u zbeh.

x

Në kabinën e pilotimit kishte rënë heshtje. Pas pak Xhani hoqi kufjet nga veshët dhe fytyra e tij e imët u vranua:
– Çarls, më njoftojnë se koha në brigjet e Napolit dhe rrethinat e tij, që po arrijmë po keqësohet gjithnjë dhe më shumë, – i tha. – Andej sapo ka shpërthyer një stuhi e madhe.
– Uroj të mos e kemi të vështirë të ulemi në aeroport, – tha Çarlsi, pa e fshehur shqetësimin.
Mirëpo, pas fjalëve të tij të fundit u dëgjuan shkreptima aq të forta, sa avioni u duk sikur u lëkund.
Vazhduan kështu fluturimin…
– Nuk mjaftojnë këto, por edhe pamja po vështirësohet gjithnjë e më shumë, – tha pastaj Çarlsi dhe fytyra iu mrrol.
– Për fat të mirë, për 10 minuta jemi në aeroport, – tha Aleksi me zë këngëzues, si t’u jepte zemër Çalsit dhe Xhanit.
– Po, po, e shoh, – tha Çarlsi.
Dhe si të kishte një parandjenjë të keqe, përmes shkreptimave u dëgjuan të shtëna mitralozi.
Në çast në bordin e avionit shpërthyen britma të llahtarshme. Të tërë u tromaksën. Sidomos vajzat.
– Po këto të shtëna, nga vijnë? – pyeti pa e ditur se kë Gertruda / Amanda. – Se shkreptima nuk më duket se janë!
– Janë të shtëna mitralozi, – ia ktheu Margaretia.
– E nga e kupton ti, Margaret, se qenkan të shtëna mitralozi, – ia priti Gertruda / Amanda. – Ja, të pyesim këta djemtë. Hë mo, Bill, vërtet të shtëna mitralozi janë këto?
– Nuk marr vesh nga të shtënat, – iu përgjigj Billi, edhe ai i tronditur, – por më ngjan se të tilla janë.
– Ashtu është, – pohoi Rikardoja, këtë radhë i trishtuar, – të shtëna mitralozi janë.
– Mos ndoshta gjermanët po na na qëllojnë nga toka? – pyeti përsëri Gertruda / Amanda.
– Jo, nga ajri, – i shpjegoi Rikardoja duke u përpjekur tani të dukej i përmbajtur.
– Pra, nga mesershmidët e tyre të mallkuar?! – shtoi Violeta, duke mrrolur sytë.
– Për fat të keq, po, Violetë, – psherëtiu Poli.
U dëgjua zhurma e një shpërthimi jo shumë larg avionit që u lëkund.
Në bord shpërthyen sërishmi britmat e vajzave.
– Po kjo ç’qe? – pyeti Margaretia, duke kthyer kokën nga dritarja e vogël, ku nuk dallohej asgjë.
– Plasje predhe topi, – i shpjegoi Rikardoja.
– Pse nuk thua se qenkemi rrethuar nga vdekja, – u lebetit Gertruda / Amanda dhe duke ngritur duart lart shtoi: – O Zot, na shpëto!
Pastaj bëri kryqin kryqin dhe zuri të lutej me belbëzime. Të tjerët po aq të lebetitur, djem dhe vajza mbeten të lëmekur, pa ditur ç’të bënin.
– Allah Akbar… Allah Akbar… – nisi të mërmëriste Raduan Ismaili, dhe mjekra e dendur zuri fërgëllonte pas çdo fjale.
I ndrydhur në një heshtje të thellë, lutej në gjuhën hebraike dhe Aaron Bergmani. Nuk shqiptonte asnjë fjalë, por buzët e holla dhe sytë e vegjël që i picërronin herë pas here, dëshmonin se edhe ai përjetonte çaste angështie.
Në atë pështjellim që pllakosi aq papritur në bord, si të sillte ajër në një mjedis të asfiksuar, u dëgjua zëri i Majk Davidsonit:
– Të ruajmë qetësinë…
Fjalë të zakonshme në një gjendje aq të pazakonshme, por që i bënë të tërë në bord të shkundeshin nga ngërçi i ankthshëm që i kishte mbërthyer, sepse ishin fjalë zemërdhënëse.
Ndërkohë, u dëgjuan të shtëna të tjera mitralozi që vinin nga poshtë avionit.
– Po këto goditje, ç’janë? – pyeti Gertruda / Amanda duke ngrysur vetullat.
– Si goditje predhash të mesershmidëve m’u dukën, – iu përgjigj Billi, i zbehur në fytyrë.
– Të zinjtë ne, – sa nuk klithi Getruda / Amanda, – dhe paskan goditur avionin!
– Si nuk na u ndanë këta të mallkuar, – shkrofëtiu Poli edhe më i zbehur.
Goditjet u dëgjuan edhe në kabinën e pilotimit.
– Më duket se këto goditje vinë nga poshtë, – tha Xhani.
Çarlsi shtypi disa herë një buton në aparaturat prapa timonit dhe pohoi me kokë.
– Mos kanë goditur rrotat e avionit? – pyeti Xhani me zë të firuar.
Çarlsi përsëri pohoi me kokë.
– Nuk hapen? – pyeti sërishmi Xhani, këtë radhë duke zgropullitur sytë.
Çarlsi heshti një çast dhe pastaj, pa iu përgjigjur pyetjes së Xhanit, tha:
– Do të përpiqem ta ul avionin pa rrota.
– Si është e mundur, kur në mes këtyre maleve të thepisura, nuk po gjejmë një pëllëmbë tokë për t’u ulur… Ç’na gjeti!
Pasi e mbuloi Xhanin me një shikim vëngërosh, Aleksi i foli tërë mllef:
– Mblidhe veten. Kur ti, pjesëtar i ekuipazhit, me goxha përvojë e lëshon veten kështu, ç’duhet të bëjnë ato vajza dhe djem të rinj në bord?
– Aleksi ka të drejtë, Xhani, – ndërhyri Çarlsi me qetësi. – Do të përpiqemi të gjejmë atë rrip toke dhe ta ulim avionin edhe pa rrota… Por më parë t’u shpëtojmë predhave të mesershmidëve.
Pas këtyre fjalëve mori mikrofonin në dorë dhe nisi të thoshte:
– Vini re, vini re, po sulmohemi jo vetëm nga koha shumë e keqe, por nga mesershmidët gjermanë nga qielli, dhe nga topa kundërajrorë të tyre nga toka. Ndaj, për t’iu shmangur goditjeve të tyre, unë, Çarls Trakeri, komandanti i avionit dhe kolegu im, piloti i parë, Aleks Dalglishi, vendosëm të ngjitemi në lartësi më të mëdha. Kështu do t’u shmangemi sulmeve të armikut.
Nëse deri ato çaste djemtë dhe vajzat në bord sikur po përmendeshin nga një zalisje vagullore që të befason, fjalët e Çarlsit ia behën si rryma ajri në një mjedis mbytës.
– Thua vërtet se kështu do t’u shmangemi atyre mesershmidëve të mallkuarve? – pyeti Gertruda / Amanda si e trallisur.
– Po na vjen në ndihmë koha, – shpjegoi Rikardoja që tani dukej gjallnik burrë. – E kemi edhe shemër, se po na godet, ja, me këtë stuhi plot bubullima e shkreptima vetëtimash, por, me shirat dhe retë e dendura që na mbështjellin dhe na fshehin nga avionët nazistë, e kemi edhe jarane. Sa për kundërajrorët? He-he… kur isha I vogël, i gjuaja zogjtë me gurë nga afër dhe, edhe i qëlloja, se i prapët kam qenë, po, kur ngriheshin lart, aha, gurët e mi u merrnin atyre të keqen… Ja kështu po ndodh tani edhe me kundërajrorët e Hitlerit.
– Po në Bari, kur do të arrijmë? – vëngëroi Gertruda / Amanda sytë plot frikë.
– Eh, moj Gertrudë / Amandë, së pari, t’i shmangemi rrezikut më të madh: armikut që e kemi kaq, pranë në ajër, – tha Poli duke përpëlitur qepallat.
Pas këtyre fjalëve nga ajo gjendje harlisëse që i kishte pushtuar të gjithë në bord, djem dhe vajza, u mpakën dhe u rrëkutën në vetvete, sido që Majk Davidsoni shqiptoi dhe një herë:
– Të ruajmë qetësinë.
Ndërkohë me duart mbi timonin e avionit e avionit, Çarli dukej shumë i tendosur. Nga larg dëgjoheshin gjithnjë shkreptima, vegimi dritësor i të cilave shfaqej dinakërisht përmes reve dhe i bëhej se ato shpërthenin në qelqet e e kabinës. Mesershmidët që e kishin sulmuar avionin, tashmë i kishin humbur sysh.
A do të ktheheshin përsëri?
Por një e papritur tjetër po shfaqej po aq kanosëse, ndaj Çarlsi dhe Aleksi herë pas here kthenin kokën nga Xhani, që me kufje në veshë vazhdonte të shqiptonte:
– Po përsëris edhe një herë: Jemi avioni C 35… A më dëgjoni? Jemi Avioni C 35…
Sytë e Çarlsit dhe të Aleksit këtë herë u ngulitën tani plot shqetësim tek ai.
– Ju lutem përsëri, a më dëgjoni, a më dëgjoni? – zuri të fliste me zë të përhumbur Xhani. – Jemi avioni ushtarak amerikan C 35, me destinacion aeroportin e Barit…
Atëherë hoqi përsëri kufjet dhe ktheu sytë vështrimzbrazur nga Çarlsi dhe Aleksi, që kuptuan se ç’i priste.

KAPITULLI II

Në zyrën e radiondërlidhjes së shtabit të bazës ajrore amerikane në Katania, veç radistit, ndodhej koloneli Kallager dhe piloti Xhon Elrixh.
– Zoti kolonel, sapo më njoftojnë nga Bari se lidhjet me radio me avionin C 35 janë ndërprerë, – tha radisti. – Ata u përpoqën disa herë të komunikonin me të, por më kot.
Fytyra thatime e kolonelit Kallager u zverdh.
– Avioni C 35 me ne nuk u lidh, as me Barin, – tha duke shikuar orën. – E po tani ai duhej të kishte arritur në aeroportin e atjeshëm.
– Ashtu vërtet, se fluturimi edhe në kushte të vështira, zgjat më pak se dy orë! – tha radisti.
– Ç’të ketë ndodhur? – pyeti Xhoni duke vështruar herë Kallagerin dhe herë radistin.
– Mos u shqetëso, – iu përgjigj radisti. – Nuk është hera e parë që kemi humbur lidhjet me radio, qoftë me tokën, qoftë dhe me me ajrin.
– Ti e di mirë, Xhon, se me Çarlsin ke bërë deri tani mbi 100 e ca fluturime, – tha Kallageri duke u përpjekur të buzëqeshte.
– Por neve kjo nuk na ka ndodhur kurrë! – sa nuk briti Xhoni dhe sytë e kaltër iu tallazitën.
– Po u ka ndodhur të tjerëve, – ndërhyri radisti. – Veç kësaj, ka mundësi që Aleksit t’i jetë prishur aparati radiomarrës.
– Po avioni edhe mund të jetë goditur nga kundërajrorët gjermanë ose mesershmidët e tyre, – tha i dëshpëruar Xhoni.
– Asgjë nuk dimë me saktësi, Xhon, – tha Kallageri pas një heshtjeje të shkurtër. – Dhe mos harro se Çarlsi është po aq i zoti sa ti dhe se ju keni manovruar me shumë siguri në raste sulmesh të tilla.
– Ashtu besoj edhe unë, zoti Kallager, – psherëtiu Xhoni.
– Sidoqoftë, – tha Kallageri, – po urdhëroj që një avion tjetër të niset për në Bari. Të plagosurit duhet të jenë sa më parë në spitalin tonë.
Dhe u drejtua nga telefoni.

x

Xhani rënkoi dhe fytyra imcake iu irnos.
– Mund të them se tani kemi humbur çdo rast për t’u lidhur me Barin dhe Katanian, – tha çehrengrysur.
U dëgjuan përsëri të shtëna mitralozash dhe përmes xhamave të kabinës nga larg dy pilotët dalluan avionë gjermanë.
– Shpejt, të ngjitemi edhe edhe më lart, – i tha Çarlsi Aleksit.
Por kur sytë rrëshqitën tek aparaturat, mezi mundi të përmbante një klithmë.
– Për fat të keq, karburant kemi vetëm për 30 minuta…
Sidoqoftë, ngriti timonin. Avioni zuri të merrte edhe më lart në qiell. Humbellat e erërave aty trajtësoheshin dhe po aty birrnin çdo formë, për t’u ritrajtësuar në hapësirat e pamasa qiellore.
Kur breshëritë e mitralozave u rralluan dhe u vdorën, Gertruda / Amanda, duke bërë kryqin me duar, tha:
– Lavdi Zotit, që këta të nëmur mitraloza nuk do të dëgjohen më!
– Lavdi Çarlsit dhe Aleksit, thuaj, Gertrudë / Amandë, – u hodh Rikardoja, – se ata e ngritën avionin tonë lart, aq sa sa iu shmangëm predhave të topave nga toka dhe të mitralozave të atyre mesershmidëve të lemerishëm gjermanë nga ajri. Tani them se po shpëtojmë…
– Vërtet, ju lumtë atyre të dyve, Rikardo, – tha e galduar Gertruda / Amanda duke përplasur shuplakat.
– Ju lumtë! – u dëgjuan zëra të tjerë.
Pastaj Rikadoja u kthye nga Aaron Bergmani:
– Doktor Bergmani, qëparë, kur vazhdonin të dëgjoheshin krismat e topave dhe të mitralozave, ndryshe nga Gertruda / Amanda, e cila bënte kryq dhe doktor Ismaili që bërbëliste nën zë “Allah Akbar, Allah Akbar!”, nuk e mora vesh, se ç’po mërmëritje me vete.
– Edhe unë lutesha, – iu përgjigj Bergmani.
– Po në ç’fe?
– Në fenë hebraike.
– Nuk e kisha ditur, po ju të tjerët? – pyeti Rikardoja.
– Unë po, sepse kam një shok që është hebre, – iu përgjigj Poli.
– Pra, edhe në Misisipi nga je ti, ka hebrenj? – pyeti me naivitet Rikardoja Bergmanin.
– Hebrenjtë janë të përhapur në tërë botën, – shpjegoi Violeta.
– Ashtu është, – pohoi Ismaili, – sepse dhe kur isha i vogël, familja ime ka jetuar në një mëhallë hebrenjsh në Bejrut.
– Dhe pa u grindur? – pyeti Billi.
– Në Liban ka shumë besime fetare, – tha Ismaili, – por kryesorët janë myslimanë, katolikë ortodoksë dhe hebrenj, me disa përjashtime, bashkëjetojnë paqësisht.
Për disa çaste në bord ra qetësi.
– Jemi ende në fillim të nëntorit, po këtu në avion ka nisur të bëjë ftohtë. Apo kështu më duket mua? – pyeti Agnesi / Ema.
– Bën ftohtë, sepse jemi ngritur shumë lart, – i tha Majk Davidsoni duke buzëqeshur lehtë. – Dhe sa më lart të ngjitemi, aq më shumë të ftohtë do të bëjë.
Të pushtuar nga paniku nga befasitë që po ndodhnin, të tërë, si të ndienin se të ftohtit po bëhej edhe më i ndjeshëm në bordin e avionit, për t’u nxehur, zunë të fërkonin duart dhe të kruspulloseshin si të mundeshin nën pardesytë e tyre.
– Ku na e merrte mendja që do të degdiseshim në kupë të qiellit, ku po dridhemi si purteka?
– Si në Alaskë, – ofshani Billi.
– Thua edhe ne do të na mbulojë akulli këtu brenda? – briti e tromaksur Gertruda / Amanda.- Shpëtona, Zot!
Dhe bëri kryqin.
– Të lutem, Gertrudë / Amanda, mblidhe veten, – u përpoq ta qetësonte Donika.
– Po ku jemi? – pyeti befas Poli i trembur, duke këqyrur orën. – Se u bënë gati pesë orë që po vërtitemi nëpër qiell si kali në lëmë!
– Të pyesim Çarlsin dhe Aleksin, – nëpërdhëmbi Gertruda / Amanda dhe u bë gati të ngrihej më këmbë.
– Jo, Gertrudë / Amandë, t’i lemë ata në punë të tyre, – e ndali Margaretia, – se po ta dinin, do ta na kishin lajmëruar me mikrofon se nga po fluturojmë. Siç tha dhe Rikardi, rëndësi ka që na shpëtuan nga sulmet e gjermanëve…
Ra përsëri heshtje.
– Mos ndoshta jemi në Italinë e Veriut? – pyeti pastaj Agnesi / Ema.
– Pas më shumë se pesë orësh fluturimi, siç tha dhe Donika, – ia a priti Rikardoja, – duhej të ishim duke bërë shëtitje në… Polin e Veriut e tëhu?!
Në çast shpërtheu një gazmori zhurmëmadhe.
– Ndaj dhe po na hyjnë edhe më shumë të dridhurat, – tha Violeta.
– Por ta dini mirë se nuk kemi për të ngrirë, – sikur deshi t’u jepte asaj dhe të gjithëve zemër Rikardoja. – Tani besoj se Çarlsi me Aleksin po e ngrenë avionin nëpër qiell, që të gjejnë se ku ta ulin.
– Diku jo shumë larg Barit? – pyeti Gertruda / Amanda.
– Harroje Barin, Gertrudë / Amandë, – iu përgjigj Margaretia me keqardhje dhe kafshoi buzët e kolme. – Andej nuk do të mund të ulemi kurrë.
– Nuk e pe si na pritën gjermanët? – tha Rikardoja. – Me buqeta predhash dhe topi dhe plumba mitralozash. Me siguri do të ulemi në ndonjë vend tjetër.
– Se mos edhe atje do të na dhurojnë breshëri topash nga toka dhe mitralozash nga qielli? – tundi kokën e hutuar Gertruda / Amanda.
– Shpresojmë diku në tokë, pa këto rreziqe mbi kokë, – tha Poli me një fije zëri.
– Po ku? – ngërtheu këtë radhë vetullat Gertruda / Amanda.
– Nuk e di, – iu përgjigj Billi.
– O Perëndi e madhe, – ia bëri Gertruda / Amanda, – veç jo në një vend ku ka gjermanë!
– Ashtu shpresojmë, – tha Donika.
– Po me të plagosurit që duhej t’i merrnim në Bari, ç’do të bëhet? – pyeti me keqardhje Violeta, duke ngritur një tufë flokësh të verdhë që i kishin rënë mbi ballë.
– Besoj se në Bari do të dërgohet një avion tjetër, – tha Majk Davidsoni.
– Kështu u veprua pardje në një rast si ky yni, – shtoi Margaretia.- Por atëherë një avion fluturoi për të marrë të plagosur në Brindizi.
– O Zot, mbroji dhe shpëtoji ata bij nënash! – rënkoi Gertruda / Amanda dhe bëri përsëri kryqin.
– Më e mira do të bëhet, Gertrudë / Amandë, – tha Agnesi / Ema.
Kur të ata ranë përsëri në heshtje duke menduar për hallin e të plagosurve dhe të tyrin, nga fortafolësi u dëgjua zëri i Çarlsit:
– Vini re, vini re, jemi në kërkim të një terreni të përshtatshëm për ulje. Por nuk dimë se ku ndodhemi, sepse lidhja radiofonike me tokën vazhdon të jetë e ndërprerë.
Ashtu si një flakërim i furishëm përhapet papritur në një dhomë të errët, ashtu edhe fytyrat e të tërë atyre djemve dhe vajzave në bordin e avionit u flakëryen, ndonëse në to shprehej dhe njëfarë ndrojtjeje.
– E sheh, Gertrudë / Amandë, më së fundi, pas më shumë se pesë orësh po zbresim në tokë, – tha Agnesi / Ema, sikur të shkarkonte nga supat një barrë të madhe.
– Mirë që po zbresim, por mos ndoshta gjermanët do të na presin me plumba pas kodrave dhe ferrave, për të na bërë pre të tyre? – bërbëliti Gertruda / Amanda dhe faqet e saj buçkane u mpakën.
– Durim dhe zemër, vëllezër dhe motra, – u ngrit e tha Rikardoja dhe, duke iu drejtuar Gertrudës / Amandës me qortim shtoi: – Edhe ti! Nuk do të zbresim në shkretëtirën e Saharasë, në Polin e Veriut jo e jo, as edhe në atë të Jugut.
– Po ku? – pyeti Agnesi / Ema.
– Besoj diku në Ballkan? – iu përgjigj Bergmani.
Të tërë reshtën së foluri thua se po përpiqeshin të gjenin se në cilin nga vendet e Ballkanit avioni më së fundi do të ulej.

x

Pas mësymjesh të stërhatashme, me gjithçka kishte pasur, me erëra të furishme, vetëtima, rrufe, rrebeshe shirash, stuhia po platitej. Tashmë Aleksi dhe Xhani nuk e kishin të vështirë që nga xhamat e kabinës së pilotimit të soditnin relievin e përthyer me vargmale të murrëtyera, kodra bleroshe, lumenj dhe përrenj që dredhonin midis tyre me një dritësim të argjendtë, të cilët shfaqeshin me ngadalë teposhtë, tashmë të çliruara nga mjegulla hiroshe, që po davaritej.
– Ja dhe stuhia që aq shumë na u kanos, është në grahmat e fundit, – zuri të thoshte Çarlsi, – ja dhe gjermanëve iu shmangëm, duke u ngjitur lart e më lart. Por kemi gjysmë ore që fluturojmë nëpër qiell dhe dhe asnjë fushë për të qenë nuk po na zë syri…
Atëherë nguliti sytë tek aparaturat dhe tha:
– E sheh, Aleks, se kemi gjithsej vetëm 5 minuta karburant?!
– Lavdi Zotit, që atje në bord askush nuk e ka zënë në gojë këtë mynxyrë që na pret, – tha Aleksi, po aq trishtueshëm.
– Do të kenë harruar, – tha Xhani që po dëgjonte edhe ai i brengosur.
– Po sikur të uleshim, ja në këtë fushën këtu? – tha Aleksi dhe tregoi me dorë një fushë disi të gjatë.
– Po të ishin vetëm ne të tre, Xhani, edhe do të përpiqesha të ulesha, – tha me zë të dridhur Çarlsi, – por kemi në bord djem dhe vajza, të tërë mjekë dhe ndihmësmjekë vullnetarë, të cilëve mund t’u rrezikohej jeta.
Aleksi nuk foli. Avioni vazhdoi të endej nëpër qiellin ende të mbushur me re, si dëshmitar i fundit i një beteje qiellore.
Çarlsi përfytyronte ato çaste se si fytyrat e heshtura të atyre në në bord, do të kishin nisur të shfaqnin shenja të një brengosjeje të mynxyrshme, ashtu si në ato çaste kur avioni po sulmohej nga mesershmidët dhe topat gjermanë. Dhe nuk gabonte.
– Kemi lënë pas detin Adriatik, po nuk jemi të sigurtë ku ndodhemi, – tha Aleksi.
– Besoj diku nëpër qiejt e Jugosllavisë, Shqipërisë ose Greqisë, – shtoi Çarlsi.
Kaluan disa çaste kur të tre u krodhën në një heshtje ogurzezë.
Befas Aleksi mbërtheu vështrimin në një rrip të gjatë toke.
– Pa shih, Çarls, – tha, – a nuk të duket ky vend i përshtatshëm për t’u ulur?
Fytyra si e gdhendur e Çarlsit u dritësua një grimë, por kur avioni bëri një ulje të lehtë, iu përgjigj me zë të fikur:
– Është disi i ngushtë, Aleks. Pastaj edhe toka qenka e ashpër dhe e mbuluar me gurë.
Ata vazhduan të fluturonin më tutje duke u rrotulluar po rreth atyre vargmaleve, rripave të tokave të pjerrëta të tjera, të tëra të mjegulluara, që aty u ndiznin shpresa, aty ua fiknin, ashtu si detarët në një anije që vetmon në oqean, në të cilën mirazhet u trajtësojnë jo larg tyre tokë, dhe më pas, tejpamje pa mbarim.
Pastaj të tre panë një rrip toke.
– Ja, më së fundi… Kjo është toka ku mund të ulemi, – tha Çarlsi duke vështruar herë Aleksin dhe herë Xhanin. – Dhe kjo toka e këtij rripi, deri tek ata drurët, duket e shkrifët.
– Lavdi Zotit, që na ndihmon për ulje të butë të avionit tonë, – tha Aleksi dhe sytë i përndritën. – Pas kaq përpjekjesh edhe mua kështu më duket. Aty qenka një liqen dhe pranë tij edhe një fshat.
– Veç Zoti na mbroftë, që në këtë tokë të mos ketë shkelur këmbë gjermani, – tha Xhani.
– Së pari, të arrijmë të ulemi, pa dëmtuar avionin dhe pa u dëmtuar vetë, – tha Çarlsi. – E shihni atë faqen shkëmbore në fund të rripit të tokës?
– Po, – tha Aleksi.
– Ju e kuptoni se duhet të frenojmë para se avioni të arrijë deri aty, – vazhdoi Çarlsi – por, siç e shihni, kemi vetëm një minutë karburant.
I çoroditur, ngaqë së bashku me Çarlsin nuk gjenin ku ta ulnin avionin, vetëm atëherë Aleksi u përmend se ç’mynxyrë mund t’i priste dhe balli i gjerë iu vrugua. Po ashtu dhe fytyra e imët e Xhanit.
– Veç kësaj, paçim fat që vërtet të mos zbresim në tokë të pushtuar nga armiku, – tha ai pastaj.
Ndonëse e parandiente këtë frikë, Çarli mori në dorë mikrofonin dhe njoftoi:
– Vini re, vini re, po bëjmë zbritje të detyruar në një vend që na duket i përshtatshëm. Shtrëngoni dhe më shumë rripat dhe, ju lutem, përmbani veten. Ulja e avionit nuk është e lehtë. Na priftë e mbara!
Të gjithë në bord i dëgjuan këto fjalë me frymën pezull.
Çarlsi u tendos. Si asnjëherë në jetën e tij e tij si pilot, nuk i kishte rastisur të bënte ulje të tillë. As edhe kur kishte bërë fluturime me Xhonin. Besimi pleksej me pasigurinë, shndërrohej në shpresë dhe shpresa në mister…
Sidoqoftë, të tërë, pa lëshuar asnjë mërmërimë, u kujdesën që të mbërthenin sa më fort rripat.
Avioni nisi të të ulet. Pjesa e poshtme e tij sa nuk preku sipërfaqen e tokës. Por Çarlsi shquan / shqoi se faqja e kodrës shkëmbore nuk është / ishte dhe aq larg, dhe se avioni rrezikonte të përplasej me të. Atëherë arriti ta ngrejë avionin sërishmi, pak përmbi kodër. As ai vetë nuk e dinte, disa metra, një metër, disa centimetra… Kjo nuk kishte më rëndësi. Rëndësi kishte që përplasja e llahtarshme është mënjanuar / të mënjanohej. Atëbotë, merr / mori frymë dhe fshiu bulëzat e djersës në fytyrën e stërmunduar.
– Duhet që avioni të arrijë të ulet, sapo të fillojë rripi i tokës, – i thotë Aleksi.
– Atë do të përpiqem te bëj, – shpjegon Çarlsi, – që të mënjanoj mundësinë edhe më të vogël, që të përplasemi me atë të nëmur faqe shkëmbore.
Ndërkohë aparaturat tregojnë se kanë mbetur edhe 10 sekonda karburant. Fytyrat e Çarlsit, e Aleksit dhe e Xhanit meken. Sidomos fytyra e ashpër e Çarlsit, mbuluar sërishmi me djersë. Shtrëngon nofullat, buzët, shtrëngon dhe timonin me shikimin përpara. Avioni pas një rrotullimi, fillon të ulet përsëri mbi rripin e tokës. Tashmë aparaturat tregojnë se karburanti ka mbarur. Motorët janë shuar, helikat bëjnë vërtitjet e mbrame.
Në bord asgjë nuk pipëtin. Të tërë duken të kallkanosur, më të heshtur se heshtja vetë.
– Përse kaq qetësi? – pyet Donika.
– Me sa duket motorët janë shuar, – përgjigjet Davidsoni.
– Mos ndoshta sepse nuk kanë më karburant? – pyet Margaretia me zë të përhumbur.
– E tmerrshme, vërtet të ketë mbaruar karburanti? – lebetitet Gertruda / Amanda. – O Zot, pse s’thua që tani po mbarokemi edhe ne?!
– Jo, moj Gertrudë / Amandë, që paske akoma / ende lepurin akoma në bark, – i gërmushet Rikardoja duke parë nga dritarja. – Avioni po ulet dhe rrotat e tij do të prekin tashmë tokën. Ja, prisni…
Rrotat? Ata nuk dinë se rrotat nuk mund të hapen kurrë…
Të gjithë në bord presin të shtangur dhe të gazmuar, të mekur dhe të lumturuar.
Kalojnë disa sekonda. Çarlsi, Aleksi dhe Xhani kanë mbetur të ngrirë. Avioni tashmë ka prekur tokën dhe dhe si qenie e lemerishme po zvarritet drejt faqes shkëmbore, nga e majta e të cilit ngrihet një lis shekullor, me degë dhe trung të trashë.
Çarlsi vëren që faqja shkëmbore para tij po zmadhohet. Dhe për pak pjesa e përparme e avionit ku ndodhet kabina mund të përplaset me të.
Dhe për pak…
Tani, ata në bord kur shohin ç’po ndodh, kalojnë nga gëzimi në tmerr, nga hareja në llahtari, nga parajsa në ferr.
Nisin të dëgjohen britma. Befas avioni zhvendoset nga e majta dhe krahu i tij përplaset në degët e lisit shekullor dhe pastaj në trungun e tij, dhe thyhet e këputet me rrapëllimë. Dhe ashtu si gjaku që rrjedh nga krahu i këputur i një njeriu, ashtu dhe ai pak karburant që gjithsesi, kishte mbetur në rezervuarin e vendosur në krahun e thyer të avionit, ashtu si në krahun tjetër, fillon të çurgojë teposhtë dhe të krijojë rrëke që përhapen me shpejtësi nëpër tokë.
Mjafton një shkëndijë e vockël, qoftë edhe e padukshme nga syri më i fortë dhe karburanti të shndërrohet në një flakëzë, që pastaj ndizet, përfshin furishëm rrëketë e tjera, që tani po formojnë pellgjthe dhe ato, të ndezura në flakë të panumërta do të përfshijnë dhe gëlltisin çdo gjymtyrë të avionit, pastaj atë vetë dhe në pak minuta, i ndezur i tëri në flakë, do të shpërthejë dhe e bashkë me të edhe ata që janë brenda në të do të digjen dhe do të bëhen shkrumb e hi.
Tani Brimat, të të shndërruara në klithma rrëqethëse, tashmë shtohen.
Atëherë Çarlsi rrëmben mikrofonin dhe urdhëron me zë që vëngon drithmërak:
– Ka rrezik zjarri, ndaj të tërë në bord të zbresin në tokë dhe të largohen sa më larg avionit. Së pari vajzat. Sa më shpejt!
Bordi i avionit mbështillet nga paniku. Nga dera shihen së pari vajzat, pastaj djemtë, që zbresin rrëmbimthi nga shkallët.
Por mbetet Billi. E ka mbërthyer ngërçi në pulpën e këmbës së djathtë dhe, duke dashur të dalë, humbet drejtpeshimin, koka i përplaset në ndenjësen e gjatë të bordit dhe humbet vetëdijen. Dhe ashtu mbetet.
Të fundit nga avioni, që po përpihet nga flakët, zbresin edhe Çarlsi me Aleksin dhe Xhanin.
– Kanë zbritur të gjithë? – pyet pastaj Çarlsi, kur të tërë janë tashmë larg avionit.
– Mungon Billi, – dëgjohet të thotë me makth Davidsoni dhe sulet nga shkallët e avionit. Pas tij edhe vetë Çarlsi.
Kërkojnë të vinë pas tij edhe djem të tjerë, por Çarlsi i urdhëron me dorë që të mbeten. Së bashku me Davidsonin ngjisin rrufeshëm shkallët, futen në bordin e avionit dhe të çakërdisur, midis flakësh, shohin Billin të rrëzuar, që nuk lëviz. Të dy e ngrenë, Çarlsi trupbëshëm e mban mbi shpatulla dhe i ndihmuar edhe nga Davidsoni, zbresin shkallët dhe bëjmë drejt një kodre të vogël, pas së cilës janë platitur shokët. Ashtu bëjnë edhe ata.
Pas pak, si bombë gjigante avioni shpërthen dhe në ajër dhe pjesë të tij, dyer, dritare, karreklla, vërtiten nëpër shtjellat e ajrit dhe nisin të bien përtokë dhe vazhdojnë të digjen ende.
Atëherë të tërë pas kodrës ngrenë kokën dhe shohin që aty ku kishte qenë avioni C 35 ka mbetur një grumbull i stërmadh hekurishtes, të cilat nga nxehtësia e madhe tashmë po përthyhen dhe po shkrihen.
Çarlsi përlotet. I afrohet Aleksi dhe Xhani. Dhe vërejnë se si shoku i tyre i kundron i ngashëryer, pastaj kundron andej nga avioni, që pak çaste më parë qëndronte si shpend stërgjigand prehistorik dhe duke përmbajtur një ndjenjë lektisjeje, shqipton tërë gulç:
– Sa fluturime kam bërë, Aleks, me ty dhe me Xhon Elrixhin në këto vite të luftës me këtë avion! – Fluturime të rrezikshme si ky që bëmë sot, në sa fronte të luftës, në vise të Afrikës së Veriut, Kretës, Italisë… Ja përse çdo gjymtyrë e tij që digjet më bëhet si të ishte edhe imja.
– Edhe mua kështu më bëhet, – thotë Aleksi duke kafshuar buzën e poshtme, që të përmbajë një thirravajë.
– Edhe mua, që u bashkova me ju këta muajt e fundit, – thotë Xhani dhe fytyra e tij imcake sikur u zvogëlohet edhe më shumë.

KAPITULLI III

Veç kur i shmangen njërit prej rreziqeve që i presin, njerëzit kujtohen se pas tij mund të kenë rreziqe të tjera. Kështu ndodhi edhe me djemtë dhe vajzat amerikane. Tanimë, në fytyrat e tyre shprehej frikë dhe kureshtje.
Para tyre ende në vorbullat e mjegullave kridheshin dhe shkridheshin misterioze vargmale zymtane, kreshta murrashe, kodra të dallgëzuara, aty-këtu ndonjë fushëtirë bleroshe, shkurrnaja të dendura dhe më pas drurë vetënakë.
Nuk kishin asnjë ndryshim nga relievi që kishin parë gjatë fluturimeve të bëra në Itali, përveç shtëpive vogla të një fshati, të ndryshme nga shtëpitë e fshatrave italiane që kishin parë.
Qëndruan me pistoleta në duar, të vetmet armë që kishin dhe pritën me ankth, sepse edhe sikur të sulmoheshin, nuk kishin si të mbroheshin, veçse të shtriheshin përtokë, pa ditur se nga do t’u vinte e keqja.
– Nëse këndej do të kishte gjermanë, – tha Çarlsi, – ata do të kishin shquar pa vështirësi avionin tonë dhe do të na kishin zënë pritë, ja, prapa këtyre shkurreve.
– Madje edhe për lëvizjen më të vogël ndaj tyre do të na kishin kositur me armët e tyre si kallëzat e grurit, – shtoi Aleksi.
– Ashtu është, – vazhdoi Çarlsi, – por më së pari, nuk dimë ku kemi rënë, se gjermanët kanë pushtuar edhe Greqinë, edhe Jugosllavinë.
– Mos harro, Çarls, se gjermanët kanë mbërritur edhe në Shqipëri, – ndërhyri Xhani. – Pas kapitullimit të Musolinit, vendin e ushtrive të tij po e zënë ushtritë e Hitlerit.
Çarlsi pohoi me kokë.
– Nuk dimë akoma / ende edhe nëse e kanë pushtuar tërësisht, – tha Aleksi.
– Atëherë, së pari të mësojmë, a kemi rënë në Shqipëri, a ndonjë vend tjetër, – tha Çarlsi, – se veç ca shtëpive të vogla dhe këtij liqeni, edhe ky i vogël, nuk shohim gjë tjetër.
Për çdo të papritur të tërë hetonin përreth.
– Po sikur të ulnim armët dhe të ngrinim një shami të bardhë? – u hodh Gertruda / Amanda që qëndronte pas shpinës së Rikardos.
– Ç’thua kështu, moj Gertudë / Amandë! – sa nuk iu hakërrye Rikardoja. – Dhe të bëheshim robër të hitlerianëve, nëse kanë pushtuar edhe këtë vend? Të përfundonim kështu në kampet e tyre të përqendrimit dhe të bëheshim pluhur nëpër krematoriume?
– Po sikur këtyre anëve të mos kenë shkelur ende gjermanët? – bëri pyetjen Billi, që tashmë e kishte marrë vetën duke ngritur vetullat e tij të trasha.
– Ashtu vërtet, – ia priti Bergmani. – Kujt t’ua ngrinim atëherë shaminë e bardhë?
– Ç’hata e zezë na gjet! – ofshani Poli, që ndonëse orvatej, nuk e përmbante veten.
Fytyra si e gdhendur e Çarlsit u vranua pas këtyre fjalëve.
– Ju lutem, sidomos juve, vajza, – ndërhyri Davidsoni. – Pak çaste më parë, falë zotësisë së komandantit Çarls, shpëtuam kokën. Tani jemi para disa të panjohurave, por ju lutem, edhe një herë, zemër dhe qetësi..
Qëndruan edhe pak çaste në pritje.
– Shoh së largu një xhami, – brofi Ismaili dhe fytyra e tij e e zeshkët u rrezit.
Të tërë sa nuk shqyen sytë për të parë se ku ishte kjo xhami.
– Pse nuk thua se paskemi rënë në Turqi, se në Ballkan është edhe ajo, – ia bëri / priti Gertruda / Amanda.
– Xhami ka edhe në Greqi, Jugosllavi, – shpjegoi Ismaili. – Po ka edhe në Shqipëri, se të gjitha kanë qenë vende të pushtuara prej shekujsh nga turqit.
Befas dëgjua troku i një kali. Mbi kalë ata shquan një burrë me mustaqe të varura deri poshtë buzëve. Kishte veshur një xhup të shkurtër dhe në kokë mbante një kapele, në të cilën shquhej një yll i kuq. Dhe ajo që a binte edhe më shumë në sy tek po afrohej, ishte çuditërisht se ai lëkundte miqësisht dorën në ajër. Pas tij, po me kalë, pasonte dhe një një tjetër. Edhe ai me kapele, po me yllin ylli i e kuq.
Të tërë kthyen kokën nga ai, aq me tepër qe, pa zbritur ende nga kali, nisi të fliste me zë të lartë anglisht:
– Ju lutem, mos qëlloni. Më quajnë Hasan Gida, komandant një çete partizanësh. Ky shoku me mua është Veseli, edhe ai partizan. Qetësohuni!
Dhe me të zbritur nga kali shtoi:
– Keni rënë në tokën shqiptare. Këndej nuk ka ende gjermanë. Pamë nga larg që avioni juaj ishte amerikan, pra i aleatëve tanë, që po ulej me shumë vështirësi. Ju mirëpresim, jeni miqtë tanë.
– Paskemi rënë në tokën shqiptare?! – briti Donika me habi dhe mallëngjim. – Në tokën ku kanë lindur prindërit e mi!
Dhe ishte ajo e para që u hodh dhe e rroku me përmallim Hasanin, i cili bëri të njëjtën gjë.
Ndërkohë, të tërë amerikanët rrethuan atë dhe Veselin dhe nisën t’i përqafonin.
– Jam kapiteni Çarls Traker, komandanti i këtij avioni, – tha Çarlsi, dhe duke thënë këto fjalë, i shtrëngoi dorën Hasanit.
– Po si ndodhi që ratë këtu? – e pyeti me kureshtje Hasani.
– Na u prish prish radiomarrësja dhe humbëm çdo lidhje me tokën, – iu përgjigj Çarlsi. – Pra, vërtet nuk paska ka gjermanë këtyre anëve?
– Ju siguroj që tani për tani, jo, zoti Çarls, – iu përgjigj duke buzëqeshur Hasani.
Tërë mjedisi aty u mbulua nga pasthirrmat e amerikanëve, djem dhe vajza.
Ata u çmeritën kur panë që jo vetëm nga shtëpitë, por edhe nga shkurret rreth e rrotull, u ngritën burra të armatosur, veshur me rroba, siç duket të asaj krahine, që ata nuk i njihnin, me brekushe dhe qeleshe në kokë.
– Mos u befasoni, – tha Hasani. – Janë fshatarë. Edhe ata e panë avionin tuaj të rrotullohej mbi fshat. Por nuk dinin nëse ishte mik, apo armik, se i pengonte mjegulla e dendur. Ndaj shtrëngojnë armë në duar.
– Ku jemi këtu? – e pyeti u Çarlsi.
– Në një fshat të krahinës së Belshit, – iu përgjigj Hasani. – Jo shumë larg prej këndej është Elbasani dhe më në veri, Tirana, kryeqyteti i Shqipërisë.
– Më habit anglishtja juaj! – i tha Çarlsi.
– Si dhe / shumë shqiptarë të tjerë, kam mbaruar shkollën teknike për agronomi, të ngritur vite më parë në Tiranë nga bashkatdhetari juaj, Harri Fullc.
– Qenkemi me fat! – tha Çarlsi duke iu drejtuar shokëve.
Përsëri mjedisi i atyshëm u mbulua nga mërmërima kënaqësie.
– Zoti Hasan, thatë që deri tani këtu nuk paskan ardhur gjermanë… Por mund të… të… vinë? – pyeti Gertruda / Amanda me zë të zvargur.
– Pas kapitullimit të Italisë para dy muajsh, ata po shtrihen në tërë Shqipërinë, – iu përgjigj Hasani. – Do t’ia behin edhe këtu, por do t’i presim me pushkë, se edhe ata pushtues janë.
– Po me ne ç’do të bëhet? – pyeti Poli.
Për një çast ra heshtje.
– Mos u nxito dhe ti, Pol, si Gertruda / Amanda, – e qortoi Çarlsi.
– Jo, shqetësimi i tyre, dhe ma merr mendja edhe i të tjerëve, është i natyrshëm. Nuk di ç’të them… Tani do të vemi në konakun tim dhe atje do ta pleqërojmë këtë çështje me kaq rëndësi.
– Nuk gjej fjalë t’ju falënderoj, zoti Hasan.
Pastaj duke iu drejtuar partizanit tjetër, Hasani i porositi:
– Vesel, merri kuajt, shpjeri nga plevica dhe njofto babanë se pas pak do të kemi mysafirë të shquar amerikanë.
Veseli pohoi me kokë dhe me të dy kuajt u largua.
– Veseli martohet sonte, – tha Hasani. – Do të bëjë dasmë. Dasmë në kohë lufte…
Duke thënë këto fjalë, ai u mrrol në fytyrë.
– Vërtet dasmë në kohë shumë të vështira, – tha Çarlsi.
– A dëshironi ta shihni këtë dasmë me këngë dhe valle popullore?
– Pse jo, – buzëqeshi Çarlsi.
– Atëherë në mbrëmje do të gjejmë kohë të shkojmë edhe në shtëpinë e tij.
– Do të jetë kënaqësia jonë.
Pastaj, duke i vënë krahun Çarlsit mbi shpatulla, Hasani i tha:
– Vemi tani në konakun tim. Sonte të tërë do të bujtni atje.
Para tyre u shfaq një shtëpi dykatëshe prej guri, me një vathë të madhe bagëtish në një krah.
– Duket shtëpi e mirë për një fshat, – tha Aleksi duke e soditur.
– Si në fshatrat e viseve të mia në Kalabri, që lashë i vogël, para se të mërgoja bashku me familjen në Amerikë, – tha Xhani.
– Është ndërtuar thuajse 100 vjet më parë, – shpjegoi Hasani. – Stërgjyshi hodhi një kat dhe bëri dhe bodrumet; gjyshi dhe babai ngritën katin e dytë dhe e zgjeruan. E kemi edhe bazë të luftës.
Ndërkohë, Çarlsi ktheu kokën andej nga ku ende shiheshin shtëllunga e tymit tymi, që ngriheshin nga mbeturinat e avionit, i cili vazhdonte të shkrumbohej dhe fytyra iu mbulua nga një hije e trishtë.
– E pamë edhe ne këndej në ç’rrethana u dogj, – tha Hasani, – dhe, fatmirësisht ju arritët të largoheshit nga ai në kohë. Besoj se ju vjen keq për të.
– Pak më parë këtë ia shpreha edhe shokëve të mi, – tha Çarlsi. – Por, gjithsesi, edhe po ta ulnim, pa qenë i dëmtuar, do ta digjnim vetë.
– Doemos, sepse, sikur ta shihnin gjermanët, që një ditë, dhe ndoshta shpejt, do të vinë edhe këndej, do të merrnin vesh se është avion amerikan dhe do të nisnin menjëherë t’ju vinin pas, për t’ju gjetur.
– Pikërisht ashtu. Ndaj, ju lutem që t’i porositni fshatarët të zhdukin që nesër në mëngjes edhe copërat më të vogla të avionit. Pjesë të rënda, si motorët, le t’i groposin diku aty dhe t’i mbulojnë sa më fort me dhe.
– Patjetër! Do t’i them babait që të ruajë si kujtim ndonjë pjesë të tij, – tha Hasani.
– Sa mirë ju shkoi ndër mend.

x

Në zyrën e ndërlidhjes së bazës ushtarake amerikane në Katania, koloneli Kallager po bisedonte me radistin dhe Xhonin.
– Tani ora po shkon 3, – tha koloneli Kallager duke këqyrur orën, – pra, kanë kaluar rreth 7 orë që kur avioni C 35 u nis nga aeroporti ynë, dhe ne nuk po lidhemi më dot me të.
– Siç e shihni dhe ju vetë, zoti kolonel, – tha pa e fshehur keqardhjen radisti.
Kallageri tundi kokën me trishtim dhe hodhi vështrimin nga Xhoni.
– Dua të dëboj nga mendja mendimin më të mynxyrshëm, – nisi të fliste Xhoni, – rënien e C 35, si pasojë e goditjeve nga kundërajrorët dhe mesershmidët gjermanë. Por avioni edhe mund të ketë rënë diku në tokë.
– Edhe unë kështu shpresoj, – tha Kallageri. – Ti, Xhon, e di që kjo ka ndodhur jo rrallë edhe në historinë e aviacionit tonë, ndaj nuk duhet të humbasim shpresën.
– Mund të ketë rënë në Ballkan dhe Çarlsi, Aleksi dhe Xhani kërkojnë të lidhen me ne.
– Që edhe ti të lidhesh me Violetën, – shtoi duke buzëqeshur Kallageri.
– Jo vetëm me Violetën, zoti gjeneral, por edhe me shokët, – tha Xhoni si me turp.
Dhe i shqiptonte me çiltëri këto fjalë. Me Violetën e lidhte një dashuri që kishte lindur ato ditë lufte, kurse me shokët e tij pilotë, sidomos me Çarlsin, në atë periudhë, kur ata kishin kryer së bashku kursin për aviatorë dhe fluturimet në ato kohë aq të vështira.

