Demokratët dhe gjithë elektorati opozitar i njeh kandidatët e dalë nga primaret si sfidantët e vërtetë përballë PS dhe makinerisë së saj të mirëpaguar për zgjedhjet vendore të 14 majit. Kandidatët e opozitës së vërtetë janë votuar direkt nga demokratët me “një anëtar një votë” dhe ka tre muaj që janë në terren në takime me qytetarët. Ata i njohin të gjithë qytetarët, të djathtë dhe të majtë. Të vetmit që nuk kanë dashur t’i njohin, madje i kanë injoruar, janë përfaqësuesit e PD së emëruar me vendim gjyqi. Këto tre javë pas 6 marsit, kur ata u autorizuan të kryejnë detyrat me delegim nga kryetari i strukur, edhe nga KAS, por jo nga demokratët, fatkeqësisht përfaqësuesit e emëruar të PD u përpoqën të mbulojnë diellin me shoshë, duke u bërë gjoja ftesa kandidatëve të primareve të braktisin votuesit e tyre të vërtetë dhe t’i bashkohen të emëruarve të qeverisë në krye të PD. Ky grup i emëruar synonte të maskonte rolin e tij të vërtetë si “vrasës politik me pagesë”, duke i ngulur thikën pas shpine demokratëve me atë ankimin, pa qenë palë e vërtetë, në Gjykatën e Apelit, të cilin qeveria e përdori me mjeshtëri për të goditur edhe njëherë Partinë Demokratike të vërtetë.
Qeveria e realizoi qëllimin e saj plotësisht: e emëroi edhe de jure një gjoja opozitë, si vrasëse politike me pagesë e shpresave dhe idealeve të demokratëve të thjesht, me shpresë që t’i shpëtoj uraganit opozitar në zgjedhjet e 14 majit. Opozita vrasëse politike me pagesë, e emëruar nga Rama & Co e vazhdoi shfaqjen e saj të shëmtuar teatrale. Vrasësit politikë me pagesë bënë sikur po diskutonin me gjoja organet e tyre të mbetura deri sot, nëse do të dilnin me kandidatë për kryetarë bashkish, si bishta të kandidatëve të PS, faktikisht me rol të vrasësvve politikë të paguar kundër kandidatëve të primareve. Mbrëmë dhe sot po clirohet nga sikleti grupi drejtues i opozitës vrasëse politike me pagesë, teksa deklaroi skenarin e hershëm dhe të vërtetë që ka marrë përsipër, sic bëjnë vrasësit ordinerë, por me të vetmin ndryshim që ka natyrë politike: hakmarrje me cdo mjet kundër demokratëve që kanë votuar kandidatët e tyre përmes primareve! Në fakt, i gjithë ky ishte një teatër tallës me publikun. Dhe kjo për një shkak të thjesht: Ditën kur qeveria i emëroi edhe de jure, me vulën e Apelit dhe konfirmimin e KAS, u ngarkoi edhe misionin e paguar të vrasësit politik. Ka të ngjarë t’u këtë dhënë edhe listën e kandidatëve, me të cilët opozita e emëruar do të vriste shpresat e popullit të thjesht demokrat, i cili po shkon në këto zgjedhje me kandidatët që i kanë votuar vetë në primare.
Ky teatër po mbyllet sonte. Madje, kamikazët e Ramës i përcaktuan mbrëmë kandidatët, në sinkronizim të plotë edhe në kohë, thuajse në të njëjtën orë, me PS. Vrasësit politik me pagesë të emëruar nga Rama janë në misionin e tyre kundër demokratëve dhe ai është shumë i thjesht: sa më shumë vota t’u hiqen kandidatëve të opozitës së vërtetë, në mënyrë që të fitojnë kandidatët e Ramës, mundësisht në të 61 bashkitë e vendit! Këto 50 ditë të mbetura të fushatës do të nxjerrin në shesh akoma më shumë gjithë shpirtin vrasës politik të këtij grupi të ngushtë kamikazësh. Kjo ishte e pritshme dhe ka gabuar shumë cilido, që ka shpresuar, që kamikazët e opozitës së emëruar të kenë vërtetë ndonjë nuancë gatishmërie për t’u bashkuar me demokratët, të cilëve këta kamikazë të Ramës u hodhën gazin lotsjellës dhe i dhunuan egërsisht me policinë të qeverisë në 8 janarin 2022.
Por a ka ndonjë mundësi dhe hapësirë që të goditet dhe neutralizohet ky skenar makabër i Ramës përmes kamikazëve vrasës politik me pagesë të gjoja opozitës së emëruar ?
Unë mendoj se një mundësi reale ekziston akoma. Dhe kjo qëndron në bashkimin e demokratëve në bazë. Unë mendoj se, edhe ata demokratë, të cilët nuk e kanë pranuar shumicën, pra PD e Rithemeluar, qoftë edhe Berishën, ndoshta ka prej tyre edhe kandidatë të emëruar nga grupi i vrasësve politikë me pagesë, e kanë kuptuar, dhe gjatë fushatës do ta kuptojnë akoma më shumë, se edhe ata po përdoren thjesht si “vrasës me pagesë” për t’u hakmarrë ndaj vëllezërve dhe motrave të të njëjtit ideal, demokratëve të thjesht, vetëm e vetëm për të dëmtuar demokratët dhe opozitarët dhe për t’u siguruar fitoren kandidatëve të Ramës.
