Erich Segal (16 QERSHOR 1937 – 17 janar 2010) shkrimtar i madh amerikan.

Autor i veprave te tilla si “Love Story”, “Doctors”, “The Class” etj.

Libri qe e beri te famshem eshte padyshim “Love Story”.. qe u be edhe nje film kult ne vitin 1970…i regjizorit Arthur Hiler me skenar te Erich Segal dhe me interpretimin e magjishem te Ali MacGraw dhe Ryan O’Neal.

Ky liber i jashtezakonshem nuk ishte thjesht nje thriller, por ishte e lidhur me nje histori personale te autorit…

Kete histori na e jep Paula Young Lee…

“Në vitin 1998, një seri bisedash të keqinterpretuara lanë të kuptohej se ish-zëvendëspresidenti amerikan, Al Gore, pretendonte se ai dhe e shoqja, Tipper, kishin frymëzuar autorin për historinë e famshme. Por një grua me emrin Janet Sussman vendosi të tregonte se në fakt ishte ajo Jenny në jetën reale…

Janet Sussman ishte vajza e vogël e një çifti intelektualësh ruso-polak, që kishin emigruar në SHBA.

Familja e saj ishte pjesë e atij që e motra, Deborah, e quante “Klani”, një rreth i ngushtë social, që i ishte dedikuar gjetjes së parave për të krijuar një atdhe për hebrenjtë. Pjesë e këtij rrethi ishte edhe familja Gartners, prindër të të riut Gideon, me të cilin Janet dhe merrte mësime pianoje.

Në vitin 1952, ndërsa ishte në një kamp veror, 15-vjeçarja Janet mori një letër dashurie nga një shok shkolle 17-vjeçar. Në plot shtatë faqe, ai i rrëfente se e donte dhe se i kishte shkruar pasi shumë shpejt do të shkonte në kolegj, ndaj kishte frikë se e kishte humbur shansin të linte një takim me të. Ai ëndërronte të martohej me të në krye të dhjetë viteve. Ëndërronte se ajo do t’i kthente përgjigje. Megjithatë mendonte se ishte budallallëk të pranonte ndjenjat e tij, sepse kushedi sa djem të tjerë ishin të dashuruar me të!
***

Në fillim të viteve ‘50, Janet Sussman ndiqte shkollën e mesme bashkë me Gideon Gartner dhe Erich Segal.

Erich ishte moshatar me Janet, por një klasë me lartë, ndërsa Gideon, i cili i shkroi letrën e dashurisë, ishte dy vjet më i madh.

Gideon vazhdonte t’i shkruante letra, por Janet nuk ishte e interesuar. Ajo ishte shumë e zënë me miqtë, pasionin për të kënduar, studimet … për t’u përfshirë në një lidhje. “Në atë kohë jeta ishte ajo që ndodhte”,- ka shpjeguar Janet. “Nuk i vije gjërat në dyshim. Unë merrja letra dhe mendoja se edhe të tjerë merrnin po ashtu.

Erich nisi t’i dërgonte letra në vitin 1954 dhe vazhdoi t’i dërgonte për 16 vitet në vazhdim. Janet e njihte, të gjithë e njihnin, por nuk e kuptonte se si e kishte tërhequr vëmendjen e tij, pasi pothuajse nuk e shihte kurrë gjatë aktiviteteve të ditës në shkollë…

***

Pas mbarimit të kolegjit, Janet vendosi të shkonte në Paris tek e motra. Gjatë kohës në Paris u takua me Erich, kur pranoi të shkonte për darkë në shtëpinë e disa të afërmve të tij. Megjithatë ajo nuk shfaqi asnjë interes për ta takuar sërish. Erich u kthye i dëshpëruar në SHBA dhe vazhdoi t’i dërgonte letra. Janet ka ende një duzinë me letra nga ai. Kur Janet ishte në Paris, Erich shkoi të takonte prindërit e saj, të cilëve u la përshtypje të mirë.
***

Pas kthimit në SHBA, në tetor 1960, Janet nisi punë si asistente e Geraldine Souvaine, producente. Në atë kohë, pranoi të dilte me mikun e vjetër, me të cilin merrte mësime pianoje, Gideon. “Kur e kisha takuar për herë të fundit ishte thjesht djalosh, kur u ktheva nga Parisi ishte bërë burrë. Papritur u ndjeva e tërhequr nga ai”,- kujton Janet.