KAPITULLI IV

Komanda gjermane sapo ishte vendosur në një ngrehinë dykatëshe në Rrugën e Durrësit, në Tiranë. Ndonëse me ngut, zyra e gjeneralit Henkel, njëri ndër nga komandantët e ushtrisë gjermane që po vendosej në Shqipëri, ishte rregulluar më së miri.
Para Henkelit, burrë shtatlartë, hijerëndë, ulur në tryezë, qëndronte koloneli Minke, vartësi i tij, edhe ai hijerëndë, por shtatshkurtër, dhe në një tryezë tjetër të vogël një sekretar që mbante shënime.
– Njoftimi që na erdhi para disa orësh nga komanda jonë në Itali, zoti Minke, – po ligjëronte Henkeli, – është se avioni ushtarak amerikan C 35 edhe mund të ishte asgjësuar nga goditjet që i dhanë kundërajrorët tanë atje. Mund të ishte asgjësuar edhe nga mesershmidët, mund të kishte rënë në det dhe të ishte mbytur…
Ai heshti një çast dhe u ngrit më këmbë.
– Por gjatë stuhisë edhe mund të kishte shpëtuar, pa u goditur… Dhe mund të kishte rënë diku në Ballkan, – tha pastaj. – Radarët ende nuk i kemi instaluar, se do ta kishim të lehtë ta pikasnim këtë avion. Por sapo mora njoftim nga komanda e repartit tonë që lëviz nëpër Shqipërinë e Mesme, se pararoja e saj, ndonëse qielli ka qenë i mbuluar me re të dendura ka pikasur një avion të panjohur duke rënë, ndoshta në këto zona.
Dhe ai tregoi me dorë në hartën e varur në mur.
– Ky duhet të jetë avioni amerikan, – vijoi pastaj. – Amerikanët mund të jenë hedhur me parashuta dhe janë fshehur në pyje, ku mund të jenë bashkuar edhe me partizanët rebelë. Për këtë qëllim, urdhëroj të gjitha komandat e ushtrive tona që po shtrihen në tërë Shqipërinë, që ta zbulojnë me çdo kusht ku ka rënë saktësisht ky avion, të kapin pjesëtarët e ekuipazhit të tij, ose, në të kundërtën t’i asgjësojnë. Më kuptoni, zoti kolonel? Ju urdhëroj edhe ju.
Pas një plagosjeje në krah në frontin e Stalingradit, ku kishte treguar trimëri duke vrarë qytetarë të pafajshëm në një pallat banimi, sepse dyshohej se kishin mbajtur një ushtar rus të sëmurë, koloneli Minke ishte transferuar në Shqipëri, pikërisht pas kapitullimit të Italisë fashiste, ku shumë ushtarë italianë ishin dorëzuar, ose për më keq, ishin bashkuar me forcat partizane.
– Edhe unë, me detyrën që që më keni besuar, do t’u tregoj shqiptarëve se ne do do të dërmojmë dhe do të mposhtim forcat partizane dhe të gjithë ata që mbështesin armikun, duke përfshirë edhe amerikanët që kanë rënë nga një avion në tokën shqiptare.
– Kam besim në suksesin tuaj, zoti kolonel, – tha gjenerali Henkel me zë buçimtar, duke u ndarë prej tij.

x

Amerikanët rrinin të ulur këmbëkryq mbi shilte në dhomën e madhe të konakut të Rustem Gidës, shtruar me qilima që mbulonin tërë dyshemenë. Nga oxhaku grafullonte një zjarr i madh që, edhe pse mesnëntori, krijonte një ndjesi të mirakandshme. Disa, midis të cilëve Rikardoja, po tymosnin cigare, së bashku me Hasanin.
Me një hartë të vogël në dorë, që ua zgjaste herë pas here amerikanëve, ai vazhdonte t’u fliste:
– Kështu pra, duhet t’ju them edhe një herë se ne, partizanët, do të bëjmë edhe të pamundurën që ju, aleatët tanë, të ktheheni andej nga erdhët. Ne ndodhemi në Belsh, ja, këtu, -dhe ai tregoi në hartë. – Do të kishte qenë e shkëlqyeshme sikur të mundnim të lidheshim me radiomarrëse me Katanian. Po, për fat të keq, nuk kemi. Na duhet të arrijmë, ja, në këtë zonë, -edhe këtë radhë tregoi në hartë, – ku para disa muajsh është vendosur një mision anglez, diku në këtë krahinë që quhet Përmet. Siç e shihni, larg dhe vende-vende në zona tashmë nën kontrollin e gjermanëve.
– Mundësi tjetër lidhjeje me misionin anglez, pra, nuk paska? – pyeti Çarlsi.
– Mjerisht, jo, – iu përgjigj Hasani, duke rrudhur ballin. – Detyrën e mësipërme do ta kryej unë. Jam partizan i këtyre anëve, por do të bashkohem me partizanët e Brigadës së 5-të. Ajo tani lëviz po në vise të krahinës së mësipërme, ku ndodhet një nga misionet angleze. Do të nisemi bashkë që këtu dhe do të ndahem me ju në Berat. Pastaj, duke u ndalur në fshatra ku janë bazat tona, do të takohem me anglezët.
Fytyrat e amerikanëve u përndritën.
– Më falni, por për sa kohë mund të arrini atje? – pyeti përsëri Çarlsi.
– Më e shumta për dy-tri ditë, – iu përgjigj Hasani.
– Kjo do të ishte e përkryer, – tha Çarlsi, – sepse komanda jonë në Katania do të mësonte se ne, pjesëtarët e ekuipazhit të avionit C 35, jemi gjallë e shëndoshë. Po kështu edhe familjarët tanë në Amerikë. Por kam edhe një pyetje tjetër: Nëse do të arrinim të komunikonim me ata të misionit aleat anglez, a do të mund të vinte një anije nga tonat dhe të na merrte, ja, në një nga qytetet bregdetare që shoh në hartë?
– Këtë desha dhe unë t’ju bëj të qartë, – iu përgjigj Hasani, – sepse ka rëndësi të veçantë. Ky është porti i i Durrësit. – Ai tregoi në hartë. – Më këmbë, jo më shumë se 10 orë larg që këtu. Mirëpo, me shumë keqardhje, do të ishte krejtësisht e pamundur, sepse me disa përjashtime, tërë bregdeti i Shqipërisë së Mesme, duke përshirë edhe Durrësin, është i pushtuar nga forcat naziste.
– Po në këto qytete këtu? – pyeti Davidsoni dhe duke marrë hartën nga duart e Hasanit, vuri gishtin në në pikat që dëftenin Vlorën dhe Sarandën.
– Deri tani gjermanët nuk kanë arritur në ato vise, – iu përgjigj Hasani, – ndaj do të përpiqemi të arrijmë sa më shpejt, të paktën në Vlorë, sido që edhe andej kanë filluar të lëvizin forca të motorizuara gjermane.
Fytyrat e amerikanëve sërishmi u dritësuan.
– Prandaj, e përsëris, – vazhdoi Hasani, – qysh nesër në mëngjes do të nisemi që këtu, pra nga Belshi, do të përshkojmë disa fshatra, dhe në mbrëmje do të arrijmë në Berat, qytet i lashtë, ku gjermanët nuk kanë shkelur akoma / ende. Do të kalojmë një natë aty dhe të nesërmen ju do të hidheni në një qytet tjetër, ja këtu në Fier, dhe pastaj në Vlorë… Të tjerat i mësuat. Rëndësi ka që të mënjanojmë ato krahina ku tashmë janë vendosur gjermanët.
– Do të shkojmë andej me kamion, a karroca? – pyeti çiltërisht Getruda / Amanda.
Disa nga amerikanët qeshën nën buzë.
– Po të ishte kohë paqeje, që ç’ke me të, – mezi përmbajti gazin Hasani. – Do të bënim kështu një shëtitje të këndshme për disa orë për gjatë rrugës automobilistike. Por ne nuk e bëjmë atë rrugë as me kamion, as me karroca, se nuk kemi. Sidoqoftë, gratë dhe ndonjë burrë që është i pafuqishëm, do të udhëtojnë me gomarë, që na kanë huajtur me gjithë zemër fshatarët e këtushëm. Ndonjë grua më e pafuqishme, edhe me kalin tim.
U dëgjuan mërmërima kënaqësie.
– Udhëtim majë gomarit? – ngriti supat Getruda / Amanda. – Nuk e kisha shkuar kurrë ndër mend!
– Si në disa përralla nga të arabëve, – u haharis Agnesi / Ema.
Që të mos haharisej dhe më shumë, mbuloi me pëllëmbë fytyrën hirplote me hundën me majë.
– Po vallë, a do të na mbajnë mbi kurriz këto të gjora kafshë për kaq orë udhë? – pyeti Getruda / Amanda.
– Oj të mbajtur! – ia ktheu Rikardoja. – Gomarët janë shumë të duruar.
– Po uria nuk i merr? – pyeti rishtas Getruda / Amanda.
– Një dorë bar të thatë në trastë, pak ujë dhe kaq, – shpjegoi Rikardoja, duke fërkuar mustaqet e tij të shkurtra. – Veç gomari i Nastradin Hoxhës nuk e honepste barin e thatë. Atëherë Nastradini se ku gjeti një palë gjyzlykë të gjelbër dhe ia vuri gomarit në sy. Dhe gomari, si gomar që është, e mori barin e thatë për të gjelbër dhe e përlau.
Të tërë i plasën gazit. Veçanërisht Donika që rrinte pranë Rikardos.
– Na shkrive, Rikardo, me këtë Nastradin Hoxhën, – i tha ajo duke e mbuluar me një shikim ëmbëlosh. – Tani po mësojmë se qenke kaq hokatar?! Se edhe babai im rrëfente ca anekdota të kripshme, që njiheshin prej kohësh edhe në Shqipëri.
– Edhe unë kur isha i vogël, kam dëgjuar rrëfenja të goditura për Nastradinin, – tha Hasani.
– Nastradini mishëronte mençurinë e popujve të Lindjes myslimane, – tha Ismaili. – Ashtu si ti, Donikë, që je shqiptare, edhe unë, siç thashë më parë, e kam prejardhjen nga Libani. Prindërit e mi erdhën në Amerikë më 1925, kur unë isha 7 vjeç. Edhe ata kujtonin anekdota të Nastradin Hoxhës.
Tek bisedonin gazmorisht, në dhomë u fut Rustemi, babai i Hasanit, së bashku me dy gra të tjera. Ata mbanin në duar tepsi të mëdha të mbushura me mish të pjekur, që i vendosën mbi sofrat, të cilat ishin në anë të dhomës. Për një çast amerikanët mbetën të habitur.
– Përkthe, të lutem, Hasan, – i tha Rustemi, një burrë thinjosh, disi i shkurtër, të birit. – Miq amerikanë, kur nga pasditja më erdhët këtu në shtëpi, më gjetët gafil, ndaj, sipas zakonit tonë, ju prita me fjalët: “Bukë e kripë dhe zemër të bardhë”, duke ju gostitur vetëm me rakinë, këtë pije që e pëlqyen djemtë, ndërsa vajzat nuk e vunë në gojë. Por, ama, ishit ju që na gostitët me biskota dhe ëmbëlsira, që kishit në çantat tuaja. Faleminderit, morëm ca për fëmijët dhe nipërit tanë që i shijuan shumë. Të tjerat i mbani për rrugë. Por pas kaq orësh majë avionit, pa ngrënë nuk do t’ju linim. E marr me mend urinë që ju gërryen zorrët, ndaj hani tani copëra mishi të pjekur kau, që sapo e thera me ndihmën e ca fshatareve, se të tjerat i pjekim më pas.
Me të dëgjuar fjalët e Rustemit, të përkthyera nga Hasani, Çarlsi dhe tërë amerikanët u befasuan.
– Ndonëse mjekë dhe ndihmësmjekë, – zuri të thoshte Rikardoja, – duke u endur nëpër fusha betejash në kërkim të ushtarëve tanë të plagosur, jemi mësuar të rrimë me orë dhe orë të tëra pa vënë gjë në gojë. Përse tërë ky shpenzim në kohë kaq të vështira?!
– Jeni për rrugë të gjatë, mor bir, – iu përgjigj Rustemi. – Prandaj, siç thashë më parë, mbushni barkun sonte me këto copëra mishi dhe pastaj pjekim të tjerat, që t’i keni për nesër. Siç e tha dhe Hasani, një ditë të afërt gjermanët mund të jenë edhe këtu në Belsh.
Prapa jastëkëve të shilteve rreth dhomës, Hasani nxori një automatik dhe e ngriti lart si t’ua tregonte tërë amerikanëve.
– Do t’jua dhuroj juve, – tha ai. – Tjetër nuk kam, sepse edhe këtë ua kemi rrëmbyer italianëve. Ta mbajë ai që di të shtjerë / gjuajë mirë.
– E mbaj unë, se kam qenë edhe ushtar, – u hodh Rikardoja.
E mori automatikun nga duart e Hasanit dhe e këqyri me vëmendje.
– Faleminderit shumë, – tha pastaj.
Dhe duke u kthyer nga Çarlsi, Hasani i foli:
– A shkojmë tani në dasmën e Veselit? – pyeti Hasani Çarlsin.
– Patjetër, – u përgjigj Çarlsi.

x

Në çardakun e madh të shtëpisë së Veselit, të ndriçuar nga kandila, ca të ulur në sofra dhe të tjerë më këmbë, të veshur me kostume popullore, sipas ritmit të një melodie, dasmorët përplasnin pëllëmbët e duarve, ndërsa një çift, djalë dhe vajzë, Veseli me nusen po vallëzonin. Midis tyre ishin edhe amerikanët, të ulur edhe ata në sofra, me gota rakie në duar.
– Babai dhe nëna më kanë folur jo rrallë për këngët dhe vallet e bukura popullore shqiptare, – i tha Donika Agnesit / Emës që kishte pranë, – por ndryshe qenka ku i sheh, siç po i shohim tani.
– Vërtet valle, melodi dhe këngë të mahnitshme, – tha Agnesi / Ema.
– A vallëzojmë edhe ne? – e pyeti Donika dhe e mori për dore.
– Po nuk di si të mbaj ritmin?!
– Se mos di unë? – ia bëri / priti Donika. – Ja, na mëson vetë ritmi i melodisë.
Nisën kështu të vallëzonin. Amerikanet, së bashku me fshatarët dhe fshataret, filluan t’i shoqëronin me duartrokitje.
Kur dasma kishte mbaruar, Veseli u ndodh pranë Hasanit.
– Nesër do të vij edhe unë me ty, – i tha si i ndrydhur. – Gjatë rrugës për në Berat çdo gjë e papritur mund të të ndodhë dhe amerikanët mund të mbeten në mes të rrugës, pa ditur nga t’ia mbajnë. Derisa të arrijmë në Berat dhe kthehem…
– Të lësh nusen natën e parë që pa gdhirë mirë?
– Do t’ia ftilloj si është puna. E ç’do ta gjejë se mbetet në dyshek një a dy net na pa mua? Pastaj pranë do të më ketë përsëri, që t’i bëj atë… hyzmetin, – i shkeli syrin Veseli.
Hasani mezi përmbajti gazin.
– E po mirë, u bëftë ashtu siç thua ti, – i foli. – Do të vijë me ne edhe Meti, që të kthejë kafshët përsëri këtu në fshat.

x

Ata iu afruan njëri-tjetrit në dyshekun e gjerë, të shtruar në dyshemenë e dhomës, tashmë të tyre, të mbuluar me jorganin e nusërisë. Ai, Veseli, dhe ajo, tashmë gruaja e tij, Dafna. Deri atëherë, të fejuar, pa u njohur kurrë, se kështu e donte zakoni, veç kësaj, edhe nga fshatra të largëta, për herë të parë kishin qenë kaq pranë në këtë dasmë të tyre, gjatë kërcimit të valles dyshe. Fill pasi nuses i kishin ngritur duvakun dhe dasmorët kishin nisur të këndonin këngën “Sa e bukur na paska dalë nusja!”. Dhe vërtet e bukur kishte dalë…
Tani ishin shumë më pranë, të shtrirë, të shpenguar, të puthitur dhe dëgjonin frymëmarrjen e njëri-tjetrit, psherëtimat, gulçimet e ndërsjella, provonin për herë të parë atë ndjesi të vetvetishme, aq fërgëlluese dhe aq vrungulluese, me kapërthime e puthje hamgjitëse, që buisin përvëlueshëm, si në të tilla raste, midis krijesash njerëzore, djalë e vajzë. Ashtu siç kishte ndodhur prej mijëra vitesh në botë. Ashtu siç do të ndodhte përgjithmonë…
Për ata, për herë të parë..
Dhe ja, pasi ishin përpirë nga ajo gjeratore ndjenjash harbuese, tashmë të shkrehur, të platitur, të shtendosur, qëndronin të rrokur dhe nuk pranin së vështruari njëri-tjetrin. Dhe ishte ajo që rrokte më shumë.
– Vërtet do të ikësh pa aguar me Hasanin dhe ata amerikanët? – mërmëriti pastaj dhe, si të kishte frikë se mos ai do të shkëputej që atë çast prej saj, do të ngrihej, do të merrte dheun dhe do ta linte prore, e afroi dhe me më shumë pas vetes.
– Po, Dafnë, – iu përgjigj ai. – Por, siç të thashë, nesër në mbrëmje përsëri do të më kesh këtu… Është më e pakta që po bëj në këtë luftë.
– Vërtet, Vesel, më e pakta… Se më pas edhe ti mund të bashkohesh si im vëlla me luftën. Por, të lutem, kthehu nesër mbrëma, siç po më jep fjalën.
– Patjetër, Dafnë, – i tha ai.
Dhe e mbuloi me dhelka nanuritëse.

x

E nesërmja solli një diell që blatonte gjithçka ngrohtësinë e mesvjeshtës që po birrte ditët e saj të fundit.
Hasani së bashku me amerikanët, ende pa gdhirë, kishin lënë Belshin dhe duke përshkuar shtigje dhe monopate, ishin vënë në udhë për në Berat.
Në të njëjtën kohë, nëpër një rrugë që shpinte për në Jug po shkiste me shpejtësi një mikrobus ushtarak gjerman, në të cilin ndodheshin kapiteni Kraus, togeri Shmid, një përkthyes shqiptar dhe katër ushtarë të armatosur gjermanë.
– U bënë disa orë që vërtitemi si çifuti në shkretëtirë nëpër këto rrugë të Shqipërisë së Mesme, – shfryu i inatosur kapiten Krausi, një mesoburrë me fytyrë të verdheme dhe sy të grizhdë, – dhe ne ende nuk po biem në gjurmë të avionit të rrëzuar amerikan.
– Zoti kapiten, – tha togeri Shmid, – koloneli Minke, kur na dha udhëzimet, – na tha se avioni mund të ketë arritur të ulet, ekuipazhi të ketë dalë prej tij dhe të jetë shpërndarë pyjeve dhe maleve. Pastaj mund të jetë bashkuar me partizanët.
Dhe bëri shenjë nga malet.
– E kuptoj, Shmid, – filloi të shpjegonte kapiten Krausi. – Edhe kështu mund të ketë ndodhur. – Avioni ka rënë, po ku e kemi? Nëse është rrëzuar, ka shpërthyer dhe është bërë copë e çikë. Të paktën disa nga këto copa të gjenim.
Toger Shmidi nuk u përgjigj.
– Pa më thuaj, ku ndodhemi tani saktësisht? – pyeti pastaj Krausi.
Toger Shmidi nxori nga çanta një hartë.
– Jua them unë, zoti kapiten, – ndërhyri përkthyesi. – Në krahinën e Belshit, në jug të Elbasanit.
– Këtu në hartë, shoh edhe një liqen të vogël, – tha kapiten Krausi. – Zgjat shumë rruga?
– Besoj se për më pak se një orë jemi atje, – tha përkthyesi.
– Shkojmë andej.

x

Në dhomën ku kishin bujtur amerikanët ndodheshin dy partizanë. Pas një rruge të gjatë, kishin vendosur të ndaleshin në shtëpinë e Rustemit dhe pastaj të merrnin për në zonat e thella malore, ku do të bashkoheshin me një nga brigadat partizane. Sapo kishin ngrënë drekë dhe gruaja e Rustemit, Melihaja, po ngrinte sofrën.
– Ku mund të ketë arritur tani Hasani me amerikanët? – pyeti Rustemin partizani i parë.
– Ma do mendja se po arrijnë Shkumbinin, – iu përgjigj Rustemi.
– Ç’nuk bën vaki! – zuri të thoshte partizani i dytë. – Nisen me avion për në Bari tok, djem dhe vajza, për të marrë amerikanë të plagosur rëndë, dhe stuhia i merr dhe e degdis atë anëve tona!
– Desh Perëndia që i degdisi këndej ku jeni ju, partizanët, – tha Rustemi, – se të kishin rënë nga anët e Durrësit, Shijakut a Tiranës, për të mos thënë në veri të Shqipërisë, aha… gjermanët do t’i kishin kapur!
– Dhe sapun do t’i kishin bërë në kampet e tyre të përqendrimit, – tha partizani i parë.
– Të lumtë ty, Rustem, dhe ty, Meliha, tët biri, Hasanit, dhe fshatarëve! – u hodh partizani i dytë. – I pritët, i përcollët amerikanët dhe jo vetëm kaq, por ai po i shpie edhe me kafshë në Berat.
– Pse të mos e bënim, kur ata na erdhën si miq, pas atyre që iu ndodhën me atë avionin. Arrifshin sa më shpejt në Berat!
– Dhe që andej do të çajnë përpara, për të kaluar nëpër Myzeqe dhe për të arritur në Vlorë, – shtoi partizani i parë.
Rustemi ngërtheu vetullat e dendura.
– Në arrifshin atje para gjermanëve, – tha pastaj.
– Në mos arrifshin para gjermanëve në Vlorë, shteg tjetër do të gjejnë, – tha Melihaja.
Papritur, në një cep të dhomës partizanit të parë i zunë sytë një karrige të hekurt.
– Po këtë karekllë ç’e paske, mor Rustem? – e pyeti pastaj. – Se si dhia midis dhensh po më duket para shilteve të kësaj ode!
– Është e atij avionit amerikan, – iu përgjigj Rustemi. – Ma la që mbrëmë Hasani. “Ta ruajmë si kujtim nga ai avioni i tyre”, më tha. Këtë dhe një derë që e kam vënë në vathë. Siç të thashë qëparë, e dogjën vetë amerikanët, që të mos dyshonin nëse gjermanët do të vinin këndej. Me porosi të atij kumandarit të tyre, një Karl, a Çarl, si ia thoshin emrin. Veç të shihje si i teptisnin lotët faqeve kur e zinte avionin më gojë. Xhanan burrë që ishte!
– Ama dhe ne, burra, gra dhe fëmijë, një hekurishte nuk lamë atje ku amerikanët e dogjën, – tha Melihaja.
– Mirë paskeni bërë, – tha partizani i parë. – Ta dini se gjermanet do të kërkojnë çdo pëllëmbë toke për të gjetur amerikanët dhe avionin e tyre.

KAPITULLI V

Në një monopat shihej të kalonte një karvan. Të tillë kishin kaluar dhe kalonin herë pas here me kafshë të ngarkuara, ose mbi to edhe fshatarë. Por ky karvan ishte i pazakontë. Ai nuk mbante as ngarkesa, as fshatarë, por të huaj, me rroba ushtarake. Dhe ata nuk ishin as italianë, që kishin dezertuar nga ushtria fashiste, as edhe ushtarë gjermanë.
Ata ishin amerikanët…
Çarlsi, Aleksi dhe Xhani, Rikardoja, ecnin më këmbë. Ky i fundit me automatikun në sup, që ia kishte dhuruar Hasani një natë më parë. Pas tyre edhe Davidsoni, Bergmani, Ismaili dhe të tjerë. Vajzat kishin hipur mbi gomarë. Ndërsa Margaretia, mbi kalin e Hasanit, që printe grupin. Pranë tij kishte Metin, një fshatar që do të kujdesej për kafshët dhe Veselin.
Koha vazhdonte të ishte e e kthjellët dhe tek-tuk ndonjë re vetënake dukej si të ishte dëshmitare zymtane e atyre ngjarjeve aq ta trazuara që kishin ndodhur një ditë më parë në ato hapësira qiellore.
Veç grave, hipur mbi gomarë ishte edhe një nga djemtë, Billi, dhe pranë tij Rikardoja. Të dy tymosnin cigare në qejf të tyre.
– Jam rritur në fermën e babait dhe që i vogël kam ngarë kuaj, – po thoshte Billi të cilit, ngaqë ishte i gjatë, sa nuk i takonin këmbët në tokë mbi gomarin e tij. – Veç të më shihnit se ç’të ngarë i bëja një kali zevzek! Hidhte andej e këndej vickla, por për të më rrëzuar, aha, nuk më rrëzonte dot.
– Vërtet? – u habit Rikardoja.
– M’u qorrofshin sytë, në të gënjej, – ia priti Billi dhe, duke tundur kokën me keqardhje, shtoi: – Por tani që i kam hipur këtij gomari, se si më duket vetja.
– Të kishe lindur në Spanjë, do të ishe bërë toreador me nam! – e ngacmoi Rikardoja.
– Jo, kalorës vrapimesh, – ia ktheu Billi, – se ato më pëlqenin shumë… U bija vitheve të kuajve jo me shkop, por me pëllëmbë, ja kështu… – dhe ia këputi gomarit me tërë forcën me pëllëmbë nga prapa, – dhe kuajt mend fluturonin e kësisoj unë gjithnjë dilja i pari.
Mirëpo, pas goditjes së tij të dytë, gomari ia këputi vrapit, sa Bill shalëgjati zuri të lëkundej sa majtas-djathtas dhe për t’u mbajtur, e mbërtheu gomarin për veshësh.
– Po ndalu, të keqen, i shtrenjti gomar, ç’të hipi kështu në kokë? – zuri të bërbëliste i lebetitur, duke flakur cigaren nga goja.
Por gomari nuk e ndali vrapin dhe Billi u shakulleps përtokë dhe hunda e gjatë iu ngul në bar.
Të tërë ç’ishin aty ia krisën gazit.
– Billit i ndodhi si Nastradin Hoxhës, – tha pastaj Rikardoja, – që kur u rrëzua nga gomari, u ngrit dhe, si pa të keq, u tha atyre që e ngisnin: “Ç’keni, more, që u shqepët së qeshuri?! Gomari e dinte se unë do të zbrisja dhe nuk bëri gjë tjetër, veçse më ndihmoi.” Është kështu, Bill?
Billi tundi kryet, zuri të hiqte tufën e barit nga hunda. Dhe ngaqë i dhembnin të prapmet dhe s’ngrihej, nuk iu përgjigj Rikardos. Ishte Meti, fshatari që kujdesej për kafshët, që e ndihmoi të të çohej më këmbë, se ndryshe do të mbetej edhe më gjatë aty.

x

Në dhomën e madhe të shtëpisë, Rustemi vazhdonte bisedën me dy partizanët. Gruaja e tij, Melihaja, po mblidhte në tabaka filxhanët e kafesë.
– Të lumshin duart, Meliha, se edhe kafetë si drekën i paske qarë, – i tha partizani i parë.
– E përse të mos i qaj, more bij, që si im bir keni vënë kokën në torbë në këtë luftë!
Ndërkohë, nga larg u dëgjua një zhaurimë e largët që vinte e zmadhohej. Rustemi doli në dritare dhe pastaj i zbehur, u kthye nga dy partizanët.
– Gjermanët! – mezi përmbajti një britmë. – Sapo zbritën nga një makinë!
– Po vinë këndej? – pyeti partizani i parë.
– Jo, po sillen andej-këndej dhe diç po kërkojnë tutje nga liqeni.
– Por mund t’ia behin edhe këtu, – tha partizani i dytë.
– Sa janë? – pyeti partizani i parë.
– Nja gjashtë dhe një me rroba qytetari me ta, – iu përgjigj Rustemi.
– Korba! – këlthiti Melihaja.
– Mblidh veten, grua! – iu hakërrye Rustemi.
– Merr shpejt fëmijë e nipër, ik te fqinjët dhe lajmëroi ç’po ndodh, – i tha Melihasë partizani i parë.
Dhe ajo doli me të shpejtë nga dhoma.
– Po ju ç’do të bëni? – pyeti Rustemi.
– Do t’i qëllojmë? – tha partizani i dytë.
– Kjo mbetet e fundit, – tha partizani i parë, – se këta mund të jenë të pararojës dhe pas tyre të jetë duke ardhur ushtria. Atëherë, për hakmarrje gjermanët mund të djegin fshatin.
Rustemi mbet ndërdyshas.
– Po unë ç’do të bëj? – pyeti pastaj.
– Ti, Rustem, qëndro këtu dhe mos e prish terezinë, – tha partizani i parë, duke shkuar te dritarja. – Ata mbase vinë këtu edhe për të mësuar prej jush për avionin amerikan. Nëse të pyesin, ti përgjigju se në fshat asnjë nuk ka haber se ç’u bë me atë avion. Kurse ne po ruajmë atje pas trungjeve të pemëve, prapa oborrit.
Pastaj duke ngritur automatikun shtoi:
– Na ke ne, Rustem, ndaj mbahu fort!
Ata dolën me rrëmbim nga dhoma, zbritën shkallët e prapme të shtëpisë, kapërcyen oborrin dhe u fshehën pas trungjeve të pemëve.
Rustemi mbeti me sy të ngulitur nga fusha, ku ishte ulur një ditë më parë avioni ushtarak amerikan C 35 dhe ku gjermanët po afroheshin.
– Edhe këndej, Hans, nuk shoh të paktën ndonjë copë llamarine që të dyshoj se është e avionit, – shkrofëtiu kapiten Krausi dhe fytyra e verdheme e tij iu thekërrua.
– Edhe unë, kapiten Kraus, – tha togeri Hans.
Krausi bëri disa hapa dhe qëndroi, këqyri ushtarët me automatikë në duar që prisnin ç’urdhër do të jepte dhe vetullvarur hungëroi:
– S’kemi pse humbim kohë më këtu.
Pastaj bëri disa hapa dhe u bë gati të hipte në makinë. Pas tij Hansi, përkthyesi dhe ushtarët.
Rustemi mbylli sytë një çast dhe dihati i shkriftuar. Gjermanët po largoheshin dhe nuk kishte përse të trembej se mos ktheheshin përsëri. U bë gati të dilte nga shtëpia dhe të thërriste Melihanë, që me siguri bashkë me fëmijët kishte shkuar te fqinjët.
Edhe partizanët që pas trungjeve të pemëve kundronin nga larg gjermanët, dihatën të shkriftuar.
Por, papritur Krausi u ndal, dhe me një vështrim të ngultë mbështolli konakun e Rustemit.
– E di, toger Shmidi, se kjo shtëpi më duket shumë e përshtatshme për komandaturën gjermane? – i tha. – Nëse do të emërohem komandant i kësaj zone, këtu do të kisha dëshirë që të vendosesha.
– Ide shumë e goditur, zoti kapiten, – tha toger Shmidi.
Krausi ktheu kokën nga përkthyesi shqiptar.
– Edhe unë kështu mendoj, zoti kapiten, – tha ai me përulësi.
– Prandaj dua ta shoh nga brenda.
Dhe me të thënë këto fjalë, kapiten Krausi u bëri shenjë me dorë atyre që e shoqëronin, që ta ndiqnin nga pas.

x

Oficeri gjerman dhe shpura e tij po ngjiste shkallët. Rustemi nga dritarja e dhomës ajgëtoi që oficeri gjerman për pak kohë do të ishte në dhomën ku qëndronte. Tërë kurmin ia kaploi një makth sa që një grimëherë nuk dinte ç’të bënte. Por vetëm një grimëherë, sepse në çast sytë flakërimthi i zunë karrekllën në një kënd të dhomës. U sul ta merrte por, sakaq, në derë u dëgjuan të trokitura, që iu dukën se trokisnin në trurin e tij. Atëherë si vetëtimë e mori dhe e vendosi karrekllën prapa derës së dhomës dhe priti, duke u rrekur të dukej sa më i shtendosur.
Pas pak, Krausi bashkë me gjermanët hyri në dhomë.
– I zoti i shtëpisë? – pyeti ai duke e shigjetuar Rustemin me sytë e të tij grizhdë.
Pa qenë nevoja që të ndërhynte përkthyesi, Rustemi pohoi me kokë.
– Pranoni një vizitë?
Rustemi sërishmi pohoi me kokë.
– Më shoqëroni nëpër shtëpi, – tha Krausi dhe me kokë i bëri shenjë Rustemit t’i vinte pas.
Të dy partizanët që vrojtonin pas trungjeve, kundruan të topitur njëri-tjetrin.
– Ç’po ndodh kështu? – pyeti partizani i parë.
– As unë nuk po e kuptoj, – iu përgjigj partizani i dytë.
– Po sikur të shohin në dhomën ku ndenjëm / vendosëm atë karrekllën e hekurt?
– Mos ndoshta do të dyshojnë se është e avionit amerikan?
– Ndoshta, – tha partizani i parë.

x

Krausi, Shmidi me ata që e shoqëronin, u kthyen rishtas në dhomën ku kishin qenë.
– Ku i ke njerëzit e tjerë të shtëpisë? – pyeti Krausi Rustemin.
– Gruaja ime me dy mbesat dhe nusen e djalit kanë shkuar te një fqinj, – iu përgjigj Rustemi, pasi dëgjoi ç’po i thoshte përkthyesi.
– Po djali juaj?
– Ndodhet në një qytet tjetër dhe kthehet ndoshta nesër.
Krausi e përbiroi me një shikim dyshues.
– Po uluni, zoti kapiten, – tha përsëri përulësisht përkthyesi.
– Të ulem, po ku? – u zgërdhi Krausi, – shtëpi fshati këto, ku vështirë të gjesh karrige.
– Ja, zoti komandant, – tha përkthyesi, që mori karrigen prapa derës dhe ia vuri Krausit përpara.
Rustemi ndjeu se një grafullim i kallkantë vërshoi në tërë qenien e tij dhe parandjeu se ç’mund të ndodhte.
– Çudi se si nuk më paska rënë në sy kur hymë këtu! – tha Krausi.
Mandej mbështeti duart në shpinoren e saj si të provonte se sa e fortë ishte.
– Po këtë ku e keni gjetur? – pyeti sërishmi Rustemin me shikim hetues. – Se si si karrige avioni më ngjan.
Në ato grimca kohe qelizat e trurit të Rustemit u vunë kaq shpejt në lëvizje, sajoi përgjigjen:
– Ashtu është. Tre vjet të shkuara këndej nga anët tona u rrëzua një avion ushtarak italian dhe u bë shkrumb e hi. Shpëtoi vetëm kjo karrige, ndaj e mora.
– Mirë paske bërë, plaçkë lufte, siç i thonë, – kërkëlliti dhëmbët Krausi. – Dhe ne, si plaçkë lufte do ta sekuestrojmë këtë shtëpi për komandaturën tonë, kupton?
Pasi dëgjoi fjalët e përkthyesit Rustemi ngriti supat dhe bëri “po” me kokë.
– Për këtë qëllim do të shoh dhe oborrin, – shtoi Krausi.
Si zbritën atje, Krausi këqyri përreth dhe sytë e tij u ndalën te vatha, pastaj sytë e tij rrëshqitën tutje saj, te disa vjetërsira.
Rustemi ndjeu se një një flakëzë shprese po e ngrohte, se Krausi do të largohej që aty, por ndjeu edhe se ajo po shuhej, kur sytë e Krausit u kthyen sërishmi nga vatha dhe u ndalën te dera.
Atëbotë, nënqeshi me dinakëri dhe me gishtin tregues i bëri shenjë Rustemit të afrohej.
– Po këtë derë? – e pyeti mrrolshëm. – Mos edhe këtë e ke gjetur tek ai avioni i rrëzuar italian para tre vjetësh dhe si pasojë edhe kjo… është plaçkë lufte?
Rustemi u orvat t’i jepte vetes një pamje të shpenguar dhe sërishmi iu përgjigj me përkulje pohuese të kokës.
– Vemi tani në vendin ku është rrezuar ky, avioni, se aty, besoj të ketë edhe mbeturina të tjera të tij, – u skërmit Krausi dhe e shtyu Rustemin përpara.
Rustemi e parandjeu se tashmë çdo flakëzë shprese po mbytej në veten e tij. Sidoqoftë, duke u përpjekur të dukej i qetë, i shpjegoi Krausit:
– Nuk e mbaj mend mirë ku është rrëzuar. Mbase diku prapa asaj kodre.
Dhe zgjati dorën diku andej-këndej.
Ushtarët gjermanë morën vrulltas përpara, të ndjekur nga Krausi që vazhdonte të shtynte Rustemin.
Ndërkohë, dy partizanët lanë trungjet nga vrojtonin dhe u shtrinë me automatikë në duar pas një pirgu, jo shumë larg vendit ku tashmë kishte qëndruar Rustemi dhe gjermanët me përkthyesin.
– Ku është rrëzuar, ku? – iu gërmush Krausi Rustemit tek vazhdonin të çapiteshin shpejt përpara.
Kjo ndodhi kur të tërë lanë pas dy gropat e mbuluara me dhe, ku ishin futur dy motorët e avionit. Rustemi ndjeu që ankthi që e sëmbonte, po fashitej.
– Në këtë zonë, zoti kapiten, nuk ka mbeturina të ndonjë avioni të rrëzuar, – raportoi një nga ushtarët gjermanë.
– Sidoqoftë, nëse nuk tregon tani ku është rrëzuar avioni italian, do të të të shpie në komandaturën tonë më të afërt dhe atje mjerë ti, – kërkëlliti dhëmbët Krausi duke nxjerrë revolverin dhe duke ia ngjeshur Rustemit pas kokës.
Por befas togeri Shmid, që kishte mbetur ca pas, tha tërë hovëzim:
– Zoti kapiten, më bëjnë përshtypje këto dy grumbuj me dhe të shtypur, që që duket i shkrifët dhe i freskët, – dhe ai shtypi me këmbë dheun në ato vende të cilat i kishin rënë në sy, – më duket se janë gropa të mbuluara këto ditë.
Sytë e grizhdë të Krausit u prushitën dhe një nënqeshje e përdhuntë iu përvijua në fytyrë.
– Të lumtë, toger, – vikati ai. – I pashë dhe unë këto dy grumbuj dheu të shtypur, por ja që nuk më shkoi ndër mend kjo që the ti!
Rustemi ndjeu se qenia e tij po zgavrohej.
Në çast dy ushtarë me lopata të vogla zunë të hiqnin me ngulm dheun. Dalëngadalë para syve të Krausit, filluan të dukeshin përvijimet e dy motorëve, të cilët dy ushtarët gjermanë, të ndihmuar dhe nga të tjerët jo pa vështirësi i nxorën prej andej.
– Po këta, ç’janë? – zhgarepsi sytë Krausi.
– Motorët e atij avioni italian, – zuri të shpjegonte Rustemi duke u përpjekur të tregohej sa më i shkujdesur. – Dikush nga ne i solli që andej nga ishte rrëzuar. I lanë shumë kohë aty dhe pastaj i groposën këto ditë, se askujt nuk i duheshin.
Krausi nuk shqiptoi asnjë fjalë, por u kërrus mbi njërin nga motorët, zuri të hiqte prej tyre dheun ende të lagësht, pastaj ngriti vringthi kryet dhe iu kanos Rustemit.
– Në këta motorë, shkruhet “Made in USA”, që do të thotë “Prodhuar në Amerikë”, – tha duke e vështruar vëngërthi. – Pra, janë motorët e atij avionit amerikan që u u pa dje të binte diku në tokën shqiptare. Dhe paska rënë, ja, mu këtu në fshatin tuaj. Dhe ti, zorzop, që hiqesh si engjëll, kërkon të na marrësh për budallenj?!
Pas këtyre fjalëve e goditi e Rustemin me grusht disa herë në fytyrë, sa e gjakosi.
– Trego tani, ku janë amerikanët, se ndryshe hekurin e skuqur do të fus ta gojë dhe pastaj plumbin në ballë, – ulëriu Krausi i bishëruar.
Kur pa që Rustemi heshtte, ktheu kokën nga Shmidi dhe e porositi:
– Toger, njofto me telefon kolonelin Minke se u gjet vendi ku ka rënë avioni: në afërsi të fshatit Belsh në Shqipërinë e Mesme dhe se amerikanet që ishin në të, do të zbulohen së shpejti. Kemi kapur një alamet dëshmitari që do të na rrëfejë, besoj shumë gjëra, pasi ta përkëdhelim si dimë ne. I pari e fillova unë, por vetëm me ca grushte.
Me një lëvizje të vrullshme të krahut urdhëroi ushtarët që e mbërthyen Rustemin nga krahët e tyre dhe vrulluan me të drejtë mikrobusit, të ndjekur nga Hansi.
Por, në këto e sipër, dy partizanët me breshëri të automatikëve të tyre i qëlluan gjermanët, të cilët u plandosën të vdekur përtokë. Të dy gjermanët që mbërthenin në krahë Rustemin, e lëshuan atë dhe u përpoqën të mbroheshin, duke shtënë me automatikë, por edhe ata u këputën të vdekur nga plumbat e dy partizanëve. Përkthyesi nuk u pa nga ia mbathi.
Pastaj të dy partizanët dolën vetëtimthi nga vendi ku po qëllonin gjermanët.
– Rustem, largohuni sa më shpejt që këtu, – tha partizani i parë. – Merr gruan, nipat dhe bashkë me fshatarë të tjerë, fshihuni në fshatrat sipër. Gjermanët mund ta sjellin kokën shpejt këtu.

KAPITULLI VI

Diku në një livadh, amerikanët ishin ulur këmbëkryq dhe po hanin me ëndje copëra mishi të pjekur që i kishin nxjerrë nga çantat e tyre. Edhe kafshët po hanin bar. Pranë e pranë ishin Poli, Billi, Gertruda / Amanda, Violeta dhe diku më tutje Hasani.
– Po vjen mesdita, – tha Poli duke u mbllaçitur. – Mirë bëri Hasani që na dhe pushimin e tretë, qëkur jemi nisur nga Belshi.
– Si në ushtri, 10-15 minuta pas një ore marshimi, – shtoi Billi dhe kroi hundën e tij e/të gjatë, që ende ishte e skuqur, pasi ishte vithisur ligsht nga gomari.
– Qoftë i bekuar babai yt, Hasan, që na bëri dhuratë këtë mish kau të pjekur, – vazhdoi Poli duke lëpirë gishtat. – Hëngrëm mbrëmë sa u zhdëpëm, i këputem pastaj një gjumë të ëmbël, hëngrëm prapë që me sabah, po hamë edhe tani dhe sa nuk po pëlcasim.
– Babai e mendoi se rruga e gjatë të lodhë dhe lodhja, veç pushimit, tretet me ushqim, – tha Hasani. – Dhe ku ka ushqim më të mirë se mishi i pjekur! Pastaj ju lodheni shpejt, ngaqë nuk jeni mësuar të ecni kaq gjatë më këmbë.
– Edhe të gjorat kafshë lodhen, – psherëtiu Gertruda / Amanda, duken tundur kokën me keqardhje.
– Ndaj edhe Meti, fshatari që kam me vete, u jep të hanë bar, – tha Hasani. – Si të arrijmë në Berat, do t’i marrë ato dhe do t’ua kthejë përsëri fshatarëve që na i dhanë në Belsh.
– Ç’ndihmë e madhe! – tha Poli. – Si do të na shkonte halli i neve / ne të gjorëve pa këto kafshë!
– Sido që majë gomarit, nuk di se përse të lodhur e ndiej veten, – u ankua Gertruda / Amanda.
– Edhe unë, – shtoi Agnesi / Ema. – Më duket se mbi gomar lodhesh njësoj sikur ecën me këmbë, se duhet të mbahesh, sidomos teposhtë, që të mos vithisesh si Billi qëparë.
U dëgjuan të qeshura.
– Pas pak do të kalojmë lumin e Shkumbinit, që ndan Shqipërinë e Veriut me atë të Jugut, – tha Hasani. – Për fat të mirë, uji është i cekët, se shirat ende nuk kanë filluar këtyre anëve.
– Na pret ndonjë rrezik përtej lumit? – pyeti Poli.
– Nuk i dihet, – iu përgjigj Hasani. – Është një fushë, tutje pyllit, ku italianët deshën të ndërtonin një repart të vogël ushtarak. Nuk di nëse atje kanë arritur gjermanët.
Pas pushimit të tërë u ngritën dhe vazhduan rrugën. Violeta, me flokët e verdhë në kapelën ushtarake, që i derdheshin deri në supe dhe Donika, me flokët krela-krela që arrinin deri te qafa, njëra më e hijshme se tjetra, ecnin pranë e pranë.
– Dukesh shumë e shqetësuar, Violetë, – tha Donika. – Por Hasani për dy ditë do të takojë ata të misionit anglez, dhe kështu edhe të afërmit tanë do të marrin vesh me gëzim të madh se ne jemi gjallë.
Dhe pas pak, duke i hedhur një shikim miklues, shtoi:
– Natyrisht, edhe Xhoni.
– Të falënderoj, Donikë, – tha Violeta. Dhe shtoi si me qesëndi: – Të shoh që po rri gjithmonë e më shumë pranë Rikardos.
– E kam thënë: thjesht sepse ka shumë humor me ato anekdotat e tij të kripshme, – i shpjegoi Donika, si e gjetur disi ngushtë nga fjalët fundit të shoqes së saj.
– Ndaj dhe ia ngul sytë me aq ëmbëlsi? – e pyeti Violeta.
– Djallushkë je, edhe këtë e paske parë?! – u habit Donika.

x

Gjeneral Henkelit i feksën sytë dhe një dritësim lumturak i hijeshoi fytyrën e bardhëreme. Duke u ngritur nga tryeza e tij e punës, i shtrëngoi dorën kolonelit Minke dhe i tha:
– Më vjen shumë keq për fatin tragjik të kapiten Krausit, të toger Shmidit dhe atyre ushtarëve që u gjetën të vrarë në Belsh! Por, në të njëjtën kohë, nuk mund të mos shpreh gëzimin tim që falë tyre zbuluam shpejt se kishte rënë avioni amerikan.
– E paskan hedhur në erë që të humbasin gjurmët, – tha koloneli Minke, – por nuk u shkoi ndër mend se ne zbuluam vendin ku kishin groposur motorët, që i tradhtuan.
– Meritë e jashtëzakonshme e Krausit dhe e Shmidit, – shtoi gjeneral Henkeli. – Emrat e tyre do të shënohen shënohen në altarin e shenjtë të Gjermanisë naziste. – Dhe pas një heshtjeje shtoi: – Tani nuk na mbetet veçse të gjejmë se kush janë dhe ku kanë futur kokën këta amerikanë…
– Ma merr mendja se janë diku këtu, – tha koloneli Minke dhe, duke iu afruar hartës së Shqipërisë së varur në mur, vuri dorën mbi mesin e saj.
– Nuk besoj se janë zhvendosur nga veriu, se e marrin me mend se në ato rajone tashmë jemi ne. Mbetet të kenë duke lëvizur nga jugu. Po ku? Por shpejt do t’i gjejmë.
– Jo, zoti gjeneral, – shpjegoi Minke dhe sytë iu rrudhën, – nuk do ta kemi të lehtë. Arsyeja, për mendimin tim, është e thjeshtë: Amerikanët gjetën mbështetje nga fshatarët e Belshit, që jo vetëm nuk i raportuan te ne, por i ndihmuan të fshihnin motorët e avionit të djegur. Pastaj i strehuan mbrëmë dhe sot, me sa shihet, i kanë nisur në drejtime, që ne nuk i dimë. Por, ashtu si u pritën në Belsh, ashtu dhe banorët e fshatrave dhe të qyteteve të tjera, ku ata do të kalojnë, do t’i presin dhe përcjellin, që të arrijnë në bregdet, që atje t’i marrë ndonjë anije e tyre dhe t’i kthejë në Itali, nga besoj se janë nisur.
– Por ne, kolonel Minke, do t’i ndjekim këmba-këmbës dhe do t’i gjejmë, – tha gjeneral Henkeli duke i rënë me grusht tryezës. – Nuk kanë nga ia mbajnë.
– Uroj edhe unë, zoti gjeneral, – tha Minke, – madje sa më parë, – ndonëse e parandiente se kjo sipërmarrje do të ishte shumë e ndërlikuar.

x

Djemtë amerikanë po kalonin Shkumbinin më këmbë, me këpucët e lidhura në qafë. Vajzat qëndronin mbi gomarë.
– Nuk paska ndonjë urë këndej? – pyeti Gertruda / Amanda topolake, që gjithnjë do të kërkonte të gjente ndonjë shkak për të bërë vërejtje, ose për t’u ankuar.
– Ura është andej larg, – iu përgjigj Hasani, dhe bëri diku me dorë, – por të shkonim andej, mund të na pikasnin gjermanët.
– Po nuk do ta kesh të vështirë, Gertrudë / Amandë, – ia ktheu Billi, – se ujët e lumit, siç na tha edhe Hasani, qenka i cekët.
– Megjithatë, mua, Bill, po më merren mendtë mbi gomar, – u ankua Gertruda / Amanda me zë thuajse të përqarë.
– Hajde / Eja, se të shpie unë në bregun tjetër, – i tha Billi duke i zgjatur krahët.
Dhe Gertruda / Amanda ashtu bëri. U hodh e tëra në krahët e Billit, por jo pa lëshuar një britmë frikashe. Billi me pantallona të ngritura në gjunjë e priti Gertrudën / Amandën dhe zuri të zhabariste këmbët e tij të gjata nëpër rrjedhën e shpejtë të lumit.
– Ta kam zili, Bill! I lumi ti kë mban në krahë! – briti Poli me qesëndi.
– Edhe unë, Pol, – ia priti Rikardoja. – Mbërtheje fort Billin, Gertrudë / Amandë, se mos rrëzohet dhe atëherë… lumi t’ju marrë!
Të tjerët u haharisën.
– Tani që kaptuam këtë lumë, nuk kemi për të pasur më rreziqe, – u buzagaz Gertruda / Amanda, kur Billi e la në bregun e lumit.
– Doemos se kalove rreziqet në krahët e Billit, Gertrudë / Amandë, – ia ktheu Poli.
– Ta dini se me fjalët që më dalin nga goja, unë ju sjell fat, dhe jo tersllëqe, – ia ktheu Gertruda / Amanda. – Ja ta shihni…
Hasani ende në breg, po vrojtonte me dylbi. Pranë kishte Veselin. Tutje lumit, pikasi urën dhe mustaqet e dendura deri poshtë buzëve iu drodhën. Pa shqiptuar asnjë fjalë, i zgjati dylbitë Veselit, që shpejt i vuri në sy.
– Në urë paska gjermanë! – mërmëriti ai me zë të mbytur.
Hasani tundi kokën i angështuar dhe iu afrua grupit të amerikanëve.
– Një patrullë gjermane lëviz mbi urë, – u tha duke u përpjekur të dukej sa më i shpenguar.- Të kalojmë sa më shpejt lumin dhe të nxitojmë. Por sa më larg repartit që përmenda pak më parë.
Amerikanët, djem dhe vajza, kaluan nga shkulme gazi, në topitje cingëruese dhe u hodhën në bregun tjetër, veshën çorapet, këpucët, iu ngjitën kodrës dhe pastaj u futën në pyll.
Të fundit, për çdo të papritur, kaluan lumin Hasani së bashku me Veselin, Metin dhe kafshët që mbante pas vetes, të lidhura njëra pas tjetrës.
Pasi lanë pas pyllin, si ngaherë, vijuan të ecnin në rresht njëri pas tjetrit nëpër një monopat. Shumë më tutje, para amerikanëve u shfaq reparti i vogël, që kishin dashur të ngrinin italianët, diku topa kundërajrorë dhe, ndonëse fusha donte ende kohë që të sheshohej, një gjuajtës gjerman mesershmidësh me një krah të thyer.
– E çuditshme! – i pëshpëriti Çarlsi Aleksit që kishte pranë. – Kush do ta ketë goditur këtë avion? Kundërajrorët tanë në Itali, apo të anglezëve, që luftojnë kundër gjermanëve në Greqi?
– Nuk di ç’të them, – iu përgjigj Aleksi edhe ai i çuditur.
– Dhe i dëmtuar, dhe me një krahë gjysmë të prerë, ka mundur të ulet në këtë farë fushe me thelluka!
– Si ti që ule avionin tonë në atë rrip toke në Belsh, – tha Aleksi duke e shikuar Çarlsin miklueshëm.
– Me të vetmin ndryshim, se me krah të sakatuar s’do të ngrihet kurrë, – i tha Çarlsi.
Të tërë amerikanëve u kaluan të rrëqethura më trup. Pa kaluar mirë 24 orë, ata kishin përjetuar ditën më të tmerrshme të jetës së tyre, ku vdekja u ishte shfaqur në përvijimet këtyre dy lloj armëve, që nuk kishin pasur mundësi t’i shihnin gjatë fluturimit dhe as që kishin dëshirë t’i shihnin. Për jetë e mot!
Topat, me grykët e tyre të gjata si qafa gjirafash, dhe ai mesershmidi, me trupin të lëmuar, ku rrezet e diellit përthyheshin aq ëmblas, blatonin gjithandej paqe dhe qetësi këndellëse.
Sa të gënjeshtërt, sa tinëzare, sa të pabesë! Topat kishin përcjellë kumte vdekatare me predha, që sikur njëra prej tyre të kishte goditur avionin, të tërë brenda tij do të sakatoheshin dhe do të përpiheshin nga dallgët e detit të tërbuar me shkulme shtjellash egërshane.
Mesershmidët, si ai që shihnin, ashtu të veckël, si zogj shtegtarë që enden paqësisht nëpër qiell, kishin përcjellë kumtin e vdekjes, duke çarë retë dhe duke lëshuar predha, disa prej të cilave kishin goditur vetëm rrotat e avionit; dhe sikur të kishin goditur avionin, do të kishin sjellë po atë vdekje aq të llahtarshme si të topave.
Nga këto mendime ndjellakeqe ishin rrëkutur në vetvete ato çaste të gjithë amerikanët, duke soditur prore ato armë që dukej sikur dremitnin pafajësisht në atë fushë.
Gjithsesi, Hasani u bëri shenjë të tërëve me gisht në buzë, që të mos bëzanin dhe të ecnin të përkulur. Pastaj iu afrua Çarslit, Aleksit, Xhanit dhe Rikardos.
– Mendoj se ne me trup jemi më të fortët e grupit, – zuri të thoshte me zë të ulët Hasani. – Ne të bëjmë përpara. Pastaj grupi pas nesh. Të kalojmë kështu me shumë kujdes zonën rreth aeroportit, që të mos në përplasemi me ndonjë patrullë gjermane. Si thoni?
Të gjithë tërë pranuan.
– Së pari, bëni gati thikat, pastaj edhe pistoletat, – tha përsëri Hasani.
Nuk vuri re se nga pas iu afrua Majk Davidsoni që i tha:
– Edhe unë besoj se jam jo më pak i fuqishëm se ju.
Davidsoni, vërtet pak më i shkurtër se Hasani, me fytyrë kockane, por ishte dhe muskuloz dhe, mbi të gjitha, dukej i fortë si ai.
Hasani nënqeshi dhe pohoi me kokë.
– Po unë? – e pyeti Veseli.
– Po ti je akoma / ende dhëndër, Vesel! A nuk më the mbrëmë pas dasmës që doje të vije me ne, se çdo gjë mund të ngjiste? Për kë e kishe fjalën, për mua?
Veseli pohoi me kokë.
– Atëherë, për çdo të papritur, qëndro i gatshëm me armë pranë grupit.
Veseli nuk bëzani.

x

Hasani, bashkë me shokët e zgjedhur, që ishin shkëputur paksa nga grupi, herë të përulur dhe herë duke u zvarritur, vazhdonin të ecnin bënin përpara. Ca më pas, ai ktheu kokën prapa dhe ua bëri me dorë grupit të djemve dhe vajzave ta ndiqnin. Dhe ata ashtu vepruan. Pas tyre fshatari Met me kafshët pas.
Vazhdonin të zhvendoseshin kështu edhe më përpara. Fytyrat e tyre ishin të ndera. Veçanërisht të vajzave.
Nga larg u dëgjuan shprehje në gjermanisht. Hasani me shokët pikasi nga larg pesë gjermanë me automatikë në duar. Përsëri u bëri shenjë shokëve të ndaheshin në dy grupe. Ai me Çarlsin dhe Rikardon, në një anë, dhe Aleksi, Xhani dhe Davidsoni, nga ana tjetër.
Patrulla tani ndodhej disi larg tyre. Ai që printe, urdhëroi shokët të ndaleshin. Heshti një grimëherë, kundroi rreth e përqark dhe çuliti veshët.
– Kthehemi, – tha gjermani i parë. – Këndej nuk shoh gjë të dyshimtë.
Ashtu bënë.
Amerikanët dhe Hasani morën frymë lirisht. Po kështu edhe gratë, fshatari Met dhe kafshët pas tyre. Por befas një gomar turfulloi. Gjermanët u ndalën. Amerikanëve u ngriu buzëqeshja në fytyrë. Edhe vajzave. Edhe Veselit, edhe fshatarit Met, që nisi të fërkonte ballin gomarit, si ta merrte me të mirë.
– Sikur m’u dëgjua një zë, – tha gjermani i parë.
– Më duket si një turfullimë, – tha gjermani i dytë dhe zgjati krahun prapa.
– Kthehemi, – tha prerë i pari.
Dhe gjermanët e tjerë u kthyen pas tij. Hasani me gjeste u tregoi shokëve të përdornin thikat dhe jo armët. Veçanërisht Rikardos, që kishte gati me automatikun. Po të shkrepnin, ato do të dëgjoheshin në aeroport dhe atëherë atje do të jepej alarm.
Gjermanët nxituan nëpër shtegun e ngushtë nga kishte ardhur turfullima. Atëherë Hasani me Çarlsin dhe Rikardon, nga një anë, dhe Aleksi, Xhani dhe Davidsoni, nga ana tjetër, iu vërsulën nga pas dhe i qëlluan në thika në grykë. Gjermanët, të befasuar, u shembën përtokë. Sidoqoftë, njëri prej tyre iu shmang goditjes së Aleksit me thikë dhe u rrek të përdorte automatikun.
Çarlsi, shpatullan dhe me krahë të fuqishëm, u hodh i tëri mbi të dhe u përpoq t’ia rrëmbente automatikun nga dora. Vetëtimthi iu ndërmend se vite më parë ashtu i ishte hedhur në një palestër në qytetin Kuinci, pranë Bostonit ku kishte lindur, një kundërshtari gjatë një ndeshjeje në tapetin e mundjes. Por kjo nuk ishte ndeshje e tillë. Kjo ishte luftë për jetë a vdekje.
Atëherë këqyri nga afër fytyrën e murrëtyer të gjermanit, të cilin po përpiqej ta vinte nën vete, ndjeu duhmën e frymës së nxehtë, që po i dilte nga goja, pastaj kur pa se ai sa nuk shqeu gojën, që të këlthiste, zgjati njërën dorë, që t’i mbyllte buzët e tij të llagavitura. Dhe gjermani ndoshta do të kishte arritur të klithte, sepse iu shmang një grimë dorës së Çarlsit, por Rikardoja që ishte afruar, u mat ta godiste me kondakun e automatikut. Mirëpo një nga gjermanët, diku pranë, sido që i goditur me thikë në grykë dhe i rrëzuar përtokë, zgjati duart dhe i mbërtheu këmbët e Rikardos që u përmbys afër tij. Jo vetëm kaq, por deshi ta godiste me thikë. Ndërkohë, Veseli, shtat’hajthëm, që ndiqte këtë përleshje egërshane, iu sul gjermanit, u kacafyt me të. Në këto e sipër Rikardoja u çua më këmbë që ta godiste gjermanin në kokë me kondakun e automatikut, por arriti ta bënte këtë, vetëm pasi gjermani i nguli Veselit thikën në gjoks. Në ato çaste edhe Davidsoni qëlloi me thikë një gjerman tjetër dhe e la edhe atë të vdekur.
Shpejtazi Hasani u sul mbi trupin e Veselit. Pas tij edhe Davidsoni, që i ngriti kryet, ia lëkundi butësisht, qëndroi ashtu si ngrirë dhe pastaj ktheu sytë nga Hasani, që kuptoi se ç’kishte ndodhur.
– Sa u rreka të mos vinte me ne, – belbëzoi Hasani me lot në sy që nuk mundi t’i përmbante. – Druhej se mos e keqja më ndodhte mua dhe, për fat të keq, i ndodhi atij, që e pa veten dhëndër vetëm mbrëmjen e dasmës.
Edhe amerikanët e tjerë u mblodhën aty përreth, të nemitur, të shkretuar. Veçanërisht Donika dhe Agnesi/Ema, që ndërmendën këtë djalë që vallëzonte aq magjishëm vallen dyshe me nusen hirplote, vështrimet e tyre përdëllyese, nga ku buronte një dashuri, që u shua ende pa buluar mirë.
– Por jemi të detyruar të largohemi shpejt, – tha pastaj Hasani duke mbuluar amerikanët me shikimin e tij plot ngashërim, – sepse gjermanët i kemi përreth.
Pastaj, duke iu drejtuar Metit, shtoi:
– Met, trupin pa jetë të Veselit ta dërgosh në shtëpinë e tij. Ta qajnë me derte prindërit dhe nusja e tij e gjorë, edhe ajo nuse vetëm mbrëmjen e dasmës, dhe ta varrosin siç i ka hije një trimi që ra duke mbrojtur jetën e një amerikani.
Së bashku me Davidsonin dhe amerikanë të tjerë e vendosën kufomën e Veselit mbi një nga kafshët që Meti solli aty.
– U vra dhe më shpëtoi mua, – mundi të mërmëriste Rikardoja, i zbehur në fytyrë. – Nuk do të më shqitet kurrë nga mendja.
– Edhe ne të tjerëve, – tha Davidsoni.
Pa humbur kohë, Hasani, Çarlsi së bashku Rikardon dhe të tjerët, i zvarritën vetëtimthi kufomat e gjermanëve në të dy anët e monopatit dhe u morën edhe armët.
Të gjitha këto ndodhën rrufeshëm edhe në sytë e vajzave amerikane, që dukeshin ende të tromaksura.
Pastaj Hasani i dha Metit automatikun e njërit prej gjermanëve të vrarë dhe tha:
– U armatosëm me armët e gjermanëve, Met, ndaj merre edhe ti këtë. Megjithëse ke kobure, kushedi, mund të hasësh me ndonjë patrullë tjetër gjermane dhe ky të bën shumë më tepër punë.
Dhe duke iu drejtuar shokëve, shtoi:
– Atëherë të nxitojmë, që të arrijmë sa më shpejt në Berat!

