Në të gjitha këngët, si krijimtari popullore, fjala dhe shprehja shkojnë e vendosen pas një zgjedhjeje që nuk përfundon asnjëherë: brez pas brezash, derisa ato shkruhen e zënë vend në tekste të regjistruara e bëhen modele arti letrar dhe objekte melodish për kompozitorin popull. Këtë nektar të shndritshëm të folklorit tonë ka bërë objekt vështrimi e humtimi gjuhëtari ynë prof. Gj.Shkurtaj, akdemik në shkencat albanologjike, me botimin  e thuktë “Kënga si mjet për ruajtjen e shqipes në shekuj”, Tiranë, 2022, 180 faqe. Janë si publikime festive librat gjuhësorë që dalin këto ditë, në vigjilje të 50-vjetorit të Drejtshkrimit të Shqipes  (1972-2022), prandaj dhe na tingëllon jehonë dhe himn për gjuhën amtare, ky botim i dialektologut, sociolinguistit dhe etnolinguistit Gj.Shkurtaj. Nga ana tjetër, ne që e kemi  ndjekur dhe e njohim mirë veprimtarinë shkencore të këtij gjuhëtari, themi se me tituj të tillë, që nga vitet 1980, kur dilte para nesh si ekplorues i jetës letrare, gjuhësore dhe kulturore të botës arbëreshe, me përmbledhjen e rrallë “Shpirti i arbërit rron”(1984), akademiku Shkurtaj, ka vijuar të thellohet në fushën kërkimore shkencore me “Ligjërimet arbëreshe”-Gjuha e bukës” dhe “gjuha e zemrës”-Shqyrtime dialektologjike dhe sociolinghistike në ngulimet arbëreshe të Italisë-(2006), e ribotim i pasuruar, në kolanën e Akademisë së Shkencave (2020), duke na zgjeruar rrethin e njohjes për vëllezërit tanë të gjuhës e të gjakut përtej Adriatikut, njëherësh pa u shkëputur nga kërkimet në lëmin ku ai u shfaq si gjuhëtar i formuar në studimet e dialektologjike të shqipes (me monografi të gjera për një numër të folmesh të shqipes veripërëndimore, pastaj dhe me bashkautorësi në teksetin përgjithësues për dialektet e shqipes (bashkë me prof.J.Gjinarin) e, në vijim, edhe me hartim e botim tekstesh e librash të tjerë moografikë të nevojshme për pasurimin e kurrikulës lëndore të Departamentit të gjuhës shqipe në Fakultetin e Historisë e Filologjisë të Universitetit të Tiranës, duke sjellë për herë të parë studime disiplinare, si: Sociolinguistika (1996 e ribotime të zgjeruara e të pasurura (1999, 2003, 2012), Onomastikë dhe Etnolinguistikë (SHBLU, 2001)dhe ribotim i zgjeruar(Botime ALBAS, 2013) Enigma e emrave – Përzgjedhja e emrit, shkurtimet ledhatuese dhe nofkat, Fjalorë shkurtimesh dhe emrash të pëlqyeshëm-Botimet “Naimi”, 2017) etj. Ai është, ndërkohë, mbrojtës i standardit të shqipes, me vepra të shënuara: Kultura e gjuhës në skenë dhe në ekran–Instituti i Lartë i Arteve (1983) dhe ribotim i pasuruar (1988), “Kahe dhe dukuri të kulturëss ë gjuhës”(Kristalina-KH, 2003),”Kultura e gjuhës”(SHBLU, 2006); Si të shkruajmë shqip-Nga drejtshkrimi të shkrimet profesionale,Toena, 2008 (dhe ribotime të pasuruara,Toena, 2012, Morava,2013 ) apo me traktatin Urgjenca gjuhësore-Huazime të zëvendësueshme me fjalë shqipe,Fjalorth – (ADA, 2015 dhe botim i dytë i përmirësuar, Naimi, 2017)’ Gjuha, ligjërimi dhe jeta-Përmbledhje leksionesh, krestomaci dhe ushtrime socioliguistike (me bashkutore: M.Shopi, Tiranë, 2018). Ka dorëzuar për botim e pritet të dalë  nga shypi edhe libri Kultura e gjuhës sot (Përmbledhje studimesh dhe pjesë tekstesh universitare), Botimet PEGI.

Për pak gjuhëtarë të brezit të prof.Gj.Shkurtajt mund të shprehemi me bindje se punët e tyre në albanologji, jo rrallë na shfaqen si arritje institutesh shkencore. Krahas prurjeve me plot risi që kanë sjellë në studimet tona filologjike, sidomos këta 30 vjetët e fundit, kur mundësia e njohjes së shkollave dhe drejtimeve të huaja linguistike, prej tyre u  bë e mundur edhe për aplikime të pjesshme apo tërësore në lëvrimin e studimin e gjuhës sonë, qoftë edhe me ribotime veprash, me mbështetje e citime nga autorët bashkëkohorë apo të traditës europiane e më gjerë. Duke gjykuar kështu, na duken aq mbresëlënëse realizimet studimore të akademikut Gj.Shkurtaj, me të cilat pasurohet një bibliotekë e profolizuar e një lëmi të caktuar, ku studentë dhe pedagogë të rinj, dashamirës dhe kërkues të dijeve në lëvrimin e shqipes, gjejnë shumëçka që duhet për një formim më të ngritur e bashkëkohor të përdorimit shprehës dhe emocional të gjuhës amtare.

*

Në librin e ri që vumë në krye të këtij shkrimi, Gj.Shkurtaj vijon “të na godasë” nga një këndvështrim i tij, i paparë deri më sot. Nuk ka shumë kohë që morëm në duar Fjalorin dialektor të Malësisë së Madhe, me peshë aq të rëndë jo veç të lemave të rreshtuara brenda tij, por sidomos, me prurjet e rralla të etnografisë së të folurit, në mënyrë të veçantë, të frazemave shqipe që kanë lindur dhe kanë zbukuruar në shekuj idiomën e asaj krahine dhe që janë, pa dyshim, edhe sot mjete të gjuhës artistike edhe të letërsisë së kultivuar. Si folës i lindur dhe i rritur i asaj treve gjuhësore, prof.Shkurtaj nuk ka si të mos ishte i lidhur me njohjen e treguesve gjuhësorë dhe etnikë të krijimtarisë kryesore të popullit tonë, siç është Eposi madhështor i Kreshnikëve, eposi ynë i vlerësuar aq lart edhe nga albanologët e huaj dhe që ka qenë edhe model shkrimtarie për poetë të mëdhenj të kombit tonë, ndër të cilët shquhet poeti i madh, At Gjergj Fishta në “Lahutën e Malcis”.