Pak muaj më vonë, ata u martuan.

Erich i shkroi një letër urimi.
***

Tashmë grua e martuar dhe me tre fëmijë, Janet vazhdonte të merrte letra rregullisht. Ajo e dinte se kush ia dërgonte. Erich ishte bërë profesor i letërsisë greko-latine në universitetin e Yale, si dhe kishte pasur sukses si skenarist në Hollivud. Ajo e mendonte si një shkrimtar të afirmuar, që thjesht nuk hiqte dot dorë nga letrat. Ndonjëherë ajo i kthente ndonjë përgjigje të shkurtër dhe nuk e shtynte më tej.

Një natë në 1969-n, Erich e mori në telefon. “Më tha se më kishte shkruar letrën e fundit të dashurisë dhe që ishte mbi 100 faqe”,- thotë ajo. Ajo letër e fundit ishte “Histori dashurie”, libri i tij i famshëm, që u bë libri më i shitur në vitin 1970 dhe e bëri autorin milioner. Një vit më vonë, kur doli filmi, Erich e ftoi Janet për darkë bashkë me dy aktorët dhe producentin e filmit. “Gideon më tha të shkoja, por ngulmoi që mos të identifikohesha si Jenny e historisë”,- kujton ajo.

Në një intervistë në vitin 1971, Erich ka folur për ndjenjat e tij ndaj gruas që frymëzoi personazhin e “Histori dashurie”.

“Kur humb gruan që do, gjithçka ka mbaruar, nuk ka rëndësi nëse ajo vdes apo të lë për një burrë tjetër. Ti je vetëm. Kur arrita në këtë pikë nisa të mendoja për “Histori dashurie”.

Kjo është edhe arsyeja pse Jenny vdes në libër, sepse për mua ajo është e vdekur”.

Si linde ti
lulëkuqe?
E kuqja jote
nuk është
si e kuqja e Tizianit,
as si e kuqja
e buzës së nuses.

Vello trishtimi
të rri
mbi petale.
Aroma jote
nuk është ekstrakt parfumi.
Gjithë lulet e tjera
zbukurojnë dasma e kurora.

Ti, jo!
Si linde ti, lulekuqe?
Thonë
pas beteje …
lulekuqën dheun.

Tani e kuptoj
pse
je e vetmja lule
që ke grup gjaku.
Lulekuqe që mbin çdo ditë.

M.M 14/06/2025

Doli nga shtypi vëllimi poetik “Ëndrra mahnitëse” e autorit Sokol Demaku, me 82 faqe shtypë në Shtypshkronjën Lena Graphic në Prishtinë

“Ëndrra mahnitëse” titullohet vëllimi i ri poetik i Sokol Demakut. Janë “ëndrra” që shprehin pjesën e padukshme të ajsbergut, janë fjalë të pathëna që vrullojnë nëpërmjet vargjeve, si të duan të sfidojnë e të pastrojnë momente të turbullta që trazojnë jetën njerëzore, janë vargje që portretizojnë tipa dhe karaktere, por edhe shfaqin përpara lexuesve një mozaik temash dhe problemesh bashkëkohore. Sokol Demaku e shpreh mendimin e vet poetik me fjalën e tij të bukur si deti valët, si era flladet dhe aromat, si natyra ylberin dhe siç i shpreh shpirti i njeriut ëndrrat dhe shpresat.

