Fermerët në Shqipëri, Mal të Zi dhe Maqedoninë e Veriut përballen me sfida të ngjashme kur përpiqen të përfitojnë fonde nga programi IPARD i Bashkimit Evropian.

BIRN

Preng Doda filloi të merrej me bujqësi në vitin 1985, kur Shqipëria ishte ende një shtet komunist, por vetëm dhjetë vjet më parë nisi të merrej me prodhimin e verës.

Tani 69 vjeç, Doda kultivon rrush në dy hektarë tokë në fshatin Tenë, pjesë e veriut malor të Shqipërisë. Ai ndërtoi një kantinë vere nga kursimet e tij dhe bleu ose huazoi pajisje të përdorura për të prodhuar verën.

Klima është më e ftohtë se në jug, por Doda është këmbëngulës dhe hardhitë japin fryte.

Ishte e njëjta këmbëngulje që e ndihmoi Dodën të siguronte fonde në vitin 2022 nga Bashkimi Evropian për të përmirësuar kantinën dhe pajisjet e tij të prodhimit.

“Projektin e përgatita me disa specialistë”, tha ai. “Kriteret ishin shumë të vështira për t’u përmbushur.”

Si një vend kandidat për anëtarësim në BE, Shqipëria kualifikohet për dhjetëra milionë euro në vit grante nga Instrumenti i Asistencës së Para-Aderimit në Zhvillimin Rural të bllokut, IPARD.

Por ashtu si fqinjët e saj dhe kolegët kandidatë për anëtarësim, Mali i Zi dhe Maqedonia e Veriut, Shqipëria po përpiqet t’i shpenzojë grantet e ofruara brenda afatit kohor të përcaktuar nga BE-ja. Suksesi i Dodës është larg normës.

Në fakt, fermerët e vegjël shpesh hasin vështirësi me dokumentet dhe me gjetjen e kapitalit që duhet të grumbullojnë për t’u kualifikuar. Problem është edhe korrupsioni.

Fondet e papërdorura kthehen

Në Shqipërinë perëndimore, një fermer veteran që kërkoi të identifikohej vetëm me emrin e tij, Kasemi, tha se kishte nevojë për mbështetje nga shteti në prodhim dhe shitje, por se nuk kishte marrë asnjë informacion për programin IPARD.

“Në Shqipëri koha e fermerit është e zënë dhe ai është i zënë gjatë gjithë ditës”, tha Kasemi. “Nuk ka kohë që një fermer të jetë në telefon apo para televizorit. Kështu që nuk kam marrë asnjë informacion. Nuk është se ka pasur ndonjë fushatë në fshat për të na prezantuar me këtë projekt. Të paktën jo në fshatin tonë.”

Në Koçani, në lindje të Maqedonisë së Veriut, Bozhidari, i cili gjithashtu kërkoi të identifikohej vetëm me emrin e tij, tha se kurrë nuk kishte aplikuar për fondet e BE-së.

“Nuk kisha informacion të saktë, kështu që nuk e kisha idenë se mund të aplikoja për këto grante”, tha ai për BIRN. Kur i hodhi një sy, ai tha se kishte përshtypjen “kërkohej shumë dokumentacion” dhe se ishte e vështirë për t’u kuptuar.

Në Malin e Zi, i cili është shumë i varur nga importet dhe ka nevojë për investime të mëdha bujqësore, të dhënat nga Ministria e Bujqësisë tregojnë se 80 për qind e fondeve IPARD u shkojnë kompanive dhe jo fermerëve të vegjël, pavarësisht faktit se kompani të tilla përbëjnë vetëm dy për qind të totalit të numrit të përgjithshëm të fermave të regjistruara.

Sipas programit IPARD II, Mali i Zi kishte të drejtë për një financim prej 52 milionë eurosh ndërmjet viteve 2014 dhe 2024, 80 për qind e këtij financimi nga BE-ja. Deri në fund të vitit 2023, rreth 35 milionë euro u ishin shpërndarë fermerëve, sipas shifrave të qeverisë, duke bërë që Komisioni Evropian – krahu ekzekutiv i BE-së – ta zgjasë kohëzgjatjen e projektit deri në fund të vitit 2024.

Vendi tashmë ka kthyer 1.7 milion euro fonde të papërdorura në 2021 dhe 2022.

Ministria e Bujqësisë fajësoi praktikën mes furnitorëve për rritjen e çmimit të makinerive dhe pajisjeve menjëherë përpara ose gjatë çdo thirrjeje publike për aplikime, që do të thotë se fermerët duhet ta paguajnë diferencën nga xhepat e tyre.

Por duke folur për BIRN në tetor të vitit të kaluar, delegacioni i BE-së në Mal të Zi tha se dy thirrjet e fundit publike për aplikime kishin shfaqur interes në rritje, me një numër të lartë aplikimesh me cilësi më të mirë.

“Fermerët dhe agrobizneset tani po aplikojnë me plane biznesi të zhvilluara më mirë”, tha delegacioni. “Numri i aplikimeve të pakompletuara me dokumentacion të mangët, një problem i madh, sidomos në thirrjet e para të programit, tashmë ka rënë.”

Sipas këstit të ardhshëm të programit, IPARD III, do të vihen në dispozicion edhe më shumë para – 60 për qind më shumë se në IPARD II.

“Procesi i mësimit në nivele të ndryshme (prodhues, përpunues, furnitorë, administratë kombëtare) ka marrë pak kohë, por fushatat e shumta informuese të organizuara nga Ministria e Bujqësisë në të gjithë vendin tani kanë dhënë rezultat”, tha delegacioni.

Në një raport të publikuar nga Komisioni Evropian në korrik 2023, parregullsitë IPARD të raportuara nga Shqipëria përbënin pjesën më të madhe të parave të përfshira (33 milionë euro nga 39 milionë euro).

“Kjo ishte kryesisht për shkak të katër parregullsive që së bashku përbëjnë rreth 31 milionë euro”, tha Komisioni. “Parregullsi të tjera përfshinin shuma shumë më të ulëta, kryesisht nën 100,000 euro, në disa raste nën 10,000 euro.”

Afrim Krasniqi, drejtor i Institutit të Studimeve Politike në Tiranë, tha se të gjithë donatorët ndërkombëtarë presin një “humbje parash” gjatë një periudhe donacioni, për shkak të korrupsionit, shpenzimeve të pa llogaritura të burimeve njerëzore, zhvillimeve politike, etj.