Kolegu e miku ynë, akademik Shkurtaj, ka trashëguar në genin e tij, që nga psikologjia e fëmijërisë jehonën e atyre këngëve kreshnike, ka njohur me emër lahutarë në zë që i kanë kënduar trimëritë dhe bëmat e heronjve të atyre maleve, ka mbledhur në të ritë e tij lëndë folklorike; ai është i bindur se Eposi ynë, edhe në mos pastë lindur atyre anëve, ka jetuar e ardhur deri në ditët tona përmes këngëve në gjuhën shqipe. Nuk ndalet autori në temën nevralgjike: e kemi të huazuar apo të lindur këtu Eposin legjendar, siç kanë bërë studime Lamberci e Kordinjano, mbledhësit e parë – fretërit e urtë e të pasionuar të tij: Palaj e Kurti tek Visaret e Kombit; as te mendimet që kanë dhënë Prendushi e Fishta, në kohë më të vona folkloristët tanë të shquar apo dijetarët aq të thelluar në studimin e tij, siç janë Stavri Skëndo, A.Desnickaja, Shaban Sinani etj.. E rëndësishme për gjuhëtarin-autor të këtij libri, është fakti se këngët e kreshnikëve tanë janë kënduar shqip, janë lëmuar gjuhësisht ndër breza nga të parët tanë dhe i kemi të regjistruar prej shqiptarësh. Prof.Shkurtaj i është qasur Eposit për fjalët e zgjedhura dhe shprehjet e mrekullueshme, frazeologjinë e spikatur dhe urimet, mallkimet dhe forcën e kumtit që përcjell krijimtaria artistike popullore  edhe sot, në kohët moderne. Kur e lexon këtë përmbledhje (miscelaneo) studimore, bindesh se ndër ato 70 faqe që i takojnë Eposit, endet një monografi e vërtetë shkencore, e ilustruar me lëndë shumë të pasur në vargje të përzgjedhura. Me siguri, autori, mund ta nxjerrë më vete, si studim ekzotik që na vjen për herë të parë në rrafshin e gjuhës e figuracionit, të shkëputur nga vështrimi me vlerë, që u ka bërë këngëve të mbrujtura me krijime të kultivuara e që këndohen prej këngëtarësh me emër.

Për gjuhën e Eposit, autori thekson se ajo është model i ligjërimit, i komportimit burrëror, i mënyrësjelljes (bihejviorizmit), si shfaqje e veçantë jo vetëm e individëve, por dhe e krejt mendësisë shoqërore përkatëse e një komuniteti. Heronjtë legjendarë të çetës së Jutbinës, që mbrojnë me shpatë trojet e të parëve të tyre, rrafshojnë kulla e qytete të krajlnive, por njëherësh, i karakterizon edhe kortezia gjuhësore në kuvende e biseda me kundërshtarët, qoftë edhe kur dalin në bejleg me ta. Këto modele, sipas Shkurtajt i kanë vënë re edhe studiues të huaj, edhe poetët  tanë, mjeshtër të fjalës, siç janë Mjeda e Fishta, të cilët i kanë thithur këto mënyra së thëni plot dinjitet shqiptari e fisnikëri malësori. Si një etnograf me përvojë, autori nuk lë pa përshkruar bisedat fjalëpaka të Eposit, rendin kur duhet marrë fjala, ndejshëm, dialogjet sy në sy e luftëtarëve si Halili e Muja me Krajle Kapedanin, kushtrimet nga bedenat e kullave; si dhe marrjen e respektimin e ndores, ngritjen në këmbë të burrit, të falmet mes burrave (si përshëndetje), dhënien e dorës, urimet e bukura dhe mikpritjen me zemër, kur miku e udhëtari u kërkon konak. Autori studiues sikur ngazëllehet kur merr e përshkruan ritin mirëseardhjes, urimet për udhë të mbarë, kur përcjellin njëri-tjetrin, kur ndeshin në t’Bukurat e malit  etj. Më vete na shfaqen edhe pritjet e përcjelljet për kryeshëndosh në shtëpitë e të vdekurve, me fjalë të peshuara e të matura, me lavde e tumirime për ata që ndërruan jetë, me urime për të gjallët dhe vazhdimin e jetës me djem e trashëgimtarë! Një etnografi ligjërimi e vërtetë….

Mjeshtër i kësaj fushe hulumtimi e kërkimi gjuhësor, prof.Shkurtaj dëshmon me këtë studim se Eposi ynë, si dhe gjithë eposet e popujve të tjerë europianë, kanë një bosht, rreth të cilit sillen vlerat dhe virtytet e atyre që i kanë ruajtur në shekuj; edhe Eposi shqiptar ka një të tillë: është Besa, si një kult i paprekur, i shenjtë, aq sa ky nocion është lidhur përherë me Perëndinë- Besa e Zotit! Nuk kishte si të lartësohej më tepër një virtyt mes njerëzve dhe që i mban ata të bashkuar, një cilësi karakteri që nuk duhet shkelur. Besa në Epos nuk jepet e as nuk merret vetëm mes dy njerëzve, por ajo rregullon marrëdhëniet në mes komuniteteve të tana, edhe mes krajlnive, sepse, në betime e përbetime, ajo lidhet gjithnjë me Krijuesin! Madje, kështu, si sintagmë e vetme: Besa e Zotit, për Besë të Zotit, ka hyrë në gjuhën e folur të folklorit shqiptar. Prandaj dhe gjejmë një varg shprehjesh të pafund me këtë fjalë, si: kam besë, a ke besë, jap besën, besa-besë, pret në besë, meriton besë, jam në besë, kërkon besë, t’mbaron besa (afati i besës), nxjerr besë, ruaju edhe në besë (prej besëthyerëve), a ke besë n’Zotin, a e din çka asht besa, mos ban be  n’rrenë, të vret besa, mos i xen besë, shtëpi bese djalë mbas djali etj. Në fjalën e tij, kur u përurua midis miqve, jo veç autori, por edhe pjesëmarrës e studiues, kolegë gjuhëtarë të tij si prof.Shezai Rrokaj e prof.Mimoza Gjokutaj, prof.Evalda Paci, kulturologë e gazetarë si Ed Andoni apo kineastë si Eduart Makri etj., nuk lanë pa thënë se Eposi dhe gjithë krijimi letrar folklorik i Veriut apo edhe i trevave të Jugut, nuk paraqesin vështirësi kuptimore as në fjalësin e pasur, as në shprehje e frazeologji dhe as në mënyrat e të thënit; ato janë shqipe dhe u drejtohen gjithë shqipfolësve.

Autori i këtij libri, i njohur për “gjuetinë” e fjalëve të bukura, shtegtimin e tyre dhe shprehjeve popullore përgjatë gjithë jetës, nxjerr në pah brenda këtij libri edhe figurshmërinë dhe hijeshinë e leksemave dhe frazemave të Eposit, pasi, duke qenë në vargje, fjalët vijnë e poetizohen, fitojnë  bukuri e peshë të jashtëzakonshme, prandaj dhe ndalet në mënyrë të veçantë tek kjo cilësi e leksikut dhe e shprehjes; vë në dukje onomastikën dhe jep mendime si ka ndryshuar ajo në kohë, zbulon zbunime emrash për luftëtarët, dallon qeniet mitologjike shqiptare, ndryshorët sipas gjinive, na sjell mallkimet dhe rolin e tyre në ligjërimin poetik të këngëve kreshnike, automallkimet që bëjnë njerëzit për ngjarje e pasoja të rënda që kalojnë në jetë, pa lënë jashtë edhe ato shprehje që gjuhëtari ynë i quan “përshëndetje të deleguara”, fjalë tumiruese që jepen si porosi t’u thuhen të tjerëve, pa qenë të pranishëm. Kur bisedon me prof.Shkurtajn për këtë përmbledhje, sa vë në dukje vështrimet linguistike që i ka bërë Eposit, shprehet se edhe më duhej zgjatur për këtë krijesë madhështore të shqiptarëve, ruajtur nëpër shekuj, sepse pasuri si kjo, e vërtetë, që nuk mund të përshkruhen sa duam dhe sa duhet brenda një librushi, si e quan me modesti veprën e tij autori.