Poeti dhe Demoni

I dashur lexues, kemi një libër plot thirrje të brendshme të një shpirti të mirë, që është ndeshur dhe vijon të ndeshet me vështirësi të llojllojshme, që u qëndron fort atyre dhe nuk dorëzohet. Kemi përpara një poet që kërkon të ndriçojë skuta të errëta të shoqërisë, të shpirtit njerëzor; nëpërmjet vargjeve poetikë ai kërkon të ngjallë te njeriu më shumë besim dhe shpresë, por edhe të qortojë apo edhe demaskojë në mënyrë poetike gabime dhe vese njerëzore. Kemi përpara një libër me poezi që përfshin brenda vargjeve momente të rëndësishme të filozofisë së jetës, filozofisë së mendimit. Një filozof do t`i shndërronte shumë nga mesazhet e këtij vëllimi në teza dhe hipoteza dhe do t`i zhvillonte në mënyrën e vetë, duke na krijuar vizione dhe këndvështrime origjinale dhe interesante; një piktor do të hidhte në tablo portrete dhe karaktere të ngjashëm me Demonin, atë qenie mbinjerëzore me fuqi të fshehtë, që besohet se ka në dorë fatin e njeriut, Demonin që, herë përfaqëson djallin, shpirtin e keq, një ngasje të keqe, një tundim, një ves të shfrenuar, si demoni i xhelozisë, i hakmarrjes, por, herë tjetër ai tjetërsohet apo përafrohet me Demonin e piktorit të madh Vrubel, ku figura e Demonit nuk përshkruhet si një mishërim i Djallit, por si një qenie njerëzore që është copëtuar nga vuajtja, apo si kërkim i lirisë shpirtërore.
Poeti Demaku depërton me idetë dhe mesazhet brenda shpirtit të njeriut, përpiqet t`i shpreh atij se gjithçka e egër dhe e fuqishme përballohet nga njerëz të ditur dhe të mirë, kjo jetë kërkon kapitenë, që sikurse përballojnë dallgët e oqeaneve në kohë të stuhishme, ashtu të përballojnë edhe dallgët e shpirtit. Sokol Demaku është një kapiten i tillë, është një poet i tillë, që njeh realitete nga më të shumëllojshmit, njeh botën dhe shpirtrat njerëzorë, që gëlojnë e gëlojnë pareshtur dhe që shfaqen nëpërmjet vargjeve edhe në këtë libër sa poetik dhe njëherazi me mesazhe filozofike.

Ta mbrojmë jetën!

Do të doja të zgjidhja disa nga poezitë dhe t`u bëja një koment më të gjatë në këtë hyrje, por ato janë aq shumë dhe pretendojnë podiumin e nderit për nga fuqia e mendimit dhe bukuria artistike, nga përmbajtja e thellësia, nga shprehjet jetësore dhe nga figurat letrare. Po përmend poezinë “Malli”, që çel librin, ku malli shpërthen si një llavë e brendshme e pa rrëfyer më parë. Te poezia “Hëna o hënë” ai i drejtohet hënës, si të dojë t`i kërkoj ndihmë, i bindur se, ajo do ta ndihmojë me dritën e saj. Te poezia “Ata yje”, i drejtohet yjeve… Te poezia “Jeta” ai e pranon dhe e mbron jetën, sepse ajo jepet një herë dhe njeriu duhet ta jetojë, sido që ajo të vijë, pasi siç dihet shumë pak gjëra kemi në dorë, madje, fare pak, e, megjithatë si qenie njerëzore, ne e duam dhe e mbrojmë jetën, madje edhe përpiqemi ta përmirësojmë, ndonëse ajo herë – herë edhe na fshikullon e godet, madje edhe rëndë, e përsëri ne e duam. Poeti do që t`u japë përgjigje dukurive të jetës, kurse te poezia “Themelet e jetës së re” ai kujton edhe kohë të liga, edhe kohë brengash, edhe kohë shkatërrimesh shpirtrash njerëzorë, teksa ngrihet në mënyrë poetike mbi to, duke i bërë thirrje vetëdijes njerëzore me vargjet: “të ndërtojmë kullën e shpresës,/së bashku si një,/të shtojmë një gur qëndrese,/në themelet e jetës së re.”

Kopshti i dashurisë

Janë si lulet e bukura të një kopshti poezitë që fshehin ndjenja dashurie, si trazime të thëngjijve brenda hirit, që atje qëndrojnë të strukur dhe druajnë të dalin e të shpërthejnë në ajër dritën e tyre verbuese dhe ngrohtësinë, teksa te poezia “Ata sy jeshile”, poeti shkruan: “Nuk kam guxim,/Të ndalem, të vështroj,/Ata sy jeshile,/Shumëçka tregojnë… /Ti je një lule,/Me aromë të rrallë,/Dua ta shijoj aromën,/Të lutem më ndihmo!” Ndjenjat e dashurisë fshihen edhe te poezitë “Nuk dua të shkoj”, “Fotografia e vjetër”, “Nuk dua largim” “Puthja e bardhë”, teksa sikur shpërthejnë te poezia “Ëndrra mahnitëse”, që i jep edhe titullin këtij libri e ku autori shkruan: “Të ëndërroj afër meje,/Sytë e tu më pushtojnë të tërin,/Më lejo të marr frymë thellë,/Fjalëve t`u jap përgjigje./Jeta është një shkollë e përhershme,/Që krijon shtigje të reja…”.

