“Letërsia shqipe dhe dialekti” ishte Konferenca Shkencore Ndërkombëtare që u mbajt më 20 nëntor në Bibliotekën Kombëtare në bashkëpunim me Fakultetin e Historisë dhe të Filologjisë, Departamenti i Letërsisë, me fokus vështrime mbi gjuhën standarde shqipe dhe dialektet e saj në letërsinë shqipe. Në konferencë morën pjesë akademikë, studiues dhe gjuhëtarë nga Shqipëria, Kosova dhe Italia, si Rexhep Ismaili, Sabri Hamiti, Kolec Topalli, prof. Kujtim Shala, prof. Ymer Çiraku, prof. Bashkim Kuçuku, prof. as. Nysret Krasniqi etj.
Drejtorja e Bibliotekës Kombëtare, Prof. Persida Asllani, tha në fjalën e hapjes se “akademikët dhe studiuesit nga Kosova vijnë në këtë konferencë në mënyrë të natyrshme dhe janë pjesë thelbësore e kësaj konference, në një temë të tillë, si letërsia shqipe dhe dialektet”. Mandej, duke prezantuar ekspozitën e çelur për këtë rast, Asllani tha se: “ndonëse e përmbledhur, ekspozita me arkivat e Bibliotekës Kombëtare propozon një nga perspektivat e shumta të trajtimit të dukurisë së dialektit në letërsinë shqipe, të cilën e sollëm si një ‘joshje’ për lexim dhe perspektivë të re. Ekspozita nis, jo vetëm me kontributin e Konicës, me arsyetimet e tij prej një filologu dhe gjuhëtari modern, por edhe me utopinë e tij provokuese rreth mënyrës se si duhej të ishte shkruar letërsia shqipe. Ajo vijon me një nga tiparet e debatit mbi gjuhën e njësuar ndër shqiptarë, përsiatjet, por edhe studimet e mirëfillta që janë propozuar nga shumë shkrimtarë të saj”.
Gjatë konferencës, prof. Dhurata Shehri, shefe e Departamentit të Letërsisë, njëkohësisht edhe promotore e bashkorganizatore e këtij aktiviteti, duke folur për “prerjet e shumta të letërsisë shqipe me dialektet e saj, e cila ndër vite ka kaluar nëpër prerje të ndryshme, duke u prekur e trajtuar në debate e diskutime të shumta në konferencat e vazhdueshme shkencore të organizuara nga Departamenti i Letërsisë”, përmendi një lidhje kuptimplotë të datës së zhvillimit të kësaj konference: “jo më kot është përzgjedhur kjo ditë e sotme, pikërisht për të diskutuar mbi letërsinë shqipe e dialektet, pasi kjo datë përkon edhe me 43-vjetorin e Kongresit të Drejtshkrimit dhe vendosjes së standardit të gjuhës letrare shqipe”, raporton GazetaShqiptare.
Kumtesat e mbajtura, prekën aspekte specifike të historisë së letërsisë shqipe, të dialekteve të shkruara përmes letërsisë, specifikat e periudhave të ndryshme të kësaj letërsie, veçantitë e dy dialekteve në marrëdhënie me letërsinë shqipe por edhe me gjinitë letrare, si dhe veçantitë e letërsisë shqipe të shkruar ndër shqiptarë pas vendosjes së standardit. Në kontekstin e rikthimit të një debati shkencor, dhe jo vetëm, mbi “paprekshmërinë” e standardit, kjo konferencë shkencore ofroi kënde të reja prej nga mund të këqyren rezultatet dhe pasojat e standardizimit gjuhësor në letërsinë shqipe.
Konferenca “Letërsia shqipe dhe dialekti” u mor me prerjen me bazë dialektin, çka nuk është e re në studimet shqiptare mbi letërsinë, sidomos në një letërsi si e jona, që dialektin e ka qendror për një periudhë shumë të gjatë (1555-1972), ajo përfshiu etapa të ndryshme në të cilën ka rrugëtuar letërsia shqipe. Ndër arsyetimet dhe debatet mbi shkrimin e letërsisë shqipe në raport me dialektet e saj bien në sy edhe ato të Konicës, Fishtës, Mjedës, Rizës, Çabejit, Resulit, Shuteriqit, Pipës, Camajt, Qosjes, Ismailit, Hamitit, Lloshit etj.