Gjithë pjesa tjetër e kësaj përmbledhjeje kaq ekzotike, i mëshon idesë se këngët mbruhen me fjalët e zgjedhura për t’iu gjegjur melodive të zgjedhura nga muza e tingujve të kompozitorëve; si për këngët popullore, ashtu edhe për ato me tekste letrare të poetëve që i krijojnë. Për një albanolog (dialektolog dhe etnolog), si Gj.Shkurtaj, të merresh me vështrimin gjuhësor të këtij gjerdani nga visari ynë kombëtar, siç është arti folklorik dhe ai i kultivuar nëpërmjet këngëve të muzikuara, do të thotë si të studiosh mes luleve erëmira të një kopshti të kultivuar prej mjeshtrit të paarritshëm popull, prandaj dhe ai e ka çmuar nismën e tij e ka ngulmuar të përceptojë sa më thellë për të arritur në përfundimet që ka bërë edhe për këngët majekrahu, për tekstet e këngëve të festivaleve, fjalës së gjetur të këngëve të këngëtarëve të sotëm, për të cilët ai (edhe ne) dëshirojmë t’i dëgjojmë të na tingëllojnë sa më shqip e të kuptuara brenda vendit e deri tek bota arbëreshe, që autori ynë ka pasur fatin ta njohë aq mirë e drejtpërdrejt e të na njohëedhe ne me tingëllimën e gjuhës amtare që vëllezërit tanë e patën marrë me vete shekuj më parë dhe po përpiqen ta ruajnë edhe në ditët tona, me aq dashuri sa dhe ne.

I urojmë autorit, kolegut të nderuar e mikut të dashur, akademikut Gjovalin Shkurta, që edhe pse po shkon afër të 80-ave, të mos e ndalë hovin e tij krijues e studimor dhe të na japë edhe vepra të tjera si këtë që sapo morëm e të tjerat, aq të shumta, disa prej të cilave (por jo të gjitha) i përmendëm më lart.

Marrë nga ExLibris

Nëse diçka lexohet me vështirësi, autori nuk e ka përmbushur misionin e vet. Ja, përse mendoj që një shkrimtar si Joyce-i në thelb e ka harruar misionin, sepse vepra e tij është e mundimshme për t’u lexuar.

Ndër instrumentet e shumta të njeriut, pa dyshim, libri është më i mahnitshmi. Instrumentet e tjera janë zgjatim i trupit të tij. Mikroskopi dhe teleskopi janë zgjatim i shikimit; telefoni është zgjatim i zërit; kemi edhe parmendën dhe shpatën, kuptohet zgjatime të krahut. Por libri është diçka tjetër: libri është zgjatim i kujtesës dhe i imagjinatës.

Në librin Qezari dhe Kleopatra, Bernard Shou thotë për bibliotekën e Aleksandrisë se ajo është kujtesa e njerëzimit. Por libri ka diçka më tepër. Ai është edhe imagjinata e tij. Sepse a nuk është e kaluara jonë një seri ëndrrash? Ç’ndryshim mund të ketë midis kujtoj ëndrrat dhe kujtoj të kaluarën. I tillë është funksioni që kryen libri.

Një herë kam menduar të shkruaja një histori të librit. Jo për pamjen e tij fizike. Nuk më intereson aspekti fizik i librave (sidomos i librave të bibliofilëve që zakonisht e teprojnë), por vlerësimet e ndryshme që janë dhënë për librin. Përpara meje e ka bërë Osvald Spengler me veprën Rënia e Perëndimit ku gjenden disa faqe të mrekullueshme për librin. Duke u shtuar atyre ndonjë vëzhgim timin, unë kam ndërmend të mbetem në ato që thotë Spengler.

Në lashtësi nuk e kishin kultin e librit siç e kemi ne – dhe kjo nuk më befason – ata shihnin te libri një surrogat të fjalës së folur. Shprehja që përdoret shpesh Scripta manent verba volant, nuk ka kuptimin që fjala është jetëshkurtër, porse që shkrimi ka diçka të ngurosur si vdekja. Në të kundërt, fjala ka diçka të lehtë, flatrore; diçka flatrore e të shenjtë, siç thotë Platoni. Është e habitshme, por të gjithë mësuesit e mëdhenj të njerëzimit kanë dhënë mësime gojore.

Le të marrim rastin e parë: Pitagorën. Ne e dimë se ai zgjodhi me vetëdije që të mos shkruante. Dhe këtë e bëri se nuk donte të ishte i lidhur pas fjalës së shkruar. Me sa duket, ai e ndiente shprehjen që më pas do të thuhej edhe në Bibël: shkronja vret, shpirti ngjall. Prandaj Aristoteli nuk flet kurrë për Pitagorën, por për pitagorianët. Për shembull, ai thotë se pitagorianët jepnin mësim besimin, dogmën e kthimit të përjetshëm që Nietzsche do ta zbulonte shumë më vonë. Domethënë idenë e një kohe ciklike, e cila u hodh poshtë nga Shën Agustini te libri Qyteti i Zotit. Shën Agustini duke përdorur një metaforë të shkëlqyer thotë se Kryqi i Krishtit na shpëton nga labirinti qerthullor i stoikëve. Për idenë e kohës ciklike ka folur edhe Hume, Blanqui^[1] e shumë të tjerë.

Pitagora vendosi në mënyrë të vullnetshme që të mos shkruante. Ai donte që mendimi i tij të jetonte përtej vdekjes trupore, të mbijetonte në mendjen e nxënësve të vet. Nga kjo ka lindur formula që unë duke mos e ditur greqishten, do ta them latinisht: magister dixit (e ka thënë mësuesi). Kjo nuk do të thotë se ata qenë të kushtëzuar pas asaj që kishte thënë mësuesi, përkundrazi, kështu vërtetohej se ata ishin të lirë të zhvillonin mendimin fillestar të mësuesit.

Ne nuk e dimë nëse doktrinën e kohës ciklike e ka shpikur Pitagora, por dimë që nxënësit e tij ua mësonin të tjerëve. Pitagora vdiq trupërisht dhe ata me një lloj rimishërimi që atij do t’i kishte pëlqyer, vazhduan t’i mendonin e t’i thellonin idetë e tij, aq sa kur i qortonin se duhej të thoshin gjëra të reja, mbroheshin me formulën: “E ka thënë mësuesi” (Magister dixit).