KAPITULLI VII

Pasdite. Dielli dukej se po shkiste i lumturuar drejt perëndimit. Pas një dite të tufantë, ku drita e tij ishte ndrydhur nga një qiell i gllabëruar nga re të mbarsura me shtrëngata të stuhishme dhe rrebeshe shiu, që e kishin shtyrë avionin C 35 në hapësira të një vendi krejt të panjohur, amerikanët po kalonin ditën e dytë në këtë vend të panjohur, banorët e të cilit po tregoheshin kaq bujarë.
Ngaqë toka ishte e rrafshët, grupi i tyre ecte disi i shpërndarë. Mbi kalin e Hasanit kishte hipur Agnesi/Ema. Të tërë dukeshin të rraskapitur, të molisur.
– Veç vrasjes mizore të Veliut, që do të më mbetet e pashlyeshme për jetën, kështu do të më mbeten edhe ato pamje të llahtarshme që na panë sytë, – tha Gertruda/Amanda duke tundur kryet dhe mbyllur sytë.
– Ke të drejtë, – i tha Billi. – Po zëre se i pe në një nga filmat e Luftës së Parë Botërore.
– Më mirë, si në një ëndërr të ligë, thuaj, – e ndreqi Gertruda/Amanda.
– Ka hak Billi, Gertrudë / Amandë, – pandehi ato më mirë, si në një film horror, – shtoi Raduan Ismaili.
– Vërtet, se në filma horror kam parë që dikujt t’i ngulet thika në grykë edhe të vdesë duke u përpjekur ta nxjerrë që andej, – tha përsëri Gertruda/Amanda.
– Kjo ishte ngjarja më e tmerrshme që kam hasur në jetën time, – shamtiu Majk Davidsoni që e ndiente veten ende të trandur. – Kam bërë me dhjetëra e dhjetëra operacione, kam prerë dhe hequr organe njerëzore, kam ngulur bisturinë në mish me aq vëmendje dhe frikë në a sa e sa trupa njerëzish, burra, gra dhe fëmijë, por për t’ u shpëtuar jetën; kurse në atë çast ia ngula gjermanit thikën me tërë forcën e dorës dhe të krahut, pa asnjë pikë mëshire, madje me mllef, urrejtje, por dhe kënaqësi që po i merrja jetën. Mirëpo nuk pata kohe t’ia nxirja thikën nga gryka.
– E ç’rëndësi ka kjo? – ia ktheu Billi.
– Ka rëndësi, se kur të shohin gjermanët thikën të bërë në Amerikë, – tha Çarlsi, – do të pandehin se ai që e ka qëlluar, mund të ketë qenë amerikan. Por të falënderojmë Hasanin që diti të na përgatiste si të zinim pozicione në ato çaste para përleshjes me gjermanët.
Ata reshtën së foluri dhe bënë përpara, por, gjithsesi, këto ngjarje kaq të llahtarshme që kishin përjetuar, nuk u shlyheshin nga mendja.
Çarlsi dhe Aleksi kishin mbetur disi prapa grupit dhe po ecnin pranë njëri-tjetrit.
– Këta mjekët dhe ndihmësmjekët tanë, veçanërisht vajzat, – nisi të thoshte Aleksi, – lanë spitalet kudo në Amerikë, ku punonin në rehati dhe dolën vullnetarë. I vetmi rrezik që mund t’u ndodhte, ishte që kur të shkonin pas luftimeve për të marrë të plagosurit rëndë dhe për t’i shpënë në spitalin e Katanias, të ruheshin nga plumbat armiq. Por jo kjo që u ndodhi? Tani bashkë me ne janë në vijën e parë të frontit.
– Dhe para një armiku që mund të shfaqet, befasisht, ashtu si pak më parë, – shtoi Çarlsi. – Nuk dimë dhe sa rrugë do të bëjmë derisa të arrijmë në bregdet, nuk dimë dhe se me sa ngjarje të tjera do të përjetojmë. Dhe jo në ajër si dje, por në tokë, përballë gjermanëve si sot.
Vazhduan të ecnin.
Poli heshtte. E sëmbonte në zemër që nuk kishte bërë atë që kishte bërë Davidsoni, që nuk i kishte dalë edhe ai përpara Hasanit dhe t’i thoshte se edhe ai ishte i fuqishëm dhe, po të vinte puna, mund të përleshej me gjermanët. E sëmbonte ajo pasthirrma, që i kishte dalë nga goja, atje në bordin e avionit: “Si do të na vejë halli i neve / ne të gjorëve?!”, si të kishte qenë një vajzë e mitur frikamane. E sëmbonin edhe ato shprehje të tjera midis djemve dhe, për më tepër, vajzave, që i kishin rrëshqitur nga buzët, që me siguri do të kishin çmeritur shokët, që mund të kishin menduar se ai është i mefshtë dhe trimac…
– Do dhe shumë që të arrijmë në atë fshatin? – pyeti Gertruda / Amanda.
– Poshnjë, – iu përgjigj Hasani. – Pak a shumë, edhe një orë udhëtim. Pastaj në mbrëmje do të jemi në Berat.
– E shoh, Gertrudë / Amandë, që mezi të mbajnë këmbët, – tha Agnesi / Ema. – E ke radhën që të hipësh në kalë.
Ajo zbriti nga kali dhe Hasani e ndihmoi Gertrudën / Amandën të ngjitej mbi të.

x

Të ulur në oborrin e një shtëpie të fshatit Poshnjë, pjesëtarët e grupit amerikan sapo kishin mbaruar së ngrëni dhe po përtypnin copëra buke misri me pak djathë. Disa fshatarë u jepnin ujë me kanoçe, që i mbushnin nga një shtambë e madhe.
– Si nuk e ngrënkan fare këta amerikanët e tu bukën e misrit?! – i tha një fshatar i shkurtër dhe i parruar Hasanit me habi.
Hasani buzëqeshi dhe zuri t’u përkthente amerikanëve ato fjalë:
– Kur studioja në Shkollën Tekniken të Fullcit në Tiranë, – shpjegoi pastaj ai, – profesori që na jepte agronominë, na pati thënë njëherë se misri e kishte origjinën nga Amerika.
– Ke të drejtë, Hasan, – u hodh e tha Xhani Spaleti. – Ishte italiani ynë Kolombi që zbuloi Amerikën thuajse pesë shekuj të shkuar, i cili e mori misrin që andej dhe e solli në Europë.
– Juve, amerikanëve, ju pëlqejnë kallinjtë e pjekur a të zier të misrit, por nuk njihni bukën e misrit. S’ka ka shijen e bukës së grurit, po, ama, farmak nuk është! – u tha Hasani si me të qeshur amerikanëve.
– U bëmë me turp, Hasan, – ia ktheu Çarlsi. – Por falënderoi fshatarët e këtushëm që na dhanë të hanim, ato që kishin, se me hallet që iu kanë rënë mbi kokë në këtë luftë, edhe të largoheshim që këtu pa ngrënë, s’duhej të na vinte çudi.
Fshatari që dëgjoi nga Hasani përkthimin e fjalëve te Çarlsit, vuri dorën në zemër dhe tha:
– Kjo luftë e mallkuar na ka prerë krahët. Ikën fashistët e Duçes dhe po vinë t’i zënë vendin nazistët e Hitlerit… Dhe kështu na mbetën arat pa u mbjellë, hambarët të boshatisura. Prandaj na e bëni hallall, se dimë ne si e presim mikun.
– Ju falënderojmë edhe njëherë, – tha Çarlsi, – dhe jua shpërblefshim një ditë e më parë në Shqipërinë e lirë.
Pastaj Hasani, së bashku amerikanët, u përshëndetën me disa nga fshatarët që i kishin pritur dhe u nisën për në Berat.

x

Ata vazhdonin të ecnin. Para tyre shtriheshin vargmale që po mbuloheshin nga mugëtira ndajmbrëmjesore. Përpara tyre u shfaqën shkëmbinj. Më tutje rruga, ku tek-tuk kalon ndonjë makinë.
Hasani u kthye nga amerikanët dhe zuri t’u fliste:
– Si e shihni, monopati që po ndjekim, kalon majtas tyre dhe rruga na zgjatet. Prandaj do të zbresim në rrugë dhe do të vazhdojnë, derisa të lëmë pas shkëmbinjtë. Pastaj do të ndjekim një tjetër monopat dhe vonë do të arrijmë në Berat. Vazhdojmë rrugën.
Nisën sërishmi të ecnin.
– Sa mirë që do të eckemi një copë herë në rrugë, – tha Billi, – se, të them të drejtën, hip e zbrit nëpër këto monopate, këmbët nuk po i ndiej hiç, ngaqë po më mpihen.
– E ke gabim, – ia ktheu Poli, – se, asfalti është vërtet i sheshtë, por dhe i fortë dhe po të ecësh shumë mbi të, këmbët të mpihen më keq.
– Atëherë mirë që kjo rrugë nuk qenka e gjatë, – ia bëri i habitur Billi, – dhe pastaj do të ecim prapë nëpër monopate.
Zbritën në rrugën dhe vazhduan marshimin. Sapo arritën aty ku shkëmbinjtë mbaronin, shquan një burim dhe jo shumë larg tij, pas tij shkurrnajë me manaferra.
– Do të kalojmë këndej nga manaferrat, – tha përsëri Hasani. – Kush ka etje, të pijë ujë te burimi, por shpejt se koha nuk pret.
Befas, u dëgjua uturima e një makinë. Hasani vuri dylbitë në sy dhe u vrenjt.
– Shoh një kamion me ushtarë gjermanë, që po vjen këndej, – tha mbytur. – Shpejt të fshihemi pas manaferrave.
Djemtë dhe vajza ashtu bënë. Duke mbajtur armët gati, që prapa shkurreve, vëzhguan zemërdridhur ç’po ndodhte.
Kamioni u ndal. Prej tij zbritën disa gjermanë dhe shkuan drejt burimit, mbushën pagurët me ujë dhe nisën të ktheheshin te kamioni.
Njëri prej tyre, pasi mbushi pagurin dhe shqoi shkurret me manaferra, prapa të cilave ishte fshehur Çarlsi me Aleksin. Iu avit atyre dhe filloi të hajë sosh.
Çarlsi dhe Aleksi shtrënguan thikat që mbanin në duar. Gjermani u bë gati të ikte, por nga pas dëgjoi zhurmë. Duke dashur të fshihej dhe më mirë pas një shkurreje të veçuar, Billit i shkau këmba te një rrëpirë e vogël shkëmbore. Amerikanët dhe Hasani mbajtën frymën. Dëgjuan hapat e gjermanit që afroheshin. Pastaj panë vetë gjermanin me automatikun ngrehur, që bëri andej nga rrinte fshehur Billi. Në çast, Çarlsi dhe Aleksi, që ndiqnin lëvizjet e tij e tij, iu sulën dhe e mbërthyen. Çarlsi i vuri pëllëmbën në gojë, krahun tjetër ia shtrëngoi në grykë dhe bashkë me Aleksin e tërhoqën pas kaçubës ku kishin qëndruar pak më parë. Pas disa çastesh, i mbërthyer nga krahu i Çarlsit në grykë dhe një dorë e tij në buzë, si dhe nga duart e Aleksit që i mbanin këmbët, gjermani nuk dha shenja jete.
Gjermanë të tjerë, pasi mbushën me ujë pagurët e tyre, të rrethuar nga errësira që po dendësohej, nuk vunë re ç’ndodhi me shokun e tyre.
Pa humbur kohë, Hasani, si zakonisht, u bëri të tërëve shenjë me dorë dhe amerikanët vrapuan si mundën, për të arritur monopatin, që shpinte në një pyll.
Gjermanët nga dritat e përparme e kamionit, soditnin shiritin e asfaltit të rrugës dhe drurët që lartësoheshin në dy anët e saj. Befas një gjerman që po këqyrte shokët me radhë, mbeti i shushatur.
– Po Johani, ku është? – pyeti.
– Vërtet, ku qenka? – ia bëri gjermani tjetër. – E pashë që pasi mbushi pagurin me ujë, shkoi te disa shkurre me manaferra…
– Diçka mund t’i ketë ngjarë, – tha gjermani i parë.
Kamioni pas një rrotullimi të shpejtë u nis andej nga shkëmbinjtë dhe u ndal para burimit. Ndërkohë, amerikanët, me Hasanin që u printe mes për mes monopatesh, kishin arritur në një pyll dhe ishin zhdukur brenda tij.
Gjermanët zbritën rrokapjekthi nga kamioni, lanë pas burimin, këqyrën pas një shkurreje dhe mbeten të shkundulluar kur panë kufomën e shokut të tyre.
– T’i ndjekim ata banditë komunistë, – këlthiti një gjerman. – Ata na e kanë mbytur Johanin.
– Po nga t’i ndjekim? – pyeti një gjerman tjetër. – Ata kushedi se ku kanë humbur tashmë gjurmët.
– Po këtij teveqelit të ndjerë ç’iu deshën manaferrat? – tha gjermani i parë.
Pas një heshtjeje të shkurtër e morën kufomën e tij në krahë dhe u drejtuan nga kamioni.

x

Kohë më pas, grupi i amerikanëve, herë duke vrapuar dhe herë duke ecur, kishte dalë nga pylli.
Hasani kishte pranë Çarlsin dhe Aleksin.
– Brenda pak orësh u ndeshëm dy herë me gjermanët. Dhe trup me trup me ta, – tha Hasani.
– Dhe sa herë të tjera do të ndeshemi me ta? – tha Çarlsi dhe tundi kryet.
– Do t’ju ndjekin kudo hap pas hapi, – tha Hasani. – Puna është që ata të mos e marrin vesh se ku ndodheni. Por kjo nuk është kaq e lehtë.
– Megjithatë, shumë të papritura na presin… – tha Aleksi.
– Vërtet, shumë të papritura, – përsëriti Hasani. – Por tashmë të nxitojmë drejt Beratit.
– Dhe nesër a pasnesër drejt Vlorës? – pyeti Bergmani që ndodhej prapa tyre.
– Në qoftë se nuk ka ndodhur ndonjë e papritur, Bergman, – tha Hasani.
– Po kamioni me gjermanë që ndeshëm, për ku drejtohej? – pyeti sërishmi Bergmani.
– Besoj në Kuçovë, ose Patos. Janë qendra vajgurore, që u interesojnë shumë gjermanëve, – shpjegoi Hasani.
– Mund t’u shkojë atyre ndër mend që amerikanë të rënë nga një avion, po lëvizin në këto zona? – pyeti pas pak Davidsoni duke iu afruar Hasanit.
– Po të gjenden motorët e avionit tonë të groposur atje në Belsh, kufomat e gjermanëve të vrarë dhe, kushedi, edhe kufoma e gjermanit të sotëm, – iu përgjigj Hasani, – mbase edhe mund të dyshojnë.
– Kush na pret në Berat? – pyeti Bergmani.
– Kosta Stefi, luftëtar antifashist. Edhe ai, si unë, ka mbaruar Shkollën Amerikane të Fullcit. Pastaj më 1940 shkoi për studime të larta në Itali, por para disa muajsh është kthyer në Shqipëri dhe është përfshirë edhe ai në Lëvizjen Nacionalçlirimtare. Ka mbetur vetëm, se prindërit i kanë vdekur, është i pamartuar dhe shtëpinë e ka kthyer në bazë të luftës antifashiste.
– Do t’u merrkemi vesh me të si me ty, – tha Davidsoni dhe i vuri dorën mbi shpatulla.
Hasani buzëqeshi.
Vijuan kështu rrugën, derisa gësterra memece dhe ndjellazezë përpiu gjithçka. Amerikanët, të prirë nga Hasani, tashmë po i afroheshin Beratit. Nga rruga për në urën e moçme të Goricës, gjekëtinte shushurima e ujërave të lumit Osum dhe nga sipër saj regëtinin dritëzat e shtëpive të strukura aty-këtu në faqen e malit.
Pranë Hasanit çapiste tani Çarlsi.
– Pas pak do të arrijmë tek ajo ura, – tha Hasani. – Quhet Ura e Goricës. Po lë kalin në shtëpinë e një miku këtu pranë, që ta marr nesër për rrugë. Më prisni pak.
Çarlsi bëri “po” me kokë.
Kaloi një copë herë dhe grupi u hodh në anën tjetër të Urës së Goricës.
Çarlsi kishte përsëri pranë Hasanin.
– Nga sa shihet, – tha Hasani, – në Berat nuk paskan arritur gjermanët. Megjithatë, nuk duhet të biem në sy të askujt.
Duke ecur anës mureve të gurta, nga një rrugicë e kalldrëmtë në tjetrën, amerikanët, me Hasanin në krye, iu afruan një shtëpie të madhe dykatëshe. Diku largu dëgjuan të trokitura hapash, zëra njerëzish dhe amerikanët u fshehën në një rrugicë të errët. Aty pritën. Kur trokëllimat e hapave u fashitën, Hasani ua bëri me dorë amerikanëve t’i afroheshin shtëpisë. Pritën rrëzë një muri. Pastaj Hasani mori nga kalldrëmi një guriçkë dhe e hodhi në një dritare. U dëgjua kërcitja e saj mbi xhamin e dritares. Por askush nuk e hapi. Hasani mori një guriçkë tjetër dhe përsëri e hodhi drejt xhami të dritares. Pas pak në dritare u duk koka e një burri.
– Kosta, jam Hasan Gida me amerikanë, – u dëgjua zëri i Hasanit.
– Me amerikanë the? – pyeti i habitur ai që quhej Kosta.
– Ta shpjegoj më pas, por të lutem, Kosta, zbrit, se koha nuk pret!
– Erdha, – tha Kosta.

x

Dhoma e pritjes së shtëpisë së Kostës, ku ai priti amerikanët, ndryshe nga dhoma në konakun e Rustem Gidës, tipike e një fshatari të fisëm, ishte shtruar me sixhade dhe mindere anës mureve; mbi një stol ishte vendosur një radio, ca më tutje një abazhur dhe të varura në mur shiheshin foto të familjes.
Kosta, një riosh rreth të tridhjetave vjetëve, me flokë të dendur ngjyrë gështenje, të ndarë në mes dhe fytyrë të sojme, u gëzua shumë që midis amerikaneve ishte dhe një vajzë shqiptare, që madje fliste edhe shqip. Por u hidhërua po aq sa amerikanët, kur zuri t’u shpjegonte tyre ato lajme që amerikanët nuk i dinin.
– Kështu pra, gjermanët paskan arritur deri në Vlorë?! – tha Çarlsi me zë të zvargur.
– Sikur të mos e mësoja këtë nga ai miku, nuk do ta besoja, – tha Kosta. – Ai më rrëfeu se ata kishin ndalur autobusin që po nisej nga Vlora, për këtu në Berat. Dhe kur me automatikë në duar kishin parë brenda tij ca pleq si ai dhe gra me fëmijë të mitur, e kishin lënë autobusin të nisej.
– Mos ndoshta i kanë bërë sytë atij mikut tënd? – pyeti Xhani me mosbesim.
– Ku ma gjen të ishte kështu, – iu përgjigj Kosta, – por edhe Radio Tirana para një ore dha lajmin se forcat gjermanë e morën edhe qytetin e Vlorës në jug të Shqipërisë.
Për disa çaste ra heshtje. Të tërë dukeshin të sfilitur dhe të mpakur. Sidomos gratë, Violeta, Margaretia dhe më tepër Gertruda / Amanda, që me zë të përqarë tha:
– Ç’rrugë e gjatë na pritka! Si t’i biem botës rreth e përqark!
– Vërtet, si t’i biem botës përqark, si ai Fileas Fogu i një romani të Zhyl Vernit… – tha Çarlsi dhe duke marrë hartën në duar shtoi: – Nga Berati, ku jemi në fshatrat e Korçës, pastaj të Përmetit, të… Xhi… Xhi… ro… kastrës… Pastaj arrijmë në Dukat.
U kthye pastaj nga Kosta dhe e pyeti:
– Ç’është ky Dukati?
– Krahinë, – iu përgjigj Kosta.
– Edhe ajo e çliruar?
– Jo, ajo është zonë e ballistëve.
– E ballistëve? Ç’janë këta? – pyeti Donika me habi.
– Histori e gjatë, – ndërhyri Hasani. – Krahas nesh, komunistëve, për të çliruar vendin, janë ngritur edhe ballistët. Por ata kërkojnë një Shqipëri si vendet perëndimore, si vetë Amerika… Kurse ne luftojmë që pas çlirimit vendi ynë të bëhet komunist, si Rusia.
– Por ballistët nuk e paskan keq! – tha Donika dhe fytyra e saj ëmbëlake u vranua.
– Mirëpo puna është se ata, që ta bëjnë Shqipërinë si vendet perëndimore, po bashkohen me pushtuesit gjermanë, që në këtë mënyrë të mposhtin komunistët, – shpjegoi Hasani. – Kështu, midis nesh dhe atyre ka nisur luftë.
– Qenka si një luftë civile! – tha Çarlsi duke ngritur supet me habi.
– Dhe, meqë ballistët zotërokan Dukatin, do të na pengokan të arrijmë në bregdet? – pyeti me ndrojtje Donika.
– Çështje shumë e koklavitur, – tha Kosta dhe ndrydhi brengën, që ishte gati t’i shpërthente nga kraharori. – Kemi kohë të bisedojmë për këtë. Por, një gjë ka rëndësi: ne do t’ju shpiem në bregdet dhe ju do të ktheheni andej nga erdhët.
– Për sa ditë? – u hodh plot shend Gertruda / Amanda dhe faqet buçkane iu thekërruan.
– Këtë nuk mund t’jua them me saktësi, – iu përgjigj Kosta. – Por, e përsëris, ju do të ktheheni midis tuajve. Por, si gjithnjë, do të na duhet të kalojmë në zona ku gjermanët nuk kanë arritur akoma / ende. Do të bujmë nëpër shtëpi fshatarësh, që do të na presin me ç’kanë në sofër në këto kohë shumë të vështira. Po do të shtrëngohemi të ecim në kohë me diell dhe me shi dhe…
– Dhe me dëborë deshe të thoshe? – e ndërpreu Gertruda / Amanda. – Lus Zotin që këndej nga jugu i Shqipërisë të mos dinë ç’është kjo e flamosur dëborë!
– Jo, ka krahina malore ku bie dëborë, madje e madhe, – i shpjegoi Hasani. – Por, mos e merrni me frikë, se fshatarët tanë janë bujarë. Ju e patë vetë si ju pritën në Belsh dhe në Poshnjë. Po të vijë puna, ata do të ndajnë me ju edhe kafshatën e fundit të bukës.
– Pastaj do të më keni edhe mua deri në fundin e këtij udhëtimi, – tha Kosta që edhe ai si Hasani, donte t’u jepte zemër amerikanëve, – që shpresoj ta kalojmë pa shumë të papritura. Të arrijmë kështu në bregdet dhe një nga anijet tuaja, amerikane ose angleze, t’ju marrë dhe t’u shpjerë te bashkatdhetarët tuaj.
Kosta u hodhi të tërëve një vështrim ëmbëlak:
– Të tërë jeni shumë të kapitur, – u tha pastaj. – Të hamë gjëkafshë. Në furrën e mëhallës sonë furrtari antifashist na ka ruajtur ca çyrekë të ngrohtë misri, që t’i kemi edhe për nesër.
U kthye pastaj nga Hasani dhe si me shaka e pyeti:
– Do t’u bëjnë naze?
– Mundet… – ia ktheu me të qeshur Hasani, – por do të mësohen edhe me bukën e misrit. Uria do ta bëjë punën e vet. Apo jo, Donikë?
– Ta pret mendja, Hasan, – iu përgjigj Donika. – Mbi të gjitha, gjithnjë mirënjohje për mikpritjen tuaj, mikpritjen tonë shqiptare.
Hasani dhe Kosta e shikuan mirakandshëm.
– Të bëjmë tani një sy gjumë, – tha Kosta. – Disa këtu, të tjerë në shtëpinë pranë. Nesër do të nisemi sa më herët. Etapa e parë, e përsëris, është Picalla, në prefekturën e Korçës. – Dhe tregoi në hartë ku ndodhej Picalla. – Siç ju thashë, shoku im, Omeri, ilegal, punon shofer për një tregtar. Është i besuari ynë. Kamionin do ta lërë buzë rrugës, pa arritur tek ura. Në të gdhirë na pret atje.
– Ju shkoftë rruga sa më mbarë, miq të dashur amerikanë, – tha papritur Hasani. – Erdhi koha të ndahem me ju.
– Po ta them edhe njëherë, Hasan, – i foli me të lutur Kosta. – Fli sonte dhe nesër me sabah dalim bashkë nga Berati dhe diku ndahemi.
– Jo, Kosta, – tha Hasani. – Dua të fitoj kohë, sepse rrugës mund të ndeshemi me patrulla gjermane, që po gëlojnë tashmë kudo. Po shkoj të marr edhe kalin, që e kam lënë te një mik.
Pastaj u kthye nga amerikanët dhe u tha i përmalluar:
– Kalofshi një natë të qetë, miq. Me anglezët do të takohem. Kurse me ju: mali me malin nuk piqen, por njeriu me njeriun, po. Prandaj nuk po ju them lamtumirë, por mirupafshim.
Në këto e sipër, futi në çantën e shpinës një pako me ushqim, që me porosi të Kostës ia kishte përgatitur furrtari.
– Sidoqoftë, Hasan, nëse nuk takohemi, – tha po aq përmallshëm edhe Çarlsi, – do të ruajmë kujtimet më të mira për gjithçka ke bërë dhe po bën për ne.
– Faleminderit! Edhe unë, gjithashtu.
Dhe doli nga dhoma i përcjellë nga Kosta.

KAPITULI VII

Po gdhinte. Ishte Kosta që u zgjua i pari. Vuri re se Çarlsi, Xhani, Aleksi, Rikardo dhe Davidsoni, ende flinin në mindere mbi sixhadenë e dhomës.
U dëgjua zhaurima e një motori, që u ndeh trandshëm mbi qetësinë që kishte platitur qytetin. Kosta mbajti vesh, iu afrua dritares dhe me vështrimin e tij përfshiu gjithçka që shpalosej në hapësirën ende të gësterrtë. Pranë Urës së Goricës shqoi një trirrotësh dhe rreth tij hijet e tre ushtarëve gjermanë që ndezën cigare dhe nisën të bisedonin midis tyre. Në sheshin e pazarit u dukën disa mushka dhe fshatarë që nisën të shkarkonin kosha prej tyre.
Kosta iu afrua rrëmbimthi amerikanëve, të kapëlyer ende në gjumë të thellë dhe i tundi që të zgjoheshin.
– Një trirrotësh gjerman u ndal pranë urës, – mezi mundi të thoshte me zë të mbytur.
Çarlsi, me shokët e tjerë u hodhën edhe ata te dritarja.
– Të na kenë pikasur mbrëmë, kur arritëm këtu? – pyeti Davidsoni.
– Nuk e besoj, se ndryshe do të kishin nisur bastisje së pari në këtë lagje, – iu përgjigj Çarlsi.
– Drejt e ke, – tha Rikardoja. – Duket se këta sapo kanë arritur.
– Edhe unë kështu mendoj, – tha Kosta, – sepse ka kohë që më ka dalë gjumi dhe vetëm tani dëgjova këto zhurma motori.
– Pra, këta duhet të jenë të pararojës, – tha Xhani. – Pastaj vjen ushtria…
– Ndaj të largohemi sa më parë që këndej, – tha Çarlsi.
– Po lajmëroj dhe të tjerët në shtëpinë këtu pranë, – tha Kosta. – Tani nga ura nuk kalojmë dot. Na duhet të marrim nga një rrugicë pas shtëpive dhe të kalojmë lumin.
– Shkumbini ishte lumë i cekët? – pyeti Xhani.
– I cekët është dhe ky, dhe kalohet pa vështirësi, – shpjegoi Kosta.
– Aq më mirë, – tha Çarlsi. – Por nuk do të kemi kohë të heqim dhe të veshim këpucë dhe çorape.
– Doemos, se vonohemi shumë, – tha Kosta, – sido që gjermanët mbi urë janë larg që andej. Kamioni, siç ju thashë dhe mbrëmë, na pret tutje urës, në hyrje të Beratit.
– Kam hallin e vajzave, se do t’i kenë këmbët të qullëta dhe të ftohta, – tha Rikardoja, – se ne bëjmë, si bëjmë.

x

Ende në agun e thëllimtë të atij mëngjesi, me qiell të hirtë nga retë që ishin ulur deri poshtë malit të Tomorit, grupi i amerikanëve, në krye të cilit tashmë ishte vënë Kosta Stefi, po kalonte lumin Osum, shumë prapa krahëve të gjermanëve, që vazhdonin të qëndronin në hyrje të urës së Goricës.
Ndienin në fytyrë puhizën lumore që u rrihte fytyrat dhe ngaqë nuk kishin hequr këpucët, ujin cingërues që u depërtonte nga këmbët dhe herë-herë deri në gju. Për një çast Agnesit / Emës i rrëshqiti këmba në një gur dhe për pak sa nuk u përmbys në lumë. Pati fat, se nga pas u ndodh Kosta, që i shtrëngoi krahun dhe e afroi pranë vetes, aq sa ata për disa çaste ndjenë edhe dihatjet e njëri-tjetri t’u ngrohnin fytyrat e ftohta. Dhe pa e kuptuar as ata vetë, qëndruan ashtu për disa çaste.
Pa u vënë re nga tre gjermanët u ngjitën nëpër një monopat lart në rrugë dhe të kërrusur, duke vëzhguar majtas, djathtas, bënë drejt një kamioni. Për çdo të papritur, shtrëngonin armët në duar; me automatikët që ua kishin rrëmbyer gjermanëve të patrullës pranë aeroportit.
Para kamionit shquan Omerin, një burrë me kasketë, i cili ua bëri menjëherë me dorë të ngjiteshin mbi karrocerinë e mbuluar me mushama. U ngjitën pa humbur kohë. Në kabinën e kamionit bashkë me Omerin hipi edhe Kosta.
Gjermanët pranë urës vazhdonin të bisedonin.
– Nëse nuk ka të papritura, forcat tona arrijnë në këtë qytet pas gjysmë ore, – tha njëri nga gjermanët.
– T’i njoftojmë me telefon se deri tani çdo gjë po ecën mirë? – pyeti gjermani i dytë dhe u bë gati të shkonte tek trirrotëshi. Por mbeti, kur iu bë se dëgjoi një zhurmë të largët dhe të zgjatur.
– Dëgjuat gjë? – pyeti.
– Jo, – iu përgjigj gjermani i dytë.
– As unë, – tha gjermani i tretë.
Kjo ndodhi kur Omeri përpiqej të ndizte motorin e kamionit.
Në karroceri të gjithë të ngjeshur pranë njëri-tjetrit, ishin tepër të angështuar.
Omeri mallkoi me vete dhe pas një prove tjetër motori më së fundi u ndez dhe kamioni u shkëput përpara.
– Ke të drejtë, – i tha gjermani i dytë të parit. – Kjo është zhurmë kamioni.
– Që po largohet thuaj, – shtoi gjermani i tretë. – Nuk e dëgjon?
Gjermanët mbetën veshëçulitur, pa ditur nga të bënin.
– Zhurma e kamionit vjen andej nga erdhëm, – tha me zë të mbytur gjermani i parë. – Ta ndjekim!

x

Omeri vazhdonte ta ngiste kamionin, që shkiste me shpejtësi në asfaltin e përhimët të rrugës. Tendosja që kishte mbërthyer Omerin në timon dhe Kostën pranë tij, kur kamioni u nis rrëmbimthi në Berat, po davaritej nga fytyrat e tyre ende të përgjumura.
E njëjta gjendje mbizotëronte edhe në karrocerinë e kamionit.
– Më duket se ua hodhëm atyre gjermanëve mbi urë, – tha Margaretia, pa fshehur shendin.
– Ama, këmbët i kemi akull, – tha Gertruda / Amanda. – Unë për vete si kurrë në jetën time.
– Se mos vetëm ti, – i tha Violeta.
– Po Agnesi /Ema që për pak sa nuk zhyt në ujë, – tha Xhani.
– Ashtu vërtet, – tha Billi. – Dhe sikur të mos ishte Kosta, që e ka pranë, i cili që e kapi për krahu dhe e afroi aq pranë… ohu, kushedi ku do ta kishim gjetur Agnesin / Emën!
U dëgjuan kukurizma. Agnesi /Ema dhe Kosta heshtën si të zënë në faj.
– Megjithatë këmbët i kemi të ngrira, sepse edhe nuk kemi ku të ecim që t’i nxehim, – tha Donika.
– Ja, pas një copë rruge, siç na shpjegoi Kosta, kamioni do të ndalet në një fushëtirë, – tha Rikardoja që kishte pranë Donikën. – Atje do të hidhemi poshtë dhe do t’u grahim këmbëve si dje, për në atë fshatin Lavdar / Picallë.
– Dhe atëherë, lamtumirë frikë! – tha Gertruda / Amanda.
Pas këtyre fjalëve, fytyrat e amerikanëve u ndritën.
– Po ti ke frikë? – e pyeti Rikardoja Donikën që kishte pranë.
– Kur jam pranë teje, më pak, – iu përgjigj miradijshëm Donika.
Një dritëzë mikluese buroi nga sytë e Rikardos, që i shtrëngoi asaj duart.
– Tani e tutje nuk kemi për t’ua parë më surratin gjermanëve, – shfryu e ngazëllyer Gertruda / Amanda.
– Edhe dje, atje në pyll kështu na the, Gertruda / Amanda, po ama ata na mbinë si kukudhë mu para hundës, – ia priti Billi.
Të tërë në karroceri sa nuk ia plasën gazit, por nuk bëzanë më, kur panë Çarlsin që me vështrimin e tij të sertë, u la të kuptonin se duhej të bisedonin me zë sa më të ulët.
Në kabinë, Omeri vazhdonte të bisedonte me Kostën.
– Po të kujtoj se, me të rregulluar javën tjetër gruan dhe djalin e vogël te dajat e tyre, – tha Omeri, – do të hidhem këtyre anëve, do të kaloj një a dy net në shtëpinë e një miku fshatar dhe pastaj do të bashkohem me partizanët e Brigadës së Parë.
– Kështu do të bëja edhe unë, – i shpjegoi Kosta, – por doli kjo puna e amerikanëve që duhen shpëtuar patjetër, që të mos bien në duart e gjermanëve. Jo vetëm kaq, por duhen shpënë me çdo kusht deri në bregdet, që të kthehen përsëri në Itali.
– Po kryen një punë goxha të vështirë, Kosta, – i tha Omeri, duke e vështruar i ngazëllyer. – Dhe goxha të rrezikshme.
Ndonëse mëngjesi ishte i zymtë, nga pasqyrat e kamionit anash kabinës të dy ajgëtuan një pikëzë që filloi të zmadhohej në sytë e tyre. Dhe shpejt kuptuan se ishte një trirrotësh, se ishte gjerman dhe ajo më e tmerrshmja, se po i ndiqte. Të dy u zverdhën në fytyrë, të dy këqyrën njëri-tjetrin, të dy kuptuan se ndodheshin në një gjendje tejet brengëruese.
– Gjermanët na paskan diktuar! – mezi mundi të shqiptonte Omeri, pa ia ndarë sytë pasqyrës së kabinës.
Të njëjtin veprim bëri edhe Kosta.
Edhe Çarlsi në radhën e parë të amerikanëve, të ulur mbi karroceri së bashku me Davidsonin, Bergmanin dhe Ismailin, pasi ngritën pak mushamanë e karrocerisë, ajgëtuan trirrotëshin. Edhe ata u zbehën në fytyrë, ndaj Çarlsi tha:
– Gjermanët po na ndjekin. Bëni gati armët.
Ashtu si disa gjuetarë të fshehur në një guvë pylli tropikal, edhe pse të armatosur gëzohen se nuk pikasen nga një kope egërsirash të gatshme për të shqyer këdo, dhe pas pak çastesh mbeten të si të ndërkryer, kur shohin se kjo kope rikthehet dhe u afrohet për t’iu hedhur në grykë, ashtu dhe amerikanët mbetën si të ndërkryer pas kumtit të Çarlsit. Sidoqoftë, bënë gati armët.
Megjithatë, u krijua pështjellim, sidomos te vajzat.
– Mbahuni dhe shtrihuni përmbys të tërë, – tha Çarlsi me ton urdhërues.
Nga dritarja e vogël e prapa kabinës së kamionit Kosta nisi të fliste:
– Dëgjoni me vëmendje: unë dhe shoferi e njohim mirë këtë rrugë. Pas pak vjen një shkëmb dhe pastaj një kthesë e fortë. Do të ndalemi pa mbaruar kthesa. Sapo tricikli gjerman të afrohet, ngrijeni mushamanë e karrocerisë dhe zbrazni armët.
Djemtë dhe vajzat me armë në duar u bënë gati.

x

Trirrotëshi vazhdoi t’i afrohej kamionit, që po arrinte te kthesa.
– Duket se në karroceri nuk paska njerëz, – tha gjermani i parë në timon.
– Kështu më duket edhe mua, se ndryshe do të na qëllonin, – tha gjermani i dytë.
– Atëherë, t’i arrijmë dhe të kapim gjallë shoferin dhe ndonjë tjetër në kabinë, – tha gjermani i parë dhe shqiptoi dy herë atë fjalë që ishte bërë të llahtarshme për këdo: – Halt, halt!
Amerikanët, të tulatur në karroceri, dëgjuan në ajër breshëri automatikësh të gjermanëve. Omeri, ashtu siç i kishte paralajmëruar Kosta amerikanët, me të arritur te kthesa që mbulohej nga shkëmbi, frenoi kamionin. Atëherë Xhani, Aleksi dhe Davidsoni, me automatikë, dhe të tjerët me pistoleta në duar, ngritën mushamanë e karrocerisë dhe zunë pozicione me armët gati për t’i shkrehur. Edhe vajzat, ndonëse pistoletat u dridheshin në duar.
Nga shpejtësia e përftuar gjatë ndjekjes së kamionit, trirrotëshi me shumë vështirësi mori kthesën, për pak sa nuk u përmbys dhe të tre gjermanët mbi të mezi ruajtën drejtpeshimin. Dhe atëherë nga armët e amerikanëve, djem dhe vajza, shpërtheu një zjarr i pandërprerë. Në pak sekonda të tre gjermanet të befasuar, u rrokullisën të vdekur përtokë.
Një grimëherë pllakosi heshtje. Rikardoja i pari kërceu teposhtë nga karroceria iu afrua gjermanëve të vrarë dhe i qëlloi përsëri me mitraloz.
Pas tij edhe amerikanët e tjerë zbritën nga karroceria dhe rrokën plot hare njëri-tjetrin. U rrokën edhe Kosta me Omerin.
Deri atëherë Poli kishte qenë pranë spondit fundor të karrocerisë që mbulohej nga mushamaja, i armatosur vetëm me revolver. Mund të ishte zmbrapsur, mund të kishte qëndruar radhazi dhe madje edhe pas vajzave, por nuk e kishte bërë këtë. Por kishte bërë diçka tjetër. Sapo kishte parë trirrotëshin gjerman, kishte qëlluar edhe ai me pistoletën e tij, por kuturimthi dhe ishte tulatur pastaj vrulltas pas spondit të drunjtë; vërtet veprim mbrojtës, i natyrshëm: unë qëlloj dhe ulem, qoftë edhe pas spondit të drunjtë, që të ruaj veten. Por askush, qoftë edhe vajzat, nuk u strukën si ai.
Rikardoja me Bergmanin dhe Ismailin u morën gjermanëve të vrarë automatikët që kishin në duar dhe karikatorët me fishekë.
– Me ato të djeshmet dhe këto të sotmet, që u morëm gjermanëve të vrarë, u bëmë goxha të pasur me armë, – tha Rikardoja.
Shikoi nga djemtë, pastaj edhe nga Poli, të cilit i shëmbëlleu se ai vështrim ishte shpotitës. “Pra, ti qëllove dhe ule kryet se nuk kishe automatik që të shtije me breshëri. Atëherë merr një të tillë, që të tregosh më pas se sa të vlen lëkura”.
I përpirë nga këto mendime të tufanta, pa e kuptuar as edhe ai vetë, Poli bëri nga Rikardoja dhe i rrëmbeu një automatik që ai kishte ngritur lart.
Por ata nuk duhej të humbnin më kohë…
– Tani nuk të mbetet veçse t’i marrësh amerikanët dhe t’i shpiesh së pari te manastiri ku jeton murgu Grigor, – dëgjoi Kosta pas vetes zërin e Omerit. – Pastaj nesër nisuni drejt e për në Picallë.
– Vërtet, s’ka rrugë tjetër, – i tha Kosta, – por mos harro edhe ti se gjermanët, do të kërkojnë të dinë se ç’u bë me patrullën që kishin nisur më përpara. E kupton?
– Po, – tha Omeri. – Pas këtyre që ndodhën, nuk mund të kthehem më në Berat. Ndaj që tani po marr rrugën për në fshatin Pashalli. Të tjerat t’i rrëfeva pak më parë.
Pastaj u kthye nga amerikanët dhe duke tundur lart kasketën, u tha:
– Lamtumirë dhe mbeçi me shëndet, miq amerikanë!
Ndonëse ende të tronditur nga ato që kishin ngjarë, amerikanët kuptuan nga shprehja e fytyrës se ç’po thoshte Omeri dhe e përshëndetën edhe ata me dorë.
Ndërkohë, Kosta iu afrua, nxori nga çanta një pako të mbështjellë me letër dhe i tha:
– Omer, mbaje ta kesh rrugës për të ngrënë. Ne do të bëjmë si do të bëjmë, se pa gjë nuk jemi…
– Falemnderit, Kosta, – tha Omeri dhe u nda përmallshëm edhe prej tij.
Atëherë Kosta u kthye nga Çarlsi dhe i tha:
– Një e papritur me kaq rreziqe, që na detyron të marrim rrugë tjetër; andej ku ndodhet një manastir. Nisemi!

x

Ata po i ngjiteshin faqes së një mali. Të tërë të rraskapitur, edhe pse një erë e rimtë u frullonte fytyrave.
– Kemi gati më shumë se një orë që ngjitemi dhe ngjitemi, – tha Kosta që mezi merrte frymë. – Të bëjmë disa minuta pushim. Por vetëm disa, sepse gjermanët mund të na jenë vënë në ndjekje.
U ulën, ku mundën.
– Pas asaj që ndodhi dje tek ai pylli, është e dyta herë që shoh gjermanë të vrarë, – bërbëliti Gertruda / Amanda. – O Perëndi e madhe, çfarë llahtari!
– Nuk është hera e parë që sheh gjermanë të vdekur, Gertrudë / Amandë, – e qortoi Billi duke kërveshur vetullat e trasha. – Ke parë këto ditë kur kemi marrë të plagosurit tanë pas betejash në Bari, Brindizi. Harrove atë ditë kur një nga tanët në dyluftim trup me trup me një gjerman, e goditi atë me thikë disa herë në stomak dhe ngordhi në sytë tanë? Atëherë, përse t’u dhembkan këta?
– Ç’thua, Bill, por kur pashë grykën e automatikut që m’u duk se njëri prej tyre po ma drejtonte edhe mua, në ato sekonda u drodha dhe e qëllova edhe unë me pistoletën time.
– Pse s’thua qe e paske vrarë ti! – e ngacmoi Donika si jo rrallë pranë Rikardos.
– Do të më bëhej zemra mal, – ia ktheu Gertruda / Amanda. – Po, ama, frika akoma / ende s’më ka ikur.
– Dhe s’ka për të të ikur ty, që atje në kamion na bëje qejfin se kurrë nuk do t’ua shihnim surratin gjermanëve, që prapë na mbinë si kukudhë përpara, – e ngacmoi Billi.
U dëgjuan të qeshura.
– Gertrudë / Amandë, e pe sesi i qëllova edhe një herë kufomat e gjermanëve? – e pyeti Rikardoja.
– Se kishe frikë se do të ngjalleshin përsëri? – ia ktheu Gertruda / Amanda duke picërruar sytë me qesëndi.
– Jo, kisha frikë se mos bënin kinse të vrarë. Kështu më ka ndodhur në vjeshtë të vitit 1937 në afërsi të Madridit, kur po luftonim kundër disa bandave të Frankos. Pas një beteje kundër tyre, ne, infermierët, po bartnim shokë të plagosur, kur befas një frankist, që shtihej gjoja si i vdekur na qëlloi nga pas dhe vrau një nga ne. Pastaj, duke përfituar nga errësira që po binte, ia mbathi. E ndoqa këmba këmbës dhe e qëllova disa herë.
– E vrave? – e pyeti Donika me kërshëri.
– Ra si thes përtokë dhe nuk u ndje. Por unë prapë e qëllova disa herë në gjoks dhe ai nuk lëvizi më. Atëherë u sigurova që kishte shkuar në atë botë. Ja përse edhe ata gjermanët i qëllova përsëri.
Ndërsa zhvilloheshin këto biseda me hidh e pritje, Kosta po vrojtonte me dylbi.
– Për fat të mirë, gjermanët nuk po duken këtyre anëve, – tha pastaj duke iu drejtuar amerikanëve, – por ne, edhe pse ende jemi të shumë të lodhur, sidomos ju, vajza, duhet të vihemi përsëri në udhë.
Megjithëse ato do të donin të çlodheshin ca më shumë, u ngritën, për të vazhduar krahas djemve udhëtimin nëpër monopatin përgjatë kreshtës së pjerrët të malit.
Koha filloi të ftohej. Duke kërkuar nëpër xhepat e pardesysë së saj, Gertruda / Amanda nxori vetëm një dorezë / dorashkë.
– S’di se ku më paska rënë doreza / dorashka tjetër! – tha me habi.
– Rrëmo mirë nëpër xhepa se aty do ta kesh, – i tha Margaretia që kishte pranë.

x

Në kthesën e rrugës shihej kamioni i braktisur nga amerikanët. Koloneli Minke, kapiteni Shreder dhe ushtarë rreth tyre kundronin kufomat e tre gjermanëve të vrarë.
Shtatshkurtër edhe ballëngrysur, koloneli Minke kishte marrë tashmë një pamje të përbindshme.
– Është e treta herë brenda 24 orëve na vriten dy oficerë, pesë ushtarë dhe na zhduket një përkthyes në Belsh, – u skërmit ai, – vriten tre ushtarë që patrullonin diku pranë atij repartit, gjendet i vdekur një ushtar tjetër yni, diku pranë një burimi në rrugën që të shpie në Berat dhe pa kaluar pak orë që kemi hyrë në këtë qytet, vriten edhe tre gjermanë të tjerë.
– Sidoqoftë, zoti kolonel, fakti që u zbulua më së fundi ku ra avioni amerikan C 35, nuk është i paktë, – tha me oborrësi kapiteni Shreder, si të donte të zbuste dufin përvëlak që kishte kapluar eprorin e tij.
– Po, Shreder, – tha koloneli Minke, – u zbulua se ku ka rënë, u zbulua se vetë amerikanët e asgjësuan, por ende nuk janë zbuluar se ku janë këta amerikanë dhe ata fshatarë që i ndihmuan ata! Po t’i kapim, do t’u këputim të gjitha gjymtyrët, veç gjuhës, nga e cila do të mësojmë ç’rrugë kishin marrë këta amerikanët e mallkuar.
– Kurse tani, na duhet të gjejmë ku fshihen këta ilegalët nga Berati, që po na vrasin prapa krahëve, – tha Shrederi.
Pa mbaruar mirë këto fjalë, një ushtar u paraqit para Minkes.
– Zoti kolonel, pranë kamionit gjeta këtë, – i tha dhe i zgjati një dorezë / dorashkë.
Minkeja i befasuar, e mori dorezën / dorashkën prej lëkure, e preku me gishtat e të dyja duarve dhe sytë iu rrezitën.
– Kjo është dorezë / dorashkë grash, – tha ethshëm. – Dhe prej lëkure. Dhe e shtrenjtë.
E këqyri dhe nga brenda.
– Qenka edhe me push, – shtoi. – Pra, nga ky kamion duket se na ka qëlluar një vajzë, ose edhe disa. Që nuk janë shqiptare, kjo as që vihet në dyshim.
– Të jetë dorezë / dorashkë e një amerikaneje, pjesëtare e ekuipazhit të atij avionit të rënë diku në Shqipëri? – pyeti kapiteni Shreder?
– Pranë atij repartit, – shpjegoi koloneli Minke, – sipas informacioneve që më mbërritën nga shtabi dje pasdite, u gjet një thikë e ngulur në fytin e njërit prej ushtarëve të patrullës. Dhe një thikë e prodhuar në Amerikë! Ta zëmë se ishte e një banditi shqiptar. Po nga e mori, ose kush ia dha? Këtu gjendet një dorezë / dorashkë femre. Një femër shqiptare na mbaka doreza / dorashka luksi? Mos po sulmohemi nga djem dhe vajza amerikane, pjesëtare të ekuipazhit të avionit po amerikan?! Por do t’i ndjekim këmba-këmbës dhe do t’i gjejmë.
Fjalët e fundit vërshuan nga gryka e Minkes kaq kërcënueshëm, sa Shrederi u mbulua i tëri me mornica.
– Nga mund të kenë humbur gjurmët, sipas mendimit tuaj, zoti kolonel? – pyeti Shrederi. – Mos ndoshta nga kjo fusha majtas?
– Jo, kapiten Shreder, nuk besoj, se do të zbuloheshin shpejt. Duhet të jenë duke ikur nga shpatet e këtij mali, prandaj, që tani bashkë me forcat që po vinë dhe që do të shpërndahen këtyre anëve, të urdhëroj të fillosh ndjekjen e tyre.