Një lypës në këtë botë të çmendur

Një poezi emocionuese, që na vë në mendime është “Lypësi i vogël”, ku autori përshkruan një lypës që jeta i ka dhënë veçse varfëri, si të ishte një zog në kafaz dhe që pret që dikush t`i hedhë një thërrime, teksa zemra e lexuesit ligështohet përballë realiteteve të tilla, që fatkeqësisht janë të dukshme. Në njërën anë lypësit e vegjël dhe varfëria e skajshme, kurse nga ana tjetër luksi i shfrenuar, jeta boshe dhe pa asnjë kuptim, ku pasuria e popullit shndërrohet në armë vdekjeprurëse, që vrasin e vrasin çdo ditë njerëz të pafajshëm…, teksa ai, lypësi i vogël vazhdon të lyp e të pres thërrimet e tij në këtë botë të errët e të çmendur..

Art, filozofi, traditë

Si njeri i palodhur i punës, poeti Demaku i këndon me vargje punës, që mban këtë jetë njerëzore, duke e quajtur punën “fryma e ditës që vjen”, jeta pa punë për atë “është si zhurmë pa tingull:, “ëndërr pa shpresë”, “tokë pa frymë” dhe ai përfundon: “Se çdo hap i hedhur në djersën e saj,/ Është jetë që ngrihet, është shpresë që s’ndal”. Vijon libri me poezinë “Mjerimi”, ku Demaku trondit shpirtin njerëzor me vargje të tillë: “Fëmijë pa lodra, gra pa fjalë,/Burra me shpresë të thyer ngadalë,/Kërkojnë diell në mes të shiut,/Kërkojnë drejtësi në heshtjen e zhurmës./Po mjerimi s’është vetëm varfëri,/Është harresë, është zemër që s’ndi,/…njeriu bëhet i huaj,/Për vëllanë që e sheh dhe s’e ndihmon kurrë!”. Nuk di pse, përballë kësaj poezie, sjell ndërmend fjalët e plakut të mençur drenicas, Xhemal Obria, të cilin kur e pyetën: “Përse ju ishit më pak, por ishit më të fortë. Ndërsa ne jemi më shumë, por jemi më të dobët? Xhemali u përgjigj: “Ne dikur e jepnim pasurinë për vëlla. Ndërsa ju sot e jepni vëllanë për pasuri!”.
Si një poet nga Drenica, nga vendi i shquar për virtyte, për rezistencë shekullore, për trima dhe heronj të kombit shqiptar, Sokol Demaku i ngre himne dhe vargje poetike besës, fjalës së dhënë të shqiptarëve. Këto fjalë të shkurtra dhe me shumë kuptim, shprehin virtyte të larta shqiptare, përmbajnë brenda tyre filozofinë tradicionale të shqiptarit në shekuj, ku besa dhe fjala e dhënë, janë si perla të ndritshme, që gjenden në Shqipëri dhe s`mund t`i gjesh lehtë tjetërkund në këtë botë të turbullt. Për shqiptarin dhe, njëherazi edhe për poetin “Besa është dritë që ndriçon nderin./ Se pa besë s’ka njeri të vërtetë,/Vetëm hije që rrinë në jetë”. Tradita e trashëgueshme shekullore e besës, e fjalës së dhënë, përshkruhet po aq bukur edhe te poezitë “Fjala e dhënë”, ”Burrëria’, “Miqësia’, ku poeti zbërthen kuptimin filozofik të saj, veçanërisht me vargjet: “Miqësia s’ka nevojë për fjalë të mëdha,/As për premtime që era i bartë,/Ajo lind në heshtje, rritet me kohën,/Dhe rri në shpirt si dritë që s’ ndalet./Një mik të vërtetë nuk e prishin stuhitë,/Ai s’pyet për lavdi, as për fitime,/Në ditë të mira rri pranë me gëzime,/Në ditë të vështira bëhet dritë mbi shpinë..”