Unë shpresoj akoma se ata nuk do të pranojnë të shkojnë në qendrat e votimit si vrasës politik me pagesë për këtë hakmarrje të shëmtuar ndaj vellëzërve dhe motrave të tyre të të njëjtit ideal. Pikërisht ko është edhe pikënisja për bashkim në bazë. Por ky proces kërkon një lidership lokal. Këtë lidership mund t’a udhëheqin tani kandidatët e primareve. Ata duhet të jenë të parët që t’i shtrinë dorën e bashkëpunimit bashkëqytetarëve të tyre demokratë të mashtruar nga kamikazët e Ramës, duke filluar madje me kandidatët e nxjerrë prej këtij grupi. Ky bashkim duhet të bëhet në emër të shpëtimit nga asgjësimi i familjes së idealeve të tyre të përbashkëta demokratike dhe të historisë së përbashkët të vuajtjeve nga Diktatura komuniste si dhe nga pasardhësit e tyre, të cilët kanë instaluar në këto 10 vite të një Neodiktaturë të egër. Këto janë qëllimet e larta të bashkimit të demokratëve në bazë.
Por ky bashkim duhet të bëhet edhe për hir të interesit të përbashkët të demokratëve si bashkëqyetarë, të cilët, për shkak të humorit të ish kryetarit të tyre tani të strukur, prej 4 vitesh, nuk kanë asnjë akses në pushtetin vendor, asnjë këshilltar, madje as edhe një kryeplak fshati. Ata vuajnë njëlloj dhe janë privuar njëlloj nga cdo mundësi dhe hapësirë në bashkitë ku jetojnë. Ata janë të persekutuarit e rinj; janë të injoruar a thua sikur nuk janë banorë të bashkisë; janë të përndjekur nga pushteti vendor socialist për cdo gjë; atyre u është hequr kafshata e ndihmës sociale; fëmijët e familjeve demokrate nuk kanë asnjë shans që të aplikojnë për bursa, pa folur për mundësi për t’u punësuar në administratën apo ndërmarjet e shërbimeve të bashkisë, dhe plot forma të tjera të shtypjes së vërtetë politike nga ky sekt i rrezikshmë që sundon në Shqipëri, ose e thënë më thjesht, format dhe mënyra të persekutimit neodiktatorial, që kanë prekur, deri në palcë, cdo shtresë të demokratëve.
Në këtë situatë ku janë demokratët, pyetja që shtrohet është: a do të pranojnë ata të qëndrojnë të persekutuar si qytetarë të dorës së dytë nën sundimin e neodiktatorëve socialist vendor, apo do të luftojnë për t’i përmbysur këta sundimtarë të rinj dhe do të marrin në dorë fatin e tyre fillimisht përmes zgjedhjes së përfaqësuesve të tyre si kryetarë të bashkive, kryetarë të këshillave bashkiakë, kryetar të Njësive administrative dhe përmes fitimit të shumicës në këshillat bashkiakë. Mundësitë dhe hapësirat për këtë bashkim të të gjithë demokratëve në bazë rreth kandidatëve të primareve janë reale. Ata mund t’u afrojnë kandidatëve të nxjerrë nga opozita e emëruar, një bashkëpunim konkret që nga bashkëqeverisja e bashkisë dhe ti ftojnë ata të bëhen pjesë e shtabeve të tyre të fushatës dhe ekipeve të nesërme të drejtimit të bashkisë.
Ky bashkim i demokratëve në bazë nën lidershipin kandidatëve të primareve, si njërëz të votuar direkt nga vetë demokratët, jo vetëm do të rritë shanset e fitores masive të demokratëve të bashkuar në bashkitë e vendit, por do të përbënte një bazë të sigurtë për të realizuar Bashkimin e shumëpritur dhe të shumëkërkuar të Partisë Demokratike. Në një farë mënyre, ky proces do të ishte shumë më i shëndetshëm, sepse do të bëhej nga poshtë – lart. Demokratët e bashkuar ne bazë do të neutralizonin strategjinë e vrasësve politikë më pagesë të opozitës së emëruar. Nga ana tjetër, ky bashkim në bazë, do t’i impononte edhe lidershipit në qendër të PD së vërtetë, një shpejtësi dhe dinamikë të re në këtë proces jetik për të ardhmen e PD dhe gjithë opozitës shqiptare.
Unë uroj që kandidatët e votuar në primare do të kuptojnë këtë rol të rëndësishëm që ata mund ta luajnë që nesër, në mënyrë që demokratët të shkojnë të bashkuar në bazë në zgjedhjet e 14 majit, për ti dhënë grushtin e parë këtij sekti sundues në bashki dhe pastaj edhe në qeveri.