Studimi
Një prej kumtesave të konferencës solli rezultatet e një studimi të përbashkët të ndërmarrë nga dy studiueset e letërsisë, Prof. Dr. Persida Asllani dhe Prof. Dr. Dhurata Shehri, të cilat parashtruan për herë të parë në studimet letrare shqiptare të dhëna statistikore në lidhje me sasisë dhe tipin e botimeve në letërsinë shqipe shkruar në dy dialektet, gegë dhe toskë, deri në vitin 1972, vit i zyrtarizimit përfundimtar të gjuhës së njësuar në Shqipëri, por edhe përqafimit të saj në shumicë dërmuese në Kosovë.
Duke ndërmarrë një shqyrtim statistikor bibliografik, në parashtrimin e tyre, të artikuluar mes kronologjisë, gjuhës dhe dialektit, të dyja studiueset sollën një pamje përfundimtare të tërësisë së veprave letrare shqipe të botuara (duke shmangur ribotimet) nga zanafilla e tyre 1555 deri më 1972, e cila rezulton në raporte mesatare 70% vepra autoriale në toskërisht dhe 30% në gegnisht. Ky parashtrim nënkuptonte disa faza. Në atë nga zanafilla deri në krijimin e shtetit shqiptar, vërehet krijimi i një letërsie monumentale tradicionale.
Sipas studiueseve, tipikja e kësaj faze është kalimi nga dokumenti te monumenti gjuhësoro-letrar dialektor: 3 pamje dialektore, në tri areale, të cilat zhvillojnë dhe kulmojnë gjatë Romantizmit dhe përmes poetikës romantike me tri poetë kombëtarë, që të tre ndërtues dhe përfaqësues të autoritetit nacional: De Rada, Naimi dhe Fishta. Për Asllanin e Shehrin, në mënyrë të strukturuar, këtu dialekti është gjuhë kombëtare. Për pasojë, të tria sferat dialektore gëzojnë dhe zhvillojnë një ekzistencë të trefishtë e të barasvlershme edhe në shifra, dhe gjuha e letërsisë në veprat e shkruara synon kombëtaren, secila në arealin e saj (së paku) gjuhësor.
Në periudhën pasuese, që përmbyllet në vitin 1944, vërehet sërish një situatë relativisht e barabartë (me një përparësi të lehtë të gegnishtes). Ndërsa tiparet e kësaj faze janë krejt të ndryshme nga ato të pararendëses. Qysh me botimin e Albanisë (1897), realiteti i botimeve bëhet gjithëpërfshirës kulturalisht e sidomos edhe në pikëpamje gjuhësore-dialektore. Tashmë ekziston një letërsi e madhe kombëtare e përbërë nga prurjet e arealeve të veta gjeografiko-historiko-gjuhësore. Shehri e Asllani theksojnë se “së bashku ato përbëjnë Letërsinë Kombëtare. Por, nga ana tjetër, te shkrimtarët, ideologët, gjuhëtarët dhe njerëzit e kulturës lind e strukturohet një kërkim herë mitik e gjithnjë e më sistematik i një gjuhe të përbashkët. Paradoksalisht, sa më tepër thellohet çështja e ‘gjuhës së përbashkët’, aq më shumë shfaqet diversiteti shkrimor si kërkim unik i qenies në gjuhë. Nis e lulëzon ‘modernizmi’ e moderniteti. Poetikja versus Kodit (kodeve). Dialekti dhe ideolekti funksionojnë si larmi dhe asgjë nuk e pengon më receptivitetin e kësaj larmie”.