. Me art të hollë dhe me kuptim të thellë e figuracion të rrallë poeti i thur vargje xhelozisë që “Të vret ngadalë me fjalë që s’janë thënë”, mërisë, e cila “rritet si ferrë në zemrën e qetë”, tradhtisë, që “vjen si furtunë në ditë të paqme,/në shikimin që duket i sinqertë, por të mashtron…”. Ndër kulmet poetike është edhe poezia “Vallja e jetës”, ku me një “vështrim” të mendjes dhe të zemrës, poeti përshkruan jetën: “Në krahët e saj vallëzojmë të gjithë,/fëmijë e pleq, me lodhje e gëzim./…Vallja e jetës s’është për t’u mësuar,/është për t’u ndjerë me trup e me shpirt./Një poezi që nuk shkruhet me fjalë,/por me çdo frymë, çdo rrahje zemre,/ çdo ikje e ardhje…”
Po aq tërheqëse është dhe poezia “Të heshturit”, të cilën autori ua kushton dijetarëve të vërtetë, që me mendjet e ndritura i japin zhvillime të jashtëzakonshme jetës dhe njerëzimit dhe nuk kërkojnë asgjë prej tyre: “Ata nuk flasin, por fjala u ndizet në sy,/si yjet të fshehur pas reve të natës,/ Nëpër rrugë kalojnë pa zhurmë,/por toka i ndjen më shumë se bubullimat./Janë ata që mbajnë peshën e botës në shpinë…”.
Kanë një tingëllim realiste dhe jetësore poezitë “Lotët” dhe “Në heshtjen e mbrëmjes”, teksa është përshkruar me bukuri tronditëse, poetike e filozofike poezia “Dinaku”: “nën buzëqeshjen, që duket e qetë,/fshihet një ujk me fytyrë të vërtetë”. Apo poezia “Dyfytyrësia”, ku përshkruhet njeriu që mban një buzëqeshje për botën përjashta “një tjetër fytyrë në errësirë e fsheh”. Janë shprehur në formën e epigrameve poezitë “Shpirtngushti – Zemërgjeri”, e ku autori përball me njëri – tjetrin dy koncepte të kundërta të karakterit njerëzor. Kontrast paraqet dhe poezia “I ligu” i cili “…vjen pa zhurmë, si hije në terr,/me fjalë të ëmbla, por zemër ferr…thotë “jam shpëtim”, por sjell shkatërrim”. Poezia “Dashakeqi”, i cili “Në zemër ka zili që vlon,/një urrejtje të vjetër që s’pushon./Nuk të godet me dorë, por me fjalë,/me gjysmë të vërtetash, të mbjella si farë”. Vijon poezia “I pa gdhenduri”, të cili autori e krahason me “një statujë që s`u bë art”.

Gjerdan vargjesh vezullues

Krijohet përshtypja se poezia “Në heshtje fryn një fjalë”, shërben edhe si një epilog i këtij vëllim tërheqës e filozofik, që me pak fjalë dhe pak vargje të ngjeshur, përcjell bukuri mbresëlënëse për lexuesit, u shpreh atyre ide dhe mendime, ndjenja dhe mesazhe, si të ndajë me ta shqetësimet e jetës. Poeti depërton me vargje befasuese gjer thellë në shpirtrat e lexuesve, duke kuvenduar me ta, teksa “Në heshtje fryn një fjalë,/si puhizë mbi ujë të qetë,/ku hëna puth liqenin,/dhe nata rrëfen një jetë./Në mendje zgjohen kujtime,/si gjethet që bien në tokë, /secila ka një emër,/secila ndjen një mall./Në zemër digjet shpresa,/si qiri që s’do të shuhet,/dhe fjala që s’u tha kurrë,/në vargjet e mia struket”.
Dhe, në përfundim?
Në përfundim krijova përshtypjen se poeti Demaku, kësaj here kushedi pse më ngjasoi me peshkatarin e perlave, që zhytet me guxim në thellësinë e detit, atje ku gjallojnë e rriten mijëra guaska që fshehin brenda tyre perlat e ndritshme. Dhe, ai, me talentin dhe pjekurinë poetike, duke kërkuar ka “gjetur” jo një, por dhjetëra perla, të cilat na i përcjell ne lexuesve në këtë libër si një gjerdan vargjesh vezullues.
Urime dhe faleminderit, Sokol Demaku!