Artikujt që kemi shkruar herë pas here që i referohen çështjeve gjuhësore tërheqin interesin e shumë lexuesve. Disa në komentet e tyre herë pas here paraqesin shumë grekë modernë si të ardhur nga Shqipëria, duke lavdëruar në të njëjtën kohë alfabetin e “pasur” të shqipes, në të njëjtën kohë duke u tallur me greqishten “të varfër”.

Por a vlen gjithçka që shkruajnë lexuesit-komentues? A është kaq i madh ndikimi i gjuhës shqipe në greqisht? Me këto çështje do të merremi sot, duke pasur si burim kryesor librin e Konstantin Ev. Economou, i cili për shumë vite ishte Pedagog, Asistent Profesor dhe Profesor i Asociuar i Universitetit të Janinës, “NDIKIMI I GJUHËS SHQIPE NË IDIOMAT KONTIENTALE”. Duhet theksuar se K. Economou përdor si burim më shumë se 40 shkrime greke dhe të huaja, të cilat i citon me hollësi në librin e tij.

A ka lidhje shqipja me gjuhën ilire?

Shqipja është gjuhë e pavarur indoevropiane. I përket degës satθm të gjuhëve indoevropiane (edhe pse për të janë bërë rezerva nga A. Hetzer-Z. Finger në veprën e tyre “Lehrbuch der vereintlichten albanischen Schriftsprache”, Hamburg, 1993). Në të kaluarën ekzistonte mendimi se shqipja është vazhdimësi e gjuhës ilire. Megjithatë, kjo pikëpamje nuk pranohet gjerësisht sot, pasi hendeku kohor midis dëshmive të para gjuhësore të ilirishtes që nga lashtësia (toponime, antroponime dhe pak parafjalë) dhe dëshmive të para të shkruara të shqipes që datojnë në shekullin e 15-të është i madh. Natyrisht, shqiptarët e sotëm e konsiderojnë veten pasardhës të ilirëve të lashtë dhe gjuhën e tyre si zhvillim të ilirishtes së lashtë.

Gjuha shqipe u ndikua shumë nga të tjerët (latinisht, greqisht, turqisht etj.) gjë që e bën edhe më të vështirë reduktimin e saj në ilirisht. Vazhdimi i gjuhës ilire është sot gjuha mesapiane në Italinë e Poshtme. Natyrisht, në ndryshim nga shqipja, greqishtja ruan nga baza gjuhësore paragreke shumë toponime e antroponime si dhe parafjalë (emra që tregojnë një grup personash të ngjashëm kafshësh ose sendesh, p.sh. njeri, qen, shtëpi).

Ku flitet sot gjuha shqipe dhe si u krijua ajo?

Gjuha shqipe sot flitet brenda kufijve gjeografikë të Shqipërisë në pjesën më të madhe të Kosovës dhe nga popullsia shqiptare (rreth 500.000) e të ashtuquajturës “Maqedonia e Veriut”. Përveç këtyre zonave, nga epoka e vonë bizantine dhe nga epoka e sundimit osman ekzistojnë “ishuj gjuhësorë” shqip në Italinë e Poshtme ku një dialekt shqip flitet nga të ashtuquajturit arbëreshe, në Greqi ku shqipja është një grup i ndryshëm “varietetet” e toskanes (të dialektit të shqipes jugore) dhe në zona të izoluara të Bullgarisë, Ukrainës dhe Dalmacisë ku fliten idioma shumë të lashta të shqipes (Bucholz-Fiedler, “Albanische Grammatik”, Leipzig 1987).

Gjuha e sotme shqipe ndahet në dy grupe të mëdha dialektore: gega në veri dhe toska në jug. Kufiri midis dy të folmeve të shqipes konsiderohet të jetë lumi (Alb. Shkubin-i) që përshkon Shqipërinë nga lindja në perëndim. Përveç zonës në veri të Genusit, gega flitet edhe në zonën e Kosovës. Raporti është 2:1, pra për çdo 2 shqiptarë që flasin dialektin geg, ka një që flet toskën.

Gjuha e sotme zyrtare shqipe u krijua mbi të dhënat gjuhësore të dialektit toskë, i cili për shkak të shtrirjes gjeografike në pjesën jugore të Shqipërisë, ndikoi kryesisht në idiomat e Epirit. Bartësit e dialektit toskë hynë në viset greke nga shekulli i 14-të dhe krijuan arvanitishten.

“Alfabeti” i shqipes

“Alfabeti” i shqipes (citimet janë në librin e Kostas Oikonomou) u krijua relativisht kohët e fundit, në vitin 1908 në Konferencën e Manastirit. Kështu në shqip nuk ka problem drejtshkrimi historik. Në shqip ajo që shkruhet lexohet dhe ajo që flitet shkruhet. Gjuha shqipe përfshin zanore simfonike, 9 prej të cilave përkthehen me karaktere simfonike dyshifrore.

Sa fjalë shqipe ka në idiomat e Epirit?

Simbioza dhe kontakti i popullsive shqiptare me epirotët daton në mesin e shekullit të 14-të (T. Jochalas, “Uber die Einwanderung der Albaner in Griechheland”, Dissertations Albanical (in Honorem Josephi Valentini et Ernesti Kolidi), Mynih 1979, f. 89-106). Për shkak të kontaktit shekullor mes dy popujve, si greqishtja në gjuhën shqipe ashtu edhe shqipja në idiomat e Epirit ishin të pashmangshme.

Disa do të prisnin që në idiomat e Epirit të ketë mijëra fjalë shqipe. Por kjo nuk ndodh. Në total, K. Economou ka regjistruar 248 hyrje të lidhura, nga të cilat 140 (përqindja 56,45%) kanë kuptim të njëjtë ose të ngjashëm në idiomat shqipe dhe ato kontinentale, ndërsa 108 (përqindja 43,55%) shfaqen me një kuptim të ri që iu dha atyre fjalëve që janë me origjinë shqiptare gjatë përdorimit të tyre nga epirotët. Regjistrimet me origjinë shqiptare i referohen karakteristikave fizike ose mendore (24 nga 183), jetës bujqësore dhe baritore (22/183), emrave të kafshëve (21/183), emrave të bimëve dhe frutave (20/183), në aspektin gjeografik dhe tokësor (20/183), në vegla dhe profesione (13/183), në terma veshjesh (10/183), në artikuj ushqimorë (8/183), në amvisëri (8/183), në sëmundjet (7/183), në jetën familjare (6/183), në masa dhe pesha (2/183), në jetën shoqërore (3/183) ndërsa një hyrje i referohet dukurive të motit. Së fundi, 18 hyrje janë përfshirë në “të ndryshme”.

Është mbresëlënës fakti që ka 90 “huazime” shqiptare në zonën e Janinës, 84 në Thesproti, 60 në Konicë, 40 në Vorio Epir dhe 13 në zonën Himarë-Drimadhë-Palas, që K. Oikonomou e konsideron të veçantë (disa “ kreditë” ekzistojnë në më shumë se një rajon). Edhe pse në zonën e Thesprotisë do të pritej që të kishte më shumë “hua” shqiptare për shkak të Çamërisë, nuk është kështu. Të njëjtën gjë e vërejmë edhe në rajonet e Vorio Epirit. Kjo ose për shkak të mospranimit të vetëdijshëm të fjalëve shqipe nga leksikografët ose, mbi të gjitha, për shkak të mbrojtjes, refuzimit të greqishtfolësve për të përvetësuar fjalë shqipe që ishin të ndërgjegjshëm jo vetëm për dallimet e tyre racore, por edhe gjuhësore.