Ndikimi i diktaturës dhe braktisja e gegnishtes
Shehri e Asllani shënuan se menjëherë pas vendosjes së diktaturës komuniste ndodhi një ndryshim rrënjësor në vetë thelbin e shkrimit të letërsisë shqiptare. Për studiueset, kjo është faza më shfarosëse në aspektin e shkrimit të letërsisë gege por edhe në dëmtimin e letërsisë shqipe në përgjithësi. Tronditje e fortë e traditës dhe trashëgimisë moderne, prevalencë ideologjike e propaganduese, dhe strukturim i një politike gjuhësore agresive. Në thelb, viti 1972 përbën vetëm një kufi përmbyllës e madje deri edhe ligjor të optimit përfundimtar për një gjuhë të njësuar me bazë të fortë toskërishten letrare.
Nga një gegnishte e filtruar në nivel si gjuhësor-dialektor ashtu edhe në nivel figuracioni, duke shprehur vetëm tematika të tipit revolucionarizues të viteve 1945-1958, ecet me shpejtësi përmes autorësh që sprovohen vetë gjatë viteve ’60 në shkrimin e gjuhës së njësuar, herë me forma hibride e herë me kapërcime gjinore, ku mbizotëron tashmë proza e njësuar dhe më pak poezia (p.sh. Dh. Shuteriqi, K. Jakova, Filip Ndocaj etj.; po ashtu rasti Frederik Rreshpja në poezi: nga hibrid më 1968-ën në standard i pastër më 1973-shin), për të shkuar në fikjen e plotë të gegnishtes, braktisjes së saj prej autorëve që duan të botojnë ende dhe doemos. Përjashtimi i vetëm që njohim është Zef Zorba, shembulli se ku do të ishte letërsia shqipe e në gegnisht në kushtet e një zhvillimi të natyrshëm shoqëror e letrar. Për shembull, raportet në shifra nga vitet 1959 deri më 1972 tregojnë se në dialektin gegë është botuar vetëm 7% e teksteve letrare në tërësi. Më pas kjo shifër është zero!
Ndryshe ndodh në diasporën shqiptare – na kujtojnë dy kumtueset – e cila, e përfaqësuar nga veprat e Koliqit, Camajt, Pipës, Rexhë-Balajt etj., rreket jo vetëm të shpëtojë një trashëgimi thelbësore, por do të përcjellë rrezatimin e saj e do të bëhet edhe vetë e tillë, rrezatuese në nivel poetikash dhe gjuhe në lindjen e një letërsie të re shqipe të shkruar në gegnisht, letërsinë shqipe në Kosovë, si p.sh. vepra e Martin Camajt.
Rebelimi im s’ka ndodhur një ditë. Është grumbulluar përditë e nga pak qysh në moshën e njomë dhe është shtuar me shpejtësi ndërsa dilja prej adoleshencës. Rrebelimi im u shëndrrua në urrejtje ndaj tyre, mbas humbjes së jetës së tim vëllai, Agronit në moshën 28 vjeçare. Tragjikisht, ai ra në një humnerë 200 metrash, me makinë në rrugët e tmerrshme të Pukës, një ditë të nxehtë gushti të vitit 1983. Ai nuk donte të shkonte të punonte në Pukë. Për të ishte një ndëshkim edhe pse ai i donte pukjanët. Iu lut Xhevdetit ta shpëtonte nga Sigurimi duke i thënë: “Unë do vdes nëpër ato rrugë të rrezikshme!” Dhe ashtu ndodhi! Në vend që të dëshpërohej, Xhevdeti u gëzua për vdekjen e djalit. Prej kohësh Agroni po i sillte probleme me urrejtjen e tij ndaj Sigurimit. Kështu, ai e kishte të siguruar postin e vet, nëpërmjet sakrifikimit të djalit.
Ishte kjo ndjesi që më ka tërbuar…
Në familje Xhevdeti, as donte t’ia zinim në gojë vdekjen e Agronit. Nuk i shkoi asnjëherë tek varri, përjashto dy-tre herët e para menjëherë mbas vdekjes, edhe ato më shumë i shtyrë nga opinioni i të tjerëve. Xhevdet Miloti deri ditën e fundit të jetës, domethënë për 35 vite, vdekjen e Agronit e ka shfrytëzuar vetëm për të përfituar e për të siguruar privilegje për vehte. Edhe Sabaheti e ka bëtë dhe e bën edhe sot të njëjtën gjë.