Ishte një virtyt ndër të hershmet vite, mendoja unë: librat, kryesisht histori, publicistikë, filozofi a gjeografi politike, si rregull, i lexoja deri në fund.

Natyrisht, në krye printe letërsia artistike. E, brenda saj, ajo e bukura, lozonjarja, letërsia deshpërimit. Admiroja, si një aksiomë, thënjen e Dostojevskit: më jep një dhimbje të t’a jap një vepër…Sepse, thjeshtë, ashtu si dashuri, pa dhimbje s’mund të ketë as letërsi të bukur…

Pra, si t’mos i lexoja? Prej nga e drejta ime, thoshja, t’a përbuzja mundin e atyre që ishin shkrirë netësh pa gjumë që unë të kisha kënaqësinë fine të leximit? E nga ndonjë tyresh dhe privilegjin e dijes së hollë? A s’i thoshte Machiavelli Princit: hirësi, unë ju dhuroj mundësinë që, në një libër të vetëm, t’mësoni atë që unë kam mësuar tërë jetën!

Porse mote më pas, ky virtyt doli të mos ishte aspak i tillë. Ngulmëria kishte një çmim të vështirë mëkati. I tillë që as indulgjenca kishtare, sado i kamur të isha, zor t’a dëlirte dot.

Rastiste, ndaj, që një libër t’më trishtonte kur i afrohej fundi. Më kish mrekulluar dhe s’doja të mbaronte. Kur kaloja gjysmën e përtej, siç do t’ndodhte me “Apologjinë e Sokratit”, ndaloja një grimë. Rezervoja, rëndom, pjesë magjie për një tjetër kohë të mëpasme, nëse pritmëria e saj paralajmëronte rënje e mërzi…

Sa do t’deshja që të vijonte, t’mos këputej gjatë fjalë e tij. Veçse, për të gëzuar privilegjin e epërm për lexim brilantinësh të tjerë, duhej dhe gjyqi i filozofit të madh, akuzuar për shpërfillje Panteoni e shpallje hyjnish të rinj, të zgjatej paskajsisht…

Dhe ja, një dëshirim imi, përvëlues e mizor, që ikën prapa, thellë e pendueshëm, në mugëtirën antike…

Mirëpo, jo rrallëherë, librat kanë brymësinë e indiferencës (pati dhe ndonjë nga provimet e bezdisshme studentore, por kjo është një sagë tjetër), që, kur mezipritshëm hapja fletët e tyre, humbisja në një pellg zhgënjimi.

Por zotimi im i hekurt e i pathënë, nuk lëkundej.

Ndonjëherë ngjante që autori të ketë qenë lektyrë kohe: emër historie a kulture. E, prandaj, ndieja një si ngasje morale t’a sfidoja durimin tim. Dhe, ashtu, robëtoja përvujtnisht për t’i vajtur deri në fletëmbramën e tij.

Ndonëse ngjan një paradoks, libra të tillë më dhuronin një gëzim prej fitimtari. Jo me leximin sigurisht, por me fundin e tyre që, ndryshe nga të tjerë, doja t’u vinte shpejt. Mbyllja e kopërtinave që shoqërohej nga një frymëmarrje shpëtimi, më sillte një çlirim të pamatë, ashtu si kopshtarit në muzg kur ndien paqe e lumni për punën e vyer.

Porse, njëj dallimi elegant,
sepse e drejta e kopshtarit për të gazmuar ishte e përligjur. Kopshti lulëzonte dhe priste agun diellor ngjyrash të kuqëlimta. Kurse unë, ndërkaq, gëzoja nga mbarimi i torturës pas një pune kotnare.

Më ka ngjarë kështu, fjala vjen, kur, me një përpjekje tepër të lodhshme, lexoja një roman (autor A. D.) të shkruar njëkohësisht në dy gjuhë, shqip e serbisht!