“Kur ky kufi (i humbjeve të pritshme) tejkalohet, pra kalohet vija e kuqe, BE-ja shqetësohet dhe ndërhyn në nivele të tjera hetimi”, tha ai. Fondet IPARD II për Shqipërinë janë një shembull i mirë i ndërhyrjes së BE-së kur fondet keqpërdoren, tha ai.

Korrupsioni ende një shqetësim serioz në Shqipëri

Mes qindra përfituesve të IPARD-it në Shqipëri janë një numër i njohur për lidhje politike dhe kriminale.

Mes tyre është edhe Elvis Roshi, një ish-politikan, të cilit iu ndërpre mandati si kryetar i Bashkisë së Kavajës pas zbulimit të dosjeve të tij kriminale, përfshirë një dënim për përdhunim në Itali. Në vitin 2018, Roshi u dënua me shtatë muaj e 15 ditë burg për fshehjen e dosjes së tij kriminale në formularin e deklarimit për poste publike, megjithëse në fund e shmangu burgun.

Pasi udhëhoqi Kavajën mes viteve 2011 dhe 2016, Roshi themeloi kompaninë e agroturizmit Kavaljon dhe, megjithëse kishte përvojë të kufizuar në bujqësi, siguroi dy herë grante IPARD.

Sipas të dhënave zyrtare të Agjencisë Shqiptare për Bujqësi dhe Zhvillim Rural, AZHBR, Kavaljon në vitin 2021 fitoi një kontratë me vlerë 8.5 milionë lekë ose rreth 83, 300 euro, për një plantacion agrumesh dhe sherebele. Por kompanisë iu desh të kthente një këst fillestar prej 41,676 eurosh për shkak të shkeljes së kontratës.

Në të njëjtin vit, në një aplikim të dytë me emrin Rikonstruksion Bujtine, Roshi mori një grant IPARD II prej 21.8 milionë lekësh ose 214 mijë euro.

Roshi nuk ishte i vetmi përfitues të cilit iu kërkua të kthente përfundimisht fondet. Sipas të dhënave të AZHBR-së, 73 grantmarrësve u është kërkuar kthimi i parave që kanë marrë. Ndaj 12 u nisën procedime ligjore në kuadër të IPARD II.

Delegacioni i BE-së tha se, pavarësisht disa përparimeve, korrupsioni mbetet një shqetësim serioz në Shqipëri.

“Në përgjithësi, korrupsioni është i përhapur në shumë fusha të jetës publike dhe biznesit dhe masat parandaluese vazhdojnë të kenë ndikim të kufizuar, veçanërisht në sektorët vulnerabël”, tha delegacioni.

“Këto investime (nga përfituesit e IPARD-it) u panë nga publiku si të keqpërdorura”, tha Krasniqi. “Lajmet për ta nuk patën asnjë ndikim, nuk tërhoqën vëmendje. Vetëm kur ato u adresuan nga strukturat antikorrupsion të BE-së pati një reagim.”

Zef Preçi, kreu i Qendrës së pavarur Shqiptare për Kërkime Ekonomike, u pajtua me këtë, duke i thënë BIRN se zbatimi i projektit IPARD në Shqipëri ishte një shembull i keqqeverisjes dhe ndërhyrjes së patronazhit dhe interesave korruptive në sektorin e bujqësisë.

Pjesa më e madhe e parave shkoi për fermerë të vetëshpallur me shumë pak përvojë në bujqësi.

“Pavarësisht burimit të financimit, qoftë nga buxheti i shtetit, kreditë nga institucionet financiare ndërkombëtare apo donacionet, korrupsioni ka të njëjtat pasoja në vend”, tha ai.

“Monopolizimi i vendimmarrjes në shpërndarjen e fondeve ka deformuar qëllimin e projektit që është të mbështesë investimet në industrinë agro-ushqimore dhe zonat rurale dhe ka shkelur parimet e përcaktuara për përdorimin e fondeve.”

Ndihmë me gjetjen e kapitalit

Në Maqedoninë e Veriut, Goran Lefkov, drejtor i Qendrës për Gazetari Hulumtuese Scoop, tha se korrupsioni ka qenë gjithmonë i pranishëm në mënyrën se si shpenzohen paratë publike, por roli i BE-së në programin IPARD ka lënë më pak hapësirë për manipulime.

“Sipas informacioneve të fundit, OLAF (dhe Zyra e Prokurorit Publik Evropian) ka hapur rreth 20 hetime për mashtrim me keqpërdorimin e fondeve nga programi IPARD (në Maqedoninë e Veriut)”, tha ai.

“Mendoj se ky është një numër shumë i vogël në krahasim me sa para ka marrë Maqedonia e Veriut dhe sa projekte ka zbatuar në kuadër të IPARD-it.”

Sipas të dhënave zyrtare, Maqedonia e Veriut mori 49.3 milionë euro në kuadër të programit IPARD ndërmjet viteve 2017 dhe 2021 dhe nënshkroi 2,155 kontrata me përfituesit.

Në Mal të Zi nuk ka pasur raportime për korrupsion në lidhje me fondet IPARD, por sektori i bujqësisë në përgjithësi nuk i ka shpëtuar shqyrtimit.

Në nëntor të vitit të kaluar, policia arrestoi Dragana Kandiç Perovic, Kryeinspektoren e Bujqësisë, Verës dhe Peshkimit në Ministrinë e Bujqësisë dhe inspektorin e Veterinarisë Marko Sekariç nën dyshimin se kishin marrë ryshfet për të bërë një sy qorr ndaj aktiviteteve të paligjshme. Ata nuk janë më në paraburgim dhe ende nuk është ngritur asnjë akuzë.

Më pas, në fund të vitit të kaluar, Zyra e Prokurorit Special të Shtetit ngriti akuza kundër ish-ministrave të bujqësisë Petar Ivanoviç dhe Budimir Mugosa, si dhe Blagota Raduloviç, ish-drejtoreshë e zyrës së pagesave IPARD në këtë ministri. Ata akuzohen për shpërdorim detyre në shpërndarjen e fondeve nga Fondi i Zhvillimit të Abu Dabit midis 2015 dhe 2017.