KAPITULLI VIII

Po ngrysej.
Çarlsi ngriti sytë nga qielli. Re të zeza po kapërtheheshin në qiell.
– Thua do ta na zërë shiu? – pyeti Çarlsi Kostën që kishte pranë.
– Ndoshta kur të jemi duke iu afruar manastirit, – iu përgjigj Kosta.
– Atëherë bëjmë dhe një pushim të shkurtër, – tha Çarlsi, duke u kthyer nga grupi.
Ngaqë po frynte një erë e mprehtë, disa nga vajzat filluan të mbështilleshin pas pardesyve të tyre dhe të vishnin edhe dorezat / dorashkat.
– Ku djallin më humbi tjetra! – shfryu Gertruda / Amanda duke veshur njërën dorezë / dorashkë.
– Uroj të të mos ketë rënë te kamioni, a poshtë tij kur po largoheshim, – i tha Aaron Bergmani dhe mblodhi me keqardhje buzët e tij të holla, – sepse gjermanët mund ta kenë pikasur.
– E pastaj? – rrudhi ballin Gertruda / Amanda.
– Ti e di, Gertrudë / Amandë, – që jam hebre, – zuri t’i kallëzonte ai. – Kur më 1933 gjermanët nisën bastisjet në Dyseldorf, ku familja jonë kishte një dyqan të madh veshmbathjesh, unë, atëherë 13-vjeçar, me dy prindërit u larguam tinës nga qyteti dhe u fshehëm te shtëpia e një miku që jetonte vetëm në një fshat. Ndenjëm vetëm dy net atje dhe prapë u larguam për të kaluar kufirin holandez, sepse na lajmëruan se edhe në atë fshat do të vinin nazistët që po na ndiqnin. Ata erdhën më pas atje, bënë dhe bastisje, por nuk na gjetën. Mirëpo, kur po largoheshin, njëri prej tyre diku pikasi një dorezë / dorashkë. Nga nxitimi i kishte rënë nënës. Kuptuan se nuk ishte e atij fshatari vetmitar, të cilin, siç e morëm vesh më vonë ngaqë nuk tregoi se e kujt ishte dorashka, e vranë në vend.
– Ju kam thënë se jam mysliman libanez, – nisi të rrëfente Raduan Ismaili. – Kështu i ka ndodhur 20 vjet të shkuara edhe gjyshes sime në një lagjen myslimane të Bejrutit, ku banonim. Atëherë Libani qe i pushtuar nga francezët. Një herë xhandarë të tyre erdhën befas në shtëpinë tonë, bënë bastisje dhe gjetën byzylykun e një luftëtareje të rezistencës që ishte nga një familje e pasur patriote. Francezët dyshuan se ai byzylyk nuk ishte i nënës, se vërtet shumë të varfër ishim, ndaj e rrahën, derisa ajo u mbeti në duar. Por, për të treguar, nuk tregoi…
– E mjera unë, ç’faj të rëndë paskam bërë! – rënkoi Gertruda / Amanda.
– Po gjëra që ndodhin janë këto, Gertruda / Amanda, ndaj mos u brengos kaq shumë, – e ngushëlloi Donika.
– Pastaj, kemi kaq kohë që ecim, po na zë edhe nata dhe gjermanët na marrshin të ligat… – shtoi Donika.

x

Vazhdonin të ecnin, kur shiu nisi të breronte. Jo vetëm kaq por edhe era shfrynte e harbuar. Ndaj të tërë nisën të mbaheshin pas njëri-tjetrit. Violetës për pak pak sa nuk i shkau këmba dhe po të mos e kishte mbajtur Xhani që u ndodh pranë saj, do të ishte rrokullisur teposhtë një honi.
– Të lumtë Xhani, – tha Billi, – se hajde pastaj se ç’do të hiqnim të gjenim Violetën në fund të honit.
– Do t’i jepte zemër dashuria që ka për Xhonin, – tha Donika.
– Po ty, Donikë, mos do të ishte Rikardoja që mban hera-herës pranë, ai që do të të jepte zemër sikur ti të rrëshqisje në atë hon? – ia priti Xhani me shaka.
– Ç’thua, Xhani, Rikardoja do të hidhej vetë në hon për ta shpëtuar, – tha Billi.
– Ama, gjetët dhe ju kohë të bukur për të cimbisur njëri-tjetrin, – tha me tërsëllëm Margaretia. – Si nuk mallkoni këtë djall shiu që zuri të binte/bjerë para se ne të arrinim tek ai manastir?!
– Për fat të mirë, kemi këto kapelat dhe pardesytë që nuk lënë ujin të na futet brenda në rroba, – tha Agnesi / Ema.
– Po sikur të bjerë dëborë, si do të na vejë halli? – vazhdoi Margaretia.- Thua pardesytë vjeshtore të na mbajnë?
– Aman, mos ma kujto dëborën, – bërbëliti Gertruda / Amanda. – Po kur do të arrikemi në atë manastirin e bekuar?
Nëpër terrin mbrëmësor Kosta Stefi shqoi regëtimën e një drite.
– Ja, më së fundi po arrijmë atje, – tha me hov. – Murgu Grigor jeton si oshënar vetëm me ndihmat që i japin fshatarët përreth. Të gjithë të kapitur jemi, por të durojmë, se edhe më pak se gjysmë ore rrugë na mbeti.
– Na dhe krahë me këto që the, Kosta, – tha Billi.
– Vërtet, Bill, sikur po më ikën edhe mua lodhja, – tha Agnesi / Ema.-
– Pse nuk thua të tërëve, Agnes / Ema, – tha Rikardoja.
Kështu mes shiut që breronte furishëm dhe erës që ulërinte, nisën të ecnin edhe më shpejt.

x

Amerikanët ishin ulur rreth zjarrit të madh brambullitës, që lëshonte nxehtësi të mirakandshme nga oxhaku në dhomën e madhe të manastirit, mbi muret e të cilit përndritnin ikona mesjetare. Që të thaheshin, pranë zjarrit kishin vënë edhe pardesytë, edhe këpucët e tyre dhe po hanin të urtuar.
Ca më tutje oxhakut ishin ulur edhe disa fshatarë të tjerë me pushkët pranë, pjesëtarë të njësitit gueril që vepronte në zonat e fshatrave përreth. Ata kishin dëgjuar ç’u kishte rrëfyer Kosta për peripecitë e mynxyrshme të amerikanëve dhe i shihnin si të çmeritur. Shihnin veçanërisht vajzat, të ardhura nga Amerika e largët, fatkeqësimbarsura, kaq larg prindërve të tyre, të të afërmve, të të dashurve dhe ndienin dhembshuri, si të ishin motrat ose vajzat e tyre.
Pastaj bisedonin sërishmi dhe shihnin se si avujt që dilnin nga pardesytë që thaheshin në oxhak, bashkohej dhe me tymin e duhanit që tymosnin. Rikardoja dhe Xhani, si duhanxhinj të thekur, kolliteshin herë pas here, kur thithnin cigaret që u ofronin fshatarët. Veçanërisht Rikardoja.
– Na u mbaruan tonat, – tha Rikardoja, duke vazhduar të kollitej.
– S’ke faj, Rikardo, se duhani ynë nuk është si i “Çesterfildëve” amerikanë, – i foli Kosta si me shaka.
– Është shumë i fortë, – tha Rikardoja.
Fshatarëve u vinte kësodore për të qeshur, kur shihnin amerikanët që s’pranin së kollituri, duke tymosur cigaret e veta.
– Kosta, në ke nevojë, na thuaj se edhe ne jemi gati t’ju shoqërojmë deri ku të doni, – tha pastaj Kamberi, njëri prej tyre, një burrë rreth të dyzetave, i thinjur para kohe.
– Faleminderit, Kamber! – iu përgjigj Kosta. – Mos harro se në çdo fshat ku do të kalojmë, do të na gjenden pranë fshatarët si ju dhe partizanët që do të takojmë.
Vijuan kështu të hanin.
– Lavdi Zotit që m’u ndodh një gjysmë thesi me miell misri nga ato të qeseve që fshatarët e këtyre anëve me sjellin ngahera, – tha murgu Grigor, një burrë plak, i rrëgjuar. – Dhe ja që me atë miell ju vetë gatuat bukë kaq të shijshme.
– I lumtë Xhanit dhe Rikardos, – tha Aleksi duke u mbllaçitur, – se po ta bëja unë dhe të tjerët atë bukë, as derrat nuk do ta hanin.
– Doemos, se unë që i vogël, atje në një fshat të Kalabrisë, – tha Xhani, – ndihmoja gjyshin që/kur gatuante bukë që e piqte në një furrë, ja si kjo.
– Të them të drejtën, – ndërhyri Rikardoja, – më vjen ndoresh të gatuaj dhe të pjek bukë, por jo në një furrë kaq të madhe, ndaj në fillim u tremba.
– Është furrë e lashtë sa manastiri, pesë shekuj e kusur kaluar, – tha murgu Grigor. – Më vjen keq që, atyre pak ullinjve dhe ujit të freskët burimi, nuk kisha gjëkafshë tjetër t’ju jepja, që ta shtynit bukën e misrit.
– As mos e thuaj atë fjalë, uratë, – tha Agnesi/Ema. – U kënaqëm me bukë misri dhe ullinj, si në një darkë të begatë.
– Lusim Perëndinë të na falë bukën e përditshme, – shtoi Margaretia, – se mbase edhe pa bukë mund të mbetemi gjatë këtij rrugëtimi kaq të gjatë.
– Por dijeni se edhe kafshatën e fundit po mbeti, fshatarët do ta ndajnë me ju, – foli murgu Grigor.
– Po, na e tha Hasani, – shtoi Aaron Bergmani, – kur po ndahej mbrëmë nga ne në shtëpinë e Kostës. Ju jemi gjithnjë mirënjohës!
– Ka bujtur disa herë këndej me partizanë të plagosur, – tha murgu. – Do Perëndia dhe arrin shpejt tek ata të misionit anglez, se paska edhe kalë!
– Do ta ketë pak të vështirë, – vërejti Kosta, – se gjermanët, siç të rrëfeva, po shtrihen kudo si mizë lisi.
Davidsoni vazhdonte të sodiste ikonat.
– Uratë, siç të thashë jam kirurg, – tha pastaj i mahnitur, – por më pëlqen edhe piktura. Nuk ngopem duke soditur këto ikona. Ta them edhe një herë: Keni të drejtë të krenoheni me artin tuaj mesjetar.
– Ja përse, Donikë, – iu drejtua murgu Donikës, – edhe prindërit e tu shqiptarë, siç më the qëparë, të paskëshin folur me kaq dashuri për kishat tona të moçme.
Pastaj, si mbuloi me vështrim përdëllyes, djem dhe vajza, u tha:
– Pas kaq orësh duke dredhuar nëpër këto monopate të rrezikshme, të rraskapitur shumë e ndjeni veten. Për rrugë jeni edhe nesër me sabah. A nuk flini ca?
– Atë do të bëjmë, uratë, – tha Kosta, – se me këto të papritura që na ndodhën me gjermanët, që të arrijmë në Lavdar / Picallë, na duhet shumë më tepër kohë.
– Por, siç e biseduam, dy e nga dy, dhe nga dy orë, veç grave, do të bëjmë rojë me radhë, – tha Çarlsi. – Po filloj i pari unë nga prapa, ku oborri qenka i pjerrtë dhe përfundon në greminë, pastaj të tjerët.
– Kurse unë po bëj rojë në çardak, ku mund të ruajmë edhe të shtrirë pas kolonave, ose në oborr pas trungjeve të pemëve, – tha Kosta.
– Po vij dhe unë me ty, – u hodh Raduan Ismaili. – Rrofshin automatikët që i kemi “dhuratë” nga gjermanët e vrarë. Falë tyre, u bënë të armatosur deri në dhëmbë.
– Do të bëjmë edhe ne rojë, – tha një nga fshatarët. – E bëjmë për ju, e bëjmë dhe për vete.
Ndërsa po përgatiteshin të flinin të tërë në atë dhomë të madhe të manastirit, Çarlsi iu afrua Polit dhe e tërhoqi mënjanë.
– Dëgjo, Pol, – i tha me zë të ulët, duke i vënë dorën në sup. – Nëse e ndjen veten të pamundur, mos bëj rojë sonte. Të zëvendësoj unë…
– Përse ma thua këtë? – e pyeti Poli me sy dyshues dhe fytyra e tij kockane si trupi, u zymtua.
Çarlsi nuk e priste këtë pyetje dhe mbeti një grimë.
– Sepse mua në avion më shpëtuan nga goja ca pasthirrma, si ato të vajzave, që mbase kanë arritur deri tek ti në kabinë? Sepse, kur u ndodhëm para patrullës gjermane, atje pranë aeroportit, nuk t’u afrova si Davidsoni, që edhe unë të isha pjesëtar i atyre që do t’u zinin pritë gjermanëve? Sepse edhe sot në mëngjes shtiva me pistoletë dhe pastaj ula kokën nën spond, që të mos haja ndonjë plumb? Për gjithë këto më thua të mos bëj rojë sonte?
Çarlsi edhe këtë radhë mbeti dhe mollëzat e dala të faqeve iu përskuqën.
– Fli i qetë, Çarls, – i tha Poli duke i shtrënguar dorën, – unë do të bëj rojë, kur të kem radhën.
Si t’i kërkonte ndjesë, Çarlsi e përqafoi.

x

Agu mëngjesor po nderej ngadalë. Hasani me kalin pranë qëndronte para një shtëpie fshati. Një fshatar i moçëm që e shoqëronte, i futi një qese në trastën që mbante në sup.
– Po shumë më ke dhënë, Meçe?! – i tha me të lutur Hasani.
– Kur miku është për udhë të gjatë, buka vlen sa dhe arma, – ia ktheu fshatari i quajtur Meçe. – Të qoftë udha e mbarë!
– Faleminderit, Meçe, dhe mirë u takofshim, – i tha Hasani dhe e mori në grykë.
Pastaj i hipi kalit që mori revan përpara. Pasi ishte ndarë një natë më parë me amerikanët në shtëpinë e Kostës, Hasani kishte vazhduar rrugën për në jug, për të gjetur ku ndodheshin pjesëtarët e misionit anglez. Mbrëmja e kishte zënë në shtëpinë e fshatarit Meçe, ku kishte kaluar një natë tjetër.
Dhe tani sërishmi vazhdonte rrugën.
Thuajse në të njëjtën kohë, kapiten Shrederi, toger Brizmani dhe ushtarë gjermanë po i ngjiteshin një kodre.
– Po agon, – tha kapiteni. – U bënë kaq orë dhe asnjë nga patrullat që urdhërova të kontrollonin pëllëmbë për pëllëmbë këtë zonë malore, nuk ka rënë në gjurmë të banditëve. Dhe mos harro, toger Brizman, se na kanë vrarë tre ushtarë atje te kamioni.
– Ju, kapiten Shreder, mendoni ende se midis atyre banditëve janë edhe amerikanët e atij avionit? – pyeti togeri Brizman.
– Ajo doreza/dorashka prej lëkure është një tregues, – iu përgjigj Shrederi. – Sidoqoftë, kjo do të vërtetohet, kur ata t’i kapim si miu në çark.
Vazhduan të ngjiteshin. Ndërkaq, një nënoficer iu afrua dhe e nderoi.
– Midis disa drurësh, nga krahu ku po kontrolloj më duket se po shoh një shtëpi, – i raportoi.
Kapiten Shrederi, së bashku me kapiten Brizmanin u drejtuan andej nga kishte treguar nënoficeri, ngriti dylbitë në sy dhe zuri të vrojtonte.
– Mund të jetë një manastir, – tha pastaj Shrederi. – Toger Brizman, unë me një pjesë të ushtarëve po kaloj këndej nga manastiri, ku duhet të jenë strehuar banditët ose amerikanët. – Po të jenë atje, do t’i kap të gjithë gjallë. – Ju merrni në krahun tjetër.
– Si urdhëron, kapiten Shreder, – u përgjigj togeri Brizman dhe u largua.

x

Copëza thëngjijsh ende të ndezur dëshmonin se zjarri në oxhak po shuhej. Amerikanët vazhdonin flinin. Jashtë në të dy anët e manastirit ruanin Bergmani dhe Kosta. Prapa tij, në faqen e pjerrët të oborrit, ruante Poli.
Para manastirit në oborr dhe pas kolonave në çardak, u ndjenë hapa. Kosta u shtang kur pa që Kamberi me fshatarët e tjerë, që ishin jo pak por gjashtë, çatisën aty.
– Pse vini të gjithë? – u habit Kosta. – Ne thamë të bëjmë rojë dy e nga dy.
– Jeni të rropatur nga rruga, Kosta, – tha Kamberi, – dhe të platitur me armë në duar, në çardak a në oborr, edhe gjumi mund t’ju zërë. Kurse ne e kemi syrin dollap, se gjumin e kemi bërë parmbrëmë për shtatë palë qejfe.
– Faleminderit, vëlla, – tha Kosta.

x

Gjermanët në formë gjysmërrethi, me Shrederin në krye, po i afroheshin manastirit. Dy nga ata kaluan prapa tij. Panë që toka atje ishte e pjerrët. Panë edhe Polin që ruante. Pas pyetjes së Çarlsit dhe përgjigjeve që u kishte dhënë atyre, i kapërthyer nga një mllef me vetveten, Poli ndiente se ishte tjetërsuar…
Njëri nga gjermanët nisi të kacavirrej në degët e gëmushave poshtë, arriti në faqen e pjerrët të terrenit dhe priti. E pasoi tjetri.
Billi, që kishte radhën të flinte, u zgjua dhe ndjeu se duhej të shkonte në nevojtore, që ishte në të majtë të manastirit. Kur doli që andej, lau duart në burimin pranë.
Poli dëgjoi llokoçitjen e ujit, nxitoi andej dhe me gjeste e qortoi Billin të mos bënte zhurmë. Dhe Billi i kërkoi të falur.
Por ushtari gjerman që ishte ngjitur në faqen e pjerrët pas manastirit, gjeti rastin të bënte përpara dhe priti Polin që kthehej në vendin ku po ruante. Poli e pa veten përballë gjermanit, që i bëri shenjë të hidhte automatikun poshtë dhe të ngrinte duart lart. Poli e mori me mend se vdekjen, ashtu siç e kishte përfytyruar dhe herë të tjera ato dy ditë, e kishte shumë pranë. Të hidhte armën poshtë, donte të thoshte për disa çaste të gjata, a të shkurtra, jetë; ta drejtonte nga gjermani ishte tepër vonë, sepse ai e kishte ngritur tytën e automatikut mu në gjoksin e tij.
Por ndodhi diçka tjetër. Ushtari i dytë gjerman, duke u kacavarur edhe ai nëpër gëmusha, si i pari, humbi baraspeshën dhe ndonëse u rrek, ra teposhtë duke lëshuar një britmë ngjethëse.
Ushtari gjerman përballë Polit, ktheu instinktivisht kokën për të parë ç’i ndodhi shokut të vet. Atëherë Poli iu vërsul gjermanit që t’i shkëpuste automatikun nga duart.
Nga britmat që u ndienë gjatë këtij dyluftimi midis tij dhe gjermanit, amerikanët e tjerë brenda në manastir u zgjuan, dolën jashtë, u shtrinë barkas në çardakun e manastirit dhe në oborr, me armët gati për t’i shkrepur.
Në dyluftim e sipër, Poli arriti t’i shkëpuste automatikun nga duart e gjermanit dhe, kur ky i fundit nxori thikën që ta qëllonte, Billi që ishte afruar, zbrazi një breshëri nga arma e tij dhe e la të vdekur.
Në çast, me komandën e Shrederit, ushtarët gjermanë që i ishin afruar manastirit, u ngritën dhe u sulën përpara. Por nuk prisnin që do të bëheshin pre e amerikanëve, që vigjilonin të fshehur pas kolonave, në çardak, pas trungjeve të pemëve dhe nën vrojtimin e syve të Kamberit dhe të fshatarëve. Ndaj u befasuan, u topitën, u shastisën dhe u përpoqën edhe ata të hapnin zjarr. Por, veç automatikëve, u qëlluan edhe nga pistoletat e djemve dhe të vajzave të tjera amerikane, që edhe ato vigjilonin.
Instinkti i vetëmbrojtjes e nxiti Shrederin vetëtimthi të bëhej rrafsh me tokën. Mirëpo Kamberi e kishte pikasur. Por jo Margaretia dhe Agnesi/Ema që vazhdonin të qëllonin mbi gjermanët.
Ndonëse gjithçka përreth ishte mbështjellë ende nga agu mëngjesor, Shrederi shqoi se kundër tyre qëllonin edhe vajza të veshura me rroba ushtarake dhe kuptoi mirëfilli se ato, së bashku me të rinj të tjerë ca më tutje, edhe ata me rroba ushtarake, ishin amerikanë. Me sa dukej, ishin pikërisht pjesë e ekuipazhit të atij avioni që kishte rënë në tokën shqiptare.
Atëherë, i bishëruar, megjithëse e ndjeu veten të humbur, se lavdia që do ta mbulonte, po të kishte arritur të kapte gjallë, ose të paktën t’i shuante, t’i zhbënte amerikanët, ishte tashmë një vagëllimë e përhitur, rrëmbeu automatikun e një ushtari të vrarë gjerman dhe deshi t’i qëllonte, të asgjësonte, qoftë edhe disa prej këtyre amerikanëve, pra ta paguante shtrenjtë jetën e tij.
Por u ngrit dikush që u vu para atyre atyre vajzave. Ishte Kamberi. Kishte përpirë me sy çdo lëvizje të Shrederit.
U dëgjuan të shtëna automatikësh nga dy drejtime të kundërta. Nga dy njerëz të kundërt. Të dy u shembën përtokë, të dy të vrarë, të dy vdekur. Dhe diku pranë tyre dy vajza, Agnesi/Ema dhe Margaretia, të dyja gjallë, të dyja në jetë.

x

Grupi i amerikanëve po bëhej gati të linte manastirin. Po ndaheshin nga murgu Grigor, nga fshatarët që kishin luftuar krahas tyre, po ndaheshin, mbi të gjithë, nga Kamberi, që ishte shuar përgjithnjë, për të shpëtuar nga vdekja dy vajza amerikane, që nuk i kishte njohur, të cilave as emrat nuk u dinte, por dinte se ato, duke u qëndruar mbi kokë amerikanëve të plagosur atje në front, luftonin po ashtu si edhe ata vetë kundër gjermanëve.
Të tërë amerikanëve, të nemitur, të mekur, të mpakur, u rridhnin lotët faqeve të mpira, u ndrydheshin nga dhembja shpirtrat e tyre të ronitur, u robtoheshin kurmet e tyre të molisura. Ashtu si dhe bashkëfshatarëve të Kamberit dhe plot të tjerëve që kishin rendur me një frymë dhe me pushkë në duar ishin aty.
Ata do ta merrnin me vete trupin pa jetë të Kamberit, por do të linin tek amerikanët kujtimin e atij njeriu aq fjalëpakë, sepse pak u kishte folur, por shumë kishte ndjerë për këta djem dhe vajza që duheshin shpëtuar nga çdo rrezik, nga çdo kob, nga çdo gjëmë, që u qëndronte varur mbi kokë në këtë tokë të huaj dhe të panjohur për ta.
Amerikanët po iknin dhe po linin të plagosur në shpatull murgun Grigor, të cilin Davidsoni dhe Bergmani e kishin kuruar dhe i kishin lidhur plagën në shpatull.
– Mos kini hallin e murgut, – tha njëri prej fshatarëve. – Pa ardhur gjermanët, bashkë me Kamberin e ndjerë e marrim ne dhe e dërgojmë në një fshat këtu afër.
– Në keni Perëndi, ikni, ikni, – shamtiu me përgjërim murgu. – Do të merrni veten më qafë, po të qëndroni më gjatë. Kosta, se ti ke kaluar këtyre anëve, merrni poshtë lumit, atje te shkëmbi i lartë.
– Atje gjithnjë ka qenë një trap? – pyeti Kosta nxitimthi.
– Dhe është akoma/ende, se me të kaluan dje në mëngjes ca fshatarë që i takova këtu në manastir. Pas shirave të mbrëmshëm, lumi duhet të jetë fryrë. Pa humbur kohë, hidhuni me të në anën tjetër të bregut.
Amerikanët u bënë gati të largoheshin, kur aty ia behu një djalë rreth 15 vjetëve.
– Pashë gjermanë që po vinë këndej, – tha ai dhe zgjati krahun nga një kodër tutje manastirit.
– Ishin shumë? – e pyeti fshatari.
– Nja 15 a 20, – iu përgjigj djali.
– Shpejt, poshtë te trapi, – ia bëri fshatari Kostës, – sa pa ardhur ata këtu. Do t’ju vijmë dhe ne nga pas.
Pastaj, duke u drejtuar nga djali, shtoi:
– Shko në Ferras dhe thuaju burrave tëe dalin te shkëmbi, ku lëmë trapin, se andej po sulen gjermanë.
Djali u shkëput me vrap. Atëherë Kosta u vu si ngaherë në krye të amerikanëve, të cilët, vërshuan nëpër një shteg, për të arritur sa më parë te trapi.
Në këto e sipër, skuadra e gjermanëve po ngjitej në kodër, për të arritur sa më shpejt te manastiri. Befas para tyre u shfaqën dy gjermanë, që dukeshin të mynxyrosur.
– Mos humbni kohë, – u tha njëri prej tyre me zë të firuar. – Te manastiri amerikanë dhe fshatarë na zmbrapsën, na vranë… Oh, ç’kemi hequr!
– Janë akoma aty? – e pyeti ai që i komandonte.
– Ndoshta, por ju më mirë merrni teposhtë nga lumi, – iu përgjigj njëri nga dy gjermanët, se ata andej mund t’ua mbathin këmbëve. Po, vijmë edhe ne me ju.
Gjermanët nisën të zbritnin teposhtë drejt lumit.
Amerikanët së bashku me fshatarët, në anën tjetër po zbrisnin edhe ata për të shkuar drejt bregut ku ndodhej trapi. Edhe disa fshatarë të tjerë së bashku me djalin e ri po drejtoheshin andej. Tashmë nuk ishin larg trapit.
Nga larg amerikanët të angështuar panë vargun e gjermanëve që përvijohej mbi kodër. Edhe ata po bënin drejt bregut, drejt trapit, ku ata do të hidheshin amerikanët, që dukeshin shumë të shqetësuar.
Por edhe nga e djathta e gjermanëve, drejt bregut, me pushkë në duar, po afroheshin fshatarët.
– Hidhuni pa humbur kohë në trap dhe nisuni, – tha një nga fshatarët, që vazhdonin të vrojtonin nga kodra, nga ku gjermanët po përpiqeshin të zbrisnin nga kodra në breg. – Ne do t’i mbulojmë ata me zjarrin e armëve tona, dhe nuk do t’i lëmë t’ju qëllojnë, pale t’ju kapin.
Pas pak, Kosta me amerikanët nisën të hipnin në trap. Të fundmit, Çarlsi, Aleksi dhe Xhani. Në këtë kohë, me fshatarët që kishin kaluar natën me amerikanët në manastir u bashkuan edhe fshatarët e ardhur nga Ferrasi dhe u bënë pritë gjermanëve që ishin duke zbritur nga kodra, nga ku kishin pikasur trapin me amerikanët mbi të.
Me disa lopata ata shtynin trapin që la bregun dhe po shkiste drejt bregut tjetër të lumit.
Ndonëse në largësi, gjermanët nisën të shtinin kundër amerikanëve mbi trap, që shihnin tani se si plumbat ngrinin flluska në ujin e lumit. Të shtrirë barkas, shtinin edhe ata në drejtim të tyre.
Shtinin edhe fshatarët që u kishin zënë pritë gjermanëve, që më pas u shtrënguan të zmbrapseshin dhe të largoheshin.
Në këto e sipër trapi vazhdonte të çante drejt bregut tjetër të lumit. Fshatarët iu afruan bregut të lumit dhe me pushkët e ngritura lart nisën t’i përshëndetnin amerikanët, që pastaj zbritën në bregun tjetër. Dhe panë se po me armë të ngritura, po kështu zunë t’i përshëndetnin edhe amerikanët, të cilët që pa humbur kohë, morën rrugën drejt juglindjes që do t’i shpinte në fshatrat ku do të qëndronin, për të arritur në bregdet.
Do të përshkonin kështu rrugë të mbushura me të tjera mundime, plot rreziqe, që në ato çaste nuk donin t’i përfytyronin.
Por rruga që niste nga bregu i lumit ishte mbuluar tërë gurë të vegjël dhe të thepisur.
– Djema, t’i marrim vajzat në krahë? – pyeti si pa të keq Billi.
Pa e zgjatur rrëmbeu në Gertrudën/Amandën në krahë. Kështu vepruan edhe të tjerët.
Rendën kështu një copë herë dhe pastaj djemtë të këputur i lëshuan vajzat diku në një lëndinë. Rikardoja, duke e ulur Donikën në lëndinë, humbi një grimë drejtpeshimin, u epua mbi trupin e saj dhe pa dashur buzët e tij prekën buzët e Donikës.
– Mos na panë? – sa nuk briti Donika duke vrojtuar përreth.
– E pastaj nëse na panë? – ia ktheu Rikardoja. – Do të marrin vesh se ne duhemi dhe pikë.
Pa mbaruar mirë këto fjalë e puthi edhe njëherë, por këtë radhë fort në buzë. Donika nuk bëri zë dhe u struk pranë tij.
– Tani kam bindjen se gjermanët kanë mësuar shumë për ne dhe dhe nuk do të na ndahen, – tha Çarlsi duke përpëlitur sytë.
– Aq më tepër që duke u përleshur trup me trup me atë gjermanin, humba kapelën, ashtu si Gertruda/Amanda dorezat/dorashkat, – tha Poli.
– Lëre kapelën, Pol, por ty të lumtë, se e tregove veten burrë e kaluar burrit, kur për fajin tim u ndeshe me atë gjermanin, – tha Billi.
– Por po të mos ishe ti, do të kisha shkuar në atë botë, – ia priti Poli.
– Edhe unë bashkohem me ato që tha Billi për ty, Pol, – tha Çarlsi dhe e vështroi me përzemërsi.
– Sa për atë kapelën, – tha Aleksi, – në mos sot, nesër, gjermanët, siç tha dhe Çarlsi, do të mësonin se një avion ushtarak amerikan ka rënë në tokën shqiptare dhe ekuipazhi ka shpëtuar.
– Ke të drejtë, – tha Davidsoni. – Dhe duhet ta kenë mësuar. Por nga do të ecim tani, Kosta?
– Drejt atyre kodrave, – iu përgjigj Kosta. – Pa rënë mbrëmja arrijmë në Picallë.
– Nuk dimë ende se ku ndodhet tani Hasani, – tha i merakosur Xhani.
– Edhe unë, si të tjerët, – tha Kosta. – Pas këtyre që na ngjanë gjermanët edhe atij mund t’i vihen pas.

KAPITULLI IX

Në oborrin e përparmë të manastirit ndodhej gjeneral Henkeli, toger Brizmani dhe ushtarakë të tjerë gjermanë. Të dergjur përtokë shiheshin kufomat e ushtarëve të vrarë. Ndërkohë, dy ushtarë sollën aty edhe kufomën e kapiten Shrederit dhe e vendosën krahas kufomave të tjera.
Të tërë hoqën kapelat në shenjë nderimi.
– Ja kështu më ndodhi, – filloi të fliste toger Brizmani. – Kapiten Shrederi më dha urdhër që me ushtarët e mi të shkoja nga kodrat. – Dhe unë ashtu veprova. Pastaj dëgjuam krisma të pandërprera armësh. Kuptova se nga manastiri po bëhej luftë e ashpër. Andej nga vepronte kapiten Shrederi me ushtarët e tij. U kthyem rrëmbimthi që ta mbështetnim. Por, siç e shihni, ishte tepër vonë.
– Kur ndodhi kjo, toger Brizman? – pyeti gjeneral Henkeli duke i hedhur përreth një vështrim vëngërosh.
– Në të aguar, – iu përgjigj toger Brizmani.
– Edhe një grup ushtarësh që urdhërova të bënte bastisje në tërë këtë zonë deri në bregdet, arriti t’i pikaste ata që duhej të kishin qenë në manastir, por nuk arriti t’i kapte, sepse forca, siç duket nga fshatrat përreth, i vunë midis dy zjarresh dhe i detyruan të zmbrapseshin me humbje të mëdha.
Në këto e sipër, një ushtar iu afrua dhe i dorëzoi një kapele.
Gjeneral Henkeli e këqyri tërë mllef dhe e shtrëngoi fort në pëllëmbët e tij.
– Ja dhe një dëshmi tjetër, pas asaj dorezës / dorashkës, – kërkëlliti dhëmbët, – madje edhe më bindëse, se ata që ndjekim, janë amerikanë të rënë nga avioni ushtarak. Po i ndjekim këto ditë, po humbim njerëz dhe nuk po i gjejmë.
Pastaj, sikur përgjigjen ta gjente në qiell, ngriti sytë lart dhe rënkoi:
– Po kur do t’i gjejmë? Kudo, sapo të shkelë këmba jonë, do të shpërthejë flakë e zjarr!
Por andej tej pamjet kuqëlore të diellit, që sapo kishte lindur, nuk sillnin veçse një ngrohtësi të vagullt.

x

Po vinte mesdita. Hasani mbi kalë po kalonte nëpër një shteg të ngushtë, që të shpinte në fushë të hapur. Nga larg, në rrugë ajgëtoi se nga rruga po avitej një makinë gjermane. U bë njësh me kalin, i rrahu gjoksin dhe ai u turr me të katra dhe pastaj bashkë me të u fsheh pas një gëmushe. Dhe aty priti me frymën pezull. Në anë të kundërt të drejtimit të makinës, u shfaq një mikrobus me ushtarë, gjithashtu gjermanë. U vunë përballë dhe u ndalën.
– Ndonjë të re? – pyeti një oficer nga makina.
– Jo, zoti toger, – u përgjigj një nënoficer që ndodhej pranë timonit. – Deri tani nuk kemi rënë në gjurmë të amerikanëve.
– Kontrolloni çdo rrugë, çdo monopat, – vazhdoi togeri. – Ata diku fshihen në këtë zonë. Koha po vrenjtet. Së shpejti do të bjerë dëborë. Do ta kemi më lehtë, sepse në bardhësinë e saj, njerëzit dhe kafshët shquhen më mirë.
Kur dëgjoi fjalën “amerikanët”, Hasani e mori me mend se ata tani kërkoheshin ngulmësisht nga gjermanët.
Dhe ashtu siç parashikonte oficeri gjerman, dëbora nisi të binte. Dhe jo ngadalë, por me flokë të dendur, që pa reshtur ngjisnin në tokën e squllur nga shirat që kishin nisur një ditë më parë.
Nisi të binte me tërbim, si të shfrynte një mëri të largët, mbi kurrizët e amerikanëve të gjorë, të pangrënë që një natë më parë, që e kishin kaluar në manastir. Nisi të binte me fjolla që të shtyra nga një erë e stuhishme, e cila vërshonte fushëtirës sa që dukej sikur dremiste, i shqiste ato pamëshirshëm nga kurrizi i saj dhe i flakte ku të mundte, edhe në trupat dhe fytyrat e amerikaneve. Dhe, megjithatë, si të mënjanonin ketë gjendje kaq mjerane, ata vazhdonin me hidh e pritjet e tyre qesëndisëse.
– E mallkova dëborën dhe ja, ajo po hakërrehet mua, – shamtiu Gertruda/Amanda, duke u kruspullosur nën pardesynë e saj.
– Jo, Gertrudë/Amandë, – kërkoi ta qetësonte Kosta. – Po ngjitemi në një zonë malore, ku shiu shndërrohet në dëborë. Pastaj, mos harro se po i afrohemi gjysmës së parë të nëntorit dhe dimri ka filluar këtyre anëve.
– Besoj se më së fundi po arrijmë në Picallë? – pyeti Çarsli.
– Ja, pas asaj kodrës, është një fshat dhe pas gjysmë orë rrugë do të shohim shtëpitë e saj të para, – u dha zemër Kosta.
– Mezi po më mbajnë këmbët, – rënkoi Agnesi/Ema.
– Vajza, merrni zemër nga Donika, që sikur shket mbi tokë, – tha Poli.
– Sikur i jep forcë kjo tokë, toka e të parëve të saj shqiptarë, – tha Violeta.
– Ke të drejtë, Violetë, kështu më duket edhe mua, – tha Donika e këndellur nga fjalët e saj.
– Doni t’ju mbajmë përsëri hopa si qëparë?! – i ngacmoi Billi.
– Bill, t’u lezetua që mbajte prapë Gertrudën/Amandën ne krahë? – e ngacmoi Violeta.
– Se, vërtet si shumë po e shtrëngoje, – u hodh e tha Agnesi/Ema me shpoti.
– Që të… të mos… rrëzohesha, de, – ngriti Billi supat si i zënë në faj.
– E de, që të mos më rrëzonte edhe mua nën veten e tij, – tundi kokën Gertruda / Amanda.
– Po ti, Rikardo, që të mos rrëzoheshe e mbaje aq shtrënguar Donikën në krahë? – pyeti Margaretia, dhe u shkeli syrin shokëve pranë.
– Doemos! – ia ktheu Rikardoja.
– Dhe atje te pyllishtja buzët e tua rastësisht prekën buzët e saj? – e pyeti Agnesi / Ema.
Të gjithë kthyen sytë nga Donika që i kundroi e ndrojtur dhe fytyra iu iu flakërua.
– Neve po na del fryma dhe ju akoma/ende me shakara, – i qortoi Gertruda/Amanda të tërë me një vështrim qesëndisës.
Ngaqë ishte tepër i kapitur, i fundmi në atë kolonë që vetmonte fushëtirës së paanë, e cila shëmbëllente me një det të tallazuar dhe të mjegulluar, kishte mbetur Billi.
Dhe befas, kur po kaptonin një shpat shumë të pjerrët ai ndjeu se sytë po i mizonin, se po kapërthehej nga një marramendje përhumbëse dhe u vidhis. Jo vetëm kaq, por u rrokullis rrokapjekthi teposhtë, tutje larg, si të ishte top i stërmadh, lëshoi një britmë ogurzezë dhe as vetë nuk e kuptoi se si u përplas me kurriz në trungun e trashë të një peme.
Atëherë u përmend. Kuptoi mirëfilli se ishte vetmitar në atë mjedis të heshtur, të rrethuar nga drurë, që me degë të dendura, i shëmbëllyen për një çast si krahë të përtharë qeniesh mitologjike, që do të uleshin e pastaj të spërdridheshin në qafën e tij, për ta mbytur. Kësisoj lëshoi këtë radhë një klithmë të zgjatur dhe bashkë me të me të edhe fjalën e përsëdytur “Ndihmë! Ndihmë!”.
Shokët, ndonëse era e tufantë vazhdonte të ulërinte, e dëgjuan klithmën e tij shpresëbjerrë, dëgjuan fjalën “ndihmë”, që tingëllonte vajtimplotë përmes suferinës, ndaj Kosta dhe Aleksi që kishin qenë edhe ata nga fundi i kolonës, u kthyen andej nga vinte zëri i tij dhe vërshuan drejt pemës me trungun e saj të madh, që mezi shquhej përmes shqotës borëtuese.
Tek vazhdonte të klithte, befas sytë e Billit shkanë nën të çarën e një shkëmbi, poshtë të cilit zuri të lartësohej një qenie e murrme, me dy veshë të ngritur, sy xixëmues, gojë të çapëlyer, dhëmbë të bardhë që feksin kërcënueshëm, që atij iu duk se në çast do të nguleshin në fytin e tij dhe do t’ia shqyenin, siç do ta shqyenin pastaj edhe atë vetë. Dhe mbeti i murosur, tashmë pa qenë në gjendje të shqiptonte qoftë edhe një rrokje, kur pa se si kjo kafshë nuk po e sulmonte, por vetëm hungëronte, herë me sy të prushitur nga ai, herë poshtë, në të çarën e atij shkëmbi, nga ku kishte dalë pak më parë dhe nga ku dëgjoheshin kuisje, siç dukej të këlyshëve të saj.
Atëbotë, Billi kuptoi se ndodhej para një ujkonje nënë dhe u tmerrua edhe më shumë.
Në këtë gjendje e gjetën Kosta dhe Aleksi. Me të parë ujkonjën që nisi të hungërinte sërishmi, Aleksi, i shkalafitur, nxori vetëtimthi pistoletën për ta qëlluar, por Kosta i mbërtheu vrikthi dorën dhe ia uli poshtë.
– Jo, Aleks, – i tha me zë të ulët. – Kjo ujkonjë hungëron, por nuk ka rrezik të sulmojë as Billin, as ne. Kjo mund të ndodhte nëse ne do ta sulmonim. Por, lërma mua këtë punë.
Me të thënë këto fjalë, Kosta iu afrua Billit, më shumë i vdekur se i gjallë, dhe pa ia hedhur fare sytë ujkonjës, e ndihmoi të ngrihej. Pastaj të dy zunë të largoheshin që aty, të ndjekur nga Aleksi, edhe ai i tronditur, pa harruar të kthente kryet pas dhe të vrojtonte, gjithnjë me revolver në dorë, ujkonjën, që tashmë kishte pushuar së hungërituri.
Në të ngjitur të shpatit Kostës, atyre u doli përpara Çarlsi dhe shokë të tjerë, që e morën Billin në grykë.
– Na fal, Bill, që i dëgjuam pak vonë britmat e tua, – i tha Çarlsi.
– Oh, ç’më kanë parë sytë! – belbëzoi ai ende i shfytyruar.
– Harroje ç’pe, Bill! – tha Kosta duke i rrahur shpatullat. – Ajo ujkonjë nuk është asgjë para gjermanëve që po na ndjekin hap pas hapi.

x

Hasani kishte arritur në stanin e një fshatari dhe po ngrohej pranë një zjarri bubulak. Buka që i kishte dhënë fshatari, tek i cili kishte kaluar natën, kishte mjaftuar, po prapë po gllabëronte me uri një copë të madhe pastërmaje të pjekur, që e shtynte me ullinj dhe për të shuar etjen, hante edhe kos.
– Më ke dhënë mua dhe kalit për të ngrënë edhe për pasnesër, – tha Hasani duke u përtypur, kur vuri re që fshatari po i mbushte trastën me copëra të tjera pastërmaje të pjekur.
– Po prapë ke goxha rrugë për të bërë deri te shtabi i atyre inglizëve, – ia bëri / tha fshatari, që kënaqej që Hasani kollofiste me kaq shije mishin.
– Ndaj duhet të zgjohem herët, – ia ktheu Hasani.
– Bëfsh gjumë të ëmbël dhe mos e ki fare atë merak.

x

Në zyrën e kolonel Kallagerit kishte rënë një heshtje brengëruese, që binte në pah në fytyrën e thatime të kolonel Kallagerit dhe të Xhonit.
– Ja pra, u bënë katër ditë që kur C 35 u nis nga aeroporti ynë dhe dhe deri tani nuk kemi asnjë njoftim se ku mund të ketë rënë, – tha kolonel Kallageri.
– Përsëri nuk dua kurrsesi të besoj se është goditur nga kundërajrorët gjermanë dhe është rrezuar diku në det a në ndonjë vend të Ballkanit, – tha Xhoni duke baritur i pezmatuar nëpër dhomë.
– Edhe sot presidenti Ruzvelt kërkonte të dinte të reja rreth këtij avioni dhe ne nuk po arrijmë t’i japim asnjë shpjegim.
Xhoni iu afrua hartës së Ballkanit, e përbiroi me shikimin e tij të kallkantë, pastaj e mbuloi hartën me pëllëmbën e dorës që dridhej dhe e lëvizi mbi të nëpër të, pa ditur ku ta ndalte.
Pastaj pikëllimplotë u kthye nga Kallageri. Nuk mundi të nxirrte nga goja qoftë edhe një fjalë.

x

Kishte rënë mbrëmja. Amerikanët ndodheshin brenda dhomës së një shtëpie, nga të parat e fshatit Picallë. Ishin të dirsur, ngaqë kishin ecur gjatë, por këmbët i kishin të qullëta, ngaqë / se dëbora e pareshtur u kishte depërtuar deri në kyçet e tyre.
Në oxhak digjeshin copëra të mëdha druri dhe afshi i tyre i nxehtë po ngrohte fytyrat e mavijosura të amerikanëve. Por dhoma ku kishin hyrë nuk i nxinte të tërë, ndaj disa prej tyre nuk po dinin se ku të zinin vend.
I zoti i shtëpisë, thatim, i kundronte me dashamirësi, por edhe si me turp, herë ata dhe herë gruan dhe katër fëmijët e tij të vegjël.
– Urdhëroni, uluni, zotërinj amerikanë, – belbëzoi, si të rrinte mbi kunja. – Përderisa jeni miq të një shqiptari si Kosta, jeni dhe miqtë e mi dhe të tërë fshatit.
Kosta u ndodh ngushtë dhe gjykoi se duhej të bisedonte dhe me fshatarë të tjerë, që një pjesë e amerikanëve, sidomos vajzat, të bujtnin gjetkë. Por nuk qe nevoja, sepse aty ia behu një fshatar tjetër.
Si u ngjatjetua me amerikanët dhe Kostën, iu drejtua fshatarit:
– Po nuk ke ku t’i mbash të tërë amerikanët se edhe kështu me këmbë janë të rrasur si shkrepëset në kuti. Ti ke vetëm ty dhoma, kurse unë tre. Ndaj gratë të rrinë këtu, kurse burrat në shtëpinë time.
Pastaj, duke iu drejtuar Kostës, shtoi:
– Nesër pastaj i rehatojmë miqtë edhe në shtëpi të tjera të fshatit.
– Jua bëfsha hallah, vëlla, për këtë të mirë, – i tha Kosta fshatarit të porsaardhur, si të shkarkonte nga supet një barrë të rëndë.
– Ç’është ai llaf! – ia ktheu i porsaardhuri. – Miku i mirë njihet në kohëra të vështira.
U kthye pastaj nga djemtë amerikanë dhe u tha:
– Bujrum, hajdeni me mua, burra!
Pas tij shkuan Kosta, Çarsli dhe të tjerët.

x

Ishte mesditë. Qielli i vrenjtur vazhdonte të lëshonte fjolla të mëdha dëbore mbi tokë. Hasani me xhupin e tij të shkurtër ngjeshur pas trupit, i grahte i kalit të tij. Kundruall, në rrugë pa të afrohej një qerre e tërhequr dy nga buaj, ngarkuar me degë të prera drurësh dhe një fshatar pas saj.
Pasi u përshëndet me të, e pyeti:
– Dhe sa orë më duhen të arrij në Gërbonjë?
– Me këtë dëborë që po bie, – iu përgjigj fshatari, – besoj për jo më shumë se një orë, por andej kanë nisur të lëvrijnë gjermanë. Edhe mua më ndalën, kontrolluan një më një drurët, thua se kisha fshehur armë nën to.
– Nga t’ia mbaj?
– Merr më mirë poshtë nga ky shpat. Por hap sytë se faqja teposhtë vjen e rrëpirët dhe ngaqë rrallë shkel këmbë njeriu, me siguri ka ngrirë dhe është bërë kallkan.
– Faleminderit, vëlla!
– Paç udhën e mbarë! – ia ktheu fshatari duke u ndarë nga Hasani.
Sa më shumë që kali bënte përpara, aq më shumë shtresa e dëborës bëhej dhe më e trashë dhe aq më shumë Hasani e shihte se do ta kishte edhe më pisk të fitonte kohën që po humbiste, për të takuar anglezët.
Por nuk ishte vetëm kjo që e vreroste. Kjo dëborë, aq magjepsëse në pamje, ishte po aq e pabesë me gjurmët që linte kali, siç do të linte çdo gjallesë, duke përfshirë edhe atë vetë. Ato e tradhtonin.
Do të donte në ato çaste që të frynte një erë e stuhishme, që të zhbinte ngado këto gjurmë mbi dëborë, që kështu të kaptonte sa më shpejt lëndina dhe brigje që kishte përpara, mirëpo qielli po blatonte të kundërtën, vetëm ato fjolla që, sa më shumë ecte, ngrinin dinakërisht edhe më shumë syprinën sylëbyrëse të dëborës.
Papandehur ndjeu që dikush e thirri me emër. Ktheu rrëmbimthi kryet dhe zëri drithërues i shëmbëlleu se kumbonte si oshtimë e largët, që dukej se darovitej ngado dhe nga asgjëkundi. U tromaks dhe gati sa nuk vikati, kur përmes reve të amullta dhe kobzeza u duk një kokë leshragafryer, vetullakërlesur, mustaqe dhe mjekërkreshpëruar.
– Jam Marsi, mor bir, – i foli amshueshëm. – Jam Perëndia e luftërave, e katrahurave dhe e tërmeteve. Të shoh që po bjerr tërë fuqitë e tua për të çarë këtë dëborë të mallkuar. Por unë po e shkund tokën përreth dhe tutje saj, po e flak përdhunshëm këtë dëborë nga kurrizi i saj, që ti me gjokun tënd të fisëm të kesh shteg të lirë, për të shkuar atje ku ke dëshirë.
Dhe Hasani u shastis kur pa që vërtet toka me gjithë dëborën mbi të u ngrit, u shkund dhe kur u platit, asnjë fjollë dëbore nuk shihej në faqe të saj.
Dhe atëbotë falënderoi Marsin dhe ai dhe kali thua se u bënë erë…
Kur ngriti kapakët e syve, Hasani pa se asgjë nuk kishte lëvizur, se dëbora ishte bërë edhe më e shpeshtë, më dinake dhe e më e pamëshirshme ndaj tij.
Kishte dremitur duke ecur, i kredhur fanitje vagullore, në mirazhe magjiplote…
Një patrullë gjermane mbi një trirrotësh ndali kur pikasi gjurmë të dëlirëta dhe të freskëta të një kali. Ishin gjurmët, por nuk shihej kali dhe, për më tepër, njeriu që duhej të qëndronte mbi të.
Ja përse gjermanët panë njëri-tjetrin, zbritën nga trirrotëshi dhe ndoqën gjurmët shpresëdhënëse për ta.
Por edhe Hasani i pa gjermanët që ndiqnin gjurmët e kalit të tij. I zbriti atij dhe e yshti atë të çante dhe më shpejt dëborën e pabesë. Por nuk paramendoi, ose më mirë, nuk pati kohë të paramendonte se ndodhej tashmë në zgrip të faqes së rrëpirët, të akulluar dhe të rrëshqitshme të atij shpati, të krijuar nga erërat dhe ngricat, për të cilat i kishte folur fshatari.
Ndjeu se i shkanë këmbët, ndjeu edhe se së bashku me të kishte shkarë dhe po rrokullisej edhe kali, se të dy gati sa nuk po flatronin në një humnerë që po zgjerohej hatashëm para syve të tij të zhgarepsur nga tmerri.
Gjermanët me tejqyrë ndoqën ç’po ndodhte.
Hasani dhe kali, që zuri të hingëllinte, duke rrëshqitur edhe më teposhtë, mbetën te një brez shkëmbor. Së pari kali dhe pastaj Hasani, i mbrojtur nga trupi i bëshëm i kafshës, që vazhdonte të hingëllinte.
Aty gjermanët nisën t’i qëllonin. Hasani ndjeu se plumbat i vërshëllyen në veshë, se njëri e goditi në gju; pa se edhe kali u godit nga disa plumba; nuk hingëlloi dhe nuk lëvizi më.
I mbrojtur pas brezit shkëmbor, Hasani vështroi me dhembshuri kalin dhe ndjeu se filloi sërishmi të rrëshqiste ngadalë drejt greminës. U lebetit, nga gryka i shpërtheu klithmë ngjethëse, që gjakëtoi në hapësirat e shurdhëta përreth dhe, si të përplasej me kupën e heshtur të qiellit, u rikthye llahtarshëm po aty. Ai e kuptoi se se ndodhej pranë mosqenies së tij.
Atëherë, arriti të mbërthente me duar një degë të trashë shkurreje dhe iu shmang vrojtimit të gjermanëve. Por ndjeu se nga krahu iu shqit torba dhe automatiku. Pushoi një grimë dhe filloi të ngjitej e të ngjitej, derisa arriti te frerët e kalit që dergjej më sipër i vrarë. U orvat të kapej pas tyre, por nuk mundi dhe dhe gati sa nuk rrëshqiti sërishmi kah humnera.
Bëri dhe një orvatje tjetër. Kufoma e kalit nga pesha e trupit të tij, lëvizi paksa teposhtë. Bashkë me të dhe Hasani. Dhe të dy mbetën rrëzë shkëmbit. Atëherë, i kapur pas frerëve të kalit, më së fundi, ai mundi të ngjitej dhe më lart dhe që të prehej ca mbështeti kokën në gjoksin e kalit ende të ngrohtë dhe sytë iu rrëmbushën.
Gjermanët vazhdonin të kundronin nga larg ç’po ndodhte.
– Ta ndjekim? – pyeti gjermani i parë.
– Që të presim vdekjen në humnerë? – u përgjigj gjermani i dytë. – Nëse nuk ka ngordhur, do të ngordhë nga të ftohtit dhe do ta shqyejnë ujqërit.
Pa mbaruar mirë këto fjalë, ai i dha gaz trirrotëshit, që ndonëse me vështirësi, shkau mbi dëborë.
Duke u zvarritur, Hasani arriti rrëzë një peme. Mezi merrte frymë. Ca më pas ngriti njërën dorë dhe e mbështeti te trungu i pemës. Qëndroi një grimë herë ashtu, pastaj u ngrit ngadalthi dhe filloi të ecte, duke tërhequr zvarrë këmbën e plagosur.
Vazhdonte të borëtonte gjithnjë dhe më shumë.
Sa eci kështu? As vetë nuk e kuptoi. Kishte humbur automatikun që do t’i duhej për çdo të papritur, kishte humbur edhe torbën me ushqime me copërat e pastërmasë së pjekur, që i kishte dhënë ai fshatari në stan. Urinë që e gërryente e duronte, por i duhej të të duronte edhe dhembjen që i shkaktonte plumbi që e kishte goditur në gju.
Ngaqë po i birrnin forcat dhe pamja e syve po i mjegullohej, u përkul dalëngadalë dhe që të mos lëndonte gjurin, u epua nga një anë dhe faqja iu zhyt në dëborë. Akullira e bëri të këndellej, të përmendej, por nuk mundi të ngrihej. Dhe ashtu, duke u zvarritur këmbë e duar, duke kaluar edhe rrugën ku dëbora e shkelur nga qerre, këmbë kafshësh dhe njerëzish ishte bërë llucë, mezi mundi të shquante përvijimet e një shtëpie dhe një flakëzë kandili që vinte nga një dritare e saj. U përmend, deshi të ngrihej të thërriste, por nga goja e e shpuztë nuk doli veçse pasthirrma e përsëdytur:
– Hej, hej!
Dëgjoi lehjen e një qeni. Pa pak nga shtëpia doli një fshatar. Me sy kërkues ai nisi të hetonte përreth. Pastaj bëri të futej rishtas në shtëpi. Atëherë me një përpjekje të stërmundueshme, si të gjente mbështetje, nguli majat e gishtave në dëborë dhe vikati:
– O i zoti i shtëpisë!
Fshatari mbeti në prag të derës, u kthye, rendi andej nga vinte zëri dhe shqoi një dorë të ngritur, pastaj një trup të shtrirë në dëborë dhe bëri drejt tij.