Sa fjalë shqipe ka në fjalorin e gjuhës së re greke?

“Huazimet” shqiptare të gjuhës së re të përbashkët greke janë të pakta. “Rreth dhjetë, ndoshta pak më shumë” akademiku z. Christoforos Charalambakis na tha se ato ekzistojnë në “Fjalorin e përdoruesit të gjuhës moderne greke” (CLNG) të Akademisë së Athinës. Le të shohim fjalët shqipe që gjetëm në fjalorin kryesor të greqishtes dhe disa të tjera:

vlamis, “vëlla, mik” (<shqip vellam,-i)

gionis, “lloj zogu” (<shqip gjon,-i)

gor(i)cia, “dardhë e egër” (<shqip gorrice/e, a)

gusha, “foleja e shpendëve” (<shqip. gush/e,-a)

besa, “besë” (<shqip bes/e, -a)

fara, “brez, fis”, (<shqip far/e, -a = the fara, gjinia)

mui, “Z. në fr. i bëj mut=dështoj’, (<shqip mut=jashtëqitje e njeriut dhe e kafshëve). Një element mbresëlënës në fjalën e mësipërme është se megjithëse ka hyrë në fjalorin e greqishtes moderne të zakonshme vitet e fundit, ajo ekziston për më shumë se 60 vjet në idiomat epirote me kuptimin “papastërti” (Evangelos Bogas, “Idiomat gjuhësore të Epiri”, 1964-1966 ) por edhe “vulva” (N. Tsiakas, “Parga-steria”, 1968).

zverkos, “qafë” (<shqip zverk,-u)

Fjala rombolo, “një lloj pishe e egër” shfaqet në HLNG pa etimologji. Në FJALORIN E GJUHËS SË GREKËS botuar nga PAPYROS lexojmë: etimol. në një vështrim të pakonfirmuar<latinisht robur,-oris “lis i egër, pemë e egër me dru të fortë”)

Economou etimologjizon nga shqipja rrobull “një lloj pishe e bardhë”, me origjinë latine (robur) ose aromatike, (a. ) robuli, lloj bredhi.

Ka edhe disa fjalë të tjera që vijnë nga shqipja, por që nuk përdoren gjerësisht, p.sh.: giza, “lloj myzithra” (<shqip gjize).

Çfarë kuptimi kanë mbiemrat Gekas dhe Latsis?

Fjala gekas kishte një kuptim origjinal në idiomat epirotiane të “sheqershitës”, sepse këtë profesion (në natyrë me tavëll në kokë) e bënin kryesisht geki, d.m.th. banorë të Shqipërisë së Veriut. Ge(g)kas është edhe emri i një qeni gjuetie me origjinë nga Shqipëria e Veriut. Fjala është shqip: gege, banor i Gregerisë së Shqipërisë së Veriut.

Fjala shqipe llaç do të thotë ndihmës ndërtuesi. Pirsogianitët (nga Pyrsogianni Konitsis i Janinës), ndërtues të famshëm, u quajtën “Latsis”. Nga kjo fjalë vjen edhe mbiemri Latsis.

Fatkeqësisht, ka nga ata që, duke parë ngjashmëritë e fjalëve të greqishtes së vjetër me shqipen, etimologjikisht i nxjerrin nga shqipja e vjetër! Sidoqoftë, ngjashmëritë e fjalëve shtrihen edhe në gjuhë të tjera. Si shembull, përmendim shembullin e mëposhtëm.

Fjala mall është me origjinë angleze dhe do të thotë “qendër tregtare”. Për herë të parë është shfaqur në anglisht rreth vitit 1660. Le të shpresojmë që disa nuk do të pretendojnë se fjala është me origjinë shqiptare, pasi mall në shqip do të thotë pronë, prona dhe gjithashtu mall.

Gazeta Shqiptare 

Në nji artikull të paradokohshëm të Kristina Jorgaqit titullue “Mistifikimet mbi standardin dhe rolin e gegërishtes” (Shekulli, 17.12.2007), mënyrën e përcaktimit të standardit gjuhësor të shqipes autorja e vesh pikërisht me misticizma. Ajo rreket me na mbushë mendjen, maje tanash, se tosknishtja e paskish pasë të siguruem statusin e dialektit bazë të gjuhës standarde qysh prej periudhës së Rilindjes, sa me të bindë se edhe pa orientimin krahinor që ia caktoi nomenklatura komuniste rrjedhës të shqipes, fati që do ta ndiqte standardizimin paskish qenë tashma i paracaktuem. Dhe nji ndër spjegimet që ajo na jep, asht se tosknishtja arriti me u sintetizue në nji koine, ndërsa gegënishtja mbeti e përdegëzueme në dy variante të ndame, atë veriorin, shkodranishten, dhe jugorin, elbasanishten. Të ndalemi nji fije këtu. Ky argument asht ndër pjesët ma të stërpërsërituna të metarrëfimit komunist mbi fatin e standardizimit të shqipes, sado që kurrnjiherë nuk asht dhanë ndonji studim bindës për divergjencat kryesore mes shkodranishtes dhe elbasanishtes e që do të mjaftonin me i cilësue ato si dy variante vërtet të panjajtësueme. Mirëpo, çka gjejmë po i hymë zhbirilimit të këtij ‘bigëzimi’ kaq fort të trumpetuem? Ajo që do të na interesonte në veçanti, asht me ditë se në ç’rrugë vojti lavrimi i gegënishtes në Shkodër mbas miratimit të rregullave të Komisisë Letrare (1916-18) kur gegënishtja jugore miratohet si gjuhë zyrtare e shtetit shqiptar. A e mbështesin studiuesit e mirëfillë idenë e dallimeve të llahtarshme mes dy varianteve të gegënishtes edhe ma tej?