Mund të kujtojmë edhe raste të tjera. Kemi shembullin e madh të Platonit kur thotë se librat janë si efizhitë (ai kishte parasysh mbase statuja apo tablo), që njeriu i pandeh të gjalla, por kur i pyet, ato s’të përgjigjen. Dhe për ta korrigjuar këtë heshtje të librave, ai shpiku dialogun. Pra, Platoni vetë shndërrohet në personazhe të ndryshme: në Sokrat, në Gorgias e të tjerët. Ne mund edhe të mendojmë se Platoni donte të ngushëllohej për vdekjen e Sokratit duke përfytyruar se mësuesi i tij vazhdonte të jetonte. Dhe çfarëdo problemi që t’i dilte përpara, pyeste veten: Çfarë do të kishte thënë Sokrati për këtë? Ai qe, si të thuash, pavdekësia e Sokratit, i cili nuk pati lënë gjë të shkruar dhe ishte gjithashtu mjeshtër i fjalës së folur.

Për Krishtin dimë se ka shkruar një herë të vetme ca fjalë mbi rërë e që u fshinë. Nuk dimë të ketë shkruar gjë tjetër. Edhe Buda ishte mjeshtër i të folurit; na ka lënë disa predikime. Pastaj, kemi edhe një frazë të Shën Anselmit, i cili thotë: “Të vësh një libër në duart e një të padituri, është po aq e rrezikshme sa të vësh një shpatë në duart e një fëmije”. Ja, pra, se çfarë mendohej atëherë për librin.

Në të gjithë Lindjen ende gjallon ideja se qëllimi i një libri nuk është t’i zbulojë gjërat: një libër duhet thjesht tëna ndihmojë për t’i zbuluar. Me gjithë paditurinë time në hebraisht, kam studiuar pak nga Kabala; kam lexuar Zohar, versionet anglisht e gjermanisht, si dhe Sefer Yetzirah. E di se këta libra nuk janë shkruar për t’u kuptuar, por për t’u interpretuar, ata duhet ta nxisin lexuesin që të zhvillojë një ide.

Antikiteti klasik nuk e kishte respektin që kemi ne për librin edhe pse kemi mësuar se Aleksandri i Madh mbante nën jastëk librin Iliada dhe shpatën, dy armët e tij. Ushqehej respekt për Homerin, megjithatë ai nuk shihej si shkrimtar i shenjtë, në kuptimin që ka sot kjo fjalë. Nuk mendohej se Iliada dhe Odiseja ishin tekste të shenjta; ato qenë tekste që vlerësoheshin, por edhe mund t’i kritikoje.

Platoni i flaku poetët nga Republika e tij; gjithsesi pa u bërë i dyshimtë për herezi. Këtyre dëshmive të Antikitetit kundër librit, ne mund t’u shtojmë një tjetër, shumë interesante të Senekës. Mes letrave të tij të pakrahasueshme drejtuar Lucillit, njëra flet kundër një personi mendjemadh, i cili thoshte se kishte një bibliotekë me njëqind vëllime; dhe kush mund ta gjejë kohën për të lexuar njëqind vëllime, pyet Seneka. Ndërsa sot, përkundrazi, çmohen bibliotekat e mëdha.

Pra, në Antikitet për librin ka një qëndrim që mezi e kuptojmë, që nuk ngjason me kultin që kemi ne për librin. Te ky i fundit shihej përherë një surrogat i fjalës. Por më pas nga Lindja vjen një koncept krejt i panjohur për Antikitetin klasik: koncepti i librit të shenjtë. Do të marrim dy shembuj duke filluar nga më i vonshmi, ai i myslimanëve, të cilët mendojnë se Kurani i paraprin Krijimit dhe është më i moçëm se gjuha arabe. Kurani,thonë ata, nuk është vepër e Zotit, por njëra prej cilësive të tij, siç janë mëshira apo drejtësia. Aty flitet në një mënyrë të pabesueshme për Nënën e Librit. Nëna e Librit është një kopje e Kuranit të shkruar në qiell. Shkurt, arketipi platonian i Kuranit është shkruar në qiell, thuhet në Kuran – ai është atribut i Zotit, dhe për më tepër është më i hershëm se Krijimi. Këtë gjë e thonë edhe ulematë apo dijetarët myslimanë.

Pastaj ka shembuj të tjerë më pranë nesh, siç janë Bibla ose më konkretisht Torah ose Pentateku. Mendohet se këta libra janë diktuar nga Shpirti i shenjtë. Është interesant fakti që këta libra të autorëve dhe epokave të ndryshme, i lihen një shpirti të vetëm. A nuk thuhet madje në Bibël se shpirti frymon ku të dojë? Hebrenjtë patën idenë të bashkonin vepra letrare të periudhave të ndryshme dhe të krijonin me to një libër të vetëm me titull Torah që në greqisht do të thotë Bibël. Këta libra i lihen një autori të vetëm: Shpirtit.

E pyetën një ditë shkrimtarin Bernard Shou nëse besonte që Biblën e kishte shkruar Shpirti i shenjtë. Dhe ai u përgjigj kështu: “Çdo libër që ia vlen ta rilexosh, është shkruar nga Shpirti”. Ta themi disi më ndryshe. Një libër duhet të shkojë përtej qëllimeve të autorit. Qëllimi i autorit është një gjë e varfër, njerëzore që mund të dështojë, kurse libri është më shumë. Don Kishoti, bie fjala, është më tepër se një satirë e romaneve kalorësiake. Në të vërtetë ai është një tekst absolut, tek i cili asgjë, absolutisht asgjë nuk i lihet rastësisë.

Të mendojmë rrjedhimet e kësaj ideje. Për shembull, nëse them:

Corrientes aguas, puras, cristalinas,

arboles que os estais mirando en ellas

verde prado, de fresca sombra lleno.

(Ujëra të gjalla, me dritë kristaline,

pemë që shfaqeni ndër pasqyrime,

livadh i blertë plot hijeshi e freski,

duket qartë se këto tri vargje kanë nga njëmbëdhjetë rrokje. Kështu ka dashur autori. Është zgjedhje e tij.

Por çfarë është kjo, krahasuar me një libër të shkruar nga Shpirti, krahasuar me konceptin e Hyjnisë që pranon të jetë letërsi dhe dikton një libër? Në një libër të këtillë asgjë s’mund të jetë e rastësishme, asgjë, deri edhe zgjedhja e shkronjave duhet ta ketë një arsye. Me këtë logjikë e kuptojmë përse fillimi i Biblës, “Bereshit baraelohim” është me shkronjën B, sepse kjo i përgjigjet fjalës bekoj. Pra, është fjala për një libër, në të cilin kurrgjë nuk është e rastësishme, kryekëput asgjë. Mbërrijmë kështu te Kabala, tek studimi i shkronjave, te një libër i shenjtë i diktuar nga Hyjnia, domethënë në të kundërt të asaj që mendonin të vjetrit. Ata mendonin për muzën në një mënyrë mjaft të vagëlluar.