KAPITULLI X

Kaloi kështu dhe një ditë. Amerikanët dhe Kosta rrinin të ulur mbi shiltet e dhomës së ndenjës së fshatarit që i kishte pritur amerikanët, për të bujtur aty dhe në një dhomë ngjitur, kurse, në dhomën tjetër fshatari ishte mbledhur me gruan dhe fëmijët.
– Më së fundi, pushoi kjo e mallkuar dëborë! – tha Çarlsi duke soditur nga dritarja.
– U bënë dy ditë dhe dy net që na la pa lëvizur që këtu, – tha Bergmani.
– Po të mos binte kjo dëborë, ku do të ishim tani, Kosta? – pyeti Billi.
Kosta nxori një hartë të vogël nga xhepi i brendshëm i xhupit dhe duke vënë gishtin mbi të iu përgjigj:
– Në afërsi të Përmetit.
– Kështu mbetëm dy ditë të rrethuar nga dëbora, në dimrin e vitit 1936, kur reparti ynë ishte vendosur diku nga krahinat e thella të Bilbaos, – zuri të rrëfente Rikardoja, duke prekur mustaqet e tij të shkurtra.
– Në një repart të ushtrisë frankiste? – çakërriti sytë Davidsoni.
– Mos u habit, doktor Davidson. Punoja infermier në spitalin e Bilbaos, kur një paradite çatisën ca ushtarakë frankistë dhe sa të hapësh e të mbyllësh sytë, më veshën nënoficer. “E kam bërë ushtrinë”, u ftillova. “Atdheu dhe gjeneralisimi Franko kërkojnë ta kesh përsëri për nder të veshësh rrobën ushtarake”, ma kthyen ashpër. Qe dimër dhe më degdisen, pra, në atë repartin ushtarak.
– Edhe atje paskësh rënë dëborë kaq e madhe? – pyeti Xhani.
– Për herë të parë pas dhjetëra vitesh. Një mëngjes më thanë se në korridoret e spitalit një burrë rrondokop, si ai Olio, aktori i madh amerikan, veshur me kostum të zi, jelek dhe papion, që, këdo që takonte, e pyeste: “Më njihni ju mua kush jam?”. Më takoi dhe më bëri edhe mua të njëjtën pyetje. Vetëm se ngrita supat. Kur theu qafën, u shqeva së qeshuri dhe u thashë ca infermierëve: “Pa më thoni, more shokë, cili i ishte ky trashaluq që na pyeste me zë idhnak: “A më njihni ju mua?”. Dukej se kishte rrjedhur, përderisa nuk njihte veten se kush ishte.
– Mos ishte ndonjë nga ju të spitalit që shtihej si Olio? – pyeti Kosta duke u gajasur.
– Ç’thua? Ishte diktatori Franko, dora vetë, – ia ktheu Rikardoja. – Priste që, edhe i veshur ashtu dhe jo me rroba ushtarake, mileti ta dinte se kush na qenkej zotëria e tij!
– E ç’ndodhi më pas? – pyeti Ismaili.
– Kur Frankoja mori vesh ç’ukubete kisha nxjerrë unë nga goja për të, – nisi të shpjegonte Rikardoja, – u xhindos dhe urdhëroi të më kallnin në burg. Për fat, më ndihmoi një shok të fshihesha në gardërobë, ku vesha uniformën e një shoferi të urgjencës, që mungonte atë ditë, ia hipa një makine dhe u zhduka. Duke u fshehur në shtëpi shokësh të tjerë, arrita në Bilbao, u futa fshehurazi në një anije mallrash, që shkonte në Amerikë dhe pas dy javësh arrita në Nju-Jork. Pas shumë telashesh, pasi bëra lloj-lloj punërash, më lanë të punoja ndihmësmjek. Të tjerat i dini…
Shokët u argalisën nga kjo histori nga të shumtat plot hoka që Rikardoja kishte rrëfyer gjatë atyre ditëve që po kalonin në Shqipëri.
– Mirë, more, mirë, – shamtiu pastaj Poli, – po si t’ua bëjmë këtyre këpucëve tona të lehta! Merreni me mend si do të katandisen kur të çajmë këtë goxha dëborë që, si për inatin tonë, bie dhe bie pa pushim!
– Çdo gjë e merrja me mend, kur u nisëm nga aeroporti i Katanias, – tha Aaron Bergmani, duke shtrënguar buzët e holla, – por jo që stuhia do të na hidhte në viset malore të Shqipërisë.
– Mbi të gjitha, pas katër ditësh, askush nga baza jonë në Katania të mos dijë ku jemi?! – mërmëriti Poli dhe fytyra kockane iu mrrol.
– Për më keq, që këtë të mos e kenë marrë vesh as familjarët tanë, – shtoi Billi mërzitshëm.
– Dëgjoni, djema, – tha Çarsli duke rrudhur ballin. – Hak keni për këto thoni. Por si në Belsh, në Berat, në atë manastirin dhe në këtë fshat, ne, djem dhe vajza, e kemi kokën nën çati, paçka se edhe me dëborën që na rrethon, të veshur vërtet jemi me rroba vjeshtore, edhe me këpucë të lehta, siç tha Billi. Veç Margaretitës, që na mori të ftohtë, mbi të gjitha, jemi shëndoshë e mirë, falë këtyre fshatarëve të varfër që po na rrinë mbi krye dhe falë një shqiptari, si Hasan Gima, aq të sakrificës, që po çan këtë dëborë, për të arritur te misioni anglez.
Të tjerët pohuan me kokë.
– Ku do të jetë ai tani? – pyeti Aleksi.
Asnjeri nuk u përgjigj, por të gjithë vazhduan ta përsërisnin me vete këtë pyetje.
Mirëpo, papritur, nga jashtë u dëgjua një krismë e madhe dhe e zgjatur. Të tërë pandehën se mos ishte krismë arme dhe bënë gati automatikët. Çarlsi zgjati kokën në dritare, pa se një pjesë e sipërme e haurit të ndërtuar me dërrasa, ku strehohej bagëtia, bashkë me derën, ishte shembur dhe disa dele të trembura kishin dalë oborr. Doli edhe Sadia, gruaja e Ritvanit dhe nuk dinte ç’të bënte më parë, se edhe dy fëmijët e saj të vegjël dolën dhe nisën të qanin nga frika. U përpoq t’i qetësonte dhe i futi përsëri brenda në shtëpi.
– Atë pjesë të çatisë e ka shembur pesha e madhe e dëborës, – tha Çarlsi. – Dhe ka rrezik se ato të shkreta dele dhe të ngrijnë në qiell të hapur.
– Vemi e ngremë, se mua më jepet ndoresh, – tha Xhani.
– Edhe mua, – shtoi Rikardoja.
– Do të vij edhe unë me ju, – tha pas pak Kosta, – se në shkollën amerikane kam mësuar edhe për zdrukthëtari. – Pastaj, duke u kthyer nga amerikanët, vazhdoi: – Ju të tjerët rrini. Si na tha Ritvani, i zoti i shtëpisë: edhe këndej mund të vinë ballistë, a gjermanë.
Së bashku më Xhanin dhe Rikardon doli në oborr.
– Sadie, na sill sqepar, gozhda, sharrë, ndonjë shkallë dhe ndonjë rrobë që Xhani dhe Rikardoja të duken si fshatarë, se për mua me këtë pallto nuk dyshon kush, – i tha pastaj asaj. – Na duhen edhe dërrasa.
– Kam, se ka ruajtur Ritvani në plevicë, – tha Sadia.
Pas pak, nga një shtëpi aty pranë doli një djalë, që solli një shkallë dhe një sharrë që i mori Kosta, ndërkohë që Xhani kishte veshur një gunë dhe Rikardoja një pallto të vjetër, nga të Ritvanit, që ua dha Sadia.
Të tre, të ndihmuar dhe nga Sadia dhe djali, iu vunë punës me ngulmim, hoqën nga çatia dërrasat e thyera, morën të tjera nga plevica, i sharruan, i vendosën në atë pjesë të sipërme të çatisë së haurit, që ishte rrëzuar, rregulluan dhe derën.
Në këto e sipër, edhe në shtëpinë ku bujtnin vajzat gëlonte puna. Në haur Donika dhe Gertruda/Amanda dhe vajza e Nafies/Kimetes po lanin lopën dhe po pastronin bajgat, kurse Agnesi/Ema me Violetën po fshinin dyshemetë e dhomave.
Kur hyri në haur dhe pa Donikën dhe Violetën më bajga nëpër duar, Nafia/Kimetja nuk u përmbajt dhe tha:
– Moj Donikë, sa turp më vjen që ju shoh juve, goxha vajza të fisme, që po na ndihmoni duke u marrë edhe me kësi punësh.
– Puna nuk është turp, Nafie/Kimete, – ia ktheu Donika. – Në luftë pastrojmë dhe lajmë edhe të plagosur rëndë, mbuluar tërë gjak.
Në kohën që Nafia/Kimetja bisedonte me Donikën, Sadia me Kostën po futnin delet në haur, kurse Xhani me Frankon dërrasat e mbetura në plevicë. Mirëpo nuk vunë në re se nga larg një fshatar me gomar po i vështronte si me habi. Atëherë mbetën të shtangur.
– Është nga një fshati tjetër, nga ata me Ballin, – i pëshpëriti Sadia Kostës, – por bëni sikur nuk po shihni.
Fshatari nuk u avit dhe që aty ku ishte tha:
– Punë të bukur paskeni bërë në këtë haur, o ustallarë. Po nga ju kemi?
– Po ja, gjezdisim fshatrave për kësi punësh, – iu përgjigj Kosta hazërxhevap.
– Nëse jeni edhe ca ditë këndej, kisha qejf që ky djalka që ke pranë, se qenka dhe i bëshëm, – tregoi fshatari me dorë nga Rikardoja, – të vinte të më rregullonte ca gjëra në plevicën time.
Pastaj duke buzëqeshur, pyeti Rikardon:
– Hë mo, djalkë, si thua?
Veç Kostës dhe Sadies, asnjë nga amerikanët, nuk morën vesh ç’dërdëllisi fshatari, por, kur ai vuri buzën në gaz, edhe ata ashtu bënë, sidomos Rikardoja, që sajoi një buzëqeshje si të fshatarit, pa kuptuar, s’do mend, se ç’kërkonte ai prej tij.
– Po hë, se ty po të flas! – vazhdoi fshatari, gjithnjë buzagaz.
Kjo pyetje e përsëdytur, i shushati të tërë, veç Sadien, e cila, kur Kosta nuk po dinte se ç’përgjigje duhej t’i jepte atij, i tha si si me keqardhje atij:
– Është shurdhmemec, i gjori! Por mos e vrit mendjen, se edhe në fshatin tënd do të kalojnë këta. Vij unë andej dhe të lajmëroj.
– Po më vika keq për këtë djalkë, që qenka i këtillë, dhe bëfsh hajër, – tha fshatari dhe si u përshëndet me ta, yshti gomarin dhe u largua.
Sapo panë që ai u zhduk nëpër dëborë, Kosta përqafoi Sadien dhe i foli:
– Ku të vajti ndër mend të gjeje këtë përgjigje të thekur, moj e uruar, dhe na shpëtove kësisoj nga një siklet kaq i madh.

x

Hasani rrinte shtrirë në një minder pranë oxhakut. Fshatari pranë tij po lidhte plagën në gju.
– Vazhdon të të dhëmbë? – e pyeti.
– Shumë, – iu përgjigj Hasani me zë të shuar. – U bënë dy net që thuajse nuk vë gjumë në sy.
– Më vjen keq që para disa ditësh në fshatin tonë ndërroi jetë një burrë i fisëm që bënte ca lloj melhemesh për lëndime të tilla, – tha fshatari.- Pale, po s’më ndih as gruaja, që me dy kalamaqërit ka shkuar tek e ëma, që /se është sëmurë.
Dhe tundi kryet me dëshpërim.
– Të kisha kalin, që tani do t’i hipja dhe në mbrëmje do të isha tek ata të misionit anglez, – rënkoi Hasani.
– Mos u merakos, – ia ktheu fshatari. – Merr veten se do të të jap kalin tim.
– Do ta të kthejnë anglezët, – tha Hasani.
Dhe e mori në grykë.

x

Vajzat amerikane qenë mbledhur tok dhe po kuvendonin në dhomën e oxhakut të shtëpisë, ku kishin bujtur dy net. Ca më tutje, mbi një shilte qëndronte e shtrirë Margaretia. Pas tërë asaj stuhie, ajo kishte marrë plevit. Mbi kurrizin e saj të zbuluar, Nafia/Kimetja, e zonja e shtëpisë, po hiqte kupa të gastarta, poshtë të cilave qirinj të vegjël lëshonin dritëza të mekura. Vajzat e tjera amerikane nuk ua ndanin të dyjave sytë.
– Siç të thashë, moj bijë, – zuri të shkoqiste Nafia/Kimetja, – pas dy ditësh ke për ta ndjerë veten mirë. E gjitha kjo, nga këto kupa me qirinj poshtë tyre, që heqin të ftohtët.
– Më thoshte njëherë nëna, – zuri të fliste Donika, që i përktheu Margaretit fjalët e Nafies, – se kur babai u ftoh, kupa të tilla i vuri në kurriz dhe ai vërtet pas disa ditësh u ngrit më këmbë.
– E çuditshme, – tha Margareti.- Kupa qelqi me nga një qiri të vogël brenda të jenë kaq çudibërëse?!
– Mjekësi popullore, – tha Donika.
Margareti ndenji një çast e menduar dhe pastaj shtoi:
– Ç’domethënë, Donikë, shprehja “moj bijë” që ma përsërit kaq këndshëm zonja Nafie.
– Ajo të quan ty si bijën e vet.
– Sa bukur! – tha e hareshme Margareti. – Unë, mijëra kilometra larg atdheut tim, Amerikës, quhem bijë e një shqiptareje.
– Është zakon yni, – i tha Donika. – Përderisa ndodhemi në shtëpinë e saj, ajo na quan ne të tërave si bijat e saj.
– Sa ëmbël më tingëllojnë këto fjalë, – tha Margareti.
Pastaj u kthye nga Nafija dhe ëmblas:
– Unë – bija jote.
Dhe e përqafoi. Amerikanet e vështruan me mirakandje Nafien dhe e përqafuan edhe ato.
– Do të kthehem përsëri t’ju sjell drekën, – tha Nafia dhe u largua nga dhoma.
Agnesi nxori nga çanta e saj një bllok, stilografin dhe diç nisi të shënonte në faqet e tij.
Donika u kthye pastaj nga Violeta, edhe ajo shtrirë mbi një shilte.
– Si ndjehesh? – e pyeti ajo. – Se si shumë po kollitesh.
– Një të ftohur të lehtë mund të kem marrë dhe të më kalojë. Por jo aq sa për të vënë edhe unë kupa mbi kurriz.
Në këto e sipër, Gertuda po kundronte ngultas Agnesin.
– Moj çupë, na ke thënë të se çoç hedh herë pas here në atë bllok, – e pyeti.
– Thuajse i re në të, Gertrudë, – iu përgjigj Agnesi. – Po mbaj një ditar për tërë këto që po na ndodhin gjatë këtij udhëtimi.
Gertruda heshti një grimë dhe pastaj me zë të ulët, por, që sidoqoftë, u dëgjua nga të tjerat, i pëshpëriti:
– Dëgjo, Agnes, kur të vijë radha të shkruash për mua, të marrsha të keqen, mos përmend se ç’më ka ndodhur kur ramë nga avioni, se vërtet isha ca frikacake atëherë…
– Po tani, je trimëruar ndonjë çikë? – e ngacmoi Donika.
– E si të mos trimërohem kur jam me ju, – ia bëri Gertruda disi e krekosur.
– Me ne, apo me burrat? – vazhdoi Donika.
– Me të tërë ju bashkë.
– Na bëjnë këto kohëra të vështira që po kalojmë që të trimërohemi edhe ne, Gertrudë, – i tha Agnesi dhe fytyra e saj e sojme, u përhit. – Por do Zoti që hallet tona tona të mbarojnë shpejt.
Ndërsa bisedonin, në dhomë hyri përsëri Nafia dhe një vajzë, që mbanin në duar dy tabaka me copëra pule.
– Prapë me harxhime, Nafie?! – e qortoi Donika me shqipen e saj. – Ti, jot bijë këndej dhe yt shoq andej nga djemtë tanë?
– Shto, Donikë, se u mësuam edhe me bukë misri me pak djathë, – tha Agnesi.- T’i ruajnë shpendët për vete, për fëmijët tuaj.
– Kur kemi, – tha Nafia, – na bëhet zemra mal ta presim mikun. Kur të mos i kemi këto, nuk na vjen turp t’ju japim ato që na gjenden.
– Fuçia me ujë të nxehtë është gati, – tha vajza e Nafies. – Do të laheni dy çdo natë, dy nga dy. Dhe rrobat do t’i keni të lara.
– Po na trajtoni si fëmijë? – u hodh Agnesi.
– Harruat që Nafia na tha se jemi bijat e saj? – ia bëri/priti Donika duke vështruar herë atë dhe herë shoqet e saj.
– Edhe punë të tjera mund të kishim bërë këto dy ditë dhe net, – tha Gertruda. – Rregulluam dhomat, lamë dyshemetë, lamë dhe lopën, pastruam haurin dhe plevicën. Po të pastronim edhe oborrin nga kjo e flamosur dëborë.
Pasi mori vesh nga Donika ç’kishte thënë Gertruda, Nafia nënqeshi dhe, duke tundur kokën, u tha atyre ëmblas:
– Edhe këto që bëtë, s’janë pak, ju jeni goxha vajza të fisme. Po të pastronit oborrin nga dëbora, mbase do të takonit edhe ju si shokët tuaj që parë, ndonjë fshatar nga të Ballit Kombëtar, që mund t’ju pyeste për gjëkafshë dhe ju nuk do të dinit nga t’ia mbanit.
Vajzat mezi mbajtën gazin.

x

Koha ishte e kthjellët dhe dukej disi e çuditshme se si qielli, ishte çliruar si me magji nga tërë ai masiv resh të ngjeshura hiroshe që, si të kishin pasur një mëri të kahershme me tokën, e kishin dënuar ta mbulonin me një shtresë aq të dendur dëbore, thua se donin t’i merrnin frymën.
– Koha duket e mirë, – tha Hasani mbi kalë duke shikuar qiellin.
– Me kohë të mirë a të keqe, – tha fshatari, – ti do të arrish tek ata të misionit anglez. Amerikanët atje në Itali duhet të mësojnë sa më parë prej tyre se shokët që kanë rënë me avionin në Shqipëri, janë shëndoshë si molla.
– Ta paça borxh, vëlla, – i tha Hasani.
– Kalin e kam të fortë. Ta them edhe një herë. Mos ki fare merak. Ndiq atë rrugë që të rrëfeva, ku gjermanet nuk do të shkelin, derisa ne të arrish te miqtë anglezë.
Pasi i tha këto fjalë, yshti kalin që filloi të çante dëborën me Hasanin mbi të.
Atëherë Hasani ndërmendi kalin e tij që dergjej i ngrirë atje buzë greminës dhe rënkoi. Por çuditërisht ky kalë, si të parandiente se mbi kurrizin e tij rëndonte një qenie zemërthyer, shpirtvrarë dhe kurmsfilitur nga vdekja e një qenieje si ai vetë, zuri të hidhte hapat ëmbël mbi dëborë, si të donte të fashiste brengat e tij.

x

Në të njëjtën kohë, edhe grupi i amerikanëve po çante dëborën. Në krye qëndronte Kosta që mbante frerët e një kali, mbi të cilin kishte hipur Margereti, e mbështjellë me velenxë dhe një shall që e mbronte deri në hundë nga të ftohtit. Pas saj po mbi kalë qëndronte Donika. Në një kalë tjetër prapa ishte Violeta dhe prapa saj Agnesi. Edhe ajo e mbështjellë me velenxë.
– Edhe kjo na duhej, – i tha Kosta Çarsit. – Pas Margaretit, të na merrte të ftohur Violeta.
– Lavdi Zotit që Margareti po e merr veten edhe nga ato kupat e Nafijes dhe me këtë kohë kaq të hidhur nuk kemi të sëmurë të tjerë, – tha Çarlsi.
– Lavdi asaj Nafijes dhe fshatareve të tjera, – tha Kosta, – që na dhanë velenxa leshi për ato të dyja, që të mbrohen nga të ftohtët, dhe burrave të tyre qe na huajtën kuajt. Dhe nuk pranuan as edhe paratë që deshët t’u jepnit.
– Sa bujarë! – tha Agnesi.
Pastaj Çarlsi i tha Kostës:
– Them se ata të misionit anglez tani nuk duhet të jenë larg.
– Na prishi punë kjo dëborë, – tha Kosta duke shtrënguar buzët. – Por pasdite besoj se mbërrijmë.
– Po Hasani?
– Besoj që mbrëmë, veç nëse nuk i ka ndodhur edhe atij ndonjë e papritur nga dëbora, ose është ndeshur me gjermanët.
Ndonëse ecnin pas kuajve që hapnin disi rrugën nga dëbora dhe lehtësonin kështu që të vazhdonin të ecnin, amerikanët e ndienin veten të kapitur.
Prandaj, pas më shumë se një ore udhëtimi bënë pushim dhe zunë të hanin nga ushqimet që u kishin sajuar fshatarkat e Picallës.
– Më vjen rëndë t’ua them, djema, – nisi të thoshte Billi, që kapërdinte bukën e misrit me kafshata të mëdha, – jam nga Florida, por a besoni se unë për herë parë shoh dëborë me sy?
– Pse nuk thua se qenke fatlum që avioni ynë paska rënë në tokën shqiptare dhe ty t’u jepka rasti të shihke dëborë për herë të parë?! – u habit Poli duke vënë buzën në gaz.
– Rast fatlum, të shohësh dëborë, – u hodh e tha Gertruda, – kur jemi të shtrënguar të mbajmë në trup këto pardesytë e holla vjeshtore, pa le këpucët për ibret të Zotit që na thëthijnë ujë, sa nuk ka ku të vejë më?! Të veshur si alpinistë me xhupa lëkure, çizme deri në gju, kësula leshi në kokë, pa edhe syze dielli, do të shkelja nëpër këtë dëborë edhe sikur deri në bel të ishte, pa ma bërë syri bef.
– Çudi, Bill, që shihke dëborë për herë të parë?! – tha Aaron Bergmani. – Unë jam nga Misisipi përvëlak dhe më ka rastisur të shkoj deri në Çikago, ku shumë vite të shkuara kam parë dëborë.
– Po edhe unë, – tha Aleks Dalglishi, – mbaj mend se në qytetin Kork, në jug të Irlandës, ku linda dhe dhe kalova fëmijërinë, derisa familja ime erdhi në Amerikë, nuk pashë dëborë me sy.
– Vërtet, – pyeti Bergmani. – Po si është e mundur?
– Sepse Korku, doktor, është mu në bregdetin jugor të Irlandës dhe në dimër temperaturat nuk zbresin poshtë zeros.
– E po vera atje qenka e nxehtë? – u çudit Ismaili.
– Jo, sepse edhe në verë temperaturat atje nuk ngrihen më lart se 20 gradë.
– Ja, pra, se nuk qenkam vetëm unë, por edhe Aleksi që ka paska parë dëborë vetëm këtu në Amerikë, – tha Billi, si të mbrohej nga shpotitjet e të tjerëve.
– Po lëreni të varfrin, Bill, – e mbrojti Gertruda, – megjithëse shpesh më ngacmon.
Dhe duke iu drejtuar atij, shtoi:
– Sa vjeç të kemi, Bill?
– 23 i kam mbushur para një muaji, – u përgjigj Billi i druajtur, sikur të rrëfente ndonjë mëkat.
– Kurse ne të tërë, siç ma kap syri mua, – vijoi Gertruda, – i kemi kaluar të 25-at dhe disa edhe të 30-at dhe na ka rënë rasti të lëvizim lart e poshtë nëpër Amerikë.
Dhe pasi këqyri sërishmi tejpamjet veshur me dëborën e virgjër, shtoi:
– Eh, sa do të doja tani të isha tani në San Diego në jug të Kalifornisë, ku kam lindur, dhe të thekesha në diell dhe jo të dridhem nga të ftohtit si tani!

KAPITULLI XI

Në një tendë të madhe, ajo që të binte më shumë sy, veç një tryeze pune dhe shtretërve portativë, ishin aparaturat e një radiotransmetueseje. Me kufje në veshë shihej radisti Gareth Tejlor. Pranë tij, Hasani dhe majori Frenk Smith, një burrë afër të dyzetave, me fytyrë të ngjallur.
– Kajro, Kajro, po ju flas edhe një herë nga shtabi i misionit anglez “Slender”, këtu në një fshat të Shqipërisë së Jugut, më dëgjoni, më dëgjoni? – përsëriti për të tretën herë radhazi, Gareth Tejlori.
Sytë e Hasanit dhe të ajrorit Smith mbetën të ngulitur mbi fytyrën bardhoshe të Tejlorit, me shpresë se mos pikasnin në sytë e tij ndonjë përndritje flakëruese dhe në buzë një pasthirrmë ngazëllimtare.
Por në vend të tyre panë që Tejlori hoqi një çast kufjet nga veshët dhe, duke kundruar Hasanin dhe majorin Smith, shamtiu:
– Ta marrë djalli këtë kohë! U bë gati një orë dhe nuk po arrij të lidhem me qendrën tonë në Kajro.
– Qetësohu, Gareth, – i tha butësisht Smithi, – vërtet ke të drejtë të inatosesh, aq sa dhe ne.
Hasani vetëm nënqeshi me miradijë dhe vuri Tejlorit dorën në shpatull.
Por pas pak në tendë u dëgjua një cijatje e zgjatur. Tejlori që ishte ngritur më këmbë, u sul te radiotransmetuesja dhe vuri sërishmi kufjet në veshë. Dhe atëherë sytë i përshkënditën.
– Po, – zuri të thoshte nxitimthi, – jemi misioni anglez “Slener” në Shqipërinë e Jugut. Po… por… nuk lidhemi dot me bazën ajrore amerikane në Katania, Itali.
Pasoi një heshtje.
– Njoftoni, ju lutem, këtë bazë, – tha Tejlori, – se avioni luftarak C 35, në bordin e të cilit ishin mjekë dhe ndihmësmjekë, me destinacion Barin, për shkak të gjuajtjeve të kundërajrorëve gjermanë, stuhisë së fortë në qiellin mbi detin Adriatik dhe prishjes së radiomarrëses, kryepiloti Çarls Traker dhe piloti i dytë Aleks Dalglish u detyruan të ulen në tokën shqiptare. Dhe, pas katër ditësh ndodhet tani diku këtu pranë misionit anglez, në një fshat të Shqipërisë së Jugut. Faleminderit, faleminderit shumë.
Tejlori hoqi kufjet nga veshët dhe ndjeu se po mbulohej nga përqafimet e major Smithit dhe Hasanit.
Pastaj Smithi uli kokën mbi hartën e Shqipërisë. Ashtu bëri dhe Hasani.
– Nga mendoni se është duke lëvizur grupi i amerikanëve? – pyeti majori Smith.
– Besoj të jetë nisur nga Picalla, ja këtu, – dhe vuri gishtin diku mbi hartë, – zoti Smith.
– I dinë ata shtigjet që të sjellin këtu te ne? – pyeti përsëri Smithi.
– Me ta është Kosta Stefi, shqiptar, – iu përgjigj Hasani. – E kam pasur bashkëstudent në Shkollën Teknike Amerikane në Shqipëri, për të cilën ju fola qëparë. Edhe sikur ai të mos e dijë nga shkohet, janë fshatarët e atyre anëve që do t’ia dëftejnë.
– Sidoqoftë, partizanët me të cilët jemi në kontakt të vazhdueshëm, – tha majori Smith, – me siguri do të dërgojnë ndonjë grup që t’u dalin përpara.
Deri ato çaste Hasani, duke u rrekur të dukej sa më i shpenguar, i kishte shpjeguar Smithit se plaga që kishte në këmbë ishte e lehtë. Mirëpo ndërsa fliste, Smithi vuri re se Hasani po zverdhej, se herë pas herë shtrëngonte dhëmbët dhe fjalët mezi i shkoqiteshin nga buzët që i drithëronin nën mustaqet e dendura. Ndaj në çast Smithi i tha Tejlorit:
– Shpejt ta shpiem në spitalin partizan!

x

Në zyrën e Kallagerit ndodhej Xhon Elrixhi. Ndonëse Xhoni kishte gradën toger dhe Kallageri kolonel, ai po përqafohej me eprorin e tij.
– Ju thashë, zoti Kallager, se nuk mund të besoja kurrë që shokët tanë të mos ishin gjallë! – tha Xhoni.
– Dhe bashkë me ta edhe Violeta, – i hodhi Kallagerit një vështrim shpotitës.
– Ta pret mendja, – u befasua Xhoni, duke tundur kokën.
Kallageri iu afrua hartës dhe vazhdoi:
– Misioni anglez ndodhet diku këtu, – dhe tregoi me dorë në hartë, – jo larg një spitali partizan. Shumë mirë, se kur të arrijnë pranë tij, tanët do të kenë mundësi të çlodhen.
– Po edhe të ushqehen, se edhe të uritur do të jenë, – tha Xhoni. – Ç’itinerar do të ndjekin pastaj?
– Nga sa njofton Radio Londra, gjermanët po shtrihen në krahinat e Shqipërisë verilindore, në Dibër, pastaj më poshtë, në Martanesh, deri në Shqipërinë Juglindore. Por po përballen me forcat partizane, që nuk i lejojnë të bëjnë përpara. – Dhe tregoi me gisht në hartë. – Kështu, grupi duhet të arrijë në Gjirokastër dhe pastaj në vise të tjera jugperëndimore, derisa të arrijë deri në në bregdet. Pastaj atje një anije e jona, ose aleate, do t’i marrë dhe t’i kthejë në Bari.
Fytyra e Xhonit u rrezit dhe sytë e kaltër iu lëbyrën.
– Tani do të njoftoj radistin tonë t’i përcjellë sekretarit të presidentit Ruzvelt njoftimin se për arsye madhore, avioni ushtarak C 35 është asgjësuar nga vetë pilotët, por ekuipazhi me mjekët dhe ndihmësmjekët është gjallë, – tha Kallageri.

x

Grupi i amerikanëve vazhdonte rrugën nëpër dëborë. Një fshatar që yshtte gomarin e tij të ngarkuar me dru, u tha që të merrnin rrugën nga e djathta, e cila do t’i shpinte andej nga ishin partizanët.
– Sa mban? – e pyeti pastaj Kosta.
– Me këtë dëborë kaq të madhe, nja tri orë, – u përgjigj fshatari.
Amerikanët vazhduan rrugën. Këmbët e tyre zhyteshin deri në gjunjë në dëborë dhe ngriheshin përsëri, shumë të zoritura dhe pa reshtur ata përshkonin rrugën e bardhëreme.
Margareti mbështjellë me velenxë, vazhdonte të qëndronte mbi kalë. Pas saj Donika.
– Si ndjehesh, Margaret? – e pyeti Donika.
– Mirë, – iu përgjigj Margareti dike fshirë buzët e saj të kolme. – Ngrohtësia e gjoksit tënd më duket se më ngroh kurrizin, ndaj shtrëngohu edhe më shumë pas meje.
– Ashtu po bëj edhe unë pas kurrizit tënd, – i tha Agnesi Violetës, që edhe qëndronte mbi kalë pas saj. – Besoj se ndjehesh edhe ti mirë kështu.
– Po, – iu përgjigj Violeta me zë të mekur.
Vazhduan të ecnin.
– E çuditshme, – zuri të thoshte Gertruda, e vetmja nga vajzat që po vazhdonte të ecte bashkë me djemtë. – Edhe kur kapërcyem në fillim ata dy lumenjtë dhe kur në të tretin nga trapi u hodhëm në bregun tjetër, ndieja që këmbët, bërë qull me gjithë çorape, po më ngrinin. Kurse tani që më zhyten në dëbore, hiç nuk i ndiej që janë bërë të tilla. Hë mo, doktor Ismaili? – iu drejtua pastaj Raduanit që ecte pranë saj.
– Doemos, Gertrudë, – i shpjegoi Ismaili, duke prekur lehtazi mjekrën korb të zezë, – se, ngaqë ecim, ato të shkretat na janë nxehur shumë. Po, ama, sikur disa minuta të bëjmë pushim do të ndjesh dhembje, sepse nervat e këmbëve ftohen.
– Prisja që Gertruda t’i lutej Billit ta mbante prapë në krahë, – ia bëri / priti papritur Poli.
– Edhe të më lutej, Pol, – tha me zë të zvargur Billi, – nuk do të mundja, se mezi po mbaj veten.
– Mos pret, Bill, të të mbaj unë? – ia ktheu Gertruda.
U dëgjuan të qeshura.
Pastaj vazhduan të ecnin të heshtur.
– Erdhi koha të bëjmë përsëri pak pushim, – tha më pas Çarlsi. – Pastaj ti, Gertrudë, do të zësh vendin e Donikës mbi kalë.
– Edhe një orë dhe arrijmë te misioni anglez, – tha Kosta.
– Më së fundi, – thanë disa thuajse njëzëri.
Nuk kishin bërë shumë rrugë, kur pas një bregoreje panë të ngjiteshin lart në qiell shtëllunga nxirane tymi të dendur. Ç’mund të digjej, një dru, disa drurë, një pyllishte?
Nxituan nëpër dëborë dhe pasi lanë pas bregoren, mezi përmbajtën një klithmë që u mbeti në grykë, kur panë se para tyre u shfaqën shtëpitë e një fshati, që ashtu siç shkrumbohet në oxhak një zjarr i madh, ashtu po shkrumboheshin edhe ato shtëpi, tashmë të braktisura, të shndërruara në një grumbull rrënojash, ku tek-tuk disa korba mbi to, me krakaritjet e tyre, dëshmonin për kobin mynxyrëmadh që kishte pllakosur atje, tejembanë. Dhe befas, midis këtij mjedisi të mbështjellë me heshtje vdekatare, u dëgjuan rënkime plot dënesa që dilnin nga gjoksi i një qenieje shkretane.
Kosta së bashku me Çarlsin u vërsulën andej. Dhe mbetën të kallkanosur kur panë një fshatar shtatvocërrak, të kërrusur pranë një grumbulli të madh dheu të porsamihur, mbi të cilin ishte ngulur një drushtë në formë kryqi dhe pranë tij një lopatë.
Kur dëgjoi zhurmë këmbësh, ai ngriti kokën dhe ata panë fytyrën e tij të zgajtur, zbehtake, me sy të mjeruar, nga ku rrokulliseshin lot të mëdhenj, buzë të rreshkura që dridheshin paprashëm, që, me t’i parë ata, me zë të flashkët, të mbushur plot ngashërim, belbëzoi:
– Sapo varrosa gruan dhe vajzën tetëvjeçare, që ma vranë gjermanët që parë. Po kështu vranë dhe burra, gra e fëmijë, kur të tjerë ikën ku mundën, për t’u hakmarrë kundër partizanëve që u kishin bërë pritë. Po unë nuk iki, se nuk kam ku të iki. Në keni ardhur për të më vrarë dhe mua, bëjeni sa më parë, se do t’ua di për nder…
U shkreh përsëri në vaj dhe uli kokën, sikur priste njëmend që ata ta qëllonin. Kosta dhe Çarlsi, që, edhe pse nuk dinin shqip, e morën me mend se ç’brengë kishte shprehur fshatari, iu afruan, e prekën, e ngritën më këmbë, e përqafuan edhe ata thuajse me lot në sy dhe e morën me vete. Dhe ai i ndoqi, pa ditur se ku do ta shpinin.
Vijuan kështu të ecnin, të tërë të heshtur, të mpirë.
Një grimëherë fshatari gjeti rast të shkëputej nga krahët e tyre, rrëmbeu nga supi i Kostës automatikun e tij, hapi gojën dhe deshi ta shkrehte tërë krehrin e plumbave brenda saj. Por Kosta dhe Çarlsi e mbërthyen nga krahët dhe ai, sado që u përpoq, rënkoi dhe u dorëzua.
– Vëlla, – i tha Kosta duke prekur tytën e automatikut, – në rastin më të parë këtë drejtoja gjermanëve dhe jo vetes, se ata po na shkaktojnë këtë gjëmë që të ra ty në kurriz dhe që më pas mund të na bjerë edhe neve të tjerëve.

x

Në drejtim të kundërt me amerikanët që vazhdonin të çanin dëborën, po kështu vazhdonte edhe një grup i madh partizanësh.
– Justin, sipas fjalëve që na tha major Smithi, – nisi të thoshte Besniku, një nga partizanët në krye të tyre, – amerikanët duhet të jenë duke ardhur nga ky shteg, – dhe bëri me dorë nga e majta, – që pastaj të kapërcejnë rrugën automobilistike.
– Nuk besoj, Besnik, – tha partizani i quajtur Justin, – se andej mund të ndeshen me ndonjë autokolonë gjermane.
– Hasani, – vazhdoi Besniku, – më tha se në krye të grupit është Kosta Stefi. Ai që disa muaj më parë u kthye nga Italia në Berat, që ka qenë i lidhur me njësitet guerile të atij qyteti dhe nuk di a i njeh këto anë.
– Por, duke pyetur fshatarë, gjen edhe rrugën për këndej.
– Edhe ne, Justin, do të ishte mirë po ta kishim Hasanin me vete. Vërtet nga Belshi i Elbasanit, por partizan i vjetër, që i ka rrahur edhe këto anë.
– Ashtu është, por nga ajo plaga në gju ka zënë dyshekun në spitalin tonë dhe nuk dihet kur do të ngrihet, – ofshani Justini.
Grupi partizan vazhdoi rrugën.

x

Amerikanët ishin gjithnjë në rrugëtim. Dy kuajt me vajzat mbi kurrizet e tyre dhe Donika që tashmë ecte pranë tyre, mbetën më pas djemve, por Çarlsi e pa të arsyeshme që edhe kështu të bënin përpara. Pastaj ai u ndal një grimë dhe nisi të vrojtonte me dylbi përtej fushëtirës së përborur. Befas dalloi nga larg gjermanë të hapur në ballë të gjerë, që marshonin përpara.
– Gjermanët po na ndjekin, – shqiptoi me zë të fikur pastaj, duke ia dhënë dylbitë Kostës.
Edhe Kosta shqoi gjermanët me dylbi dhe u vrenjt në fytyrë. Po kalonin çaste ngjethëse.
– Them të ndahemi në dy grupe, – tha pastaj ngutshëm Kosta duke u përpjekur ta mbante veten. – Vajzat me Polin të marrin majtas dhe të fshihen pas asaj kodrës shkëmbore, kurse ne, djemtë, nga e djathta, të hidhemi teposhtë, ku nga larg shoh një shtëpi dhe pas saj një pyllishte. Futemi dhe atje u bëjmë pritë gjermanëve. Bashkë me ta të shkojë edhe ai fshatari fatzi.
Por kur ktheu kryet, u habit kur fshatari i iu afrua dhe i tha:
– Edhe unë dua armë.
Ishte hera e parë që fliste që nga çasti kur Kosta dhe Çarlsi e kishin gjetur pranë varrit të gruas dhe vajzës së tij që i kishin vrarë gjermanët dhe e kishin marrë me vete. Fliste me një zë sikur vinte nga fundi i një honi.
Kostës i vegoi menjëherë në mendje çasti kur ky fshatar ia kishte rrëmbyer nga supi tytën e automatikut dhe ia kishte drejtuar vetes.
– Nuk kemi armë të tepërt, vëlla, – i tha Kosta butësisht, – por do t’ua rrëmbejmë gjermanëve dhe do të të japim një edhe ty.
I thoshte të vërtetën.
Fshatari tundi kryet dhe heshti.
Ndërkohë, Çarlsi iu afrua Polit dhe pasi i shpjegoi se si duhej të vepronte, e pyeti:
– E kryen këtë detyrë, Pol?
– Akoma/Ende e vë dyshim, – iu përgjigj Poli.
U ndanë duke i shtrënguar dorën njëri-tjetrit.
Të prira nga Poli, gratë u befasuan nga kjo e papritur brengosëse dhe nxituan të strehoheshin pas kodrës shkëmbore. Panë se se si gjermanët, duke mos pikasur vajzat dhe kuajt që kishin mbetur prapa, morën në drejtim të kundërt të tyre, andej nga ishin hedhur djemtë.
Pastaj me ndihmën e Polit, Violeta dhe dhe Margareti zbritën nga kuajt dhe u strehuan në një vend disi të fshehtë. Atëherë Poli bëri gati automatikun dhe u shtri pas një shkëmbi. Pas tyre dhe vajzat me revolverë të mbërthyer në duar.
– Ku jemi tani tani? – u përmend Violeta, që dukej si e kllapitur nga zjarrmia.
– Jemi të sigurta, se kemi Polin pranë. Dhe të shpëtuara.
– Jo, Gertrudë, – e qortoi Donika, – ne jemi të shpëtuara, kur djemtë tanë të jenë të shpëtuar, pra, kur ata të kenë vrarë sa më shumë gjermanë.
– Si nga hera e shkela, përsëri e shkela, – mërmëriti Gertruda duke kafshuar me dhëmbë buzën e poshtme.
Atje, ato, së bashku me Polin pritën ç’do të ndodhte. Priti dhe fshatari, me fytyrë të reshtur dhe mendimzbrazur, që diç nisi të bluante në kokë.

x

Në tejpamjen e bardhëreme komandanti gjerman arriti të dallonte me dylbi vetëm grupin e djemve amerikanë që po zhvendosej nga e djathta e tyre. Por pa ditur se cilët ishin. Dhe nisi t’i ndiqte.
Amerikanët zbritën vrulltas teposhtë fushës, për t’u futur në pyllishte, para të cilit ngrihej një shtëpizë, por Bergmanit diku iu ngatërruan këmbët njëra pas tjetrës dhe u plandos rëndë mbi dëborë. Bëri të ngrihej, por u plandos edhe më rëndë teposhtë.
– Jepi, doktor Bergmani! – i dha zemër Çarlsi, duke i dhënë dorën.
– Nuk mundem, sepse përplasa këmbën e djathtë te një thep, mbuluar me dëborë dhe e ndrydha keqas, – rënkoi Bergmani duke mbledhur buzët e holla.
Davidsoni dhe Ismaili u sulën ta ngrinin dhe të ecnin përpara duke përpjekur ta mbanin nga të dy krahët. Por qe e pamundur, sepse Bergmani rënkonte dhe ngulte këmbë të mos lëvizte.
Kosta ktheu kryet prapa. Helmetat gjermane si njolla të murrëtyera zunë të feksin në horizontin bardhëllor.
– Gjermanëve nuk do t’u duhet shumë kohë që të vinë këndej, – tha Kosta me zë të mbytur. – Por edhe pyllin e kemi larg, që të futemi atje.
– Kemi tani edhe hallin e Bergmanit, – tha Ismaili me një fije zëri.
– Ç’prisni, ikni, mos u bëni theror për mua, – rënkoi përsëri Bergmani. – Jam hebre dhe në fund të fundit do të bitis edhe unë në ndonjë kamp përqendrimi, si miliona hebrenj të tjerë.
U sul edhe Çarlsi ta ngrinte Bergmanin, por ai e shtyu me dorë.
– Jo, Çarls, do të vonoheni duke më bartur mua. Ndaj jua them edhe një herë, më lini këtu dhe ikni, ju lutem, ikni!
Atëherë Ismaili shtrëngoi buzët që iu nxinë nga tendosja e skajshme, aq sa edhe mjekra e zezë iu drithërua dhe e përmblodhi Bergmanin, disi shkurtan dhe imcak, në krahët e tij të fuqishëm, bëri nga shtëpiza, shtyu derën e saj gjysmëmbyllur dhe hyri brenda, i ndjekur nga amerikanët e tjerë.
Dhe aty ata mbetën të çakërdisur. Dhoma, me sa dukej e vetme në atë shtëpizë, ishte dendur nga besimtarë myslimanë, të ulur përdhe, që po këndonin një lutje, pa ditur se kush ndodhej pas shpinave te tyre:

“La ilaha illa allah,/La ilaha illa allah…”

Në krye të dhomës qëndronte më këmbë një hoxhë, që me duar cilat i lëkundte në ajër, dukej se mbante ritmin e kësaj lutjeje myslimane. Hoxha i shqoi amerikanët dhe u topit kur vuri re Rikardon me Bergmanin në krahë.
Amerikanët vunë re se Kosta, diç po bluante atë grimëherë me vete, aq më tepër, kur edhe ia bëri me dorë hoxhës të afrohej, që pa ngurruar ashtu veproi. Kosta diç i pëshpëriti. Hoxha dëgjoi, pa pulitur sytë, tundi kokën, u hodhi sytë palltove të vjetra të besimtareve dhe diç edhe ai mendoi…

x

Duke ndjekur gjurmët në dëborë, gjermanët dhe komandanti i tyre po i afroheshin shtëpizës. Gjurmë këmbësh që të shpinin në pyllishte, nuk kishte. Pra, ata që po ndiqnin mund të ishin futur në këtë shtëpizë.
Që andej ata nisën të dëgjonin një kor zërash, mbi të cilin herë pas here ngrihej një zë vetënak, që ndiqej pastaj nga kori. U sulën drejt saj dhe, kur zërat në kor vazhdonin, të pasuar nga zëri i vetëm në gjuhë të çuditshme, u futën brenda. Atëherë kuptuan se ndodheshin brenda një faltoreje myslimane dhe se atje vazhdonte të përsëritej një rit fetar.
Pastaj iu afruan besimtarëve të ulur në gjunjë, që hera-herë përkuleshin me kokën poshtë dhe pastaj e ngrinin duke përsëritur lutjen:
“La ilaha illa allah…”
Gjermanët dhe komandanti nisën t’i këqyrnin besimtarët, të rinj dhe të moshuar, të veshur varfërisht, që gjithnjë në gjunjë, pa u brengosur se kush ishin ata që po i kundron kaq ngultas, vazhdonin lutjen.
Pastaj komandanti dhe një nënoficer hapën një derë dhe zunë hundët me duar, kur panë se ajo ishte nevojtore. Panë gjithashtu se nuk kishte derë tjetër dhe dolën hovshëm nga faltorja.
Para sheshit me dëborë të shkelur nga këpucët e besimtarëve dhe më tutje, përsëri nuk shquhej asnjë gjurmë që të shpinte në pyllishte.
Atëherë komandanti u dha urdhër që ata të merrnin drejtimin e kundërt të pyllishtes, të bindur se do të gjenin se cilët ishin ata që u ishin shmangur, sapo i kishin pikasur, kur marshonin në ballë të gjerë në fushëtirën e përborur.
Kur gjermanët tashmë ishin larguar dhe nuk kishte rrezik të ktheheshin sërishmi aty, disa nga besimtarët që vazhdonin të kërrusur lutjen, flakën tutje palltot vjetrane që kishin veshur dhe doli në pah se ata ishin amerikanët, që u sulën te dy dritaret e faltores, i hapën, larguan me duar dëborën ku kishin fshehur armët e tyre dhe i morën.
Hoxha hoqi çallmën dhe xhyben dhe atëherë u pa se ai nuk ishte askush tjetër, veç doktor Raduan Ismaili që përqafoi hoxhën e njëmendtë. Atë e përqafuan edhe amerikanët e tjerë, që ngjatëjetuan me dorë besimtarët, vrundulluan nga faltorja dhe u vunë në ndjekje të gjermanëve, që po drejtoheshin andej nga kodra shkëmbore, ku ishin strehuar Poli dhe vajzat.

x

Por ndërkohë, në gjurmë të gjermanëve kishin rënë edhe Besniku, Justini dhe partizanët e partizanet bashkë me ta. Gjithashtu, edhe Poli me vajzat pas kodrës shkëmbore.
Kështu gjermanët u vunë midis midis tri zjarresh. Kur ktheu kryet nga pas, kur pa që ata që po i mësynin ishin të veshur me uniforma të ushtrisë amerikane, komandanti gjerman kuptoi se atje në në faltore ai dhe ushtarët e tij kishin rënë në një grackë të befasishme.
– Po t’i kishe hapur mirë sytë, do të kishe zbuluar se ata besimtarë nuk ishin të tillë, – iu hakërrye komandanti zëvendësit të tij që kishte pranë.
– Po nga afër i kontrolluat edhe ju, komandant, – ia ktheu zëvendëskomandanti.
– Duhet të jenë po ata për të cilët na kanë folur eprorët tanë, – mërmëriti komandanti.
– Amerikanët që po ndjekim?
– Nga uniforma, të tillë duhet të jenë, – iu përgjigj komandanti duke shtrënguar nofullat.
Zuri të këqyrte me dylbi. Syri i kapi grupin e vajzave, strehuar pas shkëmbit. Shqoi vetëm një burrë, Polin, më tutje dhe një tjetër, fshatarin, që rrinte prore i shushatur. Ca më tutje, pas një peme, edhe dy kuaj.
– I sheh ato vajzat me atë djalin? – e pyeti zëvendëskomandantin.
Tjetri, edhe ai me dylbi, pohoi me kokë.
– Merr një skuadër dhe dil nga pas, – vazhdoi komandanti. – Të paktën djalin ose një nga ato vajzat duhet ta kapësh të gjallë.
– Si urdhëron, – tha zëvendësi i tij dhe u bëri shenjë disa gjermanëve të shtrirë në dëborë, të zhvendoseshin barkazi nga e majta, që t’i merrnin kështu krahët vajzave amerikane.
Filloi lufta. Duke vrojtuar me dylbi, komandanti gjerman dalloi se krahas atyre me uniforma amerikane, luftonin edhe partizanë. Përballë dhe nga anët e tjera, majtas dhe djathtas.
E kuptoi mirëfilli se gjendja ishte e rëndë dhe ofshani.
Duke parë se gjermanët mund të afroheshin andej nga ishte ai dhe vajzat, Poli ktheu sytë nga Violeta që mezi dihaste. Atëherë, i ndjekur nga sytë e vajzave të tjera, e mori në krahë dhe e e vendosi mbi kalë.
– Violetë, ti je e sëmurë, – i tha, – ndaj nuk mund të qëndrosh këtu ku jemi. Mbahu fort mbi kalë, përkulu, tërhiqe frerin nga e djathta, që të arrish andej nga janë tanët dhe partizanët. Të lutem!
Violeta pohoi me kokë. Pastaj Poli shtyu nga pas kalin me dorë, që shpejtoi përpara.
Zëvendëskomandanti gjerman e pikasi Violetën me dylbi.
– Ndiqeni, – urdhëroi ushtarët. – Do të qëlloni mbi të, vetëm nëse nuk e arrini. E përsëris, e dua të gjallë.
Violeta, mbi kalin që kishte marrë revan, pa gjermanët që i ishin vënë pas. Dëgjoi të shtënat e armëve të tyre në ajër. Kali u tremb dhe vrapoi edhe më shpejt. Violeta e kllapitur nuk arriti të mbahej pas frerëve dhe u gremis nga kali, që, si të kuptonte se nuk kishte më mbi kurrizin e tij atë qenie frymore, ndali diku tutje.
Ndonëse nga larg, e gjithë kjo që ndodhi u ndoq me ankth nga disa nga disa partizanë dhe bashkë me ta, edhe nga Çarlsi me Rikardon. Ata, herë duke u zvarritur dhe herë duke vrapuar, u vunë rrufeshëm në ndjekje të gjermanëve, që i ishin afruar Violetës, e cila dergjej mbi dëborë, tashmë e rrethuar prej tyre.
Pas tyre u vu dhe dikush tjetër. Ishte fshatari. Përse? Ç’e shtynte të ikte nga një vend i sigurt për jetën të vraponte ose të zvarritej nëpër dëborë, duke ndjekur kështu partizanë dhe amerikanë bashkë? Dhe pa armë! Zvarritej dhe fytyra e tij e zgajtur, po dritësohej, po vishej nga një ngjyrë e purpurt, shtati i tij i mpakur po hovëzohej, sytë e mjeruar po zjarriteshin, duart thatime po gurësoheshin dhe hidhnin vrulltas dëborën sa në një anë në tjetrën, dhe kështu ai bënte përpara, pa u ndjerë dhe pa u pikasur nga askush përreth.
Çarlsi dhe Rikardoja u ishin afruar gjermanëve dhe ishin fshehur pas disa kaçubave, pas të cilave niste një pyll.
– Ti, amerikane? – dëgjoi Violeta ajo zërin me tingull ngërçor të një gjermani.
Ishte zëvendëskomandanti që i kanosej aq ashpër. E jermitur siç ishte, mallkoi veten që e kishte marrë me shaka atë kollën që më pas kishte sjellë ethe, të cilat kishin kapluar trupin e saj.
– Fol, ti, amerikane je? – dëgjoi sërishmi zërin edhe më kanosës të gjermanit.
Ajo nuk bëzani. Në ato grimca sekondash përfytyroi ato që kishte lexuar dhe parë edhe në dokumentarë, për torturat e përbindshme të nazistëve që do t’i pësonte edhe mbi trupin e saj, pastaj kampet e përqendrimit, ku mund ta degdisnin, nëse nuk do të kishte vdekur në ato tortura dhe thuajse u zalis.
Një gjerman tjetër ngriti kondakun e automatikut dhe u mat ta godiste. Violeta e pa, mbylli sytë dhe shtrëngoi buzët.
– Jo, – dëgjoi po atë zë. – Kur ta dërgojmë në komandaturë, eprorët tanë do ta bëjnë të ligjërojë. Por që kjo është amerikane, tashmë nuk ka dyshim. Më së fundi kemi në dorë një prej tyre.
Pas këtyre fjalëve, gjithnjë e më shumë kanosëse, Violeta e pa veten të ngrihej pezull nga duar të fuqishme, që po e shpinin diku përmes pyllit.
Papandehur dëgjoi klithma në gjermanisht, por edhe britma në gjuhën e saj, edhe në shqip, dëgjoi zërin e Çarlsit, Rikardos, që plekseshin me njëri-tjetrin, por edhe gërthitje të ndërsjella, goditje grushtesh, përplasje tytash, thikash, armësh. Pra, shokët e tyre dhe partizanët u kishin bërë pritë gjermanëve tashmë këtu, midis drurëve të këtij pylli, dhe po përlesheshin me ta.
Ndjeu pastaj se u lëshua teposhtë nga duart e gjermanëve, që e bartnin dhe ashtu e kllapitur, si nëpër mjegull, ktheu sytë gjithkah dhe pikasi që Çarlsi dhe partizanë të tjerë kishin vënë përposh gjermanë, por edhe një gjerman mbi Rikardin e rrëzuar në dëborë, që rrekej të nxirrte revolverin dhe të shtinte mbi të.
Atëherë ajo, me dorën që e lëvizte me stërmundim, arriti të nxirrte nga brezi revolverin. Po me stërmundim e ngriti lart, por dora i lëkundej, i dridhtohej, sytë i vagëlloheshin, i terratiseshin dhe përvijimet e mugulluara të trupit të gjermanit plekseshin po aq mugullueshëm me atë të Rikardos mbi të. Të dy zunë të rrokulliseshin në dëborë, herë duke iu afruar dhe herë duke u larguar nga sytë e saj, herë Rikardoja mbi të dhe herë gjermani, duke i kallur datën, sepse kështu, duke shtjerë mund të vriste pa dashur shokun e vet. Por, kur pa që gjermani ngriti thikën që, me gjithë orvatjet e Rikardos, po ulej mbi parzmën e tij, ajo shtiu një herë, dy herë, disa herë mbi gjermanin, i cili u përmbys pa jetë pranë Rikardos.
Por gjatë këtyre dyluftimeve kaq të bishëruara, asnjëri nga amerikanët nuk kishte vënë re re se dikush tjetër aty, si shpend leshrafryrë grabitqar u hodh mbi një gjerman, që ishte shtirë si i vdekur dhe papritur deshi ta godiste Çarlsin me thikë nga pas.
Çarlsi u orvat të çlirohej nga shtrëngimi i beftë i gjermanit. Dhe u habit kur vuri re se tjetri, një grusht njeri, thuajse i shndërruar në një gjallesë të përbindshme, i kërceu gjermanit vrikthi në kurriz; dy gishtërinjtë e shkurtër i mbështeti në qafë dhe të tjerët i mbërtheu në grykë, thonjtë e tyre, si të ishin kthetra, iu ngulën atij në grykë, fort e më fort, ndërsa vetë nuk prante së ulërituri. Dhe sa më shumë ulërinte, aq më shumë thonjtë e të tij si kthetra, nguleshin në grykën e tjetrit, nga ku zunë të shpërthenin currila gjaku.
Në atë ulërimë, oshtima e së cilës gjekëtinte egërshane tejembanë, ndjehej sëmbim, brengë, sëndisje, mëri, urrejtje, të tëra bashkë, të shndërruara në hakmarrje.
Me gjithë orvatjet e tij, i goditur edhe nga Çarlsi, gjermani lëshoi një rënkim të zgjatur dhe pastaj edhe dihatjen e fundit. Por bashkë me të, edhe tjetri, të cilin gjermani kishte mundur ta qëllonte me thikë tërthorazi në gjoks.
Çarlsi mbeti si trallisur, kur shqoi se ky njeri ishte pikërisht ai fshatari, që së bashku me Kostën kishin hasur pranë asaj varreze… Po kështu mbetën edhe amerikanët e tjerë.
Pritën që aty të vinte Kosta. Me ta parë frymëlëshuar, me thonjtë e gishtërinjve ende të ngulur në grykën e gjermanit, si të dëshmonte se edhe ashtu i pajetë, vazhdonte ta mbyste, ai ofshani thellë dhe mbylli sytë plot përdëllim.
– E habitshme, si ka mundur përmes plumbash të arrijë deri këtu?! – rënkoi ahoi pastaj duke gëlltitur lotët. – Paskësh pritur kaq kohë, që të vinte ky çast. Ndaj më kërkoi armë…
– Dhe përdori duart, gishtërinjtë, thonjtë në vend të një arme, për t’u hakmarrë, – mërmëriti Çarlsi, – dhe kështu më ndihu edhe mua të shpëtoja nga vdekja, për të mbetur vetë i vdekur.
Pasoi një heshtje mortore.
– Do ta varrosim këtu, – tha pastaj me zë të dridhur Kosta.
Ndërkohë, të rrethuar nga tri drejtime, gjermanët po asgjësoheshin.
Vetëm disa prej tyre, midis të cilëve komandanti, arritën të shpejtonin drejt një lugine dhe të humbnin gjurmët.
Por gjatë luftimeve kishin mbetur të plagosur Billi dhe Xhani.