Kësodore, në nji kontrastim të thukët që i ban lulëzimit të variantit të shkruem të Shkodrës, ose shkodranishtes, me vernakularin e folun të këtij qyteti, ose shkodrançen, Selman Riza konkudon: “Pjerrja e gjuhëtarëvet dhe shkrimtarëvet Shkodranë drejt shpërshkodranizmit dhe panshqiptarizimit të tyne shpjegohet, sikurse vuna në pah parandej, prej bindjes se letrarishten e njâjtë për krejt Shqipninë do ta bajë të mundëshme vetëm një gegënishte fort e afëruene prej toskënishtes dhe prej rrethanës se shkodrançja qindpërqindshe ka ndodhë fort larg prej kësaj… Kjo evolutë e shkrimtaëvet dhe shkrimtarëvet Shkodranë implikon që këta për hir, pa dyshim t’interesit kombtar por edhe t’interesit vetiak… kanë heqë dorë një herë e mirë prej partikularizmës regjionale shenjimisht prej pretezës që tejshkrimi i shkodrançes të përbajë letrarishten e Gegnisë. Kjo evolutë implikon gjithashtu se letrarët shkodranë pranojnë me bashkëpunue në sendërgjimin e shkallëshkallshëm të letrarishtes së Shqipnisë tue u kënaqë me i sigurue dialektit të tyne vetëm pjesëmarrjen e meritueshëme”. Pra ndryshe prej normativistëve të periudhës komuniste, dhe siç po shihet, nxanësve të bindun të tyne, Riza konkludon se shkodranishtja “shpërshkodranizohet” për hir të interesave ma të mëdhaja, tue u shpërla prej idiosinkratizmave me qëllim të qartë që t’i afrohej shqipes së përgjithshme.

Epërsia e tosknishtes nuk vjen fare nga koha e Rilindjes – ajo vjen si nji imponim partiak i nji klike udhëheqësish me përkatësi krahinore prej jugut që rrëmbejnë pushtetin dhe imponojnë mbas mirakandeve të tyne, dhe kjo e vërtetë nuk ka nevojë për kurrfarë mistifikimesh. Kjo, tekembrama, asht argumentue bindshëm edhe prej gjuhëtarësh të tillë të mirënjohun si Bahri Beci e Rexhep Ismajli.

Madje, edhe në e përqafofshim për nji timtë krejt si të mirëqenë argumentin e egzistimit të dy varianteve të panjajtësueme të gegënishtes, pra të shkodranishtes e t’elbasanishtes, nuk mundemi me ardhë kurrqysh, tue ndjekë fillin e të gjykuemit logjik, te përfundimi i stërpërsëritun i metarrëfimit të periudhës diktatoriale, të cilin na e risjell Jorgaqi të kopjuem copë, me fjalë të tjera, gjoja-argumentin se ky ‘bigëzim’ i gegënishtes qenka ndër arsyet që i paskan dhanë krah brofjes së toskënishtes si gjuhë zyrtare kombtare. Nuk ka kurrfarë logjike me vazhdue me ngulmue se meqë na qenka sintetizue në nji koine të vetme mbrenda truellit të vet, tosknishtja duhej të imponohej vetiu si gjuhë shkrimi edhe mbi gegënishten jugore edhe mbi atë verioren, sidomos kur kjo e mbrama kish traditën vetjake ma të vjetër e ma të larmishme. Tekembrama, kushdo që mendon shqiptarisht, i vumë para tri variantesh garuese për nji gjuhë shkrimi kombtare, e para veriore, e dyta e mesme dhe e treta jugore, kish me ia shque menjirend variantit të mesëm atributin pë ta përmbushë ma së miri e ma së drejti këtë zyrë.
Kështu, ç’asht e drejta, edhe ndodhi. Vetëm mbas përcaktimit të nji alfabeti të përbashkët më 1908, iu hap rruga punës konkrete për përcaktimin edhe të nji gjuhe të përbashkët kombtare. Pra, kjo nuk ishte ndërmarrje që u krye në kohë të Rilindjes, kur ende nuk ish zgjidhë as edhe çashtja e nji alfabeti të njisuem kombtar. Rilindasit e shumta mbështeteshin dhe mbindërtonin mbi dialekin e krahinës së vet, porse pikëpamjet e tyne konvergjonin drejt idesë së nji gjuhe mbarëkombtare të ndërmjetme. Kështu, po e zamë, Sami Frashëri — me përgatitje prej filologu — shprehej në favor të nji gjuhe qendrore, ndonëse pa e specifikue konkretisht të folmen e Elbasanit. Ai ngulmonte që kryeqyteti shqiptar të themelohej diku në qendrën e Shqipnisë dhe se gjuha që do të zhvillohej nga banorët e tij, të cilët do të vinin nga çdo vis i Shqipnisë, do të përbante bazë të shëndoshë për ni gjuhë të përbashkët standarde.
E mbledhun në Shkodër për dy vjet pune intensive (1916-18), Komisia Letrare e Shqipes (KLSh), në përbamje të të cilës krahas shkodranëve si Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, At Vinçenc Prendushi, Dom Ndre Mjeda etj., ndodheshin edhe gjakovari Anton Paluca, elbasanasit Aleksandër Xhuvani, Josif Haxhimima, korçarët Hafiz Ali Korça e Sotir Peci, Sali Nivica nga Kurveleshi, si dhe albanologu austriak Maximilian Lambertz e ai slloven Rajko Nachtigall, vendosi të parin variant zyrtar të shqipes, me qëllim të përafrimit të “të dy gojëve të shqipes”. Komisia, shkruen Luigj Gurakuqi, mis (pjesëmarrës) i saj, zgjodhi për bazë së gjuhës së përbashkët dialektin e Elbasanit, “tue qenë se dialekti i Elbasanit edhe ndën pikëpamjen e formavet, por sidomos ndën pikëpamjen e sintaksës asht si nji urë në mes të toskënishtes e të gegënishtes”. Aleksandër Xhuvani, i cili si njohës i elbasanishtes do të ndihmonte për ta sendërtue gjuhën e zgjedhun, e konfirmon rolin që pati KLSh për sheshimin e dallimeve mes shkodranishtes e elbasanishtes: “në mbledhjet e asaj Komisie ku ata marrë pjesë edhe unë, duel çashtja e formimit të nji gjuhe të përbashkët shkrimi dhe si bazë për këtë punë u vendos që të merret gjuha e Shqipnisë së mesme dhe ma fort ajo e Elbasanit. Për këtë qëllim ajo Komisi vu disa rregulla për shkrimin e gjuhës. Këto rregulla kishin për qëllim që të afroshin shkrimin e dy dialekteve dhe këto patën influencën e tyne mbi shkrimin e pastajëm të gjuhës e sidomos të gegënishtes”. Pra, studiues që përfaqësonin vise të ndryshme shqiptare, bashkë me kolegë albanologë të huej, nuk kishin arritë me e kapë “rolin mbizotnues të toskënishtes” gjatë periudhës rishtazi të përfundueme të Rilindjes. U desh të vinte nji periudhë me orientime totalitare, e për ma shum partikulariste, për ta mbjellë këtë besojmë, e cila, me sa shihet, ende dhe kryefortësisht, po ngulmon.