Këndo, muzë, zemërimin e Akilit^[2], thotë Homeri në krye të Iliadës. Këtu muza përfaqëson frymëzimin. Përkundrazi, nëse mendojmë Shpirtin, pranojmë diçka më konkrete e më të fuqishme: Zotin që është brenda letërsisë. Zotin që shkruan një libër, në të cilin gjithçka arsyetohet: numri i shkronjave, i rrokjeve, i verseteve, ku bëhet lojë fjalësh me shkronja, të cilat tashmë i kemi studiuar.

Ideja e dytë e madhe që kemi për librin, është se ai, po e përsëris, mund të jetë vepër hyjnore. Sigurisht kjo ide është më afër asaj që kemi sot për librin, sesa ajo e lashtësisë që e vështron librin si një surrogat të fjalës së folur. Besimi në një libër të shenjtë humb pastaj dhe zëvendësohet prej besimeve të tjera. Ne jemi të bindur, për shembull, se çdo vend njëjtësohet me një libër. Duhet të kujtojmë këtu se myslimanët i quajnë izraelitët njerëz të Librit, le të kujtojmë gjithashtu atë që ka thënë Heinrich Heine në lidhje me atë komb, atdheu i të cilit ishte një libër, Bibla. Dhe lind kështu ideja e re, sipas së cilës çdo vend duhet të përfaqësohet prej një libri, apo prej një autori që mund të ketë shkruar shumë libra.

Është për t’u çuditur, – dhe nuk besoj se ky fakt është vënë re deri tani – por kombet kanë zgjedhur përgjithësisht individë që nuk u ngjajnë shumë. Dikush, për shembull, mendon se Anglia mund të kishte zgjedhur Samuel Johnson-in, por ajo ka zgjedhur Shekspirin dhe Shekspiri është – si të thuash – më pak anglezi ndër shkrimtarët anglezë. Understatement-i, pra, është karakteri tipik i anglezit. Shekspiri prirej ndaj hiperbolës në metaforë dhe nuk do të habiteshim fare, nëse ai do të kishte qenë italian apo hebre.

Kështu ka ndodhur edhe me Gjermaninë. Ky vend i bukur, fanatik për hiçgjë, zgjodhi pikërisht një njeri tolerant, aspak fanatik, të cilit nuk i intereson shumë nocioni atdhe, pra zgjodhi Goethe-n. Gjermania përfaqësohet nga Gëtja.

Në Francë nuk është zgjedhur ndonjë, por ka një dobësi për Hugo-in. Natyrisht, unë ushqej një admirim të madh për Hygoin, por ai nuk është francez tipik. Me dekoret e tij të mëdha e me metaforat e panumërta, ai s’është përfaqësues i Francës.

Edhe më i habitshëm është rasti i Spanjës. Ajo mund të përfaqësohej nga Lope De Vega, nga Calderón-i, nga Quevedo-ja. E, pra, jo! Nuk ndodhi ashtu! Spanja përfaqësohet nga Miguel de Cervantes. Servantesi është bashkëkohës i Inkuizicionit, por është njeri tolerant, njeri që nuk zotëron as virtytet dhe as cenet e spanjollëve.

Ngjason sikur çdo vend mendon se duhet të përfaqësohet nga dikush që ndryshon prej tij, nga dikush që mund të jetë si një lloj bari shërues, një lloj opiumi, një kundërhelm ndaj të metave. Ne argjentinasit, mund të kishim zgjedhur Fakundo të Sarmiento-s, që është libri ynë, por nuk ndodhi ashtu; me historinë tonë ushtarake, me historinë e betejave, ne kemi zgjedhur si libër kronikën e një dezertori, kemi zgjedhur librin Martin Fierro, që padyshim meriton të zgjidhet, por si mund të merret me mend që historia jonë përfaqësohet nga një dezertor? Gjithsesi kështu është: çdo vend duket se provon mbëhinë e kompensimit.

Leximi është një formë e lumturisë

Për librin janë shkruar faqe të ndritura nga shumë shkrimtarë. Do të doja të citoja ndonjërin prej tyre. Do ta nis me Montaigne-in, i cili një nga esetë e tij ia kushton pikërisht librit. Në këtë ese ka një frazë të tillë, të paharrueshme: Unë nuk bëj asgjë pa gëzim. Montenji lë të kuptohet se koncepti i të lexuarit me çdo kusht, është një koncept i gabuar. Ai thotë se kur has ndonjë pjesë të vështirë në një libër, ai e lë, sepse akti i të lexuarit është një formë e lumturisë.

Më kujtohet se para shumë vitesh u bë një anketë ku pyesnin se çfarë shpreh piktura. E pyetën motrën time, Norën, dhe ajo u përgjigj se piktura ishte arti që dhurongëzim me forma dhe ngjyra. Unë do të thosha se edhe letërsia është një formë e këtij gëzimi. Nëse diçka lexohet me vështirësi, autori nuk e ka përmbushur misionin e vet. Ja, përse mendoj që një shkrimtar si Joyce-i në thelb e ka harruar misionin, sepse vepra e tij është e mundimshme për t’u lexuar.

Një libër nuk duhet të kërkojë mundim, as lumturia nuk duhet të kërkojë mundim. Më duket se Montenji ka të drejtë. Pas kësaj ai numëron autorët që ka për zemër. Përmend Virgjilin dhe pohon që më shumë i pëlqen libri Gjeorgjikat sesa Eneida. Mua më pëlqen më tepër Eneida, por s’është këtu çështja. Ai flet me pasion për librat dhe thotë se librat janë një kënaqësi e ngadalshme.

Ndërsa Emerson-i thotë të kundërtën. Nga ai e kemi studimin tjetër të madh për librin. Në një nga ligjëratat e tij, Emersoni thotë se biblioteka është një lloj kabineti magjik. Në këtë kabinet rrinë të magjepsur shpirtrat më të zgjedhur të njerëzimit, të cilët presin fjalën tonë për të dalë nga heshtja. Duhet ta hapim librin që shpirtrat të rizgjohen. Ai thotë se ne duhet të kemi besim në shoqërinë e njerëzve më të mirë që ka nxjerrë njerëzimi, por që për fat të keq nuk përpiqemi t’i gjejmë, pëlqejmë të lexojmë më shumë komentarët dhe kritikat, në vend që të lexojmë autorët vetë.

Unë kam qenë për njëzet vjet me radhë profesor i letërsisë angleze në universitet, në fakultetin e filozofisë e të letërsisë në Buénos-Àjres. Gjithmonë u thosha studentëve të mi që të kishin një bibliografi sa më të përzgjedhur, të mos lexonin libra kritike, por drejtpërdrejt autorët; ndoshta do të kuptonin më pak, por do të kishin kënaqësinë të dëgjonin zërin e dikujt. Do të thosha se më irëndësishëm tek një autor është stili, pra më i rëndësishëm tek një libër është zëri i autorit, ai zë që arrin të vijë gjer te ne.