KAPITULLI XII

Cilido shtegtar që duke dalë nga pyllishtja, pranë së cilës ishte faltorja e myslimanevë, do të dëgjonte oshtimën e të shtënave të armëve që vinin diku nga një cep i një fushëtire të zbardhëllyer, të ndrydhur nën peshën e rëndë të dëborërave, do të merrte me mend se atje ishin duke u bërë luftime për jetë a vdekje. Dhe kur këto krisma të kishin reshtur dhe ai të ndodhej tashmë në atë vis, ku ishin zhvilluar këto luftime, syri do t’i zinte partizanë që brohoritnin dhe rrokeshin me luftëtarë që mbanin veshur uniforma ushtarake, të cilat nuk ishin parë veshur atyre anëve. Ishin uniformat e amerikanëve, edhe ata ngadhënjyes me partizanët në këtë betejë.
– T’u shprehim mirënjohje partizanëve, që ngadhënjyen me ne në këtë betejë, – tha Çarlsi.
– Por t’i shprehim mirënjohje edhe Violetës që shpëtoi Rikardon, – tha Margareti.
– Shtiva për herë të parë në jetën time, – tha Violeta ende e përhumbur dhe gjakprishur nga ç’kishte ngjarë.
– Dhe qëllove në shenjë, një goxha gjerman, – tha Rikardoja. – Pa atë të shtënë, do ta lija Donikën përgjithnjë vetëm…
Të dy u hodhën dhe rrokën Violetën; ai nga një anë dhe Donika nga ana tjetër. Pastaj Violeta se si u largua dhe ata të dy u gjendën papritur përballë njëri-tjetrit; dhe atëherë u puthën të ndezulluar.
Amerikanët që i vështronin, zunë të duartrokitnin.
Partizanët Besnik dhe Justin zhgarepsën sytë nga habia, sepse ende nuk kishin parë e puthur ende ndonjë vajzë, aq më shumë se puthja vazhdonte.
– Mos u habitni! – u hodh Kosta. – Janë dashuruar këto ditë që ne po kalojmë në Shqipëri.
Besniku dhe Justini tundën kryet në shenjë miratimi.
– Nuk kemi pse e fshehim, – tha Donika. – Ashtu siç tha Kosta, ne jemi të dashuruar!
U puthën përsëri.
Të tjerët rrahën shuplakat gazmorisht.
Por kishte dhe një kumt po kaq të barrshëm që Besniku ia përcolli Kostës dhe Kosta, Çarlsit, i cili menjëherë ua dha amerikanëve:
– Falënderojmë partizanin Besnik për këtë lajm shumë të hareshëm për ne. Tanët në Katania e dinë se ne jemi gjallë!
Amerikanët të të lumturuar, u rrokën sërishmi.
– Tashmë këtë e dinë edhe familjarët tanë, – tha Gertruda.
– Edhe Xhoni yt, – i tha Rikardoja Violetës, duke tundur kokën me shpoti.
– Po, po… – u nazetua Violeta plot nur.
– Të falënderojmë edhe Smithin me anglezët e misionit të tij, – tha Aleksi.
– Sigurisht, por mbi të gjithë, Hasanin që qenka i plagosur, – tha Çarlsi. – Bashkë me Billin dhe Xhanin që na u plagosën, bëhen tre…
– Veçse Xhani po humbet shumë gjak, – tha Davidsoni, i cili i qëndronte mbi krye.
– Fatmirësisht spitali partizan nuk ndodhet larg, – tha Kosta.

x

Ata prapë ecnin. Amerikanët dhe grupi i partizanëve njëri pas tjetrit. Margareti dhe Agnesi si gjithnjë mbi kuaj dhe Billi me Xhanin, të plagosur që mezi mbaheshin nga shokët.
– Ama, llahtar pamë me sy atje, tek ajo faltorja! – tha Poli.
– Vdekjen thuaj, – shtoi Aleksi, – sidomos kur na u afruan gjermanët, dhe njëri, që dukej si komandant i tyre, dhe ne përsëritnim si papagaj: “La, ilaha illa allah!..”e bla, bla… bla…, nuk na i ndante sytë.
– Po ty, doktor Ismaili, që dukesh se nuk e nxjerr qimen nga qulli, – tha Rikardoja, – si të ra ndër mend të bëje lojën me atë lutjen?
– Atë lutje e kam mësuar që i vogël, – iu përgjigj Ismaili, – kur babai më merrte në xhami. Kështu, siç më porositi Kosta, u këmbeva me hoxhën e vërtetë dhe çdo gjë na vajti hatashëm.
– Po sa mirë që edhe ai hoxha pranoi?! – tha Aleksi. – Pale, po edhe besimtarët!
– Nuk di si do t’ua shpërblenim, po të takoheshim një ditë me ta, – tha Ismaili. – Mbase e bënë këtë, pasi u fole ti si shqiptar, Kosta?
– Doemos, – u përgjigj Kosta, – por do ta bënte cilido, edhe sikur të ishte një shqiptar tjetër. Mjafton që ju nuk kishit të veshur rrobën e ushtarëve gjermanë.
– Edhe unë, i dashur Ismail, të jam mirënjohës që më more në krahë, – tha si me turp Aaron Bergmani, që çalonte disi. – Nuk e prisja që ti, mysliman, të kryeje këtë gjë për mua, çifut.
– Kurani thotë se ai që beson Allahun, duhet të jetë pranë cilitdo që ndodhet në rrezik, – tha Ismaili.
– Pse nuk thua më mirë se paske pritur të të vijë në ndihmë një mysliman, – tha Aleksi me shpoti, – se për pak desh na re në duart e gjermanëve. Jo atë këmbë, po njëzetë të kishe, gjermanët do të t’i pritnin.
– Kokën së pari, thuaj, – shtoi Poli.
Bergmani u kruspullos dhe disa çaste mbeti i nemitur.
– Kur përdrodha nyjën e këmbës, nuk e kuptoj si e humba e toruan dhe nuk dija ç’flisja, – belbëzoi Bergmani, – dhe nuk di as se si u përmenda. I dhashë vetës hov, vetëm kur Ismaili po më merrte në krahë. Por keni hak të më qortoni, që falë jush jam gjallë.
Arritën kështu në spitalin partizan që ishte vendosur në një ngrehinë dykatëshe me shumë dhoma.
Në mesoren e spitalit partizan, Besniku dhe Justini nga një anë, dhe Kosta me Ismailin nisën të bartnin në një vig Xhanin që kishte humbur ndjenjat, me fytyrën e përvuajtur që dukej edhe më e imtë. Gertruda dhe Donika mbajtën për krahësh Violetën, që mezi çapiste. Po kështu Bergmani me Ismailin mbajtën Billin. Kurse Bergmani, që kishte përdredhur nyjën e njërës këmbë, ecte i mbështetur në krahun e një partizani.
– Doktor Davidson, mua Xhani po më duket limon në fytyrë, – tha Kosta. – tha Kosta.
– Ka humbur shumë gjak nga plaga në shpatull, – tha Davidsoni pa e fshehur hidhërimin.

x

Në tendën e misionit anglez Çarls Trakeri kuvendonte me majorin Smith.
– Kështu pra, zoti Çarls, nuk keni se përse të na përgëzoni ne, por, e përsëris, Hasanin, që më shpjegoi ç’kishte hequr gjatë asaj rruge të stërmundimshme, për të ardhur te ne, – tha major Smithi. – Ka treguar trimëri dhe kaluar trimërisë.
– Na premtoi se do të bënte ç’është e mundur që të binte në kontakt me ju, – tha Çarlsi. – Dhe e bëri. Vërtet me trimëri të rrallë.
Smithi pohoi këtë radhë me kokë.
– Do të shkoj ta vizitoj tani, – tha Çarlsi. – Fatmirësisht, kemi mes nesh kirurgun e njohur Davidson dhe dy kirurgë të tjerë, Bergmanin dhe Ismailin.
– Jepini dhe të falat e mia të përzemërta dhe të radistit Tejlor, – tha Smithi, – dhe urojini Hasanit shërim të shpejtë.

x

Violeta po kalonte të ftohur, siç tha dhe një mjek patolog partizan që i vizitoi me imtësi. Do të shërohej me disa ilaçe që ndodheshin në infermierinë e spitalit. Për Xhanin, ilaçi i vetëm mbetej që pas mbylljes së plagës atij i duhej dhënë gjak.
Me Hasanin punët qëndronin ndryshe…
Ndaj, pasi u këshillua edhe me Bergmanin dhe Ismailin, Davidsoni së bashku me Çarlsin po qëndronin, të ulur pranë shtratit të tij.
– Faleminderit, doktor, që më vizitove, – i tha Hasani Davidsonit me miradijë. – Me ilaçet e forta që keni, ma ha mendja se unë do të ngrihem shpejt më këmbë dhe me Kostën do t’ju shpiem deri në bregdet, nga ku ju do të ktheheni në Itali.
– Edhe unë ashtu besoj, – tha Çarlsi.
– Të lumtë goja, Çarls!
– Po largohem tani, Hasan, që të takoj edhe Xhanin dhe Billin në dhomën tjetër, – tha Çalsi. – Këtu jemi.
Dhe e përqafoi.
Hasani dhe Davidsoni mbetën vetëm. Hasani vuri re ato çaste se Davidsoni sikur u dridhtua, u mpak, se fytyra e tij e zeshkët u mbulua nga një tis i trishtë, se ai donte diç t’i shprehte, por një ngërç po e sfiliste.
– Hasan, ti e di që plaga e gjurit tënd është shkaktuar nga një plumb? – e pyeti pastaj Davidsoni.
– Sigurisht, doktor, – iu përgjigj Hasani.
– Dhe, siç shoh plumbi ka copëtuar kockën e gjurit, dhe jo vetëm kaq, por plaga ka filluar të qelbëzohet.
– Nuk shërohet me ilaçe? – thuajse e ndërpreu Hasani.
Davidsoni tundi mohueshëm kokën.
– Po si i bëhet atëherë, doktor?
Davidsoni e priste këtë pyetje, megjithatë, reshti një grimë së foluri.
– Do të ta presim, – tha pastaj Davidsoni me një zë që Hasanit iu duk se po i zhbironte zemrën. – Ndryshe plaga do të kalbëzohet, gangrenizohet. Dhe ti e kupton…
Hasani ishte vërtet djalosh i çartur që përmbahej në çaste të rënda dhe, megjithëse u tendos, mjekra zuri t’i fërgëllonte, mandej mustaqet, deri poshtë buzëve dhe qepallat e syve, që nisën t’i fërfëllinin.
– Por spitali partizan, vërtet i mrekullueshëm për kushtet e luftës, – vazhdoi Davidsoni, – nuk ka ilaçe për të bërë anestezi, pra mpirje as të plotë dhe as të pjesshme dhe…
Davidsonit i mbeti fjala pezull.
Hasani thuajse si i ngrirë e dëgjonte.
– Dhe kur të ta presim këmbën mbi gju, do të kesh dhembje të llahtarshme. Por duhet të bëhesh burrë, Hasan, burrë shumë i fortë, që të durosh këto dhembje.
– Do të bëj si të bëj, – tha pas pak Hasani duke u përpjekur të mbyste në vetvete një gulfim ngjethës.
Pa një këmbë, 25-vjeçar, partizan, i martuar dhe me fëmijë… Me një këmbë, ulok, me paterica për tërë jetën!
Ja këto mendime ndjellakeqe e pushtuan ato çaste.

x

Hasanit i kishin lidhur një fashë në sy. Davidsoni nxori nga një enë me ujë të vluar një sharrë kirurgjikale. Që ta ndihmonte, pranë tij ishte Donika. Vuri sharrën sipër gjurit të këmbës së Hasanit. Mbylli sytë, ngriti sharrën dhe e uli sërishmi përsëri mbi gju.
Kështu kishte vendosur një sharrë të ndryshkur mbi një dru të gjatë dhe të trashë, disa vite pas Luftës së Parë Botërore, kur edhe në Amerikë kishte pllakosur kriza. Atëherë kishte qenë vetëm 12 vjeç. Jetonte bashkë me babain dhe nënën në katin e parë në një shtëpi të vogël në Harlem, në lagjen më të varfër zezake të Nju-Jorkut. Nuk kishin drita, nuk kishin as nxehje, sepse babai ishte pa punë dhe paga që merrte nëna, mezi dilte vetëm për të ngrënë. Me dritat puna ndreqej disi, se përdornin një kandil, por jo me nxehjen. Ja përse, kur gjente degë pemësh të rrëzuara nga erëra ose copëra të thara drush, ai shpinte në shtëpi, i sharronte në copa të vogla, pastaj i çante, bënte me to drurë të vegjël që nëna në një stufë vjetrane, të ndizte kësodore zjarrin, që të ngroheshin dhe të gatuanin gjëkafshë për të shuar disi urinë.
Kurse tani ai vendoste sharrën jo mbi një degë peme, por mbi pjesën e sipërme të gjurit të këmbës së një njeriu…
Në korridorin e spitalit rrinin të akulluar amerikanët. Ata dëgjonin gjëmimin e britmave të Hasanit, sokëllimat, vikatjet që përsëriteshin dhe përsëriteshin. Dhe pas çdo piskame të tillë, ata djem dhe vajza, mbyllnin sytë se u fanitej se ajo sharrë depërtonte thellë në mishin dhe kockat e tyre.
– Sa e sa operacione shumë të vështira kam bërë me Davidsonin, – gulçoi Bergmani. – Por kur ai vendosi t’i priste këmbën Hasanit pa ilaç, hoqa dorë t’i rrija pranë… Nuk kisha zemër…
– Edhe unë, – psherëtiu Ismaili.
– Kur ju, kirurgë, nuk keni zemër, atëherë, si do të mund t’i bënim ne ballë këtij operacionit të lemerishëm? – tha Agnesi.
– I lumtë Donikës që pranoi të ishte ndihmëse e doktor Davidsonit në këtë operacion, – i tha Poli me keqardhje Rikardos. – Por edhe ty të takonte të ishe pranë saj.
Rikardoja u rrëkut, fytyra ezmere iu përskuq dhe nuk nxori nga goja as edhe një fjalë.
Sidoqoftë, si t’i vihej në mbrojtje Rikardos, Agnesi tha:
– Askush, nga ne, veç Donikës, nuk do të ishte më pranë Hasanit sesa ajo. Mos harroni se të dy janë shqiptarë.

x

Në kohën që operacioni po përfundonte, në dhomën ku ishte shtruar Xhani, veç Bergmanit dhe Ismailit, ndodhej Kosta dhe partizani Justin. Xhani, ende fytyrëvenitur, dukej i rënë në kllapi.
– Ja pra ç’kërkojnë këta mjekët amerikanë nga ti, Justin, – tha Kosta. – Ngaqë del se ti ke grupin e gjakut njëlloj si të Xhanit.
– Nuk di ç’të them tjetër, veçse e ndiej veten mjaft të lumtur që gjaku shëron shokun amerikan, – tha Justini.
– Edhe ne, – tha Bergmani duke iu hedhur në qafë. – Mos harro se falë teje ai do të jetë gjallë.
Ngaqë fjalët e fundit Bergmani i shqiptoi me zë të lartë, Xhani hapi sytë dhe duke vështruar fytyrat e ngazëllyera të atyre të treve, e mori me mend se diçka po shkonte mirë me gjendjen e tij deri atëherë përçartëse.

x

Sharra në dorën e Davidsonit lëvizi për herë të fundit mbi këmbën e Hasanit. Djersë të ftohta i bulonin mbi ballë mbi vetulla dhe i rrëshqitnin poshtë faqeve të tij, edhe ato të ftohta.
Hasani dukej i përhumbur, i shugatur, i mbështjellë nga heshtja që i kishte zënë vendin edhe britmave të mbytura, të cilat, sido që ai ishte munduar t’i kallte brenda vetes së tij, prapëseprapë, kishin shpërthyer përmes përmes buzëve të zhuritura.
Ai tashmë ishte i zalisur, i kredhur në një botë ku çdo gjë, veç të rrahurave të zemrës dhe frymëmarrjes thuajse të shuar, të linin përshtypjen se ai ishte i tjetërbotshëm.
Donika vazhdonte ta ndihmonte Davidsonin edhe pas operacionit. Të dy nuk ia ndanin sytë Hasanit.
– Duroi, shpirti i motrës, – mundi të thoshte ajo, pa përmbajtur lotët dhe mbështeti buzët në njërën faqe të Hasanit.
– Duroi. E pabesueshme, por ja që duroi, – tha dhe Davidsoni dhe bëri të njëjtën gjë.

KAPITULLI XIII

Violetës, që po shërohej, befas i filluan dhembje në stomak, të vjella, rritje temperature dhe së fundi, diarre. Një ditë më pas në të njëjtën gjendje u ndodh edhe Gertruda. Nuk kishte dyshim se po vuanin nga dizenteria.
Pasi Justini me bëmën e tij fisnike i dhuroi gjak, Xhani filloi ta ndiente veten më mirë. Edhe fytyra e tij imcake po këndellej. Por plaga kërkonte ditë që të mbyllej. Vërtet që Hasani u godit tmerrësisht rëndë shpirtërisht pas prerjes së njërës këmbë gjatë atij operacioni të papërfytyrueshëm, por plaga pas disa ditësh nisi të shërohej dhe ai pas disa ditësh do të ngrihej dhe do të ecte me paterica, por i mbetur përjetësisht i gjymtë. Edhe Bergmani nisi të ecte lirshëm pas përndrydhjes së nyjës së njërës këmbë.
Të tëra ngjarjet e mësipërme, për fatin e mirë të amerikanëve ndodhën sepse u gjendën në spitalin partizan. Por lindi një problem që e bëri gjendjen e tyre shpirtërore shumë të trazuar. Forcat gjermane synonin me çdo kusht të shtriheshin sa më shpejt në jug të Shqipërisë, të pushtonin kështu Gjirokastrën. Por Gjirokastra ishte dhe qyteti ku amerikanët duhej të arrinin sa më parë, për t’u hedhur pastaj në krahina jugperëndimore të Shqipërisë për të arritur në bregdet.
Ndonëse disi vonë, si një pranverë e vonuar, erdhi kështu dita që edhe Violeta me Margaretin u shëruan dhe Xhani me Hasanin e panë veten të plotësisht të ripërtërirë.
Erdhi, pra çasti që që ata të vazhdonin marshimin, për të arritur sa më shpejt në Gjirokastër, ku shpresa ishte se në aeroportin e këtij qyteti të mund të ulej një avion, që t’i merrte dhe t’i shpinte në Bari.
Erdhi dita që ata të ndaheshin me partizanët.
Në një sallë të spitalit dëgjohej një melodi e luajtur me fizarmonikë dhe disa të tjerë, të gjithë partizanë, nën ritmin e kësaj melodie po kërcenin një valle popullore shqiptare, ndërkohë, amerikanë dhe shqiptarë po bisedonin me njëri-tjetrin.
Agnesi qëndronte ulur pranë Kostës. Ajo me fytyrën hirplote, hundën pakëz me majë që i jepte aq nur, dhe Kosta, me flokët e kafenjtë të ndarë në mes dhe fytyrën e sojme. Agnesi ishte kureshtare të dinte më shumë nga jeta e Kostës, ndaj gjatë bisedës i bëri edhe këtë pyetje:
– Pra, ke mbetur pa u martuar për shkak të luftës?
Kosta bëri “po” me kokë dhe fytyra e tij e fisme iu thekërrua lehtazi.
– Më fal që po ta bëj këtë pyetje, po besoj se ke pasur ndonjë të dashur?
Këtë radhë, ngaqë nuk e priste një pyetje kaq të açikët, fytyra e Kostës u purpuros.
– Ishte një dashuri platonike me një shoqe të ngushtë italiane në Bolonjë, ku studioja për drejtësi, – tha pastaj si me turp. – Kishte baba të pasur. Kur Musolini kapitulloi dhe gjermanët po bëheshin gati të pushtonin edhe Bolonjën, më ftoi që bashkë me prindërit e saj të iknim në Zvicër.
– Dhe ti nuk vajte?
– Jo, me shumë shokë, studentë shqiptarë e ndjeva se duhej të kthehesha në Shqipëri dhe ja ku më ke, partizan, ashtu si ju që keni lënë atdheun tuaj për të luftuar gjermanët.
– Paske sakrifikuar dashurinë?! – u habit Agnesi. – Siç shkruan poeti i madh hungarez, Petëfi: “Për dashurinë jap jetën, për lirinë jap dashurinë”.
– I kam lexuar. Vargje të mahnitshme!
U dëgjua një këngë popullore dashurie kënduar nga një partizane.

“A kanë ujë ato burime, / Ti moj buzëkarafilja ime, / Ti moj buzëkarafilja ime, eeee, aman, aman, aman, eee, / Oh, për belin eee, aman, aman, eee”.

– Ç’këngë e bukur! – tha Agnesi. – Si ato që dëgjuam në dasmë, atje në Belsh.
– Këngë popullore shqiptare, – iu përgjigj Kosta. – Poeti popullor i krahason buzët e kuqe të së dashurës së tij me të kuqtë e një një luleje plot aromë, siç i ke dhe ti.
Ajo diç deshi t’i thoshte, por këngëtarja, një vajzë partizane fytyrërrumbullake, iu afrua Kostës dhe me një lëvizje të dorës e ftoi të këndonin së bashku.
– Më fal, Agnes, për disa çaste, – tha Kosta duke e mbuluar me një vështrim të përkorë.
Edhe Agnesi nisi ta sodiste ëmblas, pa ia ndarë sytë, nga ku buronte një dritë praruese, që ia bënte fytyrën edhe më joshëse.
Aaron Bergmani kishte zhytur në bisedë me Ismailin.
– Në rast se ti do të më shpëtoje në çdo rrethanë, kudo që të ishim në Marok, – po i shpjegonte Bergmanit, – bashkatdhetarët e mi do të më shihnin me përbuzje dhe nuk do të shoqëroheshin kurrë më me mua.
– E marr me mend, – i tha Bergmani pas një heshtjeje të shkurtër, – sepse ti shpëtove një hebre, pra një armik.
Raduan Ismaili pohoi me kokë.
– Deri kur do të vazhdojë, Raduan, armiqësia e kahershme midis nesh, myslimanëve dhe hebrenjve?! Sepse kemi besime të ndryshme fetare, kur Zoti është një në qiell për tërë njerëzit mbi tokë? Përse atëherë të mos jetojmë në paqe? Jetojnë kështu në Liban?
– Por ka dhe grindje të forta fetare, Aaron. Kurse në Shqipëri, më duket se jo. Ja, Hasani është mysliman, Kosta ortodoks. Dhe myslimanë dhe ortodoksë bashkëjetojnë për bukuri prej shekujsh, po edhe bashkëluftojnë kundër pushtuesve.
– Në Shqipëri më duket se ka edhe besimtarë katolikë? – tha Bergmani.
Ismaili ngriti supat.
– Ja, ai partizani që i dhuroi gjak Xhanit tonë, e ka emrin Justin. Duhet të jetë katolik.
– Mundet, – tha Ismaili.
– Ta pyesim, – tha Bergmani dhe e thirri atë me emër, kur ca më tutje po bisedonte me shokë të tjerë partizanë.
Justini ktheu kokën nga ai dhe iu afrua.
– Hebre, – tha Bergmani dhe mbështeti dorën në gjoksin e tij.
Pastaj drejtoi dorën nga Ismaili dhe tha:
– Musulman.
Më pas mbështeti dorën në gjoksin e Justinit dhe tundi kokën në shenjë pyetjeje.
Justini kuptoi mirëfilli ç’po kërkonte të shpjegonte Bergmani dhe duke vënë dorën në gjoksin e tij shqiptoi:
– Katolik.
Atëherë Bergmani tha:
– Musulman, ortodok, katolik in Albania, – dhe ngriti gishtin e madh lart. – Gud?
Justini mbeti një çast pa folur, buzëqeshi, pastaj nënkuptoi ç’po thoshte tjetri, ndaj dhe ai ngriti gishtin e madh lart dhe tundi kokën në shenjë pohimi:
– Gud, gud!
Kosta, që diç kuptoi nga fundi i bisedës, u shpjegoi të dyve:
– Ju dëgjova ju, doktorë të nderuar, se për çfarë po bisedonit. Por duhet ta dini se edhe në Shqipëri ka hebrenj, madje edhe në Berat, ku kam lindur. Kanë ardhur, pasi Hitleri nisi përndjekjet ndaj tyre në Gjermani dhe sot kudo ku shkel këmba e tyre. Por ne, shqiptarët, vëmë kokën në rrezik, i fshehim dhe do t’i mbrojmë edhe nga nazistët. Kështu kanë filluar të bëjnë edhe në Berat.
Bergmani buzëqeshi dhe tundi kryet me mirënjohje.
Davidsoni vazhdonte të kuvendonte me Margaretin.
– Që e vogël, doktor Davidson, – po i thoshte Margareti, – kam lexuar romanin “Kasollja e xha Tomit” dhe kam qarë në ato faqe ku përshkruhen vuajtjet e tmerrshme të zezakëve. Pothuajse një shekull më parë. Kurse ty të paskan luftuar, kur kërkove të studiosh për mjekësi në universitet, edhe pse ishe i shkëlqyer në shkollën e mesme? Dhe vetëm e vetëm se ishe zezak?
– Pikërisht kështu, – iu përgjigj Davidsoni. – Dhe jo vetëm në shkollën e mesme, por edhe në universitet. Një nga profesorët më të mirë në Amerikë në kirurgjinë e përgjithshme, kërkoi të më mbante asistent në katedrën e tij në spitalin Langone të Nju-Jorkut. Nuk mundi. Ndonëse i shkëlqyer, edhe në një spital të Filadelfias nuk donin që të punoja kirurg. U detyrova të bëja punën e infermierit.
– Vërtet? – u çudit Margareti.
– Po. Por një natë, kur po punoja në ndërresën e tretë, kirurgu, që do të kryente një operacion shumë të vështirë në veshkë, tha se i dridheshin duart dhe nuk mund të futej në sallën e operacionit. Kirurg që ta zëvendësonte atë natë, nuk kishte. Koha nuk priste. Kështu atë operacion e kreva unë.
– Dhe me sukses? – pyeti Margareti.
– Po, por edhe me emocione të pashembullta, si atë mbrëmje kur i preva Hasanit këmbën nga sipër gjurit, pa anestezi. Atëherë drejtuesit e spitalit, të bindur nga suksesi i këtij operacioni, vendosën të më emëronin kirurg. Më pas kirurgu që përmenda, më shpjegoi fshehtazi se atë natë ai kishte bërë kinse i pamundur, që ta zëvendësoja unë dhe të dëshmoja kështu se, edhe pse zezak, isha i denjë për të qenë kirurg.
– Pra, ka edhe intelektualë te ne që nuk janë racistë?
– Shumë, – u përgjigj Davidsoni. – Dhe do të ketë edhe më shumë në një të ardhme jo të largët. Ndryshe, Amerika nuk mund të quhet kampion i demokracisë në botë.
Një partizane u habit që Donika ishte shqiptare.
– Ua kam thënë dhe të tjerëve këtu, – po i thoshte Donika. – Më vjen keq që flas jo mirë shqip.
– S’ka gjë, të kuptoj fare mirë, – i foli mirësishëm partizania.
– Ne… infermiere, – vazhdoi Donika duke vënë dorën në gjoksin e saj. – Por erdhi rasti që edhe ne gjatë këtij udhëtimi bëmë bam-bam! Së bashku me djemtë tanë kundër gjermanëve…
– Dhe sa trimërisht!
– Edhe ju. Ka shumë vajza partizane si ti në ushtria tuaj? – pyeti Donika.
– Shumë, në të gjithë Shqipërinë.
Donika mbeti e çmeritur.
Të ulur në një kënd të sallës së vogël, Hasani bisedonte me Çarlsin. Binte në pah këmba e prerë e Hasanit, mbështjellë me pantallona dhe dy patericat të mbështetura në një karrige tjetër.

– Dy javë së bashku, amerikanë dhe shqiptarë! – tha Hasani. – Pasi asgjësuam disa njësi gjermanësh, pasi doktor Davidsoni më operoi këmbën dhe më shpëtoi, pasi partizani ynë, Justini dha gjak dhe shpëtoi shokun tuaj, Xhanin…
Çarlsi nënqeshi.
– Na lidhi kështu edhe gjaku, – tha pastaj.
– Ju mbetet edhe gjysma e dytë e këtij udhëtimi, – tha Hasani.
– I jemi mirënjohës ushtrisë partizane që po zmbraps gjermanët në krahina të Shqipërisë së Mesme, se ndryshe do ta kishim punën pisk.
– Fati i keq që u sëmurën edhe Violeta me Gertrudën dhe Xhanit mezi iu mbyll plaga, – tha Hasani, – se sot do të kishit kapërcyer Gjirokastrën. Por, sidoqoftë, jeni në kohë.
– Më vjen shumë, shumë keq, që ti, Hasan, sakrifikove një këmbë për ne…
Dhe Çarls Trakeri, ai burrë me fytyrë si të gdhendur dhe shpatullan, mezi përmbajti lotët, nuk vazhdoi më gjatë dhe epoi kryet mënjanë.
– Edhe mua më vjen shumë keq që më ndodhi kjo mynxyrë dhe nuk mundem kurrsesi të jem me ju si më parë, – ofshani Hasani, edhe ai gati i përlotur. – Por kudo që të shkoni, do të gjeni mbështetjen tonë dhe të anglezëve.
– Major Smithi tha se avionët e tyre mund të kishin hedhur këto ditë me parashutë edhe pajisje të tjera, – tha Çarlsi, – veçanërisht pallto dhe këpucë, se tonat janë bërë copë-copë duke ecur nëpër shi dhe dëborë, por, mjerisht, u penguan nga kundërajrorët gjermanë.
– E vërteta është se anglezët po na ndihmojnë sa s’bëhet, – tha Hasani. – I sheh këta djem dhe vajza partizane në këtë sallë, Çarls? Me rroba dhe këpucë ushtarake angleze janë veshur. Edhe me armatime. Ashtu si Besniku me Justinin, edhe partizanët e tjerë që luftuan krahas jush kundër gjermanëve.
– Edhe ne do të kemi një ndihmesë shumë të vyer prej tyre. Major Smithi na premtoi se gjatë udhëtimit për të arritur në bregdetin shqiptar, krahas radistit tonë, Xhani Spaleti, do të kemi edhe radistin anglez, Gereth Tejlor. Do t’i ngarkojë pajisjet e radiomarrësit në një mushkë. Na dha ushqime, një rrotullamë me litar dhe dy pako me dinamit. “T’i keni se mbase ju duhen”, më tha.
Çarlsi, ngurroi disa çaste dhe pastaj e pyeti Hasanin:
– Pas humbjesh të vazhdueshme, gjermanët po tërhiqen në shumë fronte dhe Europa një ditë do të çlirohet nga thundra e saj. Po kështu dhe Shqipëria. A mund të më thuash çiltërisht si e mendon të ardhmen e saj?
– Më zure ngushtë, – iu përgjigj tha Hasani duke fërkuar mustaqet e tij të mëdha. – Në shkollën amerikane në Tiranë kemi mësuar për demokracinë. Unë me bindje shpirtërore bëj pjesë në një ushtri që udhëhiqet nga komunistët. Por zemra ma do që pas çlirimit Shqipëria të ketë një qeveri demokratike, të dalë nga zgjedhje të lira dhe me shumë parti.
Çarlsi buzëqeshi dhe i rrahu butësisht supet.

x

Oficerë madhorë gjermanë ishin mbledhur në sallën e shtabit të ushtrisë gjermane dhe po dëgjonin ligjërimin e gjeneral Henkelit.
– Shikoni se ç’rrugë kanë përshkuar deri tani amerikanët, të ndihmuar prej fshatarëve dhe rebelëve komunistë shqiptarë, – tha ai me tërsëllëm, duke iu afruar hartës së varur në mur. – Që kur u larguan nën hundën tonë nga Berati, në fshatin Lavdar / Picallë, – dhe tregoi në hartë, – kanë kaluar edhe në këto fshatra të tjera dhe mund të kenë arritur në Dhoksat. Prej aty, nga sa duket, synojnë të arrijnë në Gjirokastër, për të vijuar pastaj rrugën në fshatrat e Vlorës, dhe për të arritur më së fundi në bregdet… Dhe ne nuk kemi arritur deri tani të kapim qoftë edhe një. Dështuam atje te manastiri, dështuam edhe pranë një faltoreje myslimane, ku të rrethuar edhe nga forca partizane, u vranë të gjithë luftëtarët tanë. Por, për shkak të sulmeve të befta të grupimeve rebele, ushtria jonë nuk ka arritur të përparojë drejt jugut. Sidoqoftë, këto ditë po sigurojmë rrugën për në Gjirokastër, ku do të niset regjimenti V. Por komandanti i saj, gjeneral Bakleri është i sëmurë. Kush është gati ta zëvendësojë?
– Unë, unë, unë! – u dëgjuan zëra nga salla.
– Ju falënderoj të gjithëve për gatishmërinë tuaj, – tha gjeneral Henkeli, – por do ta komandoj unë vetë. Dhe do të nisem me këtë regjiment që sonte. Së pari, do të pushtoj Gjirokastrën, pastaj do të gjej se ku fshihen amerikanët dhe do të bëj atë që deri tani nuk e keni bërë dhe, siç duket, nuk do ta bëjë asnjë nga ju: do t’i kap ata të gjallë, ose t’i asgjësoj të tërë… Ndryshe do të helmoj veten.

x

Në mesditë grupi i amerikanëve, pasi ishte ndarë me partizanët, me Smithin dhe pjesëtarët e misionit anglez, ishte ndalur në një fushë. Radisti anglez Gareth Tejlor kishte pranë radistin amerikan, Xhani Spaleti. Aty ishin edhe Çarls Trakeri, Aleksi Dalglishi dhe Majk Davidsoni.
– Kajro, Kajro, më dëgjoni, më dëgjoni!… Kajro! – vazhdonte të përsëriste Tejlori me kufje në veshë.
Mirëpo nga kufjet nuk vinte asnjë përgjigje.
– E përsëris, Kajro, Kajro!…
Pas fjalëve të tij të fundit Tejlori hoqi kufjet nga veshët.
– Me gjithë antenën të ngritur shumë lart, terreni i këtyre anëve është shumë i përthyer dhe nuk lidhemi dot me përsëri me Kajron, – tha, pa e fshehur mllefin që e kaplonte në raste të tilla. – Do të provojmë më pas edhe një herë ç’do të na thotë gjeneral Kallageri.
– Atëherë, mendojmë të veprojmë kështu, – tha Çarlsi. – Të arrijmë në Gjirokastër, të vendosemi prapa kodrave, ku ndodhet aeroporti, të lidhemi përsëri me Kallagerin dhe të përcaktojmë kur mund të niset avioni, që do të na marrë dhe do të na shpjerë në Katania.
– E bukur për t’u besuar… – tha Davidsoni.
– Por jo e pamundur për t’u vënë në jetë… – shtoi Aleksi duke mrrolur sytë, ndërsa balli i tij i gjerë u mbulua nga rrudha të thella.
– Duhet që patjetër të arrijmë në Gjirokastër, para forcave gjermane, – tha Çarlsi. – Ndryshe, ata pushtojnë qytetin dhe vënë nën kontroll edhe aeroportin. Atëherë avioni që do të niset nga aeroporti ynë në Katania, nuk do të ketë as më të voglën mundësi që të na marrë dhe të na shpjerë atje.
– Nga Gjirokastra besoj se lidhja me Kajron do të jetë e lehtë, – tha Tejlori, – sepse ky qytet shtrihet në një lartësi më të madhe.
– Sidoqoftë, doktor Davidson, – tha përsëri Çarlsi, – këtë plan përsëri të mos ua dëftejmë djemve, sidomos vajzave, se u ngrihet mendja dhe pastaj pësojnë zhgënjim.
– Ke të drejtë, – tha Davidsoni. – Le të mbetet siç thua ti, Çarls, që tashmë të kemi komandant.

x

Të ulur në një lëndinë, amerikanët po po hanin ushqime që u kishin dhënë dhënë anglezët.
– Falënderojmë aleatët tanë që na u gjendën kaq pranë dhe na dhanë edhe këto ushqime që po hamë, – tha Gertruda. – Po, se mos mua dhe Violetës na bëjnë dëm dhe, mos o Zot, na kthehet ajo e nëmura dizenteri?!
– Ç’dizenteri zeza do të të zënka, – u hodh Billi, – kur këto janë peksime, kuti me mish, djathë…
Gertruda nuk bëzani.
Duke përtypur ushqimet që u kishin dhënë anglezët, Agnesi u kthye nga Kosta dhe Donika dhe u tha e ngashëryer:
– A më besoni se ajo buka e misrit, që fillimthi nuk e honepsëm, dhe ai pak djathë, që fshatarët shqiptarë na kanë dhënë për të ngrënë, kur nuk kishin gjë tjetër, nuk di se përse më shijon po aq sa këto kuti konservash, biskotash dhe pako çokollatash të aleatëve tanë anglezë?
Kosta e kundroi me miradijë.
– Më vjen mirë, Agnes, – tha Donika, – që shpreh kaq çiltër mirënjohje për ata fshatarë, aq të këputur, aq të varfër, por me shpirt aq të pasur. Këto m’i përmendte shpeshherë babai im shqiptar, kur isha e vogël. Dhe ja, bashkë me ju po i shoh me sytë e mi.
– Prandaj, Donikë, ta ndjesh veten krenare që je bijë e këtyre viseve që lamë pas, Kolonjë, Sheper, – i tha Kosta.
Në këto e sipër, Çarli shikoi orën në dorë dhe u tha të tërëve:
– Ngrihemi tani! E përsëris, duhet të arrijmë në Gjirokastër përpara gjermanëve. Këto pesë ditë udhëtimi, për fat të mirë, sytë nuk na kanë parë as dëborë dhe as shi. Mirëpo, shihni tani qiellin si po nxihet. Kështu, pa humbur kohë, të nisemi, që mbrëmja të na zërë në Gjirokastër. Sa më shpejt, aq më mirë.
Djemtë dhe vajzat u ngritën dhe u bënë gati për udhëtim.

x

Nuk kishin kaluar jo më shumë se 20 minuta, kur shpërthyen rrebeshe shiu, të ndjekura nga një erë e thëllimtë. Grupi i amerikanëve me Kostën në krye vijoi rrugën. Befas, përmes perdes së mjegulluar që krijonin pikat e dendura dhe të imëta të shiut, para tyre u shfaq një urë-pasarelë, e ngushtë, sa për të kaluar shumë-shumë dy njerëz. Poshtë saj përroi gulçonte mërishëm me rrëmbesa të turbullta që merrnin me vete degë pemësh e gjembaçësh dhe çdo gjë tjetër që hasnin përpara.
Të tërë u shtangën nga këto pamje, të tërë u stepën.
– Ja, kjo është ajo ura-pasarelë, për të cilën fola qëparë, – i tha Kosta Çarlsit. – Siç ma kanë thënë, e kanë ndërtuar italianët, ngaqë ura e mëparshme u shkatërrua nga një bombardim. Së pari, mendoj të hidhet matanë Tejlori me mushkën dhe pajisjet radiomarrëse.
– Por a do të na mbajë? – pyeti Çarlsi i mëdyshur, duke fshirë me pëllëmbë pikat e shiut që shkisnin në fytyrën e ashpër.
– Them se po, – iu përgjigj Kosta.
Duke e tërhequr mushkën pas frerëve, si të ecte mbi thëngjij të ndezur, Tejlori nisi të shkelte mbi urë. Por tani vende-vende dërrasat saj nisën të kërcisnin, aq sa shokët që ndiqnin tërë ankth, lëshuan pasthirrma frikashe.
Sidoqoftë Tejlori, ndonëse e pengonte shiu me erë të ciknosur që i përplasej kudo në trup, me gjithë mushkën, u hodh në bregun tjetër.
Për disa çaste u bë qetësi. Dëgjohej vetëm shurukama e dallgëve të përroit që të tërëve aty u dukej se ndillte mynxyrë, lemeri.
– Nuk di nëse mund të kaloni të tërë, – briti Tejlori.
Prapë u bë qetësi.
– Nxirr rrotullamen e litarit që na dhanë anglezët dhe bëje gati, – tha papritur Çarlsi. – Për çdo të papritur, po kaloj unë.
Aleksi pohoi me kokë.
Çarlsi zuri të ecte mbi urë. Por diku dërrasat e saj, si të ndienin dhembje, ngaqë dikush sado lehtë peshonte mbi to, zunë të kërcitnin përsëri, por këtë radhë fort. Këmbët e Çarlsit thuajse preknin fluturimthi mbi dërrasat e urës.
E ndiqte me angështi Tejlori, e ndiqnin po ashtu edhe shokët.
Por diku një nga dërrasat dhe hekuri që mbërthente pasarelën, u këputën duke lëshuar një krakëllitje të llahtarshme. Çarlsi humbi një çast baraspeshën dhe pastaj arriti të kapej në hallkën e fundit të pasarelës së këputur, që u përplas ngadalë në faqen e bregut, ku qëndronte Tejlori. Të tërë lëshuan nga kraharorët e tyre një sokëllimë ta trandshme.
Sidoqoftë, Çarlsi mundi të kacavirrej mbi pjesën e këputur të pasarelës, puthitur me faqen e bregut dhe i ndihmuar nga Tejlori, u ngjit sipër në breg. Atëherë i bëri shenjë Aleksit që të hidhte litarin fort në bregun ku tashmë ishte edhe ai vetë.
Pas disa përpjekjesh, Çarlsi nguli kanxhën e litarit në një shkëmb. Po këtë veprim bëri edhe Aleksi në anën tjetër, duke e lidhur litarin fort pas trungut të madh të një peme.
– Kujdes! – tha pastaj. – Çantat e shpinës vajzat t’ua lënë djemve. Besoj se keni bërë në mësimin e gjimnastikës në shkollën e mesme ushtrime me litar. Shtrëngohuni tani me këmbë e duar pas litarit. Dhe shkoni mbi të ngadalë përpara. Po mos vështroni poshtë në përrua, se mund t’ju merren mendtë.
Ishte e vetmja mënyrë për të kaluar në bregun tjetër dhe për të vazhduar rrugën drejt Gjirokastrës, nga mund t’u vinte shpëtimi. Këtë e kuptuan të tërë, e kuptuan edhe vajzat dhe ndërmendën se vërtet në mësimin e gjimnastikës kishin bërë edhe ushtrime të tilla, pa e ditur se ato një ditë do t’u vlenin. Dhe ky rast kishte ardhur.
Kësodore, djem dhe vajza, duke u mbajtur fort me duar dhe këmbë pas litarit, për të mos rënë në ujërat vorbulluese të përroit të azdisur, filluan të hidheshin në bregun tjetër. Kosta u vu pas Agnesit.
– Kujdes, – i tha ai kur pa që ajo me vështirësi po kalonte litarin.
Ndonëse rrapëllima e rrëmbesave që sillte përroi i fryrë frikshëm, vazhdonte prore, zëri i tij u ngrit mbi to dhe më tepër se çdo gjë tjetër tingëlloi lutës dhe zemërdhënës.
– Faleminderit, Kosta, – dëgjoi ai zërin e saj, si t’i shprehte mirënjohje për atë kujdes që po tregonte ai në ato çaste kaq angështuese.
Ndërsa po kalonin lumin e Osumit atje në Berat, kishte pasur mundësi t’i qëndronte Agnesit pranë dhe ta mbërthente për dore, kur asaj i kishte rrëshqitur këmba; madje ishin ndodhur aq pranë me trup dhe fytyrë, por jo këtu kur jo vetëm duart, por edhe këmbët duheshin përdorur për t’u kapur pas litarit shpëtimtar.
Mirëpo, kur një rrymë e furishme iu përplas Agnesit në fytyrë, ajo ndjeu se duart i rrëshqitën nga litari dhe rryma të tjera më të furishme, që vinin nga pas dhe nga poshtë përroit, e krodhën në ujërat tmerrësisht të egërsuara. Atëherë, në çast Kosta nisi të notonte drejt saj.
Të gjithë nuk përmbajtën një pasthirrmë ngjethëse kur panë ç’po ndodhte. Tejlori pranë vendit ku ishte këputur ura, la mushkën që mbante radiotransmetuesin dhe zuri të vraponte përgjatë bregut, pa ia ndarë sytë Agnesit, koka e së cilës herë zhytej në shtjellat vorbulluese të përroit dhe herë dilte mbi to.
Kosta arriti t’i afrohej Agnesit, që u rrek të mbahej pas degës së një peme në breg, trungu i hollë i së cilës thuajse ishte mbuluar nga rrëketë vrundulluese të ujërave, por ato e shkulën atë më gjithë rrënjë dhe Agnesi e pa veten me një dorë të mbërthyer pas degës, që me gjithë trung notonte tashmë si ajo mbi prurjet e rrjedhave që gufmoheshin gjithnjë e më shumë.
Atëherë Tejlori kërceu nga bregu, u zhyt në shkulmat e çakërdisura të përroit dhe ashtu si Kosta notoi drejt Agnesit. Të dy u ndodhën thuajse në një kohë pranë saj, e kapën nga krahët dhe arritën më së fundi ta nxirrnin në breg.
Pas pak ajo hapi ngadalë sytë dhe shikimi i tyre u shtri nga Tejlori, pastaj te Kosta. Atëherë ai ndjeu se duart e saj po shtrëngonin me përdëllim duart e tij. Nuk shqiptoi as edhe një fjalë, por ai shtrëngim duarsh ishte më shumë se çdo fjalë.
I fundmi që u hodh matanë bregut tjetër, ishte Rikardoja. Edhe ai me shumë vështirësi, sepse litari lidhur pas trungut të pemës, nga pesha e djemve dhe e vajzave amerikane, kishte filluar të lirohej.
Ai e parandjeu këtë. Në këto e sipër, Çarlsi që shihte si litari po epej gjithnjë e më poshtë kur ujërat e gufmuara të përroit gati po i vërshonin në trup dhe mund ta merrnin me vete, i thirri:
– Më shpejt, Rikardo!
Rikardoja përshpejtoi edhe më shumë lëvizjet, pikërisht në kohën kur litari kishte nisur të zgjidhej nga trungu; dhe u zgjidh plotësisht, kur ai u ndodh tashmë në bregun tjetër, nga ishin shokët.
Atëherë të gjithë lëshuan pasthirrma të hareshme. Veçanërisht Donika, që nuk mungoi t’i jepte Rikardos një të puthur që ua flakoshi fytyrat të dyve.