Në Mal të Zi, problemi kryesor me programin IPARD është se aplikantëve të mundshëm u mungojnë fondet që atyre vetë u duhen për t’u kualifikuar për një grant, tha Marko Maras, themeluesi i platformës rajonale bujqësore Seljak.me.

Maras tha se qeveria duhet të krijojë një fond të posaçëm garancie kredie.

“Si mund të marrë një fermer një kredi nëse toka e tij në fshat nuk vlerësohet? Çfarë do të lërë garanci? Ai s’ka shtëpi buzë detit”, tha Maras për BIRN. “Këtu duhet të ndihmojë shteti.”

Qeveria po punon për një fond të tillë, tha për BIRN Ministria e Bujqësisë. Në korrik të vitit të kaluar, tha ai, qeveria vendosi ta transformojë Fondin e Investimeve dhe Zhvillimit të Malit të Zi në një Bankë Zhvillimi, duke besuar se kjo do të ndihmonte në përdorimin më të mirë të fondeve të disponueshme të BE-së duke ofruar një sërë instrumentesh financiare.

Për Sabedin Kasamin, një fermer nga zona e Pollogut në Maqedoninë e Veriut, kostot fillestare të plotësimit të dokumentacionit, si dhe kostot financiare fillestare, janë shumë të larta.

“Si një fermer i përkushtuar, është e dhimbshme të shoh se këto sfida më pengojnë të marr fondet e nevojshme për të modernizuar edhe më shumë bujqësinë, si dhe për të kontribuar në rritjen e sektorit bujqësor në vendin tim”, tha Kasami për BIRN. “Shpresoj që autoritetet lokale dhe ato të BE-së do të krijojnë kushte më të lehta për ne fermerët.”

Me fjalët e inteligjencës perëndimore, Kina përbën një kërcënim në rritje për sigurinë globale. Përshkruhet si një fuqi që synon supremacinë dhe përpiqet ta shfrytëzojë epërsinë e saj ekonomike për të arritur qëllime politike.

Shteti komunist, në dekadën e fundit, ka zgjeruar dukshëm ndikimin e tij në Ballkan, duke krijuar lidhje më të forta me disa qeveri dhe duke u përqendruar në sektorë specifikë, si infrastruktura apo energjia, për bashkëpunim. Në vende si Serbia përfshirja kineze vërehet, madje, edhe në kulturë, media dhe arsim.

Përjashtim nga ky model përbën Kosova, thonë autoritetet e saj. Ndonëse prej Kinës importon mallra në vlerë prej qindra miliona eurosh në vit, vendi nuk ka lejuar ndonjë investim të madh kinez apo ndikim tjetër.

Kina nuk e njeh pavarësinë e Kosovës, por respekton, siç thotë, integritetin territorial të Serbisë, e cila, me Kushtetutë, Kosovën e trajton ende si pjesë të territorit të saj.

Rrjedhimisht, dy vendet nuk kanë as marrëdhënie diplomatike, por, prej vitesh, Kina ka në Kosovë një zyrë ndërlidhëse, e cila funksionon nën Ambasadën kineze në Beograd.

Radio Evropa e Lirë i kontaktoi të dyja këto institucione për t’i pyetur rreth aktiviteteve të saj, por nuk mori përgjigje.

Ekipi i REL-it ishte i pranishëm edhe tek objekti i zyrës në Lagjen Arbëria në Prishtinë, më datën 7 maj, por sigurimi aty tha se nuk ka personel brenda dhe se ka “rreth dhjetë ditë” që aty nuk ka qenë dikush.

Në ueb-faqen e Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Diasporës së Kosovës, ku janë të listuara ambasadat dhe misionet e huaja në Kosovë, figuron edhe Zyra Ndërlidhëse e Kinës. Aty janë publike disa kontakte, por ueb-faqja e zyrës, që do të mund të ofronte informacione për aktivitetet e saj, nuk është funksionale.

E pyetur nga Radio Evropa e Lirë se a e përcjell punën e Zyrës së Kinës në Kosovë, a ka kontakte me të dhe a merr ndonjë raport prej saj, Qeveria e Kosovës, në përgjigjen e përbashkët me MPJD-në, nuk ofroi shumë detaje.

“Sigurisht që ne jemi në dijeni për praninë e të gjitha misioneve që veprojnë në Republikën e Kosovës dhe për aktivitetet e tyre në vend. Sa i përket Zyrës së Kinës në Kosovë, ne si Qeveri nuk kemi ndonjë komunikim me të, marrë parasysh raportet ndërmjet dy vendeve”, thuhet në përgjigje.

Radio Evropa e Lirë pyeti edhe Misionin e Kombeve të Bashkuara në Kosovë, UNMIK, se çfarë kontaktesh ka me Zyrën e Kinës në Kosovë dhe a asiston në komunikimet mes saj dhe institucioneve të Kosovës, por nuk mori përgjigje.

Në ueb-faqen e UNMIK-ut shkruan se më 16 shkurt të këtij viti, shefja e këtij misioni, Caroline Ziadeh, ka pritur shefin e Zyrës së Republikës Popullore të Kinës në Prishtinë, Cheng Lei. Mes tjerash thuhet se Ziadeh ka vënë në pah “iniciativat e UNMIK-ut për ndërtimin e besimit”, por nuk specifikohet më shumë.

Nga kërkimet që bëri Radio Evropa e Lirë në internet rezulton se, muajin e kaluar, Cheng është pritur edhe nga kryetari i Komunës së Prishtinës, Përparim Rama. Në platformën LinkedIn, Rama ka shkruar se me zotin Cheng kanë diskutuar “mundësi të shumta të bashkëpunimit” në fushat e ekonomisë, artit e kulturës.

“U informova se Qeveria e Kinës, deri tani, ka lëshuar viza për më shumë se 1.000 përfaqësues biznesesh nga Kosova”, ka thënë, mes tjerash, Rama.

Po në prill, Cheng ka takuar edhe kryetarin e Ferizajt, Agim Aliu. Ky i fundit, në një postim në Facebook, ka shkruar se në takim, mes tjerash, është diskutuar për mundësitë e bashkëpunimit në fusha të ndryshme e veçanërisht në lehtësimin e të bërit biznes.

