Dija është bërë si një mur i ngritur pa themel, që rri drejt vetëm nga zakonet, jo nga domethënia. Kur mungon pyetja për kuptimin, çdo përpjekje për të kuptuar është e kotë. Dhe ajo që quajmë studim është thjesht një mënyrë për t’i ikur zbrazëtisë.

Në këtë vend, fjala “dije” ka humbur zërin e saj të brendshëm. Ajo nuk ngroh më, nuk ndriçon. Ka mbetur vetëm tingulli i saj i zbrazët, që shkon e vjen nëpër zyrat e universiteteve, në librat e paqëllim, në artikujt që lindin e vdesin në faqe të bardha. Këtu askush s’e pyet më veten pse shkruan, pse lexon, pse mendon. Të gjithë janë të zënë duke e vërtetuar se dinë jo duke kërkuar të kuptojnë. Dhe kështu dija ka pushuar së qeni dritë; është kthyer në hije të vetvetes. Nëpër auditorë dëgjohen fjalë të mësuara përmendësh, si një muzikë e vjetër që askush nuk e ndien më. Studentët i përsërisin, profesorët i lexojnë, por asnjëri nuk e pyet veten se çfarë vlere ka gjithë kjo për jetën e njeriut. Dija është bërë si një mur i ngritur pa themel, që rri drejt vetëm nga zakonet, jo nga domethënia.

Kur mungon pyetja për kuptimin, çdo përpjekje për të kuptuar është e kotë. Dhe ajo që quajmë studim është thjesht një mënyrë për t’i ikur zbrazëtisë. Në të vërtetë, kjo zbrazëti nuk është as e re, as vetëm arsimore. Ajo vjen nga thellësia e shpirtit të plagosur, nga një kulturë që nuk ka njohur kurrë rilindje të vërtetë. Kemi pasur rilindje të fjalëve, të flamujve, të gjuhës, por jo të ndërgjegjes. Nuk ka pasur një moment kur njeriu shqiptar të jetë ndalur e të ketë pyetur: kush jam unë, çfarë dua të bëj me këtë botë, me këtë shpirt që më është dhënë? Pa këtë pyetje, çdo dije mbetet pa rrënjë. Dhe një dije pa rrënjë është si pemë që nuk jep fryt. Nëpër legjendat popullore sikur të ishin gjëra të thjeshta, jeton ende një kujtesë e thellë. Në to flitet për flijime, për besë të thyer, për gjak të ndarë mes vëllezërish. Janë kujtime të një kohe kur njeriu nuk e njihte ende ndarjen midis trupit e shpirtit, por ndjente se diçka duhej dhënë që bota të qëndronte. Aty qëndron e vërteta më e madhe, jo vetëm për Shqipërinë. Pa një flijim të brendshëm, asgjë nuk mund të ngrihet. Pa shpirt, çdo mur shembet. Dhe ngaqë ende vijojnë të ngrihen mure pa shpirt, pa Rozafën brenda, kalaja nuk është gjë tjetër veçse një grumbullim gurësh.

Sot, në kohën e makinave dhe të shpejtësisë, njeriu është kthyer në pjesë të mekanizmit. Ai punon, prodhon, boton, flet, por nuk ndalet të dëgjojë heshtjen. Makinat e kohës moderne e kanë shurdhuar shpirtin. Dhe në këtë shurdhëri, njeriu nuk dëgjon më as zërin e vet. Kështu lind ajo që e quajmë “studim”: shumë të dhëna, shumë fjali, por asnjë ndjenjë. Janë tekste që s’kanë për qëllim kuptimin, por thjesht të ekzistojnë. Kjo është fytyra e dijes pa shpirt, një pasqyrë që nuk reflekton asgjë. Por nuk mund të ketë asnjë studim serioz pa njohur antropologjinë e thellë të botës që dikur quhej Bizant. Pikërisht aty, në atë hapësirë të ndërmjetme midis Lindjes dhe Perëndimit, u formua mënyra e të menduarit që mbeti e bllokuar ndër shekuj dhe që vazhdon të rëndojë edhe sot mbi Shqipërinë. Në vend që të shndërrohej në urë midis botëve, ajo u bë mur: një mendje që i frikësohet ndryshimit, një shpirt që nuk guxon të pyesë. Pa e kuptuar këtë trashëgimi të ngurtësuar, çdo studim mbetet sipërfaqe, çdo përpjekje për ta kuptuar vetveten është e dënuar të endet në rreth. Sepse mendimi që nuk njeh rrënjët e bllokimit të vet, nuk mund të çlirohet dot as nga vetvetja. Në këtë peizazh të mbytur nga fjalët, shfaqen çdo ditë edhe “studiues” të rinj. Si për çudi, të gjithë të lavdëruar.

Secili sjell stërhollime të pafundme për çështje periferike, që nuk zbulojnë asgjë për njeriun, as për kuptimin. Janë tekste që krijojnë mjegull, jo dritë; të ndërtuara me kujdes për të lënë përshtypje, jo për të çliruar mendimin. Qëllimi i tyre nuk është të ndihmojnë lexuesin, por ta hutojnë, që prej asaj hutimi të nxjerrin një grimë habie, një ndjesi të rreme admirimi. Janë të shumta rastet kur do të donim t’u thoshim: me gjithë këtë energji që shpenzoni për t’u rrotulluar rreth bishtit, pse nuk i hyni rrënjëve të mendimit perëndimor, atij që është ndërtuar mbi pyetje e jo mbi përshtypje? Por me sa duket, për shumë prej tyre, më i ngrohtë duket bataku i padijes se sa ajri i kthjellët i shpirtit sokratik, që e kishte gjithnjë pyetjen në majë të gjuhës. Nëse kjo nuk është tragjedia e mendimit akademik, atëherë çfarë është? Çfarë patriotizmi real përmban një qëndrim që trembet nga e vërteta? Vetëm një Zot i Madh e di. Por gjithçka mund të fillojë ndryshe. Nëse njeriu do të ndalonte për një çast, në heshtje dhe të pyeste: “Çfarë kërkoj unë me këtë dritë që e quaj dije?”, atëherë diçka do të mund të ndryshonte. Dija do të fitonte zërin e saj, që s’është zë librash, por frymë jete. Sepse e vërteta nuk lind nga librat, por nga guximi për të parë brenda vetes.

Atëherë njeriu e kupton se çdo tekst është një pasqyrë, çdo studim një rrugë, çdo pyetje një dritare. Aty ku ringjallet pyetja, ringjallet edhe njeriu. Rilindja që mungon nuk është ajo e fjalëve, por e kuptimit. Më shumë se sa një projekt akademik, është një ndriçim i brendshëm. Ajo ndodh kur njeriu e ndien se dija është për të kuptuar jetën, jo për ta mbuluar me fraza boshe në stratosferë. Atëherë universitetet do të ktheheshin me të vërtetë në vende të gjalla, ku fjala “studim” do të thoshte dashuri për të vërtetën, jo për të ngritur karrierën. Dhe ndoshta, një ditë, dija do të bëhej dritë që ndriçon. Sepse vetëm dija që ngrohet nga shpirti mund të mbajë botën gjallë; çdo tjetër mbetet një mur që shembet natën, nën peshën e harresës. Studimet që nuk mbështeten mbi këto parime dhe mbi mendimin që themeloi qytetërimin evropian – atë lëvizje të pandërprerë që ndryshoi fatin e botës – mbajnë shoqërinë shqiptare të mbërthyer në histori dhe në kohë./ Gazeta Panorama