Epërsia e tosknishtes nuk vjen fare nga koha e Rilindjes – ajo vjen si nji imponim partiak i nji klike udhëheqësish me përkatësi krahinore prej jugut që rrëmbejnë pushtetin dhe imponojnë mbas mirakandeve të tyne, dhe kjo e vërtetë nuk ka nevojë për kurrfarë mistifikimesh.Kjo, tekembrama, asht argumentue bindshëm edhe prej gjuhëtarësh të tillë të mirënjohun si Bahri Beci e Rexhep Ismajli

Jo rastësisht zadhanësit e metarrëfimit diktatorial, sikurse asht rasti me artkullin e Jorgaqit fjala vjen, e kapërcejnë krejt periudhën prej Komisisë Letrare të Shqipes (KLSh) e deri në vitet e para mbas LDB-së, kur vendimet e KLSh-së ishin fuqizue dhe kishin nisë me u shtri edhe ndër viset jugore, sidomos ndër shkresa zyrtare e botime didaktike, megjithëqë jo – dhe fatmirësisht — në letërsi. Asht e kuptueshme se pse diktatura stisi metarrëfime të tilla që do ta përligjnin imponimin e dialektit të elitës së rishtkrijueme: ideologjitë janë gjithnji të mbarsuna me këso metarrëfimesh. Nuk kuptoj pse sot, kur kjo ideologji do të duhej me qenë e perëndueme, duhet me vazhdue shumfishmi i sajesave të saj, përveçse për me e zgjatë privilegjimin krahinor të mundsuem prej kësaj politike, tue i shpërfillë, njikohësisht, ankesat në shtim të qendrave veriore si Shkodra e Prishtina, interesat ma të gjanë kombtarë dhe realitetet që po i krijon, për herë të parë, komunikimi i shlirë e gjithnji ma i dendun i shqiptarëve prej të tana viseve, si dhe prirjet vetërregullese që po i përfaq gjuha e kryeqytetit shqipar, Tiranës, ku kanë zanë ma në fund të ndeshen prumjet gjuhësore të shqiptarëve prej nji gjeografie të gjanë shqiptare dhe madje kurrnjiherë ma parë të dëshmueme (sado që ende me nji mungesë të ndjeshme të varieteteve prej jashta kufijve administrativë të Shqipnisë).
Edhe projekti i zhdrivilluem prej Selman Rizës, para këtij standardizimi aktual të shqipes, për nji “pangegënishte letrare” asht nji përpjekje tjetër, ani që paksa e ndryshme, në të njejtin hulli – me i qëmtue format e nji shqipeje mbarëkombtare të ndëmjetme. Simbas tij, pangegënishtja ishte “nji gegënishte letrare, që asht jo motra binjake as madje motra ma e madhe, por nana si e ndëngegënishtevet të ndryshme ashtu edhe e vetë toskënishtes letrare… gjithë së këndejmi tagri (i saj, G.B.) me u ba qysh sod gjuha zyrtare e Shtetit Shqiptar, kurse ma vonë, në një t’ardhëshme jo gjithaq të largtë, edhe diç ma shum se vetëm kaq”. Pra, jo vetëm misët e KLSh-së dhe gjuhëtarët e periudhës së Luftës së Parë Botnore, por as Selman Riza në periudhën e Luftës së Dytë Botnore, nuk e hetonin këtë “mbizotnim të toskënishtes në periudhën e Rilindjes”, aq ma pak të njatij “kontributi thelbsor” që paskish pasë dhanë “Albania” e Konicës.
Xhuvani e Riza, që Jorgaqi me shum të tjerë zadhanës të metarrëfimit diktatorial i rreshtojnë ndër përkrahësit e standardizimit aktual të shqipes, ndërruen orientim vetëm mbas urdhnave të premë të të gjithpushtetshmes parti-shtet. Nuk më duket prandaj punë me mend me i trashë mistifikimet lidhun me standardizimin e shqipes mbas LDB-së tue i dhanë atij përmasa kulturore e historike që kurrë nuk i ka pasë, sidomos kur fakti që diktatura komuniste e përcaktoi orientimin zhvillimor të standardit të shqipes ma nuk asht as e panjohun as nuk përban asfarë tabuje. Madje, gjuhëtarja amerikane Janet Byron, të cilën Jorgaqi & co. po ashtu mundohen më kot me e rreshtue krah mistifikimeve që bajnë për shtegun e standardizimit, asht në fakt e para që bani lidhjen mes përkatësisë krahinore të klikës komuniste dhe vendosjes së toskënishtes në bazë të standardit gjuhësor mbas LDB-së. “Shumica e udhëheqësve që rrëmbyen pushtetin ishin toskë; gegët kishin luejtë rol të parandaësishëm në lëvizjen komuniste. Për ma shum, krahina veriore gegënisht-folëse ishte bastion i katolicizmit, dhe prandaj u diskreditue … Më 1952, Lidhja e Shkrimarëve Shqiptarë, grup intelektualësh i kontrolluem prej partisë, mori vendim se toskënishtja duhej me qenë i vetmi dialekt i përdorun në publikime” nënvizon J. Byron në studimin e vet mbi standardizimin e shqipes.