Jashtë politikës, Cheng është pritur nga kryetari i Komitetit Olimpik të Kosovës, Ismet Krasniqi, i cili ka thënë se ka kërkuar nga Cheng që, përmes Zyrës së Kinës, komitetet olimpike të të dyja vendeve të lidhin bashkëpunim në fushën e sportit – për ç’gjë diplomati kinez është pajtuar.

Mimoza Ahmetaj, e cila ka shërbyer si ambasadore e Republikës së Kosovës në disa shtete, thotë për programin Expose të Radios Evropa e Lirë se Kosova duhet të përfitojë nga prania e secilit mision të huaj diplomatik në vend, përfshirë edhe atë të Kinës. Partneriteti i ndërtuar me to, thotë ajo, do të shërbente, pastaj, në realizimin e objektivave të vetë Kosovës.

“Bashkëpunimi në mes shteteve është në disa dimensione – politik, diplomatik, në aspektin e sigurisë, kulturor, tregtar, ekonomik… Pra, është një gamë e gjerë bashkëpunimi. Normalisht që neve na intereson ta faktorizojmë Kosovën dhe duhet gjetur forma… Unë nuk do të doja që Kosova të ndërtonte mure mes shteteve, por, përkundrazi, ura bashkëpunimi”, thotë Ahmetaj.

Një që ka publikuar muajin e kaluar Instituti Ndërkombëtar Republikan, me seli në SHBA, ka gjetur se 69 për qind e qytetarëve në Kosovë nuk besojnë se interesat e vendit të tyre avancohen duke mbajtur marrëdhënie të forta me Kinën.

Ramadan Ilazi, nga Qendra Kosovare për Studime të Sigurisë, thotë për Exposenë se ky perceptim është krijuar nga mungesa e marrëdhënieve formale politike ndërmjet dy vendeve.

Ai thotë se institucionet e Kosovës duhet të jenë shumë të kujdesshme ndaj rolit që mund të luajë Zyra Ndërlidhëse e Kinës.

“Në mungesë të kontakteve domethënëse me Qeverinë e nivelit qendror, Kina po përpiqet të hyjë në nivele të tjera të qeverisjes. Kjo është potencialisht shqetësuese dhe institucionet e Kosovës duhet të japin udhëzime më të mira se si të trajtohen kërkesat për takime nga Qeveria kineze”, thotë Ilazi.

Ilazi shton se në dëm të Kosovë shkon edhe mbështetja shumë e fortë e Kinës për Serbinë.

Këtë javë, presidenti i Kinës, Xi Jinping, qëndroi për vizitë zyrtare në Beograd, ku përsëriti se Pekini e mbështet qëndrimin e Serbisë për çështjen e Kosovës. Xi tha, po ashtu, se Serbia është partnerja kryesore e Kinës në Evropën Qendrore dhe Lindore.

Sipas Ilazit, forcimi i kësaj aleance paraqet pengesë të madhe për njohjen e plotë ndërkombëtare të Kosovës, meqë Kina është anëtare e përhershme, me të drejtë vetoje, e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara – organizatë ku Kosova mëton të anëtarësohet.

*Video: Prania e Kinës në Kosovë

Ilazi thotë se Kosova duhet të jetë “potencialisht e hapur për një nivel të marrëdhënieve diplomatike me Kinën”, por se “këtë duhet ta bëjë në koordinim të plotë me SHBA-në”.

Pro një politike më të hapur shprehet edhe ish-diplomatja Ahmetaj.

“Është e rëndësisë së veçantë ndërtimi i raporteve me këto misione. Duhet gjetur mënyrën se si të bashkëpunojmë me secilin prej tyre dhe si të përfitojmë nga prania e tyre. Në asnjë moment, të mos i shikojmë si të padëshiruara. Kosova është në proces të shtetndërtimit, në proces të konsolidimit të shtetit dhe prania e tyre duhet t’i shërbejë Kosovës në këtë frymë”, thotë ajo.

Për të vizituar Kosovën, qytetarët kinezë duhet të pajisen me vizë, përveç atyre që kanë pasaporta diplomatike. Vizat mund të merren në ambasadën e Kosovës në Shqipëri ose Turqi.

Ngjashëm, edhe qytetarët e Kosovës duhet të kenë viza për të shkuar në Kinë – dokumentet i dorëzojnë në Zyrën Ndërlidhëse në Prishtinë, ndërsa shqyrtohen në Ambasadën e Kinës në Beograd.

Kosova dhe Kina nuk kanë ndonjë marrëveshje formale bashkëpunimi. Në Kosovë nuk ka ndonjë medium me pronësi kineze, apo me përmbajtje pro-kineze. Kosova, po ashtu, nuk ka ndonjë kredi nga bankat kineze.

Ato që janë evidente, janë shkëmbimet tregtare. Nga të dhënat që ka siguruar Radio Evropa e Lirë nga Dogana e Kosovës, rezulton se në vitin 2023, Kosova ka importuar nga Kina mallra në vlerë prej 650 milionë eurosh. Shifra ka arritur gati dyfishin e vitit 2019, kur kjo vlerë ka qenë 340 milionë euro. Vlera e eksporteve të Kosovës në Kinë, ndërkaq, ka qenë 442 mijë euro vitin e kaluar.

Dogana e Kosovës ka konfirmuar, po ashtu, se në mesin e importeve nga Kina vitin e kaluar, kanë qenë edhe 57.444 pajisje incizuese. Radio Evropa e Lirë ka zbuluar se shumë kamera nga Kina, të kompanive Dahua dhe Hikvision, janë të instaluara në sheshet e Prishtinës, si dhe në ndërtesat qeveritare, përfshirë Zyrën e Prokurorit të Shtetit, Ministrinë e Tregtisë dhe Ministrinë e Shëndetësisë.

*Video nga arkivi: Kamerat kineze në institucionet e Kosovës

Çështja është jo pak shqetësuese kur merret parasysh se dy kompanitë Dahua dhe Hikvision, pjesërisht në pronësi të shtetit kinez, janë në listën e zezë të SHBA-së, Britanisë dhe Australisë.

Janë disa shtete perëndimore si këto që Kinën e perceptojnë si aktore keqdashëse, e cila në disa raste është angazhuar në fushata dezinformuese që e portretizojnë komunitetin perëndimor si të dështuar dhe joefektiv.