Ia kam kushtuar, pra, letërsisë një pjesë të madhe të jetës dhe besoj se leximi është një formë e lumturisë; një tjetër formë e lumturisë, më e pakët, është krijimi poetik, apo ajo çka quhet krijim, që është përzierje e harresës dhe e kujtesës së asaj që kemi lexuar.

Emersoni bashkohet me Montenjin kur thotë se duhet lexuar çfarë na pëlqen, sepse siç e thamë libri duhet të jetë një formë e lumturisë. Ne i detyrohemi shumë letërsisë. Unë, më tepër jam i prirur të rilexoj se të lexoj dhe kam mendimin, që më e vlefshme është të rilexosh se të lexosh, përveçse që të rilexosh duhet të kesh lexuar. Unë e kam këtë kult për librin. Mbase e them në një mënyrë që duket disi patetike, por s’do të doja të ishte kështu. Do më pëlqente të ishte si një lloj besimi që kam për secilin prej jush, jo për të gjithë, sepse të gjithë është përgjithësim dhe secili është realitet.

Unë vazhdoj të bëj sikur nuk jam i verbër, vazhdoj të blej libra e të mbush shtëpinë me to. Një ditë më bënë dhuratë një Encyclopédie de Brockhaus, botim i vitit 1966. Dhe e ndjeva praninë e kësaj vepre në shtëpi, e kam ndier si një lloj lumturie. I kisha pranë meje të njëzet vëllimet me shkronja gotike, të cilat nuk mund t’i lexoj, plot harta dhe gravura që nuk mund t’i shoh: por sidoqoftë vepra ishte aty. Provoja një si tërheqje miqësore. Kam mendimin se libri është një nga lumturitë e mundshme të njeriut.

Sot flitet për zhdukjen e librit; mendoj se kjo është e pamundur. Do të më thonë se cili është ndryshimi mes një libri dhe një gazete apo disku? Ndryshimi është ky:një gazetë lexohet për t’u harruar; edhe disku dëgjohet për t’u harruar, është një gjë mekanike dhe kuptohet që është e përkohshme. Porse një libër lexohet për t’u kujtuar.

Koncepti i një libri të shenjtë, si Kurani, Bibla apo Vedat – që edhe ato shkruajnë se e kanë krijuar botën – është ndoshta i tejkaluar, por libri ruan përherë një shenjtërim, të cilin duhet të përpiqemi të mos e humbim. Të marrësh një libër e ta hapësh, e bën edhe më të mundshëm faktin estetik. Ç’kuptim kanë fjalët që flenë në libër? Ç’janë ato simbole të vdekura? Asgjë fare. Çfarë është një libër që nuk e hapim? Një kub i thjeshtë prej letre apo lëkure, me fletë. Por nëse e lexojmë, do të ndodhë diçka e jashtëzakonshme. Dhe besoj se libri ndryshon sa herë që e lexojmë.

Herakliti thotë (e kam përsëritur shpesh) se njeriu nuk lahet kurrë dy herë në të njëjtin lumë. Ne nuk lahemi kurrë në të njëjtin lumë, sepse ujërat e tij ndërrojnë. Akoma më e tmerrshme është se edhe ne nuk jemi më pak ujorë se lumi. Sa herë që lexojmë një libër, libri ndryshon, ngjyrimi i fjalëve është tjetër. Sepse librat janë mbrujtur me të shkuar.

Kam folur kundër kritikës dhe po e përgënjeshtroj veten (kjo nuk ka shumë rëndësi). Hamleti nuk është saktësisht Hamleti që krijoi Shekspiri në fillimet e shekullit XVII; ai është Hamleti për të cilin flet Coleridge, Goethe dhe Bradley. Hamleti është rikrijuar. E njëjta gjë ka ndodhur me Don Kishotin. Kjo mund të thuhet edhe për Lugones apo Martinez Estrada. Martin Fierro nuk është më ai që ka qenë. Lexuesit pak nga pak e kanë pasuruar librin.

Kur lexojmë një libër të hershëm, është njëlloj si të përshkonim kohën që ka kaluar që nga çastet kur ai është shkruar e deri në ditët tona. Ja, përse duhet të kemi kultin elibrit. Një libër mund të jetë plot errata^[3], ndodh edhe që të mos jemi dakord me atë që thotë autori, por libri ka diçka të shenjtë dhe hyjnore. Nuk duhet ta respektojmë atë të shtyrë nga besëtytnia, por me dëshirën e madhërishme që të kridhemi në lumturi e në dije.

Kjo është ajo që doja t’ju thosha sot.

^[1]  Louis Auguste Blanqui – teoricien socialist dhe revolucionar francez (1805-1881). Antimonarkist i shquar, ai u burgos tri herë, duke kaluar kështu pjesën më të madhe të jetës në burg. Si lexues i Marksit, kritikoi komunizmin utopik, duke mbrojtur aksionin revolucionar.

^[2]  “Këndo hyjneshë, mëninë e Akil Pelidit”, është përkthimi i shkëlqyer i Gjon Shllakut, por përkthimi këtu bëhet fjalë për fjalë, sepse ka një koment lidhur me fjalën muzë.

^[3]  Errata (lat.) – gabime shtypi.

Marrë nga ExLibris

Sivjet është 100-vjetori i lindjes së gjuhëtarit austriak Hermann Ölberg, një vijues i shquar i shkollës albanologjike të Austrisë, ku spikatin emra të mirënjohur si Johann Georg von Hahn, Gustav Meyer, Franz Miklosich, Norbert Jokl, Rajko Nahtigal, Maximilian Lambertz, dhe që vijon edhe sot me studiues të rinj në fusha të ndryshme të studimeve albanologjike. H. Ölberg-u kishte studiuar për gjuhësi indoeuropiane në Universitetin e Innsbrukut, ku zhvilloi më pas gjithëveprimtarinë e tij mësimore e shkencore, në fillim si lektor i gjuhës esperanto (1953), pastaj pedagog i sllavishtes së vjetër kishtare (1963), ndërsa më 1972 docent dhe prej vitit 1975 profesor i gjuhësisë së përgjithshme dhe të zbatuar, derisa doli në pension (1987).Si studiues dhe profesor aiishte përpjekur të zgjeronterrethin e kërkimeve me tema e drejtime të reja, të bashkëpunonte me specialistë të disiplinave të ndryshme të gjuhësisë dhe të kombinonte trajtimet gjuhësore me vështrimehistorike e kulturore, duke hyrë në një shkëmbim të frytshëm e të shumanshëm idesh e metodash.H. Ölberg-u jetoi gjatë, 95 vjet (u nda nga jeta më 25 shkurt 2017), por mjerisht vitet e fundit i kaloi në trishtim, pasi humbi dritën e syve.