Me t’a kryer, do t’a ktheja i lehtësuar në raftin e librave me pluhur. Por larg një tjetri të zi ku, si thotë Eco, ruhen të veçuar librat e gënjeshtrës që mugëtojnë kohët…

E, pastaj, një ofshâmë klasike më dilte vetishëm plot ndërdyshje, keqardhje e ndjesë…Dhe pëshpërimë e heshtur, një si lutje mëshire…

Mirëpo, shëlbimi nuk e pret njeriun vetëm Andej, ku koha nuk ekziston.

Ndaj, një ditë mestetori flokëverdhë kur bleva në Prishtinë “Qeniet imagjinare” të Borges-it, paskësh qenë e bekuar.

Teksa lexoja me një frymë Ligjëratat e tij, do të gjeja atë që nuk e prisja. Kujtoja që, si një i burgosur i idealit, isha ndëshkuar t’u veja librave deri në fletën e sosme: atyre që më lartonin, dhe atyre që më dërmonin…

Por gjeniu më dha çelësin e daljes. Ishte një këshillë e artë: librin që nuk të pëlqen lëre në cilëndo fletë të jesh. Nuk është një përbuzje, idhnakëri apo braktisje meskine e tij.

Thjeshtë, autori nuk e ka shkruar për ty!

Eh, sa libra kam lexuar që autorët s’i kishin shkruar për mua. Dikur, mjerisht, përzgjedhja ishte e vogël. E varfër dhe provinciale. Mandej ishin dhe stinë të furtunta dhe libri i mirë, i pakgjendur aherë, ngjante një luks që rëndonte orën bizantine të mbijetesës. Madje, mund të kthehej në faj për mëkatin e diturisë…

Por Borges-it do t’i lëkundnim eshtnajën për së vdekuri, nëse akoma do të lexonim libra të pashkruar për ne. Dhe ai, që atje, matanë kësojete, na sheh i ulur prorë mes librash.

Sepse, në vegimet e tij, kështu duhej të ishte parajsa ku prehet: një bibliotekë e pafill dhe
anë!

r.

Ka vende që janë plagë, jo vetëm mbi trupin e atdheut, por mbi ndërgjegjen e tij. Spaçi është një nga ato plagë…
Burgu famëkeq në zemër të maleve të veriut, dikur skenë e fshehur, aq sa mundej, i dënimit dhe vuajtjes torturuese sistematike, i punës së detyruar dhunuese dhe përpjekjes për të zhbërë njeriun, por dhe vend martir i qendresës emblematike, i rebelimit historik, ku të burgosurit politikë guxuan dhe ngritën të ngjyrosur me gjak Flamuri Kombëtar, pa yllin e socializmit real, por siç ishte në epokën e Skënderbeut dhe siç është tani, – nguliteni në mendje, në ndërgjegje dhe kujtesën kolektive: “Flamuri siç është sot”, – dhe sot ky Spaç ka mbetur një rrënojë arkeologjike e vetvetes dhe e moralit.
Por a duhet të mbetej kështu?

A duhet ta ruajmë këtë rrënojë siç është – një trup i shkatërruar që flet vetë – apo duhet të ndërhyjmë me kujdes, që të mos jetë thjesht një gërmadhë, por të bëhet një muze, një altar për të përndjekurit dhe brezat që nuk e kanë njohur kurrë frikën e hekurave për një mendim të lire, një z:e që I flet s;e ardhmes nga e shkuara?

Mendoj se nuk është thjeshtë një çështje arkitektonike. Është një zgjedhje (j)etike dhe kult/urë. Shqipja më ndihmon të nënkuptoj më shumë se fjala. Pra, Spaçi t:e jet:e një referendum i heshtur me historinë.

Kujtesa: një e kaluar apo një përgjegjësi?