Edhe vetë kryeministri i Kosovës, Albin Kurti, në disa raste e ka përshkruar Kinën si “armike”. Radio Evropa e Lirë

Reuters

Administrata e presidentit Joe Biden është e gatshme ta hapë një front të ri në përpjekje për ta mbrojtur Inteligjencën Artificiale (IA) të Shteteve të Bashkuara nga Kina dhe Rusia. Planet e saj fillestare janë vendosja e masave mbrojtëse përreth modeleve më të avancuara të IA-së.

Hulumtuesit qeveritarë dhe ata nga sektori privat shqetësohen se armiqtë e SHBA-së mund t’i përdorin këto modele – të cilat gërmojnë sasi të mëdha tekstesh dhe fotografish për të mbledhur informata dhe për të prodhuar përmbajtje – për të kryer sulme agresive kibernetike, apo edhe për të krijuar armë të fuqishme biologjike.

Më poshtë mund t’i lexoni disa prej kërcënimeve nga IA:

Materialet e manipuluara dhe keqinformatat

Materialet e manipuluara – video të sajuara që duken të vërteta, të krijuara nga algoritmet e IA-së përmes pamjeve me bollëk online – janë duke dalë në sipërfaqe në rrjetet sociale dhe po i mjegullojnë faktet dhe trillimet në botën e polarizuar të politikave amerikane.

Derisa video të tilla artificiale ekzistojnë tash e disa vite, ato janë bërë shumë më të fuqishme në vitin e fundit falë një morie mjetesh të reja të “IA-së gjenerative”, si Midjourney, të cilat e bëjnë më të lehtë dhe më pak të kushtueshme krijimin e materialeve të manipuluara bindëse.

Mjetet për krijimin e pamjeve përmes Inteligjencës Artificiale nga kompanitë si, OpenAI dhe Microsoft, mund të përdoren për të prodhuar fotografi të cilat mund të promovojnë zgjedhjet, apo dezinformata në lidhje me zgjedhjet, pavarësisht se secila prej tyre ka politika kundër krijimit të përmbajtjes keqinformuese, thanë hulumtuesit në një raport të publikuar në mars.

Disa fushata dezinformuese thjesht e shfrytëzojnë aftësinë e IA-së për t’i imituar artikujt e lajmeve të mirëfillta, si mjet për shpërndarjen e informatave të rrejshme. Disa platformat të mëdha në rrjetet sociale si, Facebook, X dhe YouTube, kanë bërë përpjekje për ndalimin dhe fshirjen e materialeve të manipuluara.

Për shembull, vitin e kaluar, një portal i lajmeve i kontrolluar nga Qeveria kineze që përdor një platformë të IA-së, e kishte publikuar një artikull të rrejshëm, që kishte qarkulluar më parë, se Shtetet e Bashkuara e udhëheqin një laborator në Kazakistan për krijimin e armëve biologjike për përdorim kundër Kinës, tha Departamenti amerikan për Siguri Kombëtare në një vlerësim për kërcënimin ndaj sigurisë kombëtare për vitin 2024.

Këshilltari për siguri kombëtare i Shtëpisë së Bardhë, Jake Sullivan, duke folur në një ngjarje për IA-në të mërkurën në Uashington, tha se ky problem nuk mund zgjidhet lehtë, sepse është kombinim i aftësive të IA-së me “qëllimin e aktorëve shtetërorë dhe joshtetërorë, për të përdorur dezinformata, për t’i prishur demokracitë, për të çuar përpara propaganda dhe për ta ndryshuar perceptimin në botë”.

Armët biologjike

Komuniteti i inteligjencës amerikane, grupet hulumtuese dhe akademikët, janë tejet të shqetësuar për rreziqet që vijnë nga aktorët e huaj të këqij, të cilët sigurojnë qasje në kapacitetet e IA-së. Hulumtuesit në Gryphon Scientific and Rand Corporation theksuan se modelet e avancuara të IA-së mund të ofrojnë informata të cilat mund të jenë të dobishme për krijimin e armëve biologjike.

Gryphon analizoi se si modelet e gjuhëve të mëdha (LLM) – programe kompjuterike të cilat tërheqin sasi të mëdha tekstesh për të krijuar përgjigje për pyetjet – mund të përdoren nga aktorët armiqësorë për të shkaktuar dëme në sferën e shkencave të jetës, dhe gjeti se “ata mund të ofrojnë informata të cilat mund ta ndihmojnë një aktor dashakeq në krijimin e një arme bërthamore, duke i dhënë informata të dobishme, të sakta dhe të hollësishme në çdo hap të kësaj rruge”.

Hulumtuesit gjetën, për shembull, se një LLM mund të ofrojë njohuri të nivelit të doktoratës për zgjidhjen e problemit kur punon me një virus përhapës.

Hulumtimi i tyre gjeti gjithashtu se LLM-të mund të ndihmojnë edhe në planifikimin dhe kryerjen e një sulmi biologjik.

Armët kibernetike

Departamenti amerikan për Siguri Kombëtare (DASK) tha se aktorët kibernetikë me gjasë do ta përdornin IA-në për “zhvillimin e mjeteve të reja” në mënyrë që “të mundësojnë sulme kibernetike më të mëdha, më të shpejta, më efikase dhe më të paqarta” kundër infrastrukturës jetike, përfshirë kundër tubacioneve dhe hekurudhave.

Kina dhe armiqtë e tjerë janë duke zhvilluar teknologji të IA-së, e cila mund ta minojë mbrojtjen kibernetike të SHBA-së, përfshirë programe gjenerative të IA-së që mbështesin sulme malware (lloj virusi kompjuterik) tha DASK.

Microsoft tha në një raport në shkurt se kishte gjurmuar grupe të hakerëve të lidhur me Qeverinë e Kinës dhe atë të Koresë së Veriut, si dhe me inteligjencës ushtarake të Rusisë dhe me Gardën Revolucionare të Iranit. Ato po përpiqeshin t’i përsosnin fushatat e tyre të hakimit duke përdorur MLL.

Përpjekje të reja për adresimin e kërcënimeve

Një grup dypartiak i ligjvënësve njoftuan për një projektligj të mërkurën vonë, i cili do ta bënte më të lehtë për administratën Biden të vendosë kontrolle mbi eksportin e modeleve të IA-së, në përpjekje për ta mbrojtur teknologjinë e vlefshme amerikane kundër aktorëve të huaj të këqij.