Pra, epërsia e tosknishtes nuk vjen fare nga koha e Rilindjes – ajo vjen si nji imponim partiak i nji klike udhëheqësish me përkatësi krahinore prej jugut që rrëmbejnë pushtetin dhe imponojnë mbas mirakandeve të tyne, dhe kjo e vërtetë nuk ka nevojë për kurrfarë mistifikimesh. Kjo, tekembrama, asht argumentue bindshëm edhe prej gjuhëtarësh të tillë të mirënjohun si Bahri Beci e Rexhep Ismajli. Apologjistët e këtij lloj standardizimi kanë përgjegje të gatshme edhe këtu, që sërishmi na vjen e përsëritun prej Jorgaqit: “kështu ka ndodhë në të tana gjuhët e rruzullit – njani dialekt asht vu për bazë të gjuhës kombtare”. Merren, rëndom, për ilustrim, shembulli i frangjishtes, ose i italishtes, anglishtes britanike a ndonji tjetër. Mirëpo, bota njeh praktika të tjera sandardizimi që apologjistët nuk na i përmendin kurrë. Norvegjishtja, fjala vjen, njeh dy gjuhë standarde paralele, nji i quejtun bokmål, që bazohet deri diku në shqiptimin norvegjez të danishtes nga koha kur Norvegjia ndodhej në pushtimin danez; i dyti, i quejtun nynorsk, asht i bazuem mbi krahasimin e dialekteve të ndryshme norvegjeze. Të dyja variantet standarde gëzojnë përdorim publik e përkrahje të njilojtë qeveritare. Gjermanishtja standarde buron jo prej nji dialekti tradicional të nji krahine të caktueme, por asht zhvillue si gjuhë e shkrueme nëpërmjet nji procesi disashekullor, në të cilin shkrimtarët përpiqeshin me shkruejtë në nji mënyrë të kuptueshme për nji areal sa ma të gjanë dhe deri nga viti 1800 germanishtja standarde, thueja kryekëput, ishte gjuhë veç e shkrueme. Në atë kohë, gjermanët veriorë që folnin dielekte që konsideroheshin të ulta dhe shum të ndryshme nga gjermanishtja standarde, e mësonin atë gati si gjuhë të huej. Ma vonë ishte shqiptimi verior ai që nisi të konsiderohej standard dhe u përhap drejt jugut. Anglishtja amerikane nuk njeh nji variant standard të zyrtarizuem, porse shqiptimi i përgjithshëm amerikan konsiderohet jozyrtarisht si gjuhë standarde, sepse prej shumicës së amerikanëve konsiderohet si “anglishte pa theks”. Nuk asht pra se “i gjithë rruzulli” ndjek modelin e imponimit të nji dialekti mbi tjetrin. Linguisti amerikan Einar Ingvald Haugen e nënvizon mirëfilli problemin e standardizimit me favorizim të skajshëm të nji dialekti: “me e zgjedhë nji varietet të vetëm si normë d.m.th. me e favorizue grupin e njerëzve që e fol atë varietet. Kjo u jep prestigj si bartës të normës si dhe epërsi të dukshme në garën për pushtet e pozita”. Për ma shum – kisha me i shtue këtij vrojtimi – i ven në pozita të palakmueshme, tue i ba pre përbuzjesh e tue i veshë me komplekse inferioriteti, folësit e varieteteve të tjera, me çka nisin e rrallohen jo vetëm trajtat e fjalëve dhe fjalët që devijojnë prej variantit standard, por nën trysninë e standardit, nis e vdarren visaret gjuhësore, e gjithë begatia frazeologjike e shpirtnore, tue rezultue kësisoj me nji vorfnim të vetë gjuhës kombtare. Kjo nuk duket se i shqetëson aspak protagonistët e standardizimit të periudhës komuniste, e me ç’po shihet, as dishepujt e tyne.
Po ashtu, tue e ditë se modelet standardizuese diktohen prej rrethanave specifike të kulturave të ndryshme, dhe të përballun me nji realitet si ky i joni shqiptar, ku kategorizimet Gegë e Toskë vazhdojnë me qenë të gjalla e madje tejet të ndjeshme edhe sot e kësaj dite, asht punë e pamend me i vazhdue politikat pajambajtëse të periudhës diktatoriale në fushë të planifikimit gjuhësor, që ma vonë do të munden me çue në përçamje edhe ma të thella. Argumente të tilla si “kështu e ka i gjithë rruzulli” janë të vagëta kundrejt damkës së “të njollosunit” që ta mvesh ky standardizim përjashtues, e për ma shum, kundrej vorfnimit që pason nga rrekja për shlyemjen e njikësaj damke. Vetë natyra e realitetit shqiptar asht e tillë që e parapëlqen modelin e ndërveprimit të dialekteve, jo imponimin e drejtpërdrejtë të njanit mbi tjetrin, dhe ky asht modeli që do të duhej me ndjekë planifkimi gjuhësor i t’ardhmes.