Dua te kujtoj qe me largimin tim në Itali, në vitin 1992, dhe me akuzën që i bëra Xhevdetit: “Ishe ti që e vrave Agronin, moralisht dhe fizikisht!”, marrdhëniet mes meje dhe prindërve u ndërprenë për një çerek shekulli. Ndërkohë ata bënë të pamundurën ta eliminonin egzistencën time dhe të hakmerreshin ndaj meje, duke më krijuar probleme të shumta.
Dhimbja që provohet me vdekjen e fëmijës është e pashpjegueshme për një prind sepse është një fakt i jashtëzakonshëm, jo i natyrshëm që kalon çdo masë dhe…. fundi që mendohej i largët, vjen befas dhe pamëshirshëm duke i lënë prindit pak mundësi për ta vazhduar jetën. Por jo, për Xhevdetin e Sabahetin. Ata ishin përbindsha. As vdekja s’i ndryshoi dot ato qënie çnjerëzore. Xhevdeti e vazhdoi veprimtarinë e tij jashtëmartesore me gra të tjera, më i lire e më i lumtur se përpara, ndërsa Sabaheti krijoi nje guardarobë gjigante, duke e dokumentuar çdo fustan, çdo kostum, çdo palë këpucë e çizme të reja me fotografi, e më pas u shiste mend njerëzve se ishte një zonjë e madhe.
Kur kam parë guardarobën e sajë, ngela e shastisur, po edhe fotografitë që kjo “nënë me zemër të thyer” bënte për çdo veshje të re… Të gjitha ta futur me zell e pasion ndër albume të shumtë, ndërsa fotografitë Agronit, e djalit të tyre të vetëm, i gjeta të shpërndara nëpër qese të vjetra në bodrum!!!
Për çudi, “nëna” atij s’i kishte bërë asnjë album!!
Kujtimin e tij e kishte hedhur me neveri larg, sepse asaj i errësonte “bukurinë e shndritëshme” të zonjës së madhe, e cila çuditërisht, kishte krijuar edhe të ardhura të majme ekonomike të dyshimta!! Rastësisht, në 2017 u gjenda në Tiranë, ku gjeta origjinale të shumë llogarive bankare të Xhevdetit e Sabahetit në lekë, euro e USD, dhe i mora me vehte letrat por, sapo Sabaheti, edhe pse 82 vjeçare, kur mori vesh se unë i kisha zbuluar thesarin, u turr si e tërbuar nga Bergamo e Italisë, ku po i rrinte te koka kriminelit që jepte shpirt, në spital si zotëri e, që e kishte tradhëtuar gjithë jetën, duke e trajtuar si leckë këmbësh, u turr në Tiranë të mbyllte llogaritë bankare që unë ,vajza e tyre Lindita, të mos kisha asnjë përfitim mbas vdekjes së Xhevdetit!!
Atë verë të vitin 2017, në Shqipëri, kuptova se nuk egzistoja më për familjen time. Drejtimin e familjes Miloti tani e kishte marrë në dorë me dhelpëri burri i motrës time, kavajsi Fiqiret Kariqi, në shtëpinë e të cilit në Bergamo, jetonin edhe Xhevdeti me Sabahetin.
Vura re se familja ime, me një kryetar të ri, kishte thurur plane për eliminimin tim ekonomik dhe ligjor. Pikërisht, atë vit Sabaheti do të bënte të pamundurën të më eliminonin nga pronësia, duke bërë Padi kundra meje. Kështuqë m’u desh të përballesha me gjyqe, me kërcënime dhe kompllote nga mamaja dhe motra.