Projektligji – i mbështetur nga republikanët e Dhomës së përfaqësuesve Michael McCaul dhe John Molenaar dhe nga demokratët Raja Krishnamoorthi dhe Susan Wild – do t’i jepte gjithashtu autoritet Departamentit të Tregtisë t’ua ndalojë amerikanëve të punojnë me të huajt për zhvillimin e sistemeve të IA-së, të cilat përbëjnë rreziqe për sigurinë kombëtare të SHBA-së. REL

Përgatiti: Ekrem Idrizi

Rezoluta për Srebrenicën, e cila shpall 11 korrikun si Ditën Ndërkombëtare të Kujtimit të gjenocidit të kryer ndaj boshnjakëve në atë zonë gjatë konfliktit në ish-Jugosllavi, pritet të jetë temë debati dhe votimi në Asamblenë e Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara.

Periudha në prag të debatit u përshkua me këshillime në selinë e Kombeve të Bashkuara, lobim aktiv nga mbështetësit dhe kundërshtarët e Rezolutës, si dhe deklarata të mprehta nga kritikët e udhëhequr nga rusët, përfaqësuesit e Serbisë dhe të Republikës Serbe të Bosnjës.

Deri në votim, shtetet anëtare të Asamblesë së Përgjithshme kanë mundësinë të paraqesin amendamente në tekstin e propozuar, që u hartua nga Gjermania dhe Ruanda. Udhëheqja e organizatës e ka bërë të qartë qëndrimin rreth kësaj çështjeje.

“Fakti që është kryer gjenocid në Srebrenicë, është konfirmuar nga gjykata. Sa herë që më pyesin nëse është vërtetuar, përgjigjem se po. Pra, këto fakte, për ne, nuk kanë ndryshuar. Shtetet anëtare do deklarohen për këtë sipas pikëpamjeve të tyre”, tha Stéphane Dujarric, zëdhënës i Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara Antonio Guterres.

Mundësia e miratimit të një rezolute me të cilën vendet anëtare të Kombeve të Bashkuara do të konfirmonin se në zonën e Srebrenicës në korrik të vitit 1995 është kryer gjenocid ndaj boshnjakëve, alarmoi një pjesë të opinionit ballkanik dhe nxiti reagimin e ashpër të zyrtarëve të Serbisë dhe Republikës Serbe. Ajo gjithashtu hasi në kundërshtim të fortë nga Rusia, një vend me të cilin Serbia dhe Republika Serbe mbajnë lidhje të ngushta politike, ekonomike dhe ushtarake. Ekspertët e shohin përpjekjen për të debatuar dhe votuar për projektrezolutën si një lëvizje simbolike, pa asnjë pasojë negative, veçanërisht pasi ajo mbështetet në fakte të konfirmuara prej kohësh në lidhje me ngjarjet e korrikut të vitit 1995.

“Aktorëve u takon ta vendosin në një kuadër që u përshtatet interesave të tyre. Unë e shoh atë si një hap drejt pajtimit, sepse do të nënkuptonte një pranim simbolik që ngjarjet në Srebrenicë paraqesin gjenocid, i cili ishte subjekt i disa vendimeve nga gjykatat ndërkombëtare. Është e qartë se disa politikanë po përpiqen ta përdorin këtë moment si një mjet për të përshkallëzuar tensionet. Megjithatë, është përgjegjësi e rezolutës apo e politikanëve…. Nuk do të pajtohesha që vetë rezoluta të nxisë tensione”, tha për Zërin e Amerikës David Simon, drejtor i Programit të Studimeve mbi Gjenocidin në Universitetin Yale.

Dhjetëra vende të botës kanë vendosur ta mbështesin ose bashkë sponsorizojnë projekt-rezolutën, përfshirë Shtetet e Bashkuara.

“(Projektrezoluta) kujton një fakt historik në një kohë kur gjenocidi mohohet gjithnjë e më shumë në rajon dhe kriminelët e luftës madhërohen. Bashkë sponsorët e saj besojnë se ka ardhur një moment i rëndësishëm për të përkujtuar atë ngjarje historike në një masë më të madhe. Vërtet nuk duhet të jetë sfidë, sepse nuk veçon asnjë vend apo popull, përveç kriminelëve që e kanë kryer atë vepër”, është pikëpamja e zotit Gabriel Escobar, Zv/Ndihmës Sekretar Amerikan i Shtetit dhe i dërguari amerikan për Ballkanin Perëndimor.

Nga ana tjetër, Rusia kundërshton me forcë projektrezolutën, duke kërkuar tërheqjen e saj. Në Nju Jork, në bashkërendim me Serbinë, ajo loboi në mënyrë aktive për këtë.

“Ajo nuk mund të sigurojë pajtimin kombëtar në Bosnje dhe Hercegovinë, por vetëm mund të shtojë mosmarrëveshjet në atë vend dhe në Ballkan në tërësi. Dokumenti bart një akuzë kundër serbe, e cila është e qartë. Rezoluta nuk e akuzon drejtpërdrejt popullin serb, por u referohet vendimeve të Gjykatës Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë, si dhe opinionit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë për Srebrenicën, që vështirë se mund të quhet i drejtë në raport me serbët”. tha zëdhënësja e Ministrisë së Punëve të Jashtme të Rusisë, Maria Zakharova.

Në fillim të majit, me kërkesë të Rusisë, në Këshillin e Sigurimit u mbajt një seancë e jashtëzakonshme kushtuar Bosnjës e Hercegovinës, në të cilën u dëgjuan të njëjtat tone të përfaqësuesve rusë. Serbia në atë seancë përfaqësohej nga Marko Gjuriç, në cilësinë e të dërguarit të posaçëm të presidentit të Serbisë, Aleksandar Vuçiç.