KAPITULLI XIV

Si të kishin zbrazur një inat të kahmotshëm me tokën, retë tashmë kishin braktisur qiellin mbrëmjesor. Grupi vazhdonte rrugëtimin me kaq rreziqe dhe jo pa romuze, shakatare e të cilave, si jo rrallë, ishte Gertruda.
– Agnes, – iu drejtua ajo shoqes së saj, – kur po kacavirresha me këmbë e duar, mbërthyer në litar, se si hodha sytë poshtë dhe desh rashë. Nga frika m’u bë se rrymat e shkumëzuara të përroit të fryrë nga shiu, do të më përpinin. Kështu të ndodhi edhe ty?
Agnesi që tashmë e kishte marrë veten, pohoi me kokë.
– Kush gabon, pëson… – i tha Poli për ta ngacmuar.
– Tamam gabon, por me jetë! – tha Gertruda.
– Do të doja, Gertrudë, po s’kisha asnjë mundësi të të mbaja hopa në krahët e mi si ngahera, – ia bëri / priti Billi, si t’i kërkonte të falur, duke ngritur dhe ulur vetullat e tij të trasha.
– Ha-ha! As kufomën time nuk do të arrije të mbaje, se përroi do të më kishte degdisur në lumë dhe lumi në det, ku do më hanin peshqit, – ia ktheu Gertruda e gajasur.
– Dhe Agnesi do të shkruante për ty ca radhë në ditarin e vet, – nuk ndenji pa ndërhyrë Rikardoja.
– Amani, po ku gjeni të bëni këto shakara pa kripë, – shfryu Margareti, – kur shiu na ka hyrë deri në palcë të kurrizit. Pale këmbët, ngaqë këpucët na janë bërë shoshë nga shiu.
– Vajza, sa marrim dhe japim me hidh e prit me njëri-tjetrin, t’u japim edhe më shumë këmbëve, – tha Kosta, – se Gjirokastrën tani afër e kemi.
– Mirë e ka Kosta, – tha Donika. – Si na porositi Çarlsi, duhet të arrijmë atje shumë më herët sesa të arrijnë gjermanët.
Vërtet që në këtë qytet, i cili iu shfaq si një masiv i gurtë, ngulur në një shpat mali dhe mbështjellë nga vagëllima e përhitur, tek-tuk e shpuar nga vezullime dritash të venitura, ata hynë në orët e vona të mbrëmjes. Çapitën nëpër një rrugë të ngushtë dhe të shtruar me kalldrëm. Sipër tyre, si të ishte rojë e këtij qyteti të kredhur në përgjumje, ngrihej hijevrenjtur kështjella e tij.
Amerikanët, përpara të cilëve ishte Kosta, ecnin pas njëri-tjetrit. Tejlori tërhiqte mushkën nga frerët.
– Më duket se po kaloj në një rrugë të fshatit tim tim të gurtë në Italinë e Jugut, – tha i zhuritur Xhani.
– Je larguar që andej i mitur dhe i mbake mend?! – u çudit Poli.
– Sikur të jem larguar dje prej tyre…
– Kurse unë po i sjell ndër mend nga rrëfimet e babait tim, – tha Donika, – se këtu ka lindur dhe këtu ka kaluar fëmijërinë.
Nga zëri dukej se ishte zemërpërvëluar.
– Rrugët duken të shkreta, – tha Kosta, – sepse nga shiu banorët janë kyçur herët nëpër shtëpitë e tyre. Dhe shtëpia ku do të bujmë është diku këtu.
– I zoti i sajna the, ka qenë në Amerikë? – pyeti Çarlsi.
– Po, quhet Guri, – iu përgjigj Kosta. – Ia di dhe shtëpinë. Kështu do të merremi vesh mirë me të.
Mirëpo, kur po arrinin te shtëpia e Gurit, ndodhi një ngjarje krejt e beftë, sa për të qarë, aq edhe për të qeshur. Diku nga larg, në gjysmerrësirë, para tyre u shfaq një burrë trashaman, që zuri të gërthiste sa mundte:
– Hajduti, more, hajduti, kapeni hajdutin!
Mezi vraponte, por zëri i tij buçimtar sikur shkundi tërë muret e shtëpive përreth, aq sa një grimë më pas u dëgjua përplasja e kanatave të disa dritareve, nga ku nxorën kokën njerëz, për të parë se cili na paskësh qenë ky hajdut dhe çfarë mund të kishte hajdutëruar.
Në çast Kosta ua bëri me dorë ca amerikanëve të futeshin në një rrugicë, kurse vetë me Aleksin, Gertrudën dhe Billin u kthyen në një rrugicë tjetër. Dhe atje, përmes territ, ata panë një burrë që po mbyllte me çelës portën e shtëpisë, ndoshta që hajduti të mos futej brenda, i cili mbante në sup një pushkë. Me të mbyllur derën, mori pushkën në njërën dorë dhe këlthiti:
– Dale se do ta shohë ai hajdut pisanik, kur me këtë pushkë do t’ia hedh trutë në erë.
Kosta dhe amerikanët u zbythën, pa u diktuar nga pushkëmbajtësi dhe u gjendën sërishmi në rrugë. Dhe qenë fatmiroshë se trashamani, gjithnjë duke këlthitur, mori në një rrugicë tjetër. Atëherë, së bashku me amerikanët, u sul nga shtëpia e Gurit. Pas pak ata panë Gurin, një burrë të shkurtër, që hapi një derë nëpër të cilën ata u futën si mundën brenda, pa rënë në sy të gjindjes që rrinte mbi dritare, për të shquar hajdutin që nuk dihej se cili ishte dhe ku ishte.
Si pritën një çast, Çarlsi me shokë të tjerë dolën nga rrugica me sy të çakaritur, për të shquar Kostën… Por befas u dëgjua një zë i hollë gruaje, e cila, duke parë amerikanët të veshur me rroba ushtarake, dha kujën:
– Paskan ardhur gjermanët!
Me të dëgjuar zërin e saj, trashaniku doli nga rrugica, ku ishte kthyer dhe ia mbathi me të katra andej nga kishte ardhur, kurse burri me pushkë, që nuk i kishte parë amerikanët, briti:
– Gjermanët?! O burra, t’u biem!
Deshi të shtinte me pushkën nga qielli, që të ngrinte kësisoj miletin më këmbë, por pushka, siç dukej e ndryshkur, nuk i shkrepi.
Çarlsi me shokë të tjerë nuk dinin nga t’ia mbanin, por fatlumturisht shquan Kostën dhe një burrë tjetër, u vunë pas tyre dhe sa të hapësh dhe mbyllësh sytë, u ndodhën edhe ata në shtëpinë e tij.
– E po ta pësosh nga nuk e pandeh! – bërbëliti Gertruda, kur u ndodh në oborr.
– Ke hak, – i tha Kosta. – Me këto rroba hallku ju mori për ushtarë gjermanë.
– Po ai me pushkë në dorë që na kalli datën? – brofi Billi.
– Është një plak matuf që po u afrohet të 90-ve, – shpjegoi ai që i priti, – dhe atë pushkë të ndryshkur e ka që nga koha e baba Qemos. Por, mblidhni veten. Unë jam Guri dhe mirë se erdhët në shtëpinë time!
Dhe i rroku të tërë.

x

Dhoma ku rrinin, u pëlqeu shumë amerikanëve. U kujtoi dhomën në shtëpinë e Kostës, ku kishin kaluar një mbrëmje, por u pëlqeu edhe oxhaku, sergjenet mbi të cilat ishin vendosur tepsi të kallajisura, që lëshonin përndritje të vagullta në flakën e mekur të një kandili, që për shkak të luftës zinte vendin e dritës elektrike.
Por, mbi të gjitha, u pëlqeu në zjarri i madh bubulitës në vatër, që ngrohte jo vetëm ata, por edhe u thante pardesytë. Për fatin e tyre ato këpucë të katandisura si mos më keq, Guri, i zoti i shtëpisë, një burrë i rreshkur, por gjallnik, i kishte dërguar në shtëpinë e fqinjit pranë, që së bashku me të birin po i meremetonin.
– Ja kështu më ka ndodhur, – po thoshte Guri. – Pesë vjet qëndrova në Nju-Xhersi, erdha për të parë gruan dhe dy fëmijët me 1939, plasi lufta dhe mbeta këtu.
– Ku i ke? – e pyeti Çarlsi.
– I dërgova te vjehrra. Janë më të sigurtë atje, se një Zot e di, këtyre gjermanëve nuk u zihet besë!.. Shumë më të liq se italianët janë. Ndaj të më falni se për të ngrënë nuk di ç’t’ju jap.
Ndërsa Guri fliste, në dhomë hyri një një burrë i shkurtër me disa palë këpucë në krahë.
– Kaq mundëm të meremetonim tani për tani, – tha, – por deri sa te ikni që këndej, bashkë me djalin tim, edhe të tjera do të meremetojmë…
Të tërë thuajse ia rrëmbyen atij këpucët nga duart dhe fytyrat e tyre u galduan, si të ishin fëmijë të vegjël, të cilëve prindërit u blejnë të tilla të reja.
– Faleminderit, mik, se vërtet me këpucët i kemi shumë pisk punët, – i tha Çalrsi këpucarit.- Nga shiu, dëbora dhe gurët e thepisur të udhëve ku kemi shkelur, na janë bërë si gojë të shqyera. Sa për të ngrënë… Kudo që kemi vajtur, fshatarët, siç e thoni dhe ju shqiptarët, kanë ndarë edhe kafshatën e fundit të bukës me ne. Nuk prish punë se rrimë një natë pa ngrënë. Por tani që ka rënë nata dhe koha është e mirë, siç e biseduam, na duhet të lidhemi sa më shpejt me Kajron.
– Po bëjmë një rrugë e dy punë, – tha Guri. – Ju lidhuni me Kajron dhe unë po kujtohem të bëj ca petulla, se miell kam.
– Faleminderit shumë, po ç’janë këto pe… pe… tullat, – pyeti Gertruda kureshtare.
– Brumë që bëhet me ujë dhe miell, të cilat skuqen me vaj në tigan. M’i ka gatuar edhe nëna në Amerikë.
Gertruda dhe vajzat të tjera pranë saj u shikuan me habi .
– Kur qenka puna kështu, gatuaji ti, Donikë, se unë mund t’i katranos, – tha Guri. – Miellin e ke në një qese të madhe në kuzhinë.
Donika pohoi tërë gaz.
Pastaj Guri i tha Çarlsit, Tejlorit dhe Kostës:
– Vemi në dhomën tjetër.

x

Tejlori me kufje ne veshë dhe po fliste. Kosta dhe Çarsli dëgjonin të tendosur.
– Si thatë, Kajro, – gati sa nuk briti Tejlori i këndellur, – po na lidhni direkt me Katanian? Shumë mirë!
Rrëmbimthi i dha kufjet Çarlsit.
– Hello, zoti Kallager? – zuri të thoshte Çarlsi duke ndjerë se zemra po i rrihte nga gëzimi. – Ju flet Çarls Trakeri, kryepiloti i avionit C 35. – Më së fundi pas kaq përpjekjesh, u lidhëm. Ia dimë për nder radistit anglez Tejlor. Atëherë si do të veprojmë, sepse gjermanet mund të jenë nisur nga Tirana, për këtu në Gjirokastër? Po ju dëgjoj, zoti kolonel…
– Hello Çarls, edhe unë gëzohem shumë që ta dëgjoj zërin, – zuri të fliste Kallageri. – Mirë do të ishte që të vinim t’ju merrnim nesër në mëngjes me avionë. Mund ta bënim fluturimin edhe rreth orës 2:00 të mëngjesit dhe do të arrinim ne aeroport shumë kohë para gjermanëve… Por stuhia që po vazhdon, na nxjerr pengesa të mëdha. Ajo do të pushojë nga mëngjesi. Prandaj avionët do të ulen në aeroport rreth orës 7:00 të mëngjesit.
Çarlsi ndjeu një valë e ngrohtë t’i përshkonte trupin.

x

Kur hijet e mugëta të mbrëmjes po binin mbi Tiranë, gjeneral Henkeli, i shoqëruar nga kapiteni Fridman, po hipte në makinën tij.
– Po nisemi tani në mbrëmje, që të fitojmë kohë dhe të mënjanojmë ndonjë pritë të mundshme të banditëve partizanëve, – i tha Fridmanit.
– Paçim sukses edhe në kapjen e atyre amerikanëve, – tha Fridmani.
– Kam bindjen më të plotë se kështu do të ndodhë, – u krekos Henkeli.
Pas këtyre fjalëve, në vend që të mbushej me krenari, u kapëlye nga një një hovëzim idhnak dhe tha me vete: “Po sikur të dështoj edhe unë?”.

x

Në kohën që autokolona gjermane kishte lënë Tiranën, Çarlsi vazhdonte bisedën me gjeneralin Kallager.
– Pra, zoti Kallager, meqë nuk ju dëgjova mirë, për shkak të ndërprerjeve të sinjalit, do të formojmë me gurë shkronjën A. I zoti I shtëpisë ku po strehohemi, na thotë se në kodër ka të tillë gurë sa te duash. Po, po, bile të bardhë që dallohen lehtë. Kështu?…Do të fshihemi pas kodrës dhe do të presim… Aty nga ora 7:00 e mëngjesit do të vijë dhe do te fluturojë rreth aeroportit avioni C 50.
– Më paske dëgjuar dhe kuptuar qartë, Çarls, – tha Kallageri. – Atëherë, e përsëris, rreth kësaj ore avioni do të ulet në fushën e aeroportit… Në çast ju të tërë do te vërsuleni drejt avionit dhe do të ngjiteni në shkallën që do të lëshojnë pilotët.
– Faleminderit shumë, shumë, zoti Kallager.
– Dhe a dini se cili është njëri nga pilotët? – tha Kallageri. – Xhon Elrixhi. Ja, bisedo me të dhe njoftojë edhe Violetën të bisedojë edhe ajo me të.
– Ç’mrekulli! Të gjitha këto lajme që më thoni zoti Kallager, do t’ua përcjell djemve dhe vajzave.

x

Në dhomën tjetër amerikanët vajza dhe djem po hanin me babëzi petullat.
– Vajza, mos i kollofitni të tëra këto petulla që na bëjnë të lëpijmë gishtat, se pastaj e lëmë Violeten pa gjë, – tha Margareti, duke fshirë me shami pikëza vaji që ndritnin mbi buzët e saj të kolme.
– Ç’i duhen petullat asaj, kur po ngopet se foluri me Xhejmsin, – ia priti Gertruda.
– Edhe po nuk u ngop, do te ngopet me puthje e përqafime ne avion me të, – shtoi Agnesi.
– Si na tha Çarlsi… Për rreth dy orë do të jemi Katania?! Më duket si ëndërr, – tha Margareti.
Në dhomën tjetër, pasi kishte biseduar me Çarlsin, Xhoni po shmallej tani duke biseduar edhe me Violetën.
– Të puth shumë, Xhon. Dhe mirupafshim pas pak, – tha Violeta e ngashëryer.
– Po, Violetë, sidoqë, siç te shpjegova, nuk do ta kemi kaq të lehtë.
– E kuptoj. Të kujtohet ç’të thashë kur po niseshim atë mëngjes për në Bari?
– Po, jemi në luftë…
Në dhomën ku rrinin vajza dhe djem, hyri Çarlsi, që duke parë orën tha:
– Po vjen mesnata. Të bëjmë një sy gjumë dhe pastaj të nisemi për në aeroport.
– E ku na flihet, kur kemi mendjen te ngritur!- ia bëri Gertruda.
– Të kuptoj, Gertrudë, – tha Çarlsi dhe një buzagaz i lehtë përndriti edhe mollëzat e dala të fytyrës së tij.
– Për një gjë më vjen shumë keq, – tha Donika e përdëlluar. – Me origjinë shqiptare jam, por Beratin e pashë natën, Gjirokastrën gjithashtu; as kështjellat e tyre që bartin histori të mahnitshme në luftëra kundër pushtuesve turq, nuk arrita t’i sodisja.
– Por pe dhe njohe shqiptarë, si në Berat, nëpër fshatra edhe këtu në Gjirokastrën tënde, – i tha Çarlsi. – A mund t’i harrosh ata?
– Kurrë! – tha Donika me gjithë shpirt.

x

Kishte kaluar mesnata. Autokolona gjermane dredhonte nëpër rrugën që të shpinte në Gjirokastër. Diku në mesin e saj rrëshqiste mbi asfalt edhe makina, në të cilën ndodhej gjeneral Henkeli dhe kapiten Fridmani.
– Të ishim ndalur diku për t’u çlodhur, zoti gjeneral, – tha Fridmani.
– Faleminderit, por na duhet të mbërrijmë sa më parë në Gjirokastër, për fat të mirë, deri tani pa luftë. Por luftën kundër partizanëve këtu në jug e kemi në prag. Do të luftojmë si kundër tyre, ashtu dhe kundër amerikanëve të rënë në tokën shqiptare, që janë bashkuar me ta. Dhe do t’i kapim.
Disa orë më vonë, amerikanët, pasi më shumë kishin qenë zgjuar se sa fjetur në shtëpinë e Gurit, së bashku me Kostën kishin lënë pas disa rrugë të Gjirokastrës, ende të përgjumura si dhe vetë banorët e saj, kishin arritur në aeroport që të formonin me gurë në një kënd të aeroportit shkronjën A.
Me ta ishte edhe Guri. Por ai mbeti disa çaste i shushatur, pa nxjerrë asnjë një fjalë nga goja.
– Si është puna? – e pyeti Kosta i merakosur.
– Nuk di si qenkan zhdukur gurët që këtu?!- iu përgjigj Guri meit në fytyrë.
– T’i kenë marrë banorët e shtëpive këndej?
– Mundet, ndoshta për të ndërtuar ndonjë mur të rrëzuar, – iu përgjigj Guri.
– Ka gurë në vende të tjera këndej rrotull?- e pyeti Kosta i merakosur edhe më shumë.
– Ja, tek ajo bregorja atje.
– Qenka ca larg, por nuk kemi si t’ia bëjmë ndryshe, se koha nuk pret, – tha Kosta.
Pasi i shpjegoi Çarlsit ç’kishte ndodhur, ata u vunë në radhë njeri- pas tjetrit, nga bregorja ku ndodheshin ca pirgje gurësh të thepisur, deri aty ku do të formonin shkronjën A.
Punonin me ngulm. Aq më shumë që të mos binin në sy të ndonjë gjirokastriti gjumëpakë që po të kalonte andej si i fantaksur, do të habitej kur t’i shihte këta djem dhe vajza, të cilët, pa lindur dita, po merreshin me një punë, e cila dukej si lodër kalamajsh – po sajonin me gurë një shkronjë përdhe.
Mirëpo, habitërisht, kështu ndodhi. Nëpër errësirën ende të dendur si napë e trashë, amerikanët panë një burrë hollak, që ecte gremtas, sa në një anë, në anën tjetër.
Së bashku me ta edhe Kosta me Gurin u bënë njësh me tokën. Burri deri atëherë heshtan, zuri të gërvallte një këngë pijetarësh dhe duke u kalamendur, u afrua aty ku ishte shtrirë Guri. Dhe për djall, këmba e tij hasi në supin e tij dhe për pak sa nuk plandos për tokë.
Këtë radhë amerikanët mbetën të ngrirë.
Burri u përkul mbi Gurin, zgurdulloi sytë dhe ia tha:
– Nuk paske… një… një strehë, mor by… byra… zer, ku të futësh ko… kën e të bësh një sy gju..më, po, qenke shtri… rë sa gje… rë – gja… të këtu në… në qiell të hapur? Hajde atë… herë në shtë… pinë time, se këtu afër e kam.
Guri mbeti si memec. Si ai, Kosta dhe amerikanët kuptuan se ndodheshin para një pijaneci të bërë xurxull, që mund t’u sillte shumë telashe. Mund të haharitej, të bërtiste, të shante, të grindej me Gurin, t’i vërsulej, ashtu siç ndodh rëndom me një të dehur, të ngrinte pra, më këmbë banorët e shtëpive që ndodheshin diku aty rreth aeroportit, siç kishte ndodhur disa orë më parë, kur po hynin në Gjirokastër.
Amerikanët me Kostën nuk dinin ç’të bënin. Së pari, prisnin si do të vepronte Guri, në ato çaste aq të befasishme.
Nëpër terr ata panë se si ai u ngrit dhe pasi i vuri të dehurit dorën në sup, i tha:
– Faleminderit, mik për këtë nder që po më bën. Po vij në shtëpinë tënde. Vetëm mos e ngri zërin, as mos këndo, se gjindja është akoma në gjumë.
– Si thua ti do të… bëhet, – ia ktheu i dehuri.
Dhe ngaqë këmbët nuk e mbanin, i vuri Gurit krahun në qafë dhe së bashku bënë përpara.
Kur ata të dy u zhdukën nëpër gësterrë, amerikanët me Kostën dihatën të lehtësuar.
– I lumtë Gurit, – tha Çarlsi, – që gjeti mënyrën për ta hequr qafe atë pijanec të bërë tapë, që mund të na prishte shumë punë.
– I lumtë vërtet, – përsëritën Kosta dhe amerikanët e tjerë që u ngritën të tërë më këmbë.
Zunë përsëri të vendosnin gurët e fundit që kishin mbetur për të përfunduar shkronjë A, duke hedhur sytë andej nga ishte zhdukur Guri me të dehurin.
Ca më pas e panë të kthehej buzagaz.
– U përshëndeta paqësisht me të, – u tha ai, – ndonëse ngulte këmbë si mushka që të shkoja në shtëpinë e tij.
– Të faleminderit, Guri, – se na shpëtove nga një siklet I madh, – tha Çarlsi, duke e rrokur. – Nuk do të harrojmë kurrë ato që ke bërë për ne, ashtu si shqiptarët e tjerë.
U ndanë nga Guri, mbushur me përdëllim dhe të tërë vrapuan të kërrusur pas një kodre. Dhe aty pritën. Ishte ndoshta pritja me e gjatë dhe më e makthshme në jetën e tyre.
Pritën që në mugullimën e pas agimit të shfaqeshin avionët shpëtimtarë.
Sidoqoftë, Çarlsi duke u drejtuar nga shokët, u tha me zë të ulët:
– Nëse nuk ia dalim dot asaj që presim, secili të kujtojë detyrat…
Jo më shumë se 30 kilometra më tutje, autokolona gjermane po zhvendosej me shpejtësi drejt Gjirokastrës. Përpara çante pararoja dhe pas mjete të motorizuara ku, ndonëse ende gësterrë, shquheshin grykët e topave kundërajrorë.
Rrafsh pas faqes së kodrës amerikanët dëgjuan zukatje që po rriteshin dhe po shndërroheshin në zhaurima dhe pastaj një avion, që u përvijua në horizont sikur po shqyente velin e agut ende të mjegullt. Mbi të amerikanët arritën të shquanin shkronjën C dhe shifrën 50.
Avionin e parë e drejtonte Xhon Elrixhi, me shikim të ngultë në fushën e blertë të aeroportit .
– Ja dhe shkronja A, – i tha pilotit të dytë duke nderë një dorë poshtë.-
– E shoh, tani do të fillojmë të ulemi, – tha Xhoni me zë të mbytur nga padurimi.
Dhe avioni C 50 nisi uljen në fushën e aeroportit që gjithnjë zmadhohej para syve të tyre.
Amerikanet të strehuar pas kodrës, panë tashmë që avioni po zmadhohej gjithnjë e më shumë në sytë e tyre, aq sa nisën të shquanin edhe kabinën e pilotimit dhe dy koka brenda saj.
Avioni bëri një rrotullim mbi aeroport.
Edhe gjeneral Henkeli dhe kapiten Frizmani dëgjuan edhe ata zukatjet që po ktheheshin në zhaurima. Atëherë Henkeli vuri dylbitë në sy.
Dhe sa nuk u shastis.
– Autokolona, ndal! – këlthiti. – Një avion po rrotullohet nëpër qiell.
– Goditeni sa me parë me kundërajrorë! – urdhëroi Henkeli.
– Si urdhëron, zoti gjeneral!
Oficeri u largua, i ndjekur nga Fridmani, i cili e pa të arsyeshme që edhe ai të ndiqte veprimet e artiljerëve kundërajrorë ndaj avionëve të huaj, që ishin zbuluar kaq befas në qiellin e Gjirokastrës.
Ndërsa avioni po bënte rrotullimin e dytë që kësodore të ulej në tokë, amerikanet nisën të shquanin edhe fytyrat e dy pilotëve. Violeta madje edhe fytyrën e Xhonit. Rrotat e avionit për pak do të preknin barin që fëshfërinte dhe pastaj…
Mirëpo nga larg u dëgjua gjëmimi i disa të shtënave të njëpasnjëshme të topave kundërajrorë gjermanë, predhat e të cilëve ranë mbi fushë duke ngritur copëra të mëdha dheu.
Që do ta kishte shumë të vështirë ta ulte C 50 e tij në fushë, ta ndalte, të ulte shkallën që amerikanët të mund të ngjiteshin në bord, këtë Xhoni e kishte të qartë, por jo që kjo po ndodhte kaq shpejt. Ja përse u shtrëngua ta ngrinte lart avionin, avionin që flatroi në qiell, duke lëshuar një zhurmëri që amerikanëve iu bë se ishte një rrapëllimë pikëllimtare.
Edhe amerikanët ndoqën me sy plot ankth avionin C 50, që po vdirrej në qiell, si një anije që u ishte afruar brigjeve të një ishulli të humbur në oqean, për të shpëtuar detarë që po kalonin ditë dhe net të tmerrshme dhe për shkak të një shtrëngate të përbindshme, ajo ishte shtrënguar të kthehej dhe nuk dihej nëse do të dukej sërishmi në ato brigje. Atëbotë detarët, në mos të gjithë, do të kishin shpërthyer në vaj.
Kështu po ndodhte dhe me amerikanët, veçanërisht me vajzat.
Dhe ndërsa të tërë, sipas porosisë së Çarlsit, lanë pas kodrën dhe u ndalën një copë herë që të çlodheshin, befas u dëgjua të dëneste Violeta:
– E pashë Xhonin në kabinën e avionit dhe më pa edhe ai. M’u duk se ishte kaq afër, sa po t’i zgjasja dorën, më bëhej do të më mbërthente dhe do të me merrte me vete. Mirëpo..
Ajo nuk përmbante dot lotët që teptisnin faqeve prush të nxehta dhe plekseshin me flokët verdhanë që i binin në fytyrë.
– Ah, ajo e stuhi e nëmur që pengoi avionin të ishte në orën 2 të mëngjesit në këtë aeroport, – belbëzoi thuajse e vilanosur Margareti, – dhe e detyroi të vinte tani në orën 7, kur në këtë qytet po arrijnë katilët gjermanë. – Do të ishim tani duke fluturuar për në Itali, drejt shpëtimit.
Gertruda, që dukej edhe më topolake ashtu e tulatur aty ku ishte ulur, ajo që ishte më ndjellakeqësja, por dhe më shpotitësja e grupit, çuditërisht heshtte, përpinte brenda vetes hidhërimin dhe vetëm tundte kryet e mpirë.
Nuk përmbajti veten as edhe Billi, më i riu i grupit.
– Kushedi ç’na pret, – belbëzoi pastaj i ligështuar.- Prapë udhëtime nëpër vise të panjohura me bukë dhe pa bukë, dhe, mbi të gjitha, me gjermanët pas shpine.
Tek i shihte ata djem dhe vajza të përlotura, Kostës i vinte edhe atij për të qarë, atij që po bënte aq shumë, që ata të ktheheshin andej nga ishin nisur. Deshi dhe ai të platiste thirravajën e këtyre amerikanëve, djem dhe vajza, që dukeshin të drobitura dhe fatgremisura. Mirëpo ai dhe të tërë u përmendën kur dëgjuan zërin britmarak të Çarlsit, fytyrëmavijosur, ku mollëzat e fytyrës iu bënë shpuzë të kuqe, zë që i bëri ata të ngrinin në vend dhe të kthenin kokën nga ai:
– Mjaft vajtuat si qaramanë, se njeri nuk na ka vdekur, a është vrarë. Ndaj, mos të ngjallim frikë, tmerr. Të largohemi sa më shpejt dhe të bëjmë atë që na takon.
Si t’i kishte goditur dikush me çekan në kokë, të gjithë nxituan të iknin sa më shpejt që andej dhe të fshiheshin pas një kodre tjetër më tutje.
– Do të veprojmë ashtu si e vendosëm, po të mos na merrte avioni, siç ndodhi në të vërtetë, – i tha pastaj Kosta Çarlsit. – Gjermanët duan të paktën edhe njëzet minuta të arrijnë në Gjirokastër. Kohë e mjaftueshme për të krijuar largësi edhe më të madhe ndaj tyre. Pasi të kalojmë urën, për të cilën ju fola, do të strehohemi te ajo guva…
– Faleminderit, Kosta, – tha Çarlsi. – Nisemi pa humbur kohë.
Ndërsa ata rrugëtonin, edhe Xhoni në timonin e avionit C 50 dukej i tëri vrerëmbushur.
– Si nuk mundëm t’i merrnim, si nuk mundëm! – përsëriste me zë të shuar.
– Qetësohu, Xhon, – i tha piloti i dytë. – Ti bëre ç’ishte e mundur të bëhej. Por, shokët tanë me atë partizanin dhe fshatarët shqiptarë, që po u ndodhen gjithnjë pranë, besoj se do të arrijnë së shpejti në bregdet.

KAPITULLI XV

Autokolona gjermane po marshonte drejt Gjirokastrës. Qielli ishte i kthjelltë dhe para gjermanëve dhe gjeneral Henkelit përvijoheshin qartë shtëpitë e gurta të këtij qyteti, gurtësinë e të cilit e nxirrte më në pah edhe kështjella e saj me muret, gjithashtu të gurta. Por në një kthesë gjermanet u habitën kur panë një kope të madhe me dele, të cilave u grahte një bari që kishte pranë dhe një fshatar tjetër.
– Çelo, mos e prish terezinë, – i foli bariu tjetrit. – Nuk di, por më bëhet se këta gjermanët që po vijnë, atë avionin qe na u zhduk syve, deshën të rrëzonin. Se kot se kot nuk shtinë me topa kundër tij.
– Kështu them edhe unë, – i tha fshatari, – por nuk e marr vesh se përse ai avion u ul dy herë aq shumë dhe pastaj u ngrit dhe iku.
– Si ma thotë mendja mua dikë ose dhe të tjerë deshi të merrte.
– Dhe tani gjermanët po nxitojnë andej nga aeroporti që t’i zënë? – pyeti fshatari
– Mundet, – iu përgjigj bariu, – ndaj ta lemë bagëtinë të shkojë rrugës në qejf të vet.
Tufa e bagëtive i doli përpara kamionit të parë të autokolonës të mbushur me ushtarë gjermanë. Fridmani që tashmë ndodhej në kabinën e këtij kamioni, zbriti prej tij dhe ua bëri me dorë dy fshatarëve, që të mënjanonin delet nga rruga. Dhe ata u hoqën sikur po kryenin këtë punë.
Atëherë ai zuri të çirrej në gjuhën e vet dhe përsëri ua bëri me dorë atyre që të mënjanonin bagëtinë, këtë radhë duke shtënë me revolver kundër tyre. Atëherë dy fshatarët u turren nga një anë, u fshehën pas një shkëmbi dhe morën teposhtë një fushëtire. Oficeri dhe ushtarët e tjerë qëlluan ndaj tyre, por më kot. Barinjtë kishin humbur çdo gjurmë.
Gjenerali Henkel doli nga makina e tij dhe iu afrua Fridmanit.
– T’i ndjekim, zoti gjeneral? – pyeti Fridmani.
– Nuk ia vlen, kapiten, – iu përgjigj gjenerali. – Mbi te gjitha, duhen larguar këto te nëmura dele, të cilat na pengojnë të fitojmë kohën e humbur, që të kapim amerikanët.
– T’i vrasim atëherë?
– Jepuni fort kamionëve që bagëtia të trembet, për të hapur rrugën, edhe pse do të shtypen ca dele, – ia ktheu i xhindosur Henkeli.

x

Me të arritur në Gjirokastër, e para punë që bëri gjeneral Henkeli, ishte që së bashku me kapiten Fridmanin dhe oficerë të tjerë, pa humbur kohë të turrej në fushën e aeroportit. Dhe atje të dy u befasuan, kur ende së largu dalluan shkronjën A.
– Ja pra, dëshmia më se se e qartë se avioni amerikan C 50, duke pare këtë goxha shenjë të bërë nga amerikanët, do të ulej këtu në këtë fushë dhe do t’i merrte ata me vete, – tha pastaj, kur u afruan dhe nisën ta këqyrnin me kureshtje atë shenjë.
– Sidoqoftë, falë urdhrave tuaja, zoti gjeneral, që të shpejtonim arritjen tonë në këtë qytet, – tha me oborrësi Fridmani, – ata nuk mundën të largoheshin. Dhe diku përreth janë.
– Ku ?!… Sa herë iu afrohemi, me ndihmën e popullatës qytetare, sidomos fshatare, ata edhe më shumë na largohen. Deri tani nuk kemi parë qoftë edhe njërin prej tyre me sy.
– Por një gjë është e sigurtë. Avioni, i shoqëruar nga dy gjuajtësit anglezë do t’i merrte dhe do t’i shpinte në Itali në ndonjë bazë ushtarake anglo- amerikane.
– Tani ata shpresojnë që në bregdetin jugor të Shqipërisë të vijë t’i marrë ndonjë anije armike, – u skërmit Henkeli. – Prandaj andej do t’i ndjekim. Në portin e Vlorës nuk arrijnë dot, se atë e kemi të pushtuar. Mbetet të kontrollojmë zonat e tjera bregdetare. Për këtë arsye, forcat tona do të shpërndahen në disa drejtime nga perëndimi… Që tani!
Në të njëjtën kohë, grupi i amerikanëve vazhdonte të ecte me shpejtësi drejt një lugine. Sa më larg Gjirokastrës, sa më larg rrezikut që u kanosej nga gjermanët, që mund të kishin arritur atje.
Diku Kosta u ndal dhe pas tij të tjerët. Para tyre dukej një urë e vogël, poshtë së cilës kalonte një lumë, që ende sillte vërshimet e rropatshme të ujërave pas shirave që kishin rënë një ditë më parë.
– Kjo është ajo ura për të cilën më fole? – pyeti Çarlsi.
– Po, – iu përgjigj Kosta. – Nga e djathta, por shumë larg që këndej është rruga automobilistike.
– Dhe gjermanët që na ndjekin, do të synojnë të kalojnë edhe ata nëpër këtë urë?
– Sigurisht. Prandaj, siç të shpjegova, pasi ta kalojmë, duhet ta hedhim në erë.
– Vërtet, nuk ka rrugë tjetër, – psherëtiu Çarlsi.
Amerikanët me nxitim përshkuan urën dhe u hodhën në bregun tjetër të lumit.
Atëherë Çarlsi nxori nga çanta një nga pakot me dinamit dhe së bashku me Aleksin dhe Kostën i afrua urës.
– Bëri shumë mirë majori Smith që, krahas te tjerave, na dha litarin dhe dy pakot me dinamit, – tha Çarlsi. – Kosta i dashur, në Belsh u detyruam të digjnim avionin tonë, kurse tani po hedhim në erë një urë tuajën. Prandaj, nëpërmjet teje, u kërkoj ndjesë tërë fshatarëve të këtyre zonave, për dëmin që u sjellim. Por në kohë lufte edhe kjo ndodh.
– Këtë urë mund ta hedhin në erë edhe partizanët, që të pengojnë kalimin e gjermanëve në fshatrat përreth, – tha Kosta.
– Kjo qenka e keqja më e vogël! – tha Aleksi.
Pasi vunë fitilin nën urë, e ndezën dhe të tre u larguan me shpejtësi që andej. Pas disa sekondash ata panë copëra dërrasash që përmes flakësh degdiseshin në ajër.
Jo më shumë se një orë më pas aty ia behu një togë gjermane që ishte vënë në ndjekje të amerikanëve. Në krye të saj ishte kapiten Fridmani. Që nga larg ata kishin parë tymin që ngrihej mbi luginë dhe kur u afruan edhe flakët që po vazhdonin të ngriheshin mbi copërat e fundit të drurëve të urës, që prushiteshin.
– Kush ta ketë hedhur në erë? – shkrofëtiu Fridmani.
– Ndoshta fshatarët e këtyre anëve, që kështu të na pengojnë të hidhemi në anën tjetër të luginës, – iu përgjigj një nënoficer pranë tij.
– Mund të jetë edhe dora e vetë amerikanëve dhe partizanëve që u janë vënë në mbrojtje, – tha Fridmani.

x

Kaluan kështu ditë. Po afrohej pasditja. Pas shirave të ditëve më parë, kishte nisur të ftohte. Amerikanet kishin ndalur pranë një rrapi ku Tejlori së bashku me Xhanin kishin vendosur radiomarrësen. Me kufje në veshë Çarlsi po dëgjonte:
– Faleminderit shumë, zoti Kallager, dhe mirë u dëgjofshim herën tjetër, – ishin fjalët e fundit që shqiptoi.
Pastaj i ktheu kufjet Gareth Tejlorit dhe tha:
– Faleminderit shumë, që na lidhe me Katanian. – Dhe duke iu drejtuar shokëve, vazhdoi: – Gjeneral Kallageri shprehu edhe një herë keqardhjen që avioni C 50 nuk mundi të na merrte atë mbrëmje, por na uron që këtë pjesë të rrugës që ka mbetur, ta kalojmë pa shumë trazira, deri sa te arrijmë në bregdet, kudo të vijë të na marrë një një anije. Ai na përshëndet të tërëve, bashkë me Xhonin që përgëzon edhe Violetën.
Violeta pas asaj tronditjeje që kishte pësuar së bashku me shoqet e tjera, vuri buzët në gaz.
– Më duket se fluturon tani, Violetë! – tha Rikardoja.
– Kur fluturon ti, që ke gjithnjë Donikën pranë, si të mos fluturojë Violeta, që Xhonin e ka qindra kilometra larg, ne Katania? – ia priti Poli.
Më se fundi qeshën të tërë.
– Thua, Kosta, që kjo rrugë që ka mbetur deri në bregdet, të mos ketë rreziqe? – pyeti Davidsoni.
– Rrugë e panjohur dhe të panjohurat kanë edhe të papritura, doktor Davidson, – iu përgjigj Kosta.

x

Po mugëtonte. Amerikanët ecnin njeri pas tjetrit. Të sfilitur, të drobitur, të uritur. Por, megjithatë, asnjeri dhe as vajzat nuk kërkonin pushim. Parandienin gjithnjë që po ndiqeshin. Dhe në të vërtetë ashtu ishte. Pas tyre ishte vënë kapiteni Fridman me ushtarët gjermanë që komandonte, kurse një pjesë e autokolonës, e cila kishte mbetur në Gjirokastër, vazhdonte të përshkonte rrugën automobilistike, për të arritur në bregdet dhe atje, për të vrojtuar lëvizjet e mundshme të amerikanëve, në gjurmët e të cilëve tashmë kishin rënë.
Nga larg nisi të shquhej një shkëmb madhosh dhe në të një guvë rreth grykës të së cilës, degë ferrash mbulonin një pjesë të saj.
– Nuk jam i sigurtë, por kjo duhet të jetë ajo guva për të cilën kam dëgjuar se jo rrallë udhëtarët gjenin strehë, – tha pastaj Kosta.
– Qenka vërtet e përshtatshme për të kaluar një natë, – tha Çarlsi.
– Po mushkën? – pyeti Teilori.
– Tejlor, unë ti dhe Xhani me mushkën dhe radiomarrësen do ta kalojmë natën bashkë, – tha Çarlsi, pa u menduar gjatë. – Ja, rrëzë atij shkëmbi, ku era nuk na rreh. Apo jo, Xhani?
– Sigurisht, – iu përgjigj Xhani.
Tejlori nxori nga çanta rrotullamen e litarit dhe ia dha Aleksit.
Kur iu afruan guvës, Aleksi hodhi disa herë litarin mbi të. Më së fundi, ganxha u kap pas një thepi.
Së pari, në guvë u ngjit Aleksi, që provoi edhe një herë me dorë sa fort mbante litari. Pastaj u ngjitën vajzat, të ndihmuara nga djemtë. Pastaj edhe vetë djemtë. Atëherë Aleksi tërhoqi sipër litarin. Të tërë panë se guva nuk ishte aq e thellë dhe kështu u ulën bri njeri- tjetrit, me shpinë të mbështetur në faqet shkëmbore.
Agnesi u ul pranë Kostës dhe i shtrëngoi dorën në anën e saj. Po ashtu bëri dhe Kosta. Duart e tyre qenë akull të ftohta, por duke u pleksur dhe fërkuar me njëra-tjetrën, u nxehën dhe Agnesit i dukej se ngrohtësia e gjakut dhe trupit të Kostës, përshkonte në brendësi të vetes së saj. Po të njëjtën ndjesi kishte dhe Kosta.
– Qenka mirë këtu! – tha Aaron Bergmani.
– Dhe ngrohtë, – shtoi Raduan Ismaili, – por errësirë e madhe.
– Për dritë, të mos qahemi, se kemi elektrikët e dorës, doktor Ismaili, – tha Rikardoja, – por do të na pikasnin gjermanët dhe mund t’ia behnin këtu në çast po t’i ndiznim.
U bë heshtje.
– Kemi kaq ditë qe ecim dhe ndjejmë vazhdimisht frymëmarrjen e gjermanëve që na ndjekin kudo nga pas, – tha Poli, – në Mashkullore, Zhulat, Dhoksat, Golem, kështu Kosta, se mos i thashë gabim këta emra? – Kosta pohoi me kokë. – Dhe fshatarët nuk na kanë lënë pa ngrënë.
– Veçanërisht në Dhoksat, – tha Billi, – në atë fshat aq të vogël, por me njerëz me shpirt aq të madh edhe bujar.
– Edhe copërat e fundit të atij dashi të pjekur, që ai fshatari në Dhoksat e kishte ruajtur kur djali i tij të bënte 5 vjeç, – shtoi Donika, – na dhe neve me vete, që t’i kishim gjatë rrugës.
– Ku na e kujtove atë dash te pjekur, Donikë, – u hodh Rikardoja, – kur kemi gati dy ditë pa shtënë gjë në gojë? – Të vrasim nesër ndonjë kafshë pylli, se ndryshe, sharruam…
– Ndonjë ari të bardhë?! – tha Billi me të qeshur.
– Pse, ka arinj të bardhë këndej?! – u habit Gertruda.
– Jo, moj Gertrudë, – tha Poli, – por do zoti dhe bie dëborë dhe ariu murrmë bëhet i bardhë.
Plasën të qeshura.
– Si nuk u ngopët me këto shakara pa kripë, – shkrofëtiu Gertruda.
– Jo, Gertrudë, – tha Agnesi. – Kam lexuar në një gazetë të luftës se para disa muajsh dy pilotë amerikanë ranë me parashutë diku në Normandi. Por nuk arritën të lidheshin me partizanët e atjeshëm. Dhe ngaqë edhe kishin tri ditë pa ngrënë, u shtrënguan të vrisnin një ari që i sulmoi. Poqën pjesë të tij dhe i hëngrën.
– Mirë ata që paskan mbushur plëncin, – tha Margareti, – po ne, ç’djall ushqimi do të shijojmë nesër që janë Krishtlindjet?!
– Si i paskemi harruar! – mërmëriti Gertruda dhe faqet buçkane sikur iu zgropullitën.
– Unë për vete nuk është se i kam harrur, – tha Violeta, – as Ditën e Falënderimeve që lamë një muaj më parë pas, por me çfarë do të mund t’i kremtonim?
– Asnjeri nga ne nuk i ka harruar, – tha Majk Davidsoni, – por ashtu siç tha Violeta është, nuk kemi me se t’i kremtojmë.
– Ja, duke ngrënë me mend të paktën disa nga gjellët që ne, burra dhe gra, përgatitim për këtë festë, – tha Rikardoja, – gjelin e detit, peshkun, brumin me patate, çokollatën e shkrirë, shampanjën, a lëngun e mollës…
– Mjaft de, të shkretën, – e ndërpreu Gertruda. – Së pari, Donika me dashin e pjekur të dhoksatasve zemërbardhë, tani ti Rikardo me listën gjellëve të Krishtlindjeve, po na bëni të na përdridhet stomaku!..
Ishte për të qeshur, por asnjë nuk kishte më dëshirë, as edhe të buzëqeshte, aq të rraskapitur ishin.
– Të çlodhemi tani dhe të presim mëngjesin. Dhe ne burrat, dy e nga dy, të bëjmë roje. – Pastaj nesër do të përpiqemi të gjejmë një shteg prapa Dukatit, – tha Kosta. – Siç ju kam thënë, ai fshat dhe krahina rreth tij janë me ballistët.
– Pra, me ata që janë kundër jush, partizanëve? – pyeti Donika e befasuar.
– Po, – iu përgjigj Kosta.
Askush nuk kërkoi nga Kosta shpjegime të tjera për ato që mund të ndodhnin të nesërmen, kur ata do të kalonin në zona që mbaheshin nga ballistët.