Fatmirësisht, mtesat e sotme të gegënishtes letrare nuk janë për kthim në gjendjen e dy varianteve gjuhësore. Ato rreken me e zhveshë këtë varietet gjuhësor prej kategorizimit si variant i ulët (loëë) e me ia zgjanue asaj prestigjin prej nji substandardi (high) – të cilin, simbas Rexhep Ismajlit, Imri Badallajt, Ledi Shamku-Shkrelit, Mehmet Elezit, Shkumbin Munishit e gjuhëtarëve të tjerë që po ia trajtojnë mëkambjen, gegnishtja letrare vazhdon me e gëzue me gjithë grushtat e randë që mori prej diktaturës. E gjithë kjo me qëllim që të mos munden me u shpërfillë, në planifikimet gjuhësore të t’ardhmes, prumjet prej variantit të gegnishtes letrare. Dhe, me sa duket, mospajtimi sot s’ka të bajë me vetë prestigjin prej substandardi të gegnishtes letrare, por me hapësinat gjeografike në të cilat ky variant letrar perceptohet si substandard. E, kuptohet, pika ma e nxehtë e kësaj hapësine mbetet Tirana. Me këshillën prindore që u jep shqiptarëve të “Republikës së Shqipnisë” për ta zbatue me përpikmëni standardin aktual në mjedise publike, Jorgaqi pa dyshim rreshtohet përbri atyne linguistëve që refuzojnë me i njohtë status substandardi gegnishtes mbrenda territorit të shtetit shqiptar, e ma së forti, mbrenda Tiranës, në nji kohë kur prania e elementeve të gegnishtes ka nisë me u ngulitë në varietetin e vetërregulluem të gjuhës së kryeqyetit shqiptar, por edhe të gjuhës së komunikimit gjithnji e ma të dendun Prishtinë-Tiranë, dy kryeqendrave ma rrezatuese të kulturës shqiptare. A me vazhdue me shpërfilljen e këtyne zhvillimeve në emën të “detyrës së padiskutueshme për respektimin e standardit”?
Ankesat që vijnë nga adresa kijuesish e studiuesish gegë, kur të spastrohen prej vijave nervoze të lapsit që ndojherë i shoqnojnë, del se përqendrohen kryesisht në paskajoren dhe fjalësin e gegënishtes. Ndonëse apologjistët e standardit aktual përgjithësisht tmerrohen prej idesë së përfshimjes së paskajores gege, ajo çka e shquen Jorgaqin prej kolegëve të vet të të njejtit taborr asht se, ndryshe prej tyne, që nemose deklarativisht pranojnë mundësinë për hapje ma të madhe ndaj fjalësit verior, ajo çashtjen e dialekteve e quen krejt “të tejkaluem”. Nëse me këshillën e Jorgaqit e quejmë të mbyllun çashtjen e dialekteve, tue e ulë kësisoj qëllimisht variantin letrar gegë në varietet thjesht dialektor, dhe në planifikimet e ardhshme gjuhësore bazohemi veç në zhvillimet e mbrendshme të standardit aktual, do të detyrohemi me i pranue të tana evolutat partikulariste të nëntosknishteve krahinore që po shquhen përherë e ma fort në përdorimin empirik të standardit, sa t’ardhuna drejtprërdrejt prej toskësh që i fusin tue mos shque dallime të ndjeshme mes vernakularit të tyne dhe standardit, sa prej gegësh që i shkërbejnë në përpjekjen e tyne për ta përvetësue atë si gjuhë prestigji, të gjitha këto të shoqnueme me spastrimin, përherë e ma të madh, të çdo elementi të standardit që po perceptohet si “skajshmënisht gegë”. Kësodore do të mbylleshim edhe ma tej në fortesën standard, tue e malcue ma tej gjendjen, ndërkohë që ankesat prej arealeve veriore po vijnë tue na u shtue. Aq ma pak mundemi me e sanue gjendjen nëse ngulmojmë, sikurse Jorgaqi, me e vazhdue me e vu shenjën e barazimit ndërmjet nocioneve “gjuhë standarde” dhe “gjuhë letrare”. Më bahet mue, se shtegdaljen mundemi me e gjetë pikërisht në zhdrymjen dhe ridimensionimin e “gjuhës letrare”. Nëse “gjuhë standarde” asht ai varietet gjuhe që gëzon nji status ligjor (ose pothuejse ligjor) dhe që promovohet ndër shkolla e administratë e media (sidmos të shtypuna), “gjuha letrare” asht cilido regjistër gjuhe që përdoret ndër shkrime letrare, liturgjike etj., e që, tue qenë ma i shlirë ndër forma e në landë, të shërbejë për ta çlirue kreativitetin artistik, dhe me kohë, e me hove, edhe për t’ia ushqye dejtë edhe vetë gjuhës standarde. Mjaft krijues të rij, tekembrama, kanë nisë me e hetue këmishën e ngushtë të standardit gjuhësor dhe ndër krijimet e tyne kanë kohë që rravgojnë, me mjaft sukses e arritje, edhe jashtë tij. Ndryshe prej krijuesit, gjuhëtari ngarkohet me detyrën me e hetue gjuhën, prirjet dhe kahet e saj, jo me i vu penda a me qitë semaforë; aq ma pak, bile, me i kundrue njikëta si udhëcaktues të përjetshëm të saj.

Shkrim i botuar nga arkiva e pasur e “Gazeta Shqiptare” e suplementit kulturor “MILOSAO” datë 20 Janar 2008