“Rezoluta nuk është gjithëpërfshirëse dhe mohon drejtësinë për shumicën e viktimave të luftës. Republika e Serbisë në vazhdimësi dhe me vendosmëri ka dënuar të gjitha krimet e konfliktit tragjik, dhe veçanërisht masakrën në Srebrenicë, një ngjarje e tmerrshme që shquhet për mizorinë e saj. Në vitin 2010, Kuvendi i Serbisë miratoi një deklaratë që dënonte krimin. Dy presidentë të Serbisë morën pjesë në përkujtimet në Qendrën Përkujtimore “Potoçari” dhe përfaqësuesit e saj morën pjesë edhe në përkujtimet në Kombet e Bashkuara në Nju Jork”, tha në atë seancë Marko Gjuriç.

Beogradi zyrtar, përkundër disa aktgjykimeve të gjykatave ndërkombëtare të cilat vërtetojnë se në Srebrenicë në vitin 1995 ishte kryer gjenocid ndaj boshnjakëve, nuk e njeh këtë dhe e karakterizon ngjarjen si një krim të përmasave masive.

Rusia, e cila po kryen agresion brutal kundër fqinjit të saj të parë, Ukrainës për të tretin vit, mbështet fuqishëm politikën rajonale dhe qëndrimet e udhëheqjes serbe. Nëntë vjet më parë ajo bllokoi në Këshillin e Sigurimit miratimin e Rezolutës për Srebrenicën, e cila dënonte gjenocidin e kryer ndaj boshnjakëve.

“Ajo është gjithnjë e më e përfshirë në marrëdhëniet ndërkombëtare në të gjithë Evropën dhe shpesh nuk përdor kanalet e tij diplomatike për këtë, por mjetet përmes të cilave zhvillon luftën informative. Nuk dua të ndalem te akuzat ndaj saj për dezinformim, por dua të tërheq vëmendjen në nxitjen e pikëpamjeve populiste dhe nacionaliste, qëllimi i të cilave është dëmtimi i Evropës së bashkuar liberale”, nënvizon David Simon nga Universiteti Yale.

Karakteri antiserb i projektrezolutës, që do t’i etiketojë serbët dhe Serbinë si komb gjenocidal, është rrëfim i zyrtarëve të shumtë të Serbisë, Republikës Serbe dhe Rusisë, që kundërshtojnë debatin dhe miratimin në Asamblenë e Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara. Teksti i propozuar, në të cilin Zëri i Amerikës kishte qasje, nuk përmend asnjë lloj përgjegjësie të asnjë kombi apo shteti, por, ndër të tjera, bën thirrje për dënimin pa rezerva të mohimit të gjenocidit në Srebrenicë. Dokumenti dënon gjithashtu veprimet që lavdërojnë të dënuarit për krime lufte, krime kundër njerëzimit dhe gjenocid, përfshirë ata që janë përgjegjës për gjenocidin në Srebrenicë.

“Zyrtarët si (Milorad) Dodik, ata në Beograd dhe të mos harrojmë Moskën, do të përpiqen të mohojnë faktet e vërtetuara, ose të flasin për to sa më pak të jetë e mundur. Megjithatë, e gjithë kjo tashmë është në procesverbalet gjyqësore“, thotë për Zërin e Amerikës James Gow, profesor në King’s College të Londrës.

Pretendimet e Milorad Dodikut, politikanit të sanksionuar nga Shtetet e Bashkuara për korrupsion dhe kërcënim ndaj tërësisë tokësore të Bosnjë se Republika Serbe mund të shkëputet nëse rezoluta miratohet, eksperti britanik i vlerëson si teprim.

“Dyshoj se do ta bëjë një gjë të tillë, por asgjë nuk duhet përjashtuar. Nëse ai do ta bënte këtë, do të ishte një reagim i tepruar ndaj diçkaje të mbështetur nga pjesë të qeverisë së përbashkët shtetërore në Sarajevë. Bëhet fjalë për kujtesën ndërkombëtare, për të cilën pres që të votohet në Asamblenë e Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara, pavarësisht ndarjeve të mprehta. Pala që nuk e pranon mund ta injorojë, sikundër shumë aktorë që kthejnë kokën nga gjëra ndoshta edhe më të rëndësishme”, vlerëson profesor Gow.

Nga vendet e Ballkanit Perëndimor, Shqipëria, Bosnja, Kroacia, Maqedonia e Veriut dhe Sllovenia janë ndër bashkëhartueset e projektrezolutës.

Përderisa Beogradi zyrtar e kundërshton dhe punon kundër saj, një pjesë e opinionit në Serbi nga organizata joqeveritare kundër luftës, si dhe disa politikanë të opozitës, bëjnë thirrje për pranimin dhe miratimin e projektrezolutës.

“E vetmja mënyrë për ta gjykuar një komb të tërë si gjenocidal është kur dikush e mobilizon atë për të mbështetur dhe lavdëruar kriminelët dhe ata që e kanë kryer atë krim. Nëse do të bëhej e kundërta, atëherë do të ishte fare e qartë; ajo që duket qartë nga gjykimet është se nuk bëhet fjalë për dënimin e një kombi të tërë”, tha për Zërin e Amerikës Olga Kavran, ish zëdhënëse e prokurorisë së Gjykatës së Hagës.

Autoritetet malazeze nuk iu bashkuan shumicës së vendeve të Ballkanit në qasjen ndaj projektrezolutës për Srebrenicën. Sinjalet e përziera dhe gjysmë informatat u shpërndanë pasi kryeministri Milojko Spajiç njoftoi se Mali i Zi do ta mbështeste atë dokument në Kombet e Bashkuara. Ai gjithashtu vuri në dukje se do të votohen të gjitha rezolutat që dënojnë gjenocidet dhe krimet në territorin e ish Jugosllavisë.

Megjithatë, për një pjesë të konsiderueshme të opinionit publik vendor dhe shoqërisë civile, kjo nuk mjafton.

“Besojmë se nuk mjafton vetëm votimi, sepse është edhe përgjegjësia jonë në radhë të parë për brezat e ardhshëm dhe fëmijët tanë. Kjo në mënyrë të pashmangshme nënkupton përballjen me të kaluarën, pranimin e fakteve të vërtetuara nga gjykatat ndërkombëtare dhe kombëtare. Dhe bazuar në ato fakte, ruajtja e kujtesës, mësimi për të dhe parandalimi i përsëritjes së tmerreve të tilla. Për ne ishte një çështje e padiskutueshme të prisnim që qeveria thjesht ta pranojë”, tha për Zërin e Amerikës Tea Gorjanc Prelevic nga organizata joqeveritare “Aksioni për të Drejtat e Njeriut”.