Interesi për gjuhën shqipe iu shfaq herët, që në vitet ’50, kur studionte gjuhësi të krahasuar indoeuropiane. Atëe tërhiqte ideja e rindërtimit të shqipes së kohës antike në elementet e saj themelore përmes analizës së fjalëve me burim nga greqishtja e vjetër e nga latinishtja. Shtysë vendimtare për t’u thelluar në fushën e albanistikës qe takimi me profesorët Eqrem Çabej dhe Androkli Kostallarime rastin e Kongresit VIII Ndërkombëtar të Studimeve Onomastike në Amsterdam (1963). H. Ölberg-u i kushtoi studimit të shqipes shumë vite punë dhe arriti të depërtonte në veçoritë e zhvillimit historik të fonetikës, gramatikës dhe fjalorit të saj. Falë kësaj pune të ngulët, pas disa artikujsh kryesisht për çështje të fonetikës historiketë shqipes, më 1972 ai kaloi me sukses provimin e habilitimit me punimin “Hulumtime për leksikun indoeuropian të shqipes dhe për fonologjinë diakronike mbi bazën e sistemit të zanoreve”.Po atëvit në Universitetin e Innsbrukut ai drejtoi një kurs të rregullt të mësimit të gjuhës shqipe.

Në vjeshtën e vitit 1972 (28 shtator – 3 tetor) falë nismës dhe përpjekjeve të tij, u organizua në Innsbruk një kolokuium ndërkombëtar në kujtim të albanologut Norbert Jokl (1877–1942). Lidhur me këtë ai do të shkruante më vonë: “Më 1972 në Innsbruk, me rastin e kolokuiumit albanologjik në përkujtim të Norbert Jokl-it, u bë përpjekja që, falë asnjanësisë së Austrisë, të mblidheshin, me gjithë rrethanat e luftës së ftohtë, shumë përfaqësues të albanologjisë nga vende që ishin rreshtuar kundër njëri-tjetrit. Kjo përpjekje pati një përfundim të mirë e të kënaqshëm.”

Në kushtet e atëhershme ndërkombëtare të pafavorshme dhe të zhvillimeve të brendshme në Shqipëri (lëvizjet kundër mbeturinave të së kaluarës dhe fesë) veprimtaria shkencore e organizuar nga prof. H. Ölberg-u, që diti të shfrytëzonte memençuri pozitën e Austrisë si vend asnjanës dhe si vatër e hershme e albanologjisë, ishte një nismë e zgjuar, që përmbante edhe një frymë dashamirësie prekëse, për të mos e lënë albanologjinë shqiptare të vetmuar e të veçuar nga bota. Dhe me të vërtetë, një tubim albanologjik me një përfaqësim të tillë ndërkombëtar organizohej për herë të parë jashtë vendit. Nga Shqipëria mori pjesë një grup prej pesë studiuesish: E. Çabej, M. Domi, Sh. Demiraj, J. Gjinari, J. Kole, ndërsa A. Kostallari, B. Beci, E. Lafe, Xh. Lloshi, J. Thomai dërguan kumtesat e tyre, që u botuan në “Aktet” e kolokuiumit. Pjesëmarrës nga Kosova ishin: H. Kaleshi, I. Ajeti, A. Hadri, R. Ismajli, Z. Mirdita, L. Mulaku, Sh. Pllana. Sipas botimit “Akteve” del kjo gjeografi e pjesëmarrësve të tjerë: nga Austria: W. Dressler, O. Haas, F. L. von Hüttenbach, K. Strunk, W. Meid, H. Ölberg, R. Schwanke; nga BRSS: A. V. Denickaja, M. Gabinski, I. I. Voronina, A. V. Zhugra; nga Belgjika: G. Jucquois; nga Bullgaria: I. Duridanov, Vl. Georgiev, B. Sokolova; nga Çekosllovakia: V. Pólak; nga Danimarka: G. Gangale; nga Franca: B. Roger, H. Boissin, Ch. Gut; nga Greqia: D. Moutsos, T. Jochalas; nga Qiproja: C. Kyrris; nga Gjermania (RFGJ e RDGJ): N. Boretzky, O. Buchholz, W. Fiedler, L. Dodić, G. Grimm, H. Haarman, G. Klingenschmitt, J. Knobloch, N. Reiter; nga Italia: E. Banfi, V. Pisani, C. Tagliavini;nga Jugosllavia: J. Pudić; nga Polonia: W. Cimochowski; nga Rumania: A. Vraciu; nga SHBA: G. Bevington, nga Zvicra: W. Borgeaud. Siç shihet, kolokuiumi i Innsbrukut ka qenë tubimi albanologjik më i gjerë i mbajtur në botën e jashtme.

Dihet se H. Ölberg-u është interesuar për gjuhën shqipe kryesisht në vështrimin historik. Por ai u interesua edhe arriti ta zotëronte mirë shqipen e sotme për ta folur e për ta shkruar,u informua për rrugën e zhvillimit të shqipes letrare, për rrethanat e përzgjedhjes së bazës dialektore dhe të vendosjes së një norme letrare të njësuar. Prandaj në mënyrë të natyrshme vjen edhe një artikull i tij me titull “Disa mendime rreth “gjuhës së njësuar”, “i shkruar mrekullisht shqip”, siç shënon Ardian Klosi , botuesi i antologjisë ku është përfshirë shkrimi (“Quo vadis, Shqipëri? Antologji e përgatitur nga Ardian Klosi”. Botime Albania. München 1993).

Në ç’rrethana e shkroi H. Ölbergu artikullin e mësipërm? Dr. Ardian Klosi (1957–2012), ish-student i tij në Universitetin e Innsbrukut, i pati dërguar profesorit një kopje të gazetës “Libertas” (nr. 3, 1992, e redaktuar prej tij), ku qe botuar “Deklarata” e gjuhëtarëve të Shkodrës e korrikut të atij viti, në të cilën shprehej një vlerësim ndryshe nga i deriatëhershmi për shqipen standarde dhe për Kongresin e Drejtshkrimit (nëntor 1972).

Për prof. H. Ölberg-un, i cili gjithnjë kishte ndjekur nga afër jo vetëm studimet gjuhësore shqiptare, por edhe zhvillimet politike-shoqërore, ka qenë e pritshme që, pas kthesës politike të fundit të viteve ’90, roli i gegërishtes letrare të vështrohej përsëri. Ai vlerëson se deklarata “kërkon në mënyrë objektive dhe të matur njohjen e kësaj tradite të gegërishtes letrare. Përdorimi i gegërishtes letrare sipas parimit 2 të deklaratës (krahas standardit të shkruhet gegërishtja letrare – E. L.) më duket se mund të realizohet pa vështirësi. Tradita në të vërtetë nuk është ndërprerë dhe shkrimtarë të talentuar do të nxisin zhvillimin përpara. Shembujt e mëdhenj si Fishta, Mjeda, Camaj, Koliqi janë tashmë të njohur, apo veprat e tyre do të jenë së shpejti në dispozicion.”