Në verë të 2017, para njerëzve që kishin ardhur për të bërë qokat për vdekjen e Xhevdet Milotit, e pyes Sabahetin: “E ke pyetur ndonjëherë vehten se çfarë nëne ke qenë për fëmijët e tu? Ke një djalë të vdekur dhe dy vajza, mes të cilave ke futur sherr gjithë jetën, e që sot, e urrejnë njëra-tjetrën për vdekje! Çfarë ke mësuar nga e gjithë kjo që ka ndodhur… Asgjë!? ”
Ajo më pa si e shastisur. Vështrimi i saj më tregoi që nuk e kuptonte pse duhej t’ia bënte vehtes një pyetje të tillë. Ndenji një copë herë në heshtje pa më dhënë përgjigje. Ajo më dëshmoi edhe një herë se këta njerëz edhe pse në moshën 84 vjeçare, edhe pse i merrte vdekja, kishin mbetur ashtu të pandërgjegjshëm e të përbindshëm.
Ky është një fragment nga atmosfera me të cilën më pritën nëna dhe motra ime mbas 25 viteve, që u kisha ndejtur larg e pa i trazuar.
Më shumë detaje të kësaj jete janë në autobiografinë time “Mendimi sundues”.
Çfarë e rrebelon sot Lindën? Çfarë është krisur, thyer e rrënuar shpirtin e saj në pakthim…?
Kam një indinjatë të thellë që s’jemi trajtuar si fëmijë, që na ka munguar dashuria, që s’jemi vlerësuar si njerëz, si fëmijë të tyre… Jam e indinjuar që s’na kërkuan falje që na shkatërruan jetën, që na mohuan të drejtën për të pasur një familje, që të gëzojmë festat, nipat, mbesat, jam e rebeluar që na trajtuan si fëmijë të paligjshëm befotrofi.
Tim vëllai ia vodhën e ia vranë rininë, për t’i shërbyer diktaturës, i vodhën të drejtën për të qënë ai që dëshironte të ishte, e jo ai që donin ata. I vodhën të drejtën për të pasur një jetë normale, një familje e që ta gëzonte edhe sot dritën e diellit. Të dy bashkë, Xhevdet e Sabahete Miloti i vodhën Agronit të drejtën për ta gëzuar rininë e shoqërinë, gjërat më të shtrejta për të. Ai ndante çdo gjë me të tjerët, të njohur apo të panjohur. Në fakt, në vdekjen e tij, nga çdo qytet ku ai punoi (Korça, Kavaja dhe Puka) erdhën me autobuz njerëz të thjeshtë që ai i kishte ndihmuar sidomos të persekutuart, që Agron Miloti i ndihmonte duke u thënë: “Sa të jem unë këtu, jetoni të qetë!” Këto fjalë i kam dëgjuar vetë nga një burrë i moshuar nga fshatrat e Korçës më mori në messenger në telefon tre ditë më parë, mbasi kishte njohur fotografinë e Agronit që e mbaj si foto profili në facebook. Ai më tha: “Dua që ta dish, se Agroni më ka shpëtuar jetën time e të familjes dhe mjaft të persekutuarve të zonës. I ndrittë shpirti aty ku është.”
Pra është kjo dhimbje e thellë që e ka rrënuar në pakthim shpirtin e Lindës.
…Nga momenti i vdekjes së papritur, në moshë aq të re, bëhesh e vetëdijëshme se jeta për ty, si motër s’është më ajo e mëparshmja, Boshllëku shpirtëror të bëhet i përditshëm. Fillon të jetosh pa interesa vetëm për inerci të jetës… Jeta s’ka më shije dhe vetëm aty fillon e kupton se sa marrëzi ishte t’i permbaje britmat e gëzimit që ai ishte aty pranë meje, aty nis ta ndjesh se çdo gjë mund ta duroje, por jo mungesën e tij… dhe befas koha për ty ndalet në atë çast dhe dënimi për ty bëhet përfundimtar. Sa netë pa gjumë, sa mbasdite të trishta me shi pret që ai të shfaqet, sa fotografi të tij kalon nëpër duar për ta kujtuar, sa çaste ngushëllimesh që tashmë janë larg… larg… dhe ndjehesh e gjitha përmbys prej një ndjenjë shkatërruese…