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë me seli në Hagë, në një aktgjykim të vitit 2007 që pasoi padinë e Bosnjës dhe Hercegovinës kundër Republikës Federale të Jugosllavisë, vendosi përgjegjësinë e Serbisë, e cila, sipas mendimit të gjykatës, nuk parandaloi dhe dënoi krimin e gjenocidit në Srebrenicë në korrik të vitit 1995, ndërsa autorët e drejtpërdrejtë të gjenocidit, thuhej në vendim, janë ushtria dhe policia e Republikës Serbe.

Me atë aktgjykim, vrasjet masive të më shumë se 8,000 qytetarëve të nacionalitetit boshnjak në Bosnjë dhe Hercegovinë u përcaktuan si gjenocid dhe u vërtetua se autoritetet e atëhershme në Beograd nuk kryen, nuk morën pjesë dhe nuk inkurajuan kryerjen e gjenocidit gjatë luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë.

Ish presidenti i Republikës Serbe, Radovan Karaxhiç dhe ish komandanti i Ushtrisë së Republikës Serbe, Ratko Mladiç, u dënuan me burgim të përjetshëm.

Rezolutat e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara nuk janë detyruese, por interpretohen si dokumente me peshë politike dhe pasqyrojnë pikëpamjet e vendeve anëtare të atij mekanizmi për çështjen e përfshirë në rezolutat e miratuara.

Kolegji i Posaçëm i Apelimit vendosi të zbatojë vendimin e Gjykatës së Strasburgut, e cila e pati konsideruar shkarkimin e Sevdarit si një zbatim të ekzagjeruar të ligjit për Rivlerësimin Kalimtar të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve.

BIRN

“Jam shumë e emocionuar, është ditë shumë e rëndësishme për mua profesionalisht dhe personalisht,” deklaroi prokurorja Antoneta Sevdari të premten më 10 maj jashtë dyerve të Kolegjit të Posaçëm të Apelimit, pasi KPA vendosi të rikthejë atë në detyrë, tre vjet pasi e kishte shkarkuar me të padrejtë.

Sevdari u bë simbol i zbatimit të ekzagjeruar të ligjit mbi kontrollin kalimtar të gjyqtarëve dhe prokurorëve nga Kolegji i Posaçëm i Apelimit, i cili e pati shkarkuar atë në shkurt 2019 pasi gjeti si të pajustifikueshme një sasi të të adhurave të bashkëshorit të Sevdarit mbi dy dekada më parë, kohë para se të njihej dhe martohej me prokuroren.

Në dhjetor 2022, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut iu përgjigj pozitivisht ankesës së Sevdarit duke e konsideruar shkarkimin e saj nga detyra të pajustifikueshëm dhe “disproporcional” me qëllimin e ligjit për kontrollin kalimtar të gjytarëve dhe prokurorëve. Megjithatë, u desh gati edhe një vit e gjysmë pas vendimit të Strasburgut dhe shumë seanca gjyqësore që KPA të merrte vendimin për të rikthyer në detyrë Sevdarin.

Të premten, në dhënien e vendimit, kryesuesja e trupit gjykues të Kolegjit, Natasha Mulaj parashtroi fillimisht gjithë ecurinë e procesit të rivlerësimit kalimtar për Antoneta Sevdarin, nga konfirmimi në Komision; ankimin e institucionit të Komisionerëve Publikë dhe shkarkimin e saj nga Kolegji i Posaçëm e Apelimit për probleme në kriterin e pasurisë; prishjen e vendimit të shkarkimit pas kërkesës së Sevdarit për rishikim bazuar në vendimarrjen e Strasburgut që gjetje shkelje të shkallës së dytë të vetingut; kërkimet përfundimtare të Komisioneres Irena Nino e cila pretendoi se GJEDNJ-ja nuk i kishte rrëzuar shkaqet e ankimit të cilave tha se u qëndronte; si dhe qëndrimin e subjektit që i kundërshtoi si të pabazuara shkaqet e Komisioneres.

Gjatë shpalljes së vendimit të premten, kryesuesja Mulaj solli në vëmendje se procesi i rivlerësimit kalimtar mund të përfundojë vetëm me dy aletrnativa, atë të konfirmimit apo të shkarkimit nga detyra. Sipas saj, përderisa nuk u konstatuan elementë që do justifikonin dhënien e një mase të përkohshme, Kolegji arrin në konkluzionin se vendimarrja e GJEDNJ-së është e detyrueshme për zbatim nga shteti shqiptar.

“Për sa kohë, dhënia e masës së shkarkimit është çmuar nga GJEDNJ-ja se ka cënuar nenin 8 të konventës, e vetmja alternativë për përfundimin e procesit të rivlerësimit kalimtar të subjektit të rivlerësimit Antoneta Sevdari është konfirmimi i saj në detyrë. Për rrjedhojë, trupi gjykues në vijim të konkluzioneve të mësipërme vlerëson se vendimi i KPK duhet të lihet në fuqi. Trupi gjykues, me shumicë votash vendosi lënien në fuqi të vendimit të Komisionit për subjektin e rivlerësimit Antoneta Sevdari”, tha Mulaj ndër të tjera.

Pas vendimit të shpallur në ditën e Drejtësisë, prokurorja Antoneta Sevdari deklaroi për mediet se ndihej shumë e gëzuar që në fund arriti të marrë drejtësi.

“Ndihem shumë e gëzuar që në fund arrita ta marr drejtësisë që vlerësoj se e meritoja. Sot është dita e drejtësisë dhe duke qenë e tillë unë e ndjej dyfish përgjegjësinë që në vazhdim të mbetem e përkushtuar në shërbim të saj”, deklaroi Sevdari në fund të procesit.

Një numër gjyqtarësh dhe prokurorësh i janë drejtuar Gjykatës së Strasburgut me ankesa për procesin e vetingut, duke pretenduar padrejtësi. Strasburgu ka pranuar pjesërisht disa kërkesa dhe ka rrëzuar disa të tjera. Në total Strasburgu ka vërejtur se nuk ka një problem sistemik me procesin e vetingut në tërësi.

Sevdari është rasti i parë i një zyrtari të drejtësisë që kthehet në detyrë pas një vendimi të Gjykatës së Strasburgut.