***

Deri në kthesën e fundit të viteve ’90, nga autorët gegë të paraçlirimit kanë qenë të njohur për publikun (duke u përfshirë edhe në tekstet shkollore): Kostandin Kristoforidhi, Pashko Vasa, Filip Shiroka, Ligj Gurakuqi, Ndre Mjeda, Ndoc Nikaj, Hilë Mosi, Risto Siliqi, Filip Papajani, Haki Stërmilli, Migjeni, Veli e Qemal Stafa; si autorë që kanë shkruar gegërisht pas çlirimit dhe kanë hyrë edhe në tekste shkollore, mund përmenden: Vehbi Bala, Mark Gurakuqi, Kolë Jakova, Fadil Kraja, Ndrekë Luca, Lazar Siliqi, Drago Siliqi, Andrea Skanjeti, Selman Vaqarri etj. Pjesa tjetër e autorëve nga areali i gegërishtes u ndien më mirë duke shkruar në variantin letrar mbi bazën e toskërishtes, p.sh. Zija Çela, Ridvan Dibra, Skënder Drini, Rudolf Marku, Frederik Reshpja etj.

Për prof. H. Ölberg-un thelbi i çështjes “duket të jetë gjuha standarde, gjuha zyrtare e administratës, e shkollës, shtypit, radios etj. Për këtë çështje, – shprehet ai, –parimi 1 i deklaratës (“Gjuha letrare e njësuar duhet të rishikohet. Është fjala për të realizuar këtë njësim, për ta bërë më të pranueshëm për të gjithë.” – E. L.) kërkon në mënyrë të paqartë që të bëhet rishikim, për t’u realizuar njësimi, për t’u bërë më i pranueshëm për të gjithë. Sado kongrese të zhvillohen në të ardhmen, problemi qendror, a vendimi qendror, do të jetë: a qëndron toskërishtja baza e kësaj gjuhe standarde, apo rishikohet e hyn në këtë funksion gegërishtja? … Një bashkëjetesë organike e të dy varianteve (gege e toske) në një të ardhme të largët është një iluzion, është e pamundshme sipas mendimit tim. Një shtet modern, me një burokraci depërtuese në të gjitha lëmet e jetës, nuk mund të lejojë dy gjuhë standarde njërën pranë tjetrës … Në dekadat e fundit një brez i ri i shqiptarëve mësoi këtë gjuhë të njësuar dhe më duket se ajo ka zënë vend në kokat e shqiptarëve. Të gjitha gazetat që marr nga vendi juaj, janë redaktuar në këtë gjuhë.“ Duke u shprehur me një qartësi të tillë si njohës i problemit në tërësi dhe i rrethanave të shqipes në veçanti, prof. H. Ölberg-u e quan të nevojshme të sqarojë edhe pozitën e tij: “Si jo-shqiptar nuk kam të drejtë të fus hundët në këtë çështje delikate, por, duke e ndjekur me vëmendje zhvillimin e gjuhës së njësuar gjatë tri dekadave, kam krijuar përshtypjen se gjuha e njësuar është akceptuar si normë.”

Më tej H. Ölberg-u heq një paralele midis rastit të Shqipërisë dhe Austrisë në çështjen e gjuhës letrare, duke sqaruar se: “Edhe ne austriakët përdorim bavarishten si gjuhë amtare e gjuhë bisede, dhe gjuhën letrare shumë të ndryshme prej saj. Pas zhvillimit politik gjatë shekujve do të kishe pritur që bavarishtja, gjuha e Monarkisë Austriake, të bëhej gjuhë letrare, por jo, gjuha e Luterit, e ngritur në bazë të dialekteve jo-bavarishte, u bë e detyruar për të gjithë ne!” Me këtë H. Ölberg-u tregon se ka edhe raste të tjera kur një pjesë mjaft e madhe e popullsisë përdor në shtëpi një formë gjuhësore më pak a më shumë të ndryshme nga gjuha standarde, por kjo nuk përbën arsye për të kërkuar ndonjë standard gjithëpërfshirës të pamundur! Me shumë dashamirësi, por edhe me shpresë optimiste, gjuhëtari austriak e përmbyll shkrimin e tij duke shfaqur një kureshtje shkencore se “si do ta trajtojnë shqiptarët këtë problem. Shpresoj të mos ndodhë ashtu siç shkruan Ardiani: Edhe një herë si shumë herë në historinë tonë, përçarja fitoi mbi bashkimin.”

1982. Ölberg-u erdhi për herë të parë në Shqipëri në tetor 1970, i ftuar nga Universiteti i Tiranës dhe njohu nga afër institucionet e studimeve albanologjike në vendin tonë. Rasti tjetër për ardhjen e tij në Shqipëri qe Konferenca Kombëtare për Formimin e Popullit Shqiptar, të Gjuhës dhe të Kulturës së Tij” e organizuar nga Akademia e Shkencave më 2–5 korrik 1982. Në këtë konferencë prof. H. Ölberg-u mbajti kumtesën “Kontributi i gjuhësisë për çështjen e atdheut ballkanik të Shqiptarëve”, ku bëri një sintezë të pikëpamjeve të shprehura për këtë çështje që nga Gustav Meyer-i deri në ditët tona, duke treguar se gjuha shqipe përmban dëshmi të qarta të marrëdhënieve të saj me latinishten e kohës së republikës (para erës së re).Këto dëshmi gjuhësore janë një argument me peshë për lashtësinë e paraardhësve të shqiptarëve në territoret e tyre të sotme, ku u zhvilluan edhe marrëdhëniet e dendura të asaj idiome vendëse të kohës antike nga e cila ka dalë shqipja, me latinishten popullore që erdhi në këto vise pas nënshtrimit të Ilirisë nga Roma. Temën e lashtësisë së shqiptarëve në atdheun e tyre ai e pati trajtuar më parë në kumtesën “Mendime për autoktoninë e Shqiptarëve në Gadishullin e Ballkanit”, të mbajtur në Kolokuiumin Ndërkombëtar Albanologjik në Innsbruk (1972).

Në vitin 2005 prof. H. Ölberg-ut iu dha titulli “Doctor honoris causa” nga Universiteti i Tiranës për kontributin e tij të vyer në ndriçimin e problemeve themelore të historisë së gjuhës shqipe, të burimit të saj e të marrëdhënieve me gjuhët e tjera. Në dëshminë zyrtare të këtij titulli prof. Hermann Ölberg-u vlerësohet si një indoeuropianist dhe albanolog i shquar, vijues i traditës së madhe austriake në fushën e albanologjisë, organizues i veprimtarive të rëndësishme për albanologjinë, dhe vihet në dukje pritja dhe mbështetja bujare e tij për studiuesit e rinj nga Shqipëria, që kryenin kualifikimin pasuniversitar në Universitetin “Leopold Franzes” të Innsbrukut, ndër të cilët Ardian Klosi, Kristaq Jorgo, Petrit Kotrri.

Prof. Hermann Ölberg ishte jo vetëm një dijetar dhe albanolog i shquar, por edhe mik i përzemërt e i respektuar në rrethin e kolegëve shqiptarë. Ai ushqente ndjenja të çiltra dashamirësie dhe simpatie për popullin shqiptar dhe ka dhënë një kontribut të veçantë për zgjerimin e lidhjeve shkencore me Shqipërinë në kohë të vështira për ne. Prof. Hermann Ölberg la pas një vepër studimore të pasur dhe me vlera të shquara sidomos në fushën e albanologjisë, dhe gjithashtu kujtime të pashlyeshme tek ata që e kanë njohur nga afër./dita