KAPITULLI XVI

Po agonte. Një dritë e purpurt që vinte nga lindja, po përpiqej të shtrihej nëpër qiell. Në hyrje të guvës bënin roje Davidsoni dhe Aleksi. Amerikanët e tjerë, djem dhe vajza, vazhdonin të flinin.
U dëgjuan zukama të lehta. Davidsoni dhe Aleksi ngulitën sytë andej nga vinin ato. Përmes gëmushash mundën të pikasnin ajgëtonin paksa syprinat e kaskave të ushtarëve gjermanë, që të kërrusur, lëviznin përpara.
– Zgjohuni, po vinë gjermanët, – tha me zë të ulët Davidsoni, duke prekur supat e atyre që flinin te parët në guvë.
Përmes degëve të gjembaçëve djemtë me armë në duar u shtrinë buzë guvës.
Edhe Çarlsi, Tejlori dhe Xhani pas shkëmbit kishin dëgjuar zukamat. Dhe prisnin me armët gati.
Gjermanët po bënin gjithnjë përpara nga guva. Një oficer në krye të gjermanëve, ndonëse dylbitë nëpër mugëtirë nuk i jepnin mundësi të shquante mirë grykën e guvës, u bëri ushtarëve me dorë të afroheshin drejt saj.
– Atje mund të kenë qenë amerikanët. Ndoshta dhe janë, ndaj hidh një granatë brenda në të, – urdhëroi oficeri një ushtar pranë tij.
Ushtari ashtu u nis të vepronte, por ndërkohë, si nga gryka e guvës, ashtu dhe tutje pas shkëmbit, gjermanët u mbuluan me të shtëna të pandërprera. Të kapur në befasi, ata, së pari u përpoqën të mbroheshin, dhe pastaj të hapnin edhe ata zjarr. Por ishin në tokë të zhveshur dhe mbetën të vrarë. Vetëm dy gjermanë, ndër të cilët oficeri, arritën fshiheshin dhe të zhdukeshin.
Pas mbarimit të betejës, amerikanët rrëmbyen çantat e shpinës së gjermanëve dhe nxituan të futeshin brenda një pyllishteje. Pastaj u gëzuan së tepërmi, kur gjetën në ato çanta ushqime të konservuara dhe pako me biskota.
– Ja, u gjetën edhe ushqimet me të cilat të kremtojmë darkën e Krishtlindjeve!- u hov Gertruda.
– Me këtë uri që kemi, për darkë nuk ka për të na tepruar as edhe një thërrime buke, – ia bëri Poli.
– Do Perëndia sajojmë si të mundemi edhe darkën, – tha Xhani.
Filluan të tërë hanin si të babëzitur.
– Sikur në këto çanta të mos kishte ushqim, për atë zot, me atë uri qe kisha, do të kisha ngrënë edhe një copë gjerman, – tha Rikardoja, duke fshirë mustaqet e tij të zeza dhe të prera shkurt.
– Pse nuk thua ndonjë gjerman të tërë! – tha Billi.
Krisën të qeshura. Mirëpo ato u ngrinë amerikanëve në buzë, sepse diku midis shkurreve dëgjuan fëshfërima. Mund të ishin lëvizje kafshësh, por mund të ishin edhe të gjermanëve që po i rrethonin. Ndaj u shtrinë barkas dhe pritëm me armë të ngrehura.
Dhe atëherë, për habinë e tyre të papërfytyrueshme, panë pas pak se si mbi shkurre u ngritën përpjetë duar, pastaj u dukën dy koka dhe më pas dy trupa njerëzish me pallto të rreckosura, fytyra të parruara, të mpira dhe të tmerruara.
– Noi italiani, italiani, antifascisti, – zunë të bërbëlitnin njeri- pas tjetrit.
– Ç’pret, Xhani, llafosu ti me ta, – tha Çarlsi. – Edhe ti, Kosta, se ke bërë shkollë në Itali.
Xhani dhe Kosta diç biseduan me italianët, që ende mbanin duart përpjetë dhe morën vesh prej tyre se ata ishin ushtarë italianë, që me të shkelur ushtria gjermane në Shqipëri, kishin dezertuar dhe po endeshin lart e poshtë, deri sa ishin katandisur të kalonin ditë dhe net pa ngrënë, në një kasolle brenda të asaj pyllishteje. Njëri, Alfredoja nga Torinoja dhe tjetri, Diegoja nga fshatrat e Napolit.
Kur kishin parë nga larg djem dhe vajza me rroba ushtarake amerikane, kishin nxituar t’u dorëzoheshin, pa ditur se në ç’rrethana ata ndodheshin në tokën shqiptare. Por një gjë kishte rëndësi për ta: amerikanët ishin në luftë kundër gjermanëve, siç ishin tani edhe ata vetë tani.
– Ç’të bëjmë me ta? – pyeti Xhani.
– T’i marrim me vete, – iu përgjigj pa ngurrim Çarlsi. – Apo jo Kosta?
– Shumë mirë, – iu përgjigj Kosta. – Do të kthehen me ju në atdheun e tyre.
Dhe ua kumtoi atyre këtë dëshirë të amerikanëve.
Atëherë ata gati me lot në sy përqafuan Xhanin, Çarlsin dhe Kostën.

x

Në zyrën e tij gjeneral Henkeli bisedonte me kapiten Fridmanin. Nga dritarja shiheshin çatitë e shtëpive mbuluara me pllaka prej guri dhe një pjesë e kështjellës së Gjirokastrës.
– Më thua, kapiten Fridman, se ushtarët tanë iu afruan amerikanëve kaq afër, – po bërbëliste gjeneral Henkeli me sy të çakërritur, – dhe ata si me magji iu zhdukën sysh? Mirë atje te ura, që ata e hodhën ne ere dhe ti me ushtarët e nuk kishit si t’i arrinit dhe t’i kapnit, po atje te guva ku ata ishin rrasur, si nuk arriti ai oficeri që ngarkove ti, t’i kapte si minj?
– Siç më tha komandanti i tyre, – zuri të shpjegonte kapiten Fridmani, – nuk e pritnin që disa prej tyre, prapa një shkëmbi t’i goditnin nga pas, zoti gjeneral, se vetëm me granata do t’i kishin bërë copë e grimë.
– Të kishte marrë mësim nga beteja, atje te pranë asaj faltores myslimane, ku amerikanë dhe partizanë na vunë midis zjarresh, – tha Henkeli me zë humneror.
Me të thënë këto fjalë, iu afrua hartës.
– Që sonte te do të nisem vetë me disa kamionë, – tha pastaj.b- Do të bëj pritë këtu, – dhe vuri dorën në një pikë. – Për të shkuar ne bregdet, amerikanët do të detyrohen të kalojnë nga fshati Dukat. Dukati është me ballistët dhe ballistët janë me ne. Këtu mbaron dhe filmi I tyre.
Pas këtyre fjalëve u argalis.

x

Aty nga orët e para të mesditës amerikanët me Kostën në krye, po kalonin nëpër një shteg të ngushtë. Çarlsi herë pas here vrojtonte me dylbi. Një çast u ndal.
– Pa shiko kë kemi përpara, – i tha i shqetësuar Kostës duke i dhënë dylbitë.
– Një autokolonë e vogël gjermane?! – tha Kosta i zbehur. – Na paskan zënë pritë…
– Po tani? – pyeti Çarlsi me zë të flashkët.
Kosta nuk u përgjigj menjëherë. Pranë tyre u afruan dhe amerikanë të tjerë.
– Tani nuk kemi rrugë tjetër, veçse të kalojmë nëpër Dukat dhe atje në bregdet, – tha pastaj Kosta dhe u zymtua.
– Ne Dukat? – pyeti i mekur Çarlsi. – Po atje fshatarët janë ballistë?
– Përpara se të jenë ballistë, ata janë shqiptarë, – u përgjigj Kosta, këtë radhë pa u menduar.
Amerikanët u stepën. Pasoi një heshtje mortore.
Alfredoja dhe Diegoja, vërtet nuk dinin anglisht, por me të dëgjuar dëgjuan fjalën “ballistë”, u llahtarisën dhe u sulën nga Kosta dhe me fjalë me fjalë të copëtuara, si të shkrumbëzuara, që mezi u dilnin nga goja, i thanë:
– I ballisti sono con i nazisti!
Kosta që t’i qetësonte, buzëqeshi u rrahu shpatullat dhe pastaj u tha amerikanëve.
– Mos u bëni merak, do të vete unë të takohem me ta. Për çdo të papritur, ju do të qëndroni pas këtyre shkrepave dhe do të prisni.
– Do të të qëllojnë, – tha Diegoja duke u drithëruar.
Por Kosta eci përpara, duke i lënë të shushatur të tërë që ishin aty.

x

Mbi një bregore ballistët me qylafë në krye, shqiponjën e zezë mbi të dhe pushkë në krahë, po vrojtonin tejpamjen që shtrihej para tyre. Njeri uli dylbitë, nxitoi pranë një burri me trup të gjatë dhe eshtak në fytyrë dhe i foli rrëmbimthi:
– Hodo, pa shih se kush po na vjen!
Ai që quhej Hodo vuri në sy dylbitë dhe u muros.
– T’i qëllojmë?- pyeti ballisti.
– Prit, Sheme, – i tha Hodoja.
– Po janë amerikanët, Hodo! Harrove që ai gjenerali gjerman ka urdhëruar t’i presim me dyfek dhe t’i zëmë të gjallë?!
– Nuk e sheh se ata qëndruan me armë të ulura?
– Po edhe po fshihen pas shkrepave! – ia ktheu Shemja.
– Por jo ai që po vjen pa armë drejt nesh, Kosta Stefi, – tha Hodoja.
– Kush, more, ai qe e ke pasur shok, kur mësoje në atë shkollën amerikane të Fullcit? – ia bëri i shastisur Shemja.
Hodoja pohoi vetëm me kokë.
– Ai ai që është bashkuar me partizanët dhe kërkon të shpëtoje këta amerikanë, për të cilët ne kemi tërë natën dhe tërë ditën që rrimë edhe presim këtu?
– Mjaft, Sheme, se ma rokanise kokën, – i shfryu Hodoja. – Ta përsëris: nuk e sheh qe Kosta po vjen drejt nesh pa armë?!
Shemja dhe ballistët e tjerë nuk bëzanë dhe pritën ç’do të ndodhte.
Pas pak Kosta u ndodh përballë Hodos. Dhe pa ngurruar, i nderi dorën.
Hodoja mbeti mëdyshur, por pastaj edhe ai i zgjati dhe i shtrëngoi dorën.
– Po të bie në besë, Hodo, – zuri të fliste Kosta duke ndjerë që zëri po i shuhej. – Jo për vete, por për këta që kam pas. Janë ata amerikanet që gjermanët kanë ditë e net që i kërkojnë. Janë dy pilotë, një radist, mjekë dhe infermierë, djem dhe vajza tok, që shpëtojnë jetë njerëzish. Janë, pra ata të avionit, që kohë më parë u ul në tokën tonë. Janë miq të mi, miq të shqiptarëve.
– Por bashkë me ju, partizanët kanë vrarë jo pak gjermanë, – tha Hodoja duke skërfitur sytë dhe fytyra eshtake iu flakërua.
– Gjermanë që na kanë ardhur pa i ftuar kush në shtëpitë tona, që po na nxjerrin me dhunë prej tyre dhe po i bëjnë ato shkrumb e hi, që po na vrasin edhe pleq e fëmijë! Edhe me mbështetjen tuaj, ballistëve! Nuk paskemi hak t’i luftojmë ata dhe ju?
Çdo fjalë mund të priste ato çaste Hodo Memo, ai që të bënte gjëmën ai, emrin e të cilit sapo e dëgjonin fshatarët e atyre krahinave, u shkonin të rrëqethura në trup; por jo ato fjalë e goditën më rëndë se një gur, një çekan, si një plumb në kokë, këtë radhë të shqiptuara tërë pezëm nga Kosta..
Dhëmbët i kërkëllitën, sytë i flakërinë, buzët iu hapën që diç të nxirrnin plot mllef nga goja e jermitur, por, megjithatë, nuk pipëtiu.
– Ti, Hodo, je shoku im i viteve të rinisë, por je dhe zot i ballistëve, je dhe zot i këtyre anëve, – vazhdoi Kosta duke parë që tjetri nuk priste këtë mësymje.
– Por kam zot edhe gjermanët, – tha Hodoja, duke marrë me mend se ç’do të thoshte Kosta më pas.
– Lëri gjermanët dhe dilju për zot këtyre amerikanëve, vihu në mbrojtje të tyre, derisa ata te ikin përtej detit, andej nga kanë ardhur. Atëherë më merr mua dhe më dorëzo te gjermanët.
Hodoja ndjeu se sërishmi ato fjalë të Kostës të shprehura me ton as lutës dhe as kërkues, por thuajse urdhërues, e përzhitën këtë radhë në zemër dhe sërishmi nuk pipëtiu.
– Kurrë ndonjëherë nuk jam ndodhur kaq ngushtë, Kosta, – zuri të thoshte pastaj me zë të lëmekur, sikur dilte thellë honeve të shpirtit të tij.- Por ti me re në besë me miqtë e tu; dhe unë nuk mund ta shkel kurrë atë. Ndaj, ejani të tërë pas meje.
Ia bëri me dorë Shemes dhe një ballisti tjetër të vinte me të, kurse të tjerët i porositi:
– Qëndroni këtu ku jeni. Nëse këndej do të duket ndonjë gjerman, mos u thoni ç’patë.
– Flije mendje, Hodo, se nga gojët tona nuk del nje llaf, – tha një nga ballistët
Të tjerët përreth miratuan me kokë. Shemja u mpak.
Amerikanët nga larg ndiqnin të tromaksur ç’po ngjiste dhe kur Kosta tundi dorën që ata të vinin andej, u panë tërë shend sy më më sy dhe u sulën andej nga ishte Kosta me ballistët.
Përshkuan kështu një rrugë të qetë të Dukatit, një fshat i madh me shtëpi të shfaqeshin plot hijeshi midis ullishtash – Hodoja, Shemja dhe Abazi, një ballist tjetër, së bashku me Kostën, që ndodhej midis amerikanëve të mpirë, të shushatur, ashtu si edhe dy italianët. Këta të fundit, thuajse po vdisnin nga frika se mos nga ndonjë dritare kishin zënë pusi ballistë që t’i vritnin.
Tutje para syve të tyre u duk një ngrehinë e vjetër në njëkatëshe.
– Kosta, futuni atje atje, – tha Hodoja, – është një mulli i braktisur. Ka rrangullina, prapa të cilave mund të fshiheni.
– Kurse Donika të vijë në konakun tim, ku kam gruan me një vajzë disamuajshe, – tha Abazi.
Pa e zgjatur, të tërë ashtu bënë.
– Të lumtë, Hodo, e bëre tamam si shqiptar, – i foli Hodos një fshatar. – Do të të mallkonte tërë fshati, po t’i dorëzoje amerikanët.
Hodoja heshti. I nanurisën shpirtin e trazuar ato fjalë, por edhe ia ciknosën. Kurse Shemja pranë tij sërishmi mbeti gojëkyçur.
– Le që ata nuk do të dorëzoheshin, pa luftuar, – tha pastaj, – dhe midis të vrarëve prej tyre mund te kisha qenë edhe unë edhe ti edhe Shemja…
Pastaj Hodoja mbylli derën e mullirit, ku ishin futur amerikanët, u ngjit në konakun e tij të madh e tij, hapi një dritare dhe vrojtoi me dylbi nga rruga që shkonte teposhtë. Ndenji një grimë, pastaj zbriti dhe Abazit:
– Një makinë dhe një kamion me gjermanë po vjen këndej. T’u themi se amerikanet ia kane mbathur për në bregdet. Qartë?
Shemja dhe Abazi bënë “po” me kokë.

x

Makina dhe kamioni me gjermanë kishin ndaluar në e sheshin e fshatit dhe gjeneral Henkeli po bisedonte me Hodon. Pranë tyre ishte kapiten Fridmani dhe më tutje, Abazi dhe Shemja.
– E pra, nga të kenë kaluar amerikanët e mallkuar? – sa nuk ulëriu gjenerali Henkel.
– Me sa duket andej nga po vinit ju, por më përpara, – iu përgjigj Hodoja.
– Dhe përse nuk vutë patrulla edhe në këtë drejtim?.
– Por urdhri që na erdhi me radiomarrëse, ishte qe ne të ruanim nga kodrat, se këndej nga rruga automobilistike do të vinit ju me autokolonën.
– Këtë radhë paskam gabuar unë, – tha pastaj Henkeli duke shtrënguar buzët. – Autokolona jonë do të ndiqte rrugën automobilistike, por në kthesën për në Dukat, për çdo të papritur, disa njësi duhej të bashkoheshin dhe forcat tuaja.
Pas këtyre fjalëve mbeti i heshtur.
– Dhe tani, zoti Hodo, amerikanët mund të kenë marrë rrugën për në bregdet? – e pyeti pas pak.
– Kështu ma merr mendja dhe mua, – iu përgjigj Hodoja.
– Do t’i ndjekim! – bërbëliti Henkeli.
Pastaj i shoqëruar nga kapiten Fridmani, bëri drejt makinës.
Henkeli dhe gjermanët që e shoqëronin nuk dinin anglishten që fliste Hodoja, ashtu si edhe ai nuk dinte gjermanishten e tyre. Por, sidoqoftë, merreshin vesh me të.
Hodoja ndjeu se gjaku po i shkrinte në deje. Ata po iknin, po zhdukeshin që aty… Por te dera e makinës Henkeli u ndal.
– Kapiten Fridman, – tha pastaj, – ju qëndroni këtu me ushtarët.
– Si urdhëron zoti gjeneral, – tha Fridmani.
– Amerikanët edhe mund te kthehen përsëri në këtë fshat, në mos, mund të jenë fshehur edhe diku këndej, – vazhdoi Henkeli. – Bëni bastisje. Ndërkohë, ne po nisemi për në bregdet. Do të kërkojmë edhe ndihmën e forcave tona që po pushtojnë krahinën e Vlorës. Amerikanëve po u vjen fundi. Nuk kane nga t’ia mbajnë.
Hodoja ndjeu se gjaku po i grafullonte, se sytë po i visheshin me një perde të mjegulluar.
Henkeli nderoi, hipi në makinë e cila nga udha e fshatit mori me shpejtësi për t’u bashkuar me autokolonën gjermane. Ushtarët gjermanë zbritën nga kamioni dhe tani prisnin urdhrat e kapitenit Fridman.
Ai ndoqi me sy makinën që u zhduk në fund të udhës së fshatit rrotulloi sytë që rrëshqitën ngadalë nëpër disa shtëpi dhe u ndalën te mulliri i braktisur. Hodoja dhe Abazi këqyrën të angështuar njëri-tjetrin.
Nga të çarat e derës së mullirit Çarlsi dhe Kosta ndoqën lëvizjet e oficerin gjerman, me sytë nga dera e mullirit dhe së bashku me shokët bënë gati armët.
– Poshtë kësaj shtëpie këtu dëgjova zhurma, – i tha papritur Hodoja Fridmanit, ndërsa ndjente se gryka po i përthahej. – Atje është vatha. Amerikanët mund te jene fshehur atje. Shpejt andej!
Duke thënë këto fjalë, u bëri shenjë gjermanëve ta ndiqnin nga ana e kundërt e mullirit. Dhe ata ashtu vepruan. Dyndën në vathë midis bagëtive, në kërkim të amerikanëve.
Ndërkohë, Abazi hapi derën e mullirit dhe u bëri me dorë amerikanëve ta ndiqnin dhe të fshiheshin pas disa shkëmbinjve anës sheshit.
Hodoja dhe gjermanet u kthyen përsëri në shesh.
– Nëse janë këndej rrotull, amerikanët do të kenë dëgjuar zhurmën e këmbëve tona dhe mund të kenë ikur që këtu, atje te mulliri, – tha pastaj Hodoja.- Shkojmë tani andej.
Gjermanët u futën rrëmbimthi brenda në mulli. Flakën andej këndej rrangullinat, por gjurmë të amerikanëve dhe dy italianëve bashkë me ta nuk panë.
– Kontrollojmë tani edhe nga vatha prapa shtëpisë së Abazit se mos o Zot, janë futur atje, – i tha Hodoja Fridmanit.
Kërkuan edhe atje, por më kot.
Ndërkohë, amerikanët, përsëri sipas porosisë së Hodos, u futën rishtas në mulli.
– Abaz, urdhëro fshatarët të bastisin nëpër shtëpitë e tyre se mos gjejnë amerikanë të fshehur, – briti Hodoja.
Dhe fshatarët që tashmë kishin kuptuar se amerikanët duheshin shpëtuar nga ndjekja e gjermanëve, bënë sikur kërkuan andej- këndej.
– Askund nuk paska amerikanë, – tha i shkretuar kapiten Fridmani, duke fshirë djersët që i mbulonin fytyrën.
– Kontrolluat në vathën e Abazit, te mulliri, në vathën time dhe nuk gjetët gjë, – tha Hodoja. – Edhe fshatarët kontrolluan nëpër shtëpitë e tyre. Ju thashë, që parë se amerikanët nuk kanë ardhur këndej dhe e kanë ndalur vrapin andej nga bregdeti.
– E drejtë, zoti Hodo. Edhe ne andej po nisemi, që të bashkohemi me autokolonën, – tha Fridmani. – Por, sidoqoftë, duke qenë aleat yni, për çdo të papritur, na njofto me radiomarrëse, nëse këndej lëvizin amerikanët.
Ndërkohë, i mësuar se edhe në çastet kur bastis në një mjedis, i ku nuk ke zbuluar atë që kërkon, prapë se prapë në çastet që largohesh, hedh përreth një vështrim të fundit, edhe kapiteni Fridman ktheu kokën prapa. Atëherë shikimi i tij ngulmues përfshiu në dritaren e katit të dytë të një shtëpie një grua që uli vrik perden e saj.
– E kujt është kjo shtëpi? – pyeti.
– E këtij mikut tim, – iu përgjigj Hodoja duke treguar me dorë Abazin që ishte pranë tij.
– Do të bëj një kontroll, – tha ftohtë Fridmani.
– Në shtëpinë e mikut tim?
– Nuk mora vesh se përse një grua, sapo pa këndej nga ne, uli perden e dritares që ishte e ngritur.
Pa pritur përgjigjen e Hodos, Fridmani u bëri shenjë me dorë dy ushtarëve dhe shtoi:
– Kontrolloni në atë shtëpi, veçanërisht në dhomën ku është ajo dritarja.
Dhe zgjati krahun drejt saj. Hodoja dhe Abazi këmbyen një vështrim të shpejtë dhe mezi përmbajtën veten.
Dy ushtarët gjermanë nxituan nga ajo shtëpi. I pari zuri të kontrollonte poshtë saj dhe i dyti sipër, ku, pasi pa që në dy dhomat e para nuk kishte njeri, hyri në dhomën e fundit, ku e kishte porositur Frdmani të kontrollonte, dhe u ndodh para dy grave të reja, njëra prej të cilave mbante në duar një foshnjë dhe tjetra që diç po rregullonte në një raft në mur.
Sytë gjelbërakë të gjermanit u ndalën së pari te gruaja pranë raftit në mur, që ktheu kokën nga ai; pastaj te gruaja që mbante në duar fëmijën. Kjo ishte Donika, e cila kishte hequr vetëtimthi pardesynë ushtarake dhe kapelën, të cilat gruaja tjetër, e shoqja e Abazit, i kishte fshehur në një arkë dhe i kishte mbuluar me një cohë të trashë.
Pastaj Donika, veshur një palë benevrekë, që mbulonin edhe këpucët, kishte veshur mbi xhaketë një këmishe të gjatë, kishte marrë në krahë marrë foshnjën e gruas se Abazit dhe po e nanuriste. Kur pa që gjermani nuk ia ndante sytë dhe, jo vetëm kaq, por edhe po i afrohej, Donika buzëqeshi e shpenguar, ndonëse ndjeu se po pushtohej nga dridhma të ethshme. Ishte hera e parë që shikonte kaq pranë një ushtar gjerman.
Ndërkohë e shoqja e Abazit, duke parë se një cep i pardesysë së Donikës kishte dalë nga kapaku i arkës dhe mund të pikasej nga gjermani, për t’i tërhequr vëmendjen, i buzëqeshi gjithashtu edhe atij, buzëqeshje që atij iu duk joshëse, si ajo e nënës me fëmijë. Madje edhe iu afrua asaj…
Papritur, në mesore u dëgjuan hapa dhe gjermanit iu shua buzëqeshja që përndriste fytyrën e tij ngjyrë bronci dhe ndërkaq, te dera e dhomës që kishte mbetur e hapur, u duk koka e gjermanit tjetër.
Ai diç i foli shokut të tij në gjuhën e tyre, cili lëvizi kokën majtas- djathtas në shenjë mohimi dhe që të dy u larguan me shpejtësi nga dhoma.
Donika u rrok me gruan e Abazit. Të dyja tashmë të çliruara nga një makth përvëlues.
Pasi u dëgjua zhurma e kamionit që po largohej, nuk kaloi shumë kohë dhe në hyrje të dhomës u duk Abazi.
– Po ti, moj e bekuar, – iu gërmush së shoqes, – ç’pate qe dole në dritare, ngrite dhe pastaj ule perden?
– Që të isha e sigurtë se gjermanët po iknin, – iu përgjigj ajo e ndrojtur.
– Nuk e kupton se desh na more më qafë?
Pastaj duke u kthyer nga Donika, shtoi:
– Të lumtë ty, moj shqiptarkë e Amerikës, që na qenke shndërruar kaq bukur në një fshatare të viseve tona.
Dhe e mori në grykë.

x

Pasi kamioni me gjermanët u zhduk tutje në rrugën automobilistike, amerikanët, Kosta dhe dy italianët dolën nga mulliri braktisur dhe rrethuan gazmorisht Hodon dhe Abazin.
Ndërkohë, Shemja u përvodh tinëzisht nga ai mjedis i hareshëm dhe rendi me shpejtësi nga shtëpia e tij, që ndodhej diku afër. Aty pastaj zgjidhi frerët e kalit, të lidhur pas trungut të një peme, ia hipi atij dhe zuri të kalëronte përmes arave, drejt rrugës automobilistike.
Kosta, Çarsli dhe Hodoja ishin duke biseduar.
– Ju jam shumë mirënjohës për gjestin tuaj të lartë, – po I thoshte Çarlsi Hodos.
– Respektova një zakon që kemi ne shqiptarët, – i foli Hodoja. – Edhe hasmi të na trokasë në derë, atë natë e kemi për detyrë ta presim si mik dhe të nesërmen ta përcjellim deri te kufiri i fshatit. Pastaj, përsëri sipas zakonit, hasmi i pritur si mik, bëhet përsëri hasëm.
Në çast aty çatis Abazi. Hodoja ktheu kokën nga ai.
– Shemja është zhdukur, – tha Abazi duke iu marrë fryma.- Kalova nga shtëpia dhe kalin nuk e pashë te pema ku e mban lidhur zakonisht.
– Maskarai, po shkon të njoftojë gjermanët, që të kthehen, – nëpërdhëmbi tërë zemëratë Hodoja dhe fytyra eshtake iu mrrol. – Ta ndjekim para se t’i arrijë ata.- Më falni, – iu drejtua Çarlsit. – Do të bisedojmë me pas. Sonte jeni miqtë e mi.
Pa shtuar as edhe një fjalë më tepër, u largua me Abazin duke lënë Çarlsin dhe amerikanët e tjerë të stepur.

x

Pas pak minutash edhe ata mbi kuaj ishin vënë në ndjekje të Shemes.
– Hodoja na shpjegoi se ç’është besa shqiptare, – i tha Çarlsi Kostës.
– Ai, bashkatdhetari ynë, Shemja, që patë pak ma parë bashkë me ne, – i shpjegoi Kosta, – ua mbathi këmbëve fshehurazi nesh, që të njoftojë gjermanet se ju jeni këtu, theu besën dhe e pret vdekja.
Çarlsi dhe tërë të tjerët rreth tij, u rrëqethën pas fjalëve të Kostës.
Në këto e sipër Shemja vazhdonte të kalëronte dhe nuk ia ndante sytë kamionit me ushtarët gjermanë që po i afrohej një kthese. Dhe po shkurtonte shumë rrugën që t’i dilte përpara atij.
Hodoja dhe Abazi arritën të shquanin një pikë që lëvizte dhe që zmadhohej në sytë e tyre. Ishte Shemja mbi kalë. Vazhdonte t’i grahte kalit, që diku hingëlliu dhe mbeti kur pa një hapësirë që ndante dy brigje. Atëherë u kujtua se këtë hapësirë nuk kishte provuar kurrë ta kapërcente me kalin e tij. Kishte pasur frikë. Kishte edhe tani.
Ndaj ndoqi një tjetër rrugë, përmes arash; më të gjatë, por më të sigurtë.
Hodoja me dylbi ndoqi ç’veprime po kryente Shemja. I bëri shenjë Abazit që të kapërcenin me kuaj hapësirën midis dy brigjeve.
E kapërceu i pari Hodoja. Pastaj u orvat ta kapërcente Abazi. Por edhe kali i tij hingëlliu dhe u tremb si kali i Shemes.
– Ik, Hodo, ik, – tha me dëshpërim Abazi. – Dhe qëlloje atë kërmë për vdekje.
Hodoja s’kishte rrugë tjetër, veç asaj që I këshilloi Abazi. Të arrinte Shemen. Dhe zuri ta ndiqte i harlisur.
Shemja ktheu disa herë kokën prapa dhe e mori me mend se ai që i ishte vënë pas, ishte Hodoja, se, ngaqë kishte arritur të kapërcente hapësirën midis dy bregoreve, e kishte shkurtuar shumë rrugën.
Por diku përgjatë rrugës së makinave, Shemja shqoi kamionin gjerman. Sytë i përshkënditën dhe yshti kalin që tani thuajse fluturonte. Atëbotë, Hodoja kuptoi se nuk mund ta arrinte Shemen, ndaj i zbriti kalit, u shtri barkas dhe pasi mori mirë nishan, shtiu. Plumbi shpoi qylafin e Shems, që për t’u për t’u mbrojtur, u bë edhe njësh me kalin.
Hodoja shtiu edhe njëherë dhe pa që Shemja u gremis nga kali, që ndaloi. Shemja u ngrit iu afrua kalit, por Hodoja shtiu përsëri. Atëherë pa që Shemja u shemb për tokë dhe nuk lëvizi më.
U ngrit më nënqeshi plot duf, i hipi vrulltas kalit dhe mori me revan drejt fshatit.

KAPITULLI XVII

Amerikanët ishin mësuar të priteshin në dhomat më të mira të shtëpive qytetare dhe fshatare në Shqipëri. Kështu po priteshin në dhomën më të mirë të konakut të Hodo Memos. Në sofra të mëdha ishin shtruar dhe po hanin Hodoja, vëllai i tij, Ibrahimi, Abazi, pastaj amerikanët dhe së bashku me ta edhe dy italianët.
– Bëre mirë, Kosta, që më kujtove se me rastin e lindjes së fëmijës së parë të vëllait tim, Ibrahimit, të festojmë edhe Krishtlindjet e amerikanëve, – tha Hodoja.
Pastaj me gotën e rakisë të ngritur, iu drejtua atyre me urimin në anglisht:
– Merry Christmas!
– Merry Christmas! – thanë thuajse një zëri amerikanët, që dukeshin shumë të përmalluar.
– Kjo natë do të na mbetet në mendje si një nga më të rrallat në jetën tonë, – tha pastaj Çarlsi, – si nata e Krishtlindjes në një shtëpi shqiptare, që megjithëse myslimane, pranoi ta festonte atë, bashkë me ne lindjen e një fëmije.
Hodoja u prek nga ligjërimi Çarlsi dhe i foli:
– Faleminderit, mister Çarls. Me këtë rast po kujtojmë me nderim të madh edhe Harri Fullcin, drejtorin e Shkollës Teknike, ku unë dhe Kosta mësuam, që na ftonte edhe ne, studentët myslimanë, në mbrëmjet e Krishtlindjes që bëheshin atje.
– Nuk e paske harruar drejtorin tonë, Hodo, – u hodh Kosta.
– Dhe nuk do ta harroj kurrë, – tha Hodoja.
– Ju falënderoj, – tha Çarlsi.
Ngritën përsëri dolli.
– Gratë tona ia dalin me mënyrat e tyre kur na lindin fëmije, – tha pastaj Hodoja, – por ja që gruaja e djalit tim e paska kaq të sikletshme lindjen! Lavdi Perëndisë që midis jush u ndodhen infermiere, qe marrkan vesh edhe nga kjo punë!
– Margareti dhe Donika kanë bërë shkollë edhe për lindje, – tha Agnesi. –
– Donika, ajo shqiptarka?! – u habit Abazi. – Më i lumtë!
Në dhomën tjetër kishte ardhur çasti, kur dhembjet e gruas së djalit të Hodos po shtoheshin dhe ajo po rënkonte.
Hodoja i dëgjonte ato rënkime dhe ashtu si dhe vëllai i tij, Ibrahimi, mezi mbante veten. Dhe ja midis tyre u dëgjua një zë i hollë, një e qarë, por që sillte hare.
– Lindi? – pyeti Hodoja.
– Gëzuar, nusja lindi djalë! – tha Donika duke ardhur nga dhoma e lindjes.
– Gëzuar edhe ti, vëlla a qe edhe ti na u bëre baba, – tha edhe Hodoja buzagaz, duke rrokur Ibrahimin.
– Faleminderit, Hodo, – tha Ibrahimi.
– Gëzuar, gëzuar! – u dëgjuan zëra të tjerë në dhomë.
Edhe amerikanët e përsëritën këtë urim.
Në dhomë hyri pastaj edhe dhe Margareti me foshnje në duar që i dha Ibrahimit, vëllait të Hodos.
– Ç’emër do t’i vini?- e pyeti Abazi.
– Shpëtim, ç’emër tjetër mund te ishte me i goditur se ky?! – iu përgjigj Ibrahimi duke ngritur lart të birin. – Apo jo, Hodo!
– Nuk ka emër më të goditur, – iu përgjigj Hodoja.- Rrofsh dhe qofsh, Shpëtim!
Pasi ngritën dolli, Hodoja i tha Kostës:
– A të kujtohet kur gjatë mbrëmjeve të Krishtlindjes në shkollën tonë këndonim këtë këngë tradicionale të kësaj të kremteje?
– Po si nuk më kujtohet, – iu përgjigj Kosta dhe nisi të këndonte.
Pas tyre, bashkë me Hodon nisën të këndonin edhe amerikanët.
– Nuk e kishim menduar kurrë që Krishtlindjen ta festonim në një fshat të Shqipërisë bujare, – tha Çarlsi.
– Dhe në këto kohë lufte, – shtoi Agnesi.
Ajo pastaj ktheu kryet nga Kosta, që ashtu si ajo po këndonte, pa ia ndarë sytë njeri- tjetrit.
Disa çaste më pas në dhomë hynë Tejlori dhe Xhani që zunë të bisedonin me Çarlsin, që pastaj diç i tha Hodos. Atëherë te katër dolëm jashtë dhomës dhe qëndruan në mesore.
– Së bashku me Xhani Spaletin sapo morëm njoftim se koha ne detin Jon gjatë natës do të jetë e mirë, – tha Tejlori, – por do të keqësohet shumë në orët e vona të mesditës dhe do të vazhdojë të jetë e tillë edhe në ditët e tjera. Prandaj është rasti më i mirë që një anije angleze të niset nga Bari dhe në një pikë te bregdetit t’ju marrë.
Çarlsi i rrezitën sytë. Ktheu kryet nga Hodoja, që hyri përsëri në dhomë, doli që andej bashkë me Kostën dhe pastaj tha:
– Këtu në Dukat kemi një fshatar që me një kamion të vjetër bën tregti deri në Vlorë dhe nuk është problem t’ju dërgojmë deri në bregdet. Por, së pari, duhet të mësojmë se deri ku kanë arritur forcat gjermane, që po zënë jugun, duke përfshirë dhe gjermanët që ju janë vënë në ndjekje. Do të bisedoj dhe unë me radistin tonë. Radiomarrësen e kemi vendosur në shtëpinë karshi shtëpisë sime.
Çarlsi e mori me mend se djemtë dhe vajzat do të hidheshin gazmendshëm përpjetë, por, për çdo të papritur të hidhur, u përmbajt. U përmbajtën edhe të tjerët. Dhe Çarlsi filloi të dihaste i zoritur, kur Hodoja u kthye më shpejt se ç’e priste.
– Nga sa mora njoftim nga njësitë tona afër Dhërmiut dhe Vunoit, – tha ai, – forcat gjermane tani po pushojnë dhe nuk do të arrijnë andej para orëve të mesditës.
– Atëherë si duhet të veprojmë? – pyeti Çarlsi duke mbajtur frymën pezull.
– Mund të bëni disa orë gjumë dhe pastaj do t’ju shpiem drejt Dhërmiut, – tha Hodoja.
Diç deshi të shtonte, puliti sytë, vetullat i fërgëllyen dhe pasi ngurroi edhe disa çaste, me zë të zvargur që dukej se dilte nga një humbellë, shtoi:
– Forcat gjermane janë të shumta. Kur të arrini në Dhërmi, ti, Kosta, do të shkosh te zonat e partizanëve dhe do t’u kërkosh që ata t’u dalin në pritë gjermanëve, që kështu pastaj amerikanët të mund të arrijnë të futen në anijen angleze që duhet t’ju presë ne bregdet.
Kostës i vetëtinë sytë dhe mbeti si ndërkryer.
– E kuptoj se pataksesh nga këto fjalë, – tha Hodoja, i mugëtuar në fytyrë – por mua, kryeballistit të këtyre anëve, zemra më urdhëron se e kam për detyrë të t’i them këto.
Kosta kuptoi se Hodoja po luftonte dhe me veten, se ato fjalë i kishte shqiptuar vërtet me tërsëllimë, i nxituar, por edhe i matur në të njejtën kohë, për atë vendim që kishte marrë dhe për të cilin nuk po pendohej dhe as do të pendohej.
– Të falënderoj me shpirt, Hodo, – tha Kosta, tepër i ngashëryer dhe me dorë që drithërohej shtrëngoi dorën e tjetrit.
Kur ktheu vështrimin nga amerikanët, Hodoja vuri se ata po e shikonin me miradije. Veçanërisht Donika që edhe kuptoi mirë se çfarë i kishte përcjellë Hodoja Kostës.
– Po me italianët ç’do të bëhet? – pyeti Hodoja.
– Nuk di, – iu përgjigj Kosta. – T’u thërras të vinë këtu.
Ata ia behën në çast dhe dëgjuan Kostën se ç’kërkonte të mësonte prej tyre.
Diegoja e përqafoi kaq fort Kostën sa për pak e rrëzoi.
– Dhe më pyet? – iu përgjigj pastaj. – Do të bashkohem me amerikanet, dhe me të arritur në Itali, do të takohem me partizanët italianë që luftojnë kundër gjermanëve. Pastaj do të kthehem ngadhënjyes në fshatin tim në provincën e Napolit.
Alfredoja nuk u përgjigj menjëherë. Pastaj duke kthyer sytë e përdëllyer nga Hodoja, i foli me zë lutës:
– Signore, edhe po të bashkohem me amerikanët, në Torino ku kam prindërit dhe një vëlla të vogël, nuk shkoj dot, se ajo vazhdon të jetë e pushtuar nga nga gjermanët. Nuk jam as trim që të luftoj kundër tyre. Nëse mundesh, më mbaj këtu në fshat. Jam marangoz, por më vinë dore edhe zanate të tjera. Por edhe bagëti mund të ruaj. Veç mos më dorëzo te gjermanët. Kur aleatët ta fitojnë këtë luftë, atëherë do të kthehem në atdhe.
Pas këtyre fjalëve Alfredoja vaisi kokën si i turpëruar.
– Të jap fjalën e burrit që do të të mbaj, – tha Hodoja, që kuptonte italisht. – Qetësohu, te gjermanët nuk do të të dorëzoj.
Alfredoja deshi t’ia merrte dhe t’ia puthte duart, por Hodoja nuk e la.

x

Po afrohej mesdita. Me një diell që hidhte një ndriçim prarues mbi detin Jon, aq i paqmë atë ditë ndaj zallishtes, ku ditë më parë, si për ta ndëshkuar, kishte vërshuar me tallaze të përçudnuara.
Një anije ushtarake angleze po çante ujërat si të përgjumura. Në kuvertë shihej kapiteni saj disa marinarë dhe Xhoni, i dashuri i Violetës.
– Ja, Xhon, ku mund të ankorojmë anijen tonë, – tha kapiteni me dorën nga bregdeti që zbardhëllente nga guriçkat, të cilat më tutje ia linin vendin shkëmbinjve. – Atje, do të lëshojmë barkat dhe shokët tuaj me to do të ngjiten ne anije.
– Do të përplasen me gjermanët?- pyeti Xhoni i merakosur.
– Uroj që jo. Radisti ynë, Tejlor, na njoftoi se grupi i amerikaneve ka arritur në afërsi të bregdetit.
– Nuk duken, – tha Xhoni duke këqyrur me dylbi.
– Në pritje të autokolonës gjermane, mund të kenë zënë vend në të dy anët e rrugës, – u përgjigj kapiteni.
Dhe nuk gabonte. Krahas partizanëve, amerikanët kishin zënë zënë pozicione pas disa shkëmbinjve, që shtriheshin në te dy anët e rrugës.
Nga vendi ku ndodhej prapa një shkëmbi, edhe Çarsli me dylbi po këqyrte nga deti.
– Një anije po duket ne horizont, – tha pastaj dhe sytë i përndritën. – E dalloj se është angleze.
– Po e njoftoj edhe një herë se kemi zënë pozicione në pritje të arritjes së saj, – tha Tejlori dhe vrapoi nga radiomarrësja.
Në të njëjtën kohë autokolona gjermane që vinte nga Vlora, po drejtohej nga bregdeti. Ajo komandohej nga gjenerali Gunter. Së bashku me të në makinë ndodhej edhe gjeneral Henkeli. Para disa minutash, ai nga një trirrotësh kishte dalë përpara makinës së Gunterit, kishte hipur brenda saj dhe tani, veç të tjerash, po bisedonte me të, si të bashkëvepronin aksionin për kapjen më së fundi të amerikanëve, që duhej të ishin zhvendosur në ato zona, ku po arrinin edhe ata vetë.
– Gjatë tërë mbrëmjes së djeshme dhe deri tani, – po i thoshte Henkeli Gunterit, – kemi kontrolluar pëllëmbë për pëllëmbë këto hapësira, por ende nuk kemi rënë në gjurmë të amerikanëve.
– Tani me ndihmën e forcave tona, – tha Gunteri nuk do të lemë mizë dhe jo më amerikanë t’i afrohen bregdetit. – Por, së pari, duhet të gjejmë se deri ku kanë arritur.
– Këtë do ta zbulojmë tani, – vazhdoi Henkeli. – Ata nuk kanë rrugë tjetër veçse të zbresin diku këtu, – dhe shtriu krahun diku nga ana e majtë e bregdetit. – Dhe, sapo të shohin anijen, se për këtë arsye po mësyjnë në bregdet, të dalin nga strofka ku janë fshehur dhe të sulen drejt saj. Atëherë edhe me topat tuaj, ne do t’i zhbijmë së bashku me anijen.
Por gjeneral Henkeli nuk kishte parashikuar se amerikanët kishin arritur shumë më shpejt se ç’kishte parashikuar ai, falë makinës së tregtarit, që me porosi nga Hodo Memo i kishte sjellë ata në bregdet, diku aty ku do të vinte t’i merrte anija ushtarake angleze.
Ndërkohë që të dy gjeneralët po bisedonin, forcat partizane, midis të cilëve amerikanët së bashku me Kostën, që kishin zënë pritë në të dy anët e rrugës automobilistike, filluan ta godasin autokolonën me breshëri armësh.
Ushtarët gjermanë të gjendur në befasi, u përgatitën t’u kundërpërgjigjeshin edhe me topa, por partizanë dhe amerikanë së bashku i mbuluan me zjarr të pandërprerë.
Henkel mbeti i tromaksur, ku pa se kolegu i tij, gjenerali Gunter, me të cilin po bisedonte në makinë, u hepua dhe nga qafa i shpërthyen currila gjaku. Atëherë, gulçoi si ndërkryer, nxori revolverin, doli nga makina dhe u lëshua vrikthi prapa një shkurreje në anë të rrugës. Kuptoi se autokolona ishte vënë në pritë nga forca partizane. Ndenji ashtu për pak çaste dhe priti. Dy ushtarë gjermanë u kërrusën që ta merrnin dhe ta shpinin në një vend më të sigurtë, por nga krenaria ai nuk pranoi.
Me sy bredhitës hetoi nga një krah ku mbi shkëmbij ajgëtoi kokat të atyre që luftonin kundër forcave gjermane. Ktheu sytë nga krahu tjetër dhe me dylbi shqoi kokë të tjera. Midis atyre me yllin e kuq partizan, ai dalloi dhe të tjerë, me kapele pastaj edhe me pardesy ushtarake…
Atëherë kuptoi se së bashkë me partizanët po luftonin edhe ata që ai po i kërkonte me ngulmim t’i kapte – amerikanët, midis të cilëve dhe një anglez! I vështroi mërishëm, gjaku i grafulloi në tërë kurmin e tij dhe duke u zvarritur si rrëshqanor midis shkëmbinjve, iu afrua atyre dhe shtiu. Kishte qenë ndër shenjëtarët më të shquar në stërvitje. E dëshmoi dhe në këtë betejë. U mat mbi anglezin, që kur shtinte me automatik, dilte thuajse pjesën e sipërme të trupit mbi shkëmb. U mat mirë, priti dhe shtiu. Dhe pa se tjetri ra mbi shkëmb. Kishte goditur për vdekje Tejlorin.
Diku më tutje, krahas Xhanit, po luftonte me automatik edhe Diegoja. Vrau disa gjermanë, por ashtu si Tejlori, dhe nuk e ruajti edhe ai veten. Edhe atë një plumb e zuri në tëmth, edhe ai u rrëzua dhe ai nuk u ngrit më. Iu afrua Xhani.
– Eh, Xhani, – ofshani Diegoja, – Sa desha të kthehesha dhe të luftoja përsëri kundër gjermanëve, dhe po të vritesha, të varrosesha në dheun e vendit tim…
Dhe u shua.

x

Hodoja se bashku me Abazin dhe disa trima të tjerë të tij, po ktheheshin nga Dhërmiu ku kishin shoqëruar amerikanët, për në Dukat. Ballistët e tjerë ishin bashkuar me forcat gjermane. Por, kur dëgjuan krismat e armëve, u ndalën dhe kthyen kryet andej nga vinin ato krisma, andej nga deti, andej nga ishte duke ardhur anija, ajo që do të merrte grupin e amerikanëve, por vetëm nëse partizanët, dhe ata vetë, do të mposhtnin dhe asgjësonin gjermanët.
– Hodo, i pritëm amerikanët sipas zakonit si miq dhe i shoqëruam deri te caku ynë si të tillë, – tha Abazi me një zë që shprehte ndërdyshje, lëkundje, ngurrim. – Tani ata dhe partizanët, gjithashtu sipas zakonit, janë armiqtë tanë.
Ai heshti, si të kishte frikë të shprehte atë pezëm që po mposhtte në vetvete, por pastaj ndrojturazi tha:
– Por mua nuk ma thotë zemra t’i quaj armiq.
Hodo nuk bëzani.
– Hodo, po hidhem të luftoj krahas tyre, – vazhdoi pastaj Abazi.
– Por tok me ta po luftojnë partizanët?! – nënqeshi përvuajtshëm Hodoja.
– Unë do të luftoj që të mbroj amerikanët, – tha Abazi.
Nuk priti se ç’do t’ i thoshte Hodoja, që mund ta qortonte, që mund t’i kanosej, që mund t’i dilte përpara dhe të rrekej ta ndalte.
Nga ana tjetër, Hodoja u mat pastaj të shtonte se po ai po bënte gabim të rëndë, por u rrëkut i tëri, kur pa se edhe ballistët e tjerë ndoqën Abazin. Me sy të vëngëruar deshi t’i ndiqte, deshi të klithte, të sokëllinte, të ulërinte si shtazë e egër, por nuk bëri gjë tjetër, veçse vështroi nga bregdeti, atje ku lufta vazhdonte, atje ku ballistët e tij ishin tani bri amerikanëve dhe partizanëve, kundër gjermanëve, në shërbim të të cilëve ai vetë ishte vënë.
Dhe ashtu mbeti…

x

Amerikanët vazhdonin të luftonin. Djem dhe vajza. Me ta si ngaherë edhe Kosta, së bashku me partizanët. Ata, djem dhe vajza e kuptonin se ky ishte rasti i fundit për të shpëtuar, sepse, nëse nuk fitonin në këtë betejë, nuk do të ishin më të ndjekur nga gjermanët, por skllevërit e tyre. Ndaj duhej të asgjësonin së pari artiljerët e topave kundërajrorë gjermanë.
Javë më parë strukeshin dhe luteshin atje në avion që ai të mos goditej nga predhat që lëshonin artiljerë armiq kundër tij. Tani ata nuk strukeshin dhe as luteshin, tani pas guroreve, ata goditnin, së pari artiljerët, që do të qëllonin kundër anijes, e cila po vinte, anijes që do të sillte lirinë e tyre.
Disa gjermanë, duke ecur të kërrusur dhe pastaj duke u zvarritur, arritën t’i dilnin pas krahëve grupit të partizanëve, bashkë me të cilët vazhdonin të luftonin amerikanët.
Ishin çaste të mynxyrshme. Por lëvizjet e tyre i pikasi Rikardoja, i cili i ndoqi me sy, i strukur pas shkëmbinjsh dhe me mitralozin e tij që nuk e kishte ndarë kurrë nga dora, që kur kishin zbritur nga avioni në Belsh, me breshëri të shtënash arriti t’i rrëzonte të vdekur.
Erdhi një çast dhe beteja mbaroi. Gjermanët, duke parë se po pësonin humbje të mëdha, u tërhoqën dhe autokolona e tyre u kthye andej nga kishte ardhur.
Në të dy anët e rrugës shiheshin tani të vrarë të forcave ndërluftuese. Midis tyre Gareth Tejlori, radisti anglez. Kishte mbetur i vrarë edhe Diegoja, italiani, që edhe ai me aq dëshirë ishte bashkuar me amerikanët. Kishin mbetur të vrarë dhe plagosur ballistë dhe partizanë. Kishin mbetur të plagosur rëndë edhe Billi me Polin.
Çarlsi po ndihmonte një partizan të plagosur, i cili, ngaqë nuk fliste dot nga dhembjet e plagëve në kraharor, bëri me dorë, diku tutje nga shkëmbinjtë. Çarlsi vështroi andej dhe shqoi një ushtarak shtatlartë gjerman, një gjeneral me trup dhe me sy të mbërthyer tek ai. Dhe nuk po ia ndante. Me automatikun të ngrehur zuri t’i afrohej deri sa u ndodh vetëm disa hapa larg tij.
Çuditërisht, gjenerali gjerman nuk lëvizi, nuk u kthye, nuk ia dha vrapit, ashtu siç ndodh zakonisht ne beteja ku humbësit marrin arratinë, për t’u shpëtuar ndjekjeve të armiqve ngadhënjyes, të cilët nuk e kanë të vështirë t’i arrijnë, t’i kapin dhe, ajo që është më e tmerrshmja, t’i vrasin mizorisht. Dhe e kishte këtë mundësi. Prapa shpatullave të gjeneralit gjerman nderej një hapësirë e pamatë, një pyllishtë veshur me drurë, shtigje, e monopate, ku ai mund të depërtonte, mund të humbte gjurmët dhe natës së thellë dhe të nxirosur, të kaptonte brigje e gërxhe dhe, ndonëse i uritur, i etur, i çartur, të arrinte i shpëtuar tek të tijtë, që po ndereshin paprashëm në krahinat e jugut të këtij vendi.
Jo, ai qëndronte dhe dukej sikur po priste atë vetë, Çalsin, si ta kishte mik të hershëm, me te cilin, befas një ditë kishte pasur grindje kaq të ashpra, për çështje sedre a nderi, që duhej të shoshiteshin vetëm me dyluftim.
Por Çarlsi pikasi që ai nuk kishte armë në dorë. Për më tepër, mbante krahët të lëshuara poshtë, sikur të dëshmonte se nuk kishte ndërmend të luftonte, as edhe të përleshej trup me trup me të, ashtu si në mundjet e kahershme greko-romake.
Ai qëndronte para tij i ngurtësuar, si shtatore e gjallë, me sy të prushitur, vështrim të bishëruar, si të ( si të donte të tregonte se) arma e tij e fundit ishte goja, nga buzët e tij të zhuritura të së cilës do të shpërthenin fjalë të serta, përzhitëse, që do ta goditnin atë, po me fuqinë e predhave.
Dhe ashtu ndodhi.
– Zoti amerikan, jam gjenerali nazist Henkel, – tha pastaj me përçmim dhe krenari. – Siç e shihni, po ju pres i çarmatosur, ndonëse kisha mundur që nëpër këta shkëmbinj dhe pyllit pas të zhdukesha dhe kështu të shpëtoja, por me turp. Pata premtuar t’ju kapja, ose ndryshe do të vrisja veten, t’ju kapja ju dhe shokët tuaj, që ratë nga një avion juaji këtu, në tokën shqiptare por, për habi të gjithkujt, u mbajtët nga populli i saj, që kaq shumë ju mbrojti dhe tani po ju shpëton. Nuk dua kurrsesi të bëhem rob juaji…
Çarlsi nuk arriti të kuptonte se ç’po ndodhte, por kur vuri re se gjenerali diç shtrëngoi brenda gojës, se pastaj fytyra iu ngërdhesh dhe u plandos pa lëvizur përtokë, besoi se ai i kishte dhënë fund jetës së tij.

x

Barka të lëshuara nga anija po merrnin me ngut amerikanët në bregdet. Në barkën e parë Rikardoja me shokët ngjitën me vig Billin dhe Polin, të cilët nga plagët rënda kishin humbur ndjenjat, pastaj zemërsfilitur edhe kufomën e Tejlorit dhe të Diegos.
Kur barka e dytë po i afrohej anijes, Violeta dhe Çarlsi u habitën kur në kuvertë shquan Xhonin që ua bënte me dorë.
– Xhon, ti këtu? – tha pastaj Violeta duke u përqafuar plot mall me të.
– Po, Violetë, unë i tëri, – iu përgjigj Xhoni.
Pasi u përqafuan dhe me Çarlsin, Xhoni u tha:
– Solla me avion në Bari teknikë që të ndihmojnë forcat tona për ndërtimin e disa fortifikatave. Dhe gjeneral Kallageri me dha leje të nisesha me këtë anije angleze, që të ktheheshim bashkë.
Pa mbaruar mirë këto fjalë, ai e përfshiu Violetën në krahët e tij dhe e puthi sërishmi.
– Po puthu dhe ti, Donikë me Rikardon, paçka se gjithnjë keni qenë bashkë, – tha Çarlsi, që nuk e kishte zakon të bënte shaka.
– Nuk po ta prishim, Çarls, – tha Rikardoja dhe nisi ta puthte Donikën.
Ndër amerikanet e fundit që kishte mbetur në breg, ishte Agnesi. Ajo ktheu kryet nga Kosta. Pastaj iu afrua dhe qëndroi përballë tij. Pa ia ndarë miklueshëm sytë, pa shqiptuar asnjë fjalë. Vetëm zgjati dorën; gishtat e saj prekën ballin, fytyrën e Kostës. Pastaj edhe ai zgjati kokën dhe buzët e saj u puthitën me buzët e tij.
Atëherë ai nderi të dy duart dhe i vuri pas shpatullave të saj; të dy u ngjeshën pas njeri- tjetrit, aq sa u duk sikur ata po treteshin, si të ishin një trup, një shpirt, një zemër e vetme.
E kredhur tani në një përhumbje dalldisëse, ajo vazhdoi ta puthte edhe më dendur, në sy në ballë, përsëri në buzë, si të donte të shuante me këto puthje tërë atë afsh dashurie dhe përmallimi që kishte ndrydhur në shpirt gjatë atyre javëve që ata ishin njohur.
– Të dua shumë, shumë, Kosta, – mundi të thoshte, megjithëse e kuptonte që me ato puthje zhuritëse kishte shprehur gjithçka
– Edhe unë, Agnes.
Të dala nga goja e tij ato fjalë tingëlluan si shushurimë.
– Atëherë, përse nuk vjen me mua në Amerikë?
Kosta heshti një grimë.
– Të kujtohet ç’më the atë ditë kur po bisedonim në spitalin partizan?- e pyeti me aq drojë dhe me aq brishtësi, thua se pa dashur po e fyente.
Edhe ajo heshti një grimë dhe e mbështolli me një vështrim sylëbyrës.
– Po, Kosta, – mërmëriti pastaj dhe sytë iu venitën: “Për dashurinë jap jetën, për lirinë jap dashurinë”. Petëf.
E puthi sërishmi, pa mundur të mbyste në vetvete një thirravajë. Edhe Kosta.
Dhe ashtu siç shkëputet me vështirësi një magnet nga një magnet tjetër, ata gjetëm fuqi të shkëputeshin nga njëri-tjetri. Agnesi hipi në barkë dhe nuk e ktheu kokën pas.
Kosta mbeti vetmitar në breg dhe i bëhej se ndiente ende erëmimin e trupit, fytyrës dhe buzëve të saj.
– Pa na rënë në sy, u dashuruan në heshtje gjatë këtyre javëve që u ndodhëm në Shqipëri, – tha Çarlsi, që po i ndiqte me vështrim të përkorë nga barka tjetër.
– Dhe po në heshtje po ndahen, – tha nga Margareti pranë tij. – Ky qe dhe fati i dashurisë së tyre të trishtë.

x

Kur anija u nis, të gjithë në kuvertë përshëndetën edhe një herë Kostën, që vetmonte ende në bregdet.
– Kosta Stefi! – tha Çarlsi dhe iu bë se një mallëngjim drobitës po zgavronte qenien e tij. – Ç’njeri i mahnitshëm! Bëri tërë atë rrugë dhe vuri kokën në rrezik që ne të shpëtonim!
– Po Hasani, – tha Davidsoni, – të cilit u shtrëngova t’i prisja një këmbë, pa anestezi, ai që për pak dha jetën, që të na lidhte me misionin anglez! Pastaj edhe ai bashkëfshatari i tij dhëndër, që la gruan përjetësisht kërcure natën e parë të martesës, që të na gjendej neve pranë.
– Po ata fshatarë që edhe shpirtin ishin gati te jepnin për ne! – tha Bergmani.
– Po Kamberi, ai fshatari që u vu përballë atij oficerit gjerman dhe u vra për të më shpëtuar mua dhe dhe Agnesin! – tha Margareti.
– Po ata partizanë që na dhanë zemër edhe neve, vajzave, të luftonim kundër gjermanëve! – shtoi Gertruda.
– Po Tejlori, radisti anglez, që na lidhi me Katanian, që na shoqëroi deri këtu dhe u bë edhe ai theror për ne! – tha Billi, që, ashtu si të tjerët nuk mbajti dot lotët.
– Nuk do të harrojmë kurrë edhe ata ballistë me Hodo Memon, që na pritën dhe na përcollën, – tha pastaj me gulç Donika. – Besoj, Agnes, i ke mbajtur shënim të gjitha këto ngjarje, që përjetuam në këtë vend kaq të vogël, në atdheun tim, të quajtur Shqipëri?
– Po, Donikë, të gjitha i kam mbajtur shënim, – iu përgjigj Agnesi ende e mbytur në lot, gjithnjë pa e kthyer kryet nga bregdeti.
Edhe Kosta pa se si anija më së fundi u imtësua dhe iu tret nga pamja. Atëbotë, ndjeu se dikush e preku nga pas. Ishte Hodo Memo.
Pasi Abazi dhe ballistët e tjerë e kishin lënë vetëm, kishte zbritur edhe ai në bregun e detit, që edhe ai t’u jepte amerikanëve një lamtumirë, por nga larg.
– Çështja për shpëtimin e amerikanëve na bashkoi edhe ne, ballistë e komunistë, – i tha Hodoja, si të rënkonte.
– Doemos, sepse ata janë aleatët më të mëdhenj në këtë luftë, kundër fashizmit gjerman, që rrezikon botën, – tha Kosta.
– Dhe që nga ky çast ne ndahemi, për t’u bërë përsëri armiq. Përse, Kosta? – pyeti i trandur Hodoja dhe sytë iu muguan.
– Sepse ju po bashkëpunoni me gjermanët, Hodo, – iu përgjigj Kosta edhe ai trandur.
– Vetëm e vetëm që të mposhtim komunistët, për të bërë më pas një Shqipëri demokratike. Kurse ju jeni bërë palë me komunistët serbë, që në Shqipëri të vendosni një diktaturë të egër, si në Rusi!
Kosta mbeti i shugatur.
– Ke hak, – tha pastaj zemërlavosur. – Sidoqoftë, ne, vëllezër të një gjaku, duhej të ishim bashkë në këtë luftë të madhe dhe të përgjakshme.

FUND
Uotertoun (Boston), prill-shtator 2020