Filozofi francez Paul Ricoeur, në veprën e tij “Kujtesa, historia, harresa”, na kujton se: “Kujtesa e drejtë është ajo që nuk fsheh as krimin, as viktimën – ajo që kërkon drejtësi përmes të vërtetës.”
Spaçi është një vend ku krimi shtetëror dhe viktima/ dissident,/ kundërshtar, /hero kanë qenë përballë çdo ditë, madje edhe janë. Aty ku fjala e lirë u fut në minierat primitive me skllevë aspak modernë, por si atëhere, dhe në errësirën e thellë të zgafellave të shkatërrimit moral.
Moskujtesa do të ishte një formë tjetër dënimi. Heshtja është një lloj amnistie që i bëhet së keqen.

Spektri i thyer i debateve

Debati për fatin e burgut të Spaçit si vend-muze është më shumë se një çështje arkitekturore apo utilitare — është një sfidë për ndërgjegjen historike, kujtesën kolektive dhe etikën e një shoqërie që kërkon të pajtohet me të kaluarën e saj të dhunshme.
Shqetësimet mund të përmblidheshin n:e k;eto çështje:

1. Të restaurohet siç ka qenë (model konservues):
Qëllimi: Ruajtja autentike e strukturës si një dëshmi e gjallë e diktaturës.
– Pro: Jep një ndjesi të drejtpërdrejtë të realitetit të së kaluarës; ka vlerë të madhe dokumentare dhe muzeale.
– Kundër: Rrezikon të kthehet në një relike të ngrirë në kohë, pa shumë
efekt edukativ nëse nuk shoqërohet me kuratorí dhe programim.

2. Të restaurohet me ndryshime utilitare, edukuese (model interpretues):
Qëllimi: Shndërrimi në muze bashkëkohor i kujtesës, me panele informuese, teknologji ndërvepruese, dëshmi të gjalla, arkiv digjital.
– Pro: Mund të shërbejë si hapësirë për edukimin e brezave të rinj; forcon ndërgjegjen demokratike dhe shërben si paralajmërim.
– Kundër: Rrezikon t’i humbasë elementët autentikë; mund të interpretohet si “teatër” i së kaluarës.

3. Të lihet në gjendjen e tanishme (model arkeologjik-moral):
Qëllimi: Ta ruajmë si rrënojë, si një shenjë e mosndërhyrjes, siç janë kampet naziste që ruhen në heshtje dhe zhveshje.
– Pro: Rrënoja flet vetë, heshtja është gjuhë e fuqishme, e pandotur nga aktualizime ideologjike.
– Kundër: Degradimi fizik i objektit çon në zhdukje; ndonjëherë rrënoja hesht më shumë sesa flet.

4. Të ndërhyjë Shteti – por si?
– Detyra shtetërore: Pjesë e përgjegjësisë kombëtare për kujtesën historike dhe arsimimin qytetar.
– Rreziku: Ndërhyrja burokratike mund ta shndërrojë në projekt propagandistik ose të zhveshur nga përmbajtja e vërtetë.
– Dhe aq më keq, nëse do të jetë një zbukurim i diktaturës si BunkArt 1 e 2 apo “Shtëpia me gjethe” apo shtëpi të tjera ngjashëm, por muzeu i qendresës I kundërshtar;eve dhe martirëve ende mungon.

5. Të dëgjohen ish-të burgosurit dhe shoqatat:
Pse: Ata janë dëshmitarët e parë; pa zërin e tyre, projekti s’ka shpirt.
Sfidat: Mosmarrëveshjet midis vetë të përndjekurve; trauma personale; përplasja e vizioneve.
Në fund të fundit, Spaçi nuk është thjesht gur e hekur, beton e parrulla por kujtesa e njeriut shqiptar që vuajti për fjalën dhe lirinë, që vendi të jetë I lire dhe i hapur, pjesë e kulturës euroaltlantike, etj.
Nëse nuk kujtojmë me dinjitet dhe përkushtim dhe ndjeshmëri, rrezikojmë të ndëshkojmë për së dyti viktimat – me harresë. Po vet;em kaq, t:e rroposim idealet.

Modelet në botë, kur heshtja flet:

1. Kampi i përqendrimit Auschwitz (Poloni)
Rrënojat janë ruajtur me përpikmëri, pa ndërhyrje estetike apo modernizuese. Mbetet një vend i heshtur, por i fuqishëm në dëshmi.
Eshtrat e ndërtesave, dhomat e gazit dhe telat me gjemba janë pjesë e narrativës së dhimbjes, ku çdo gur është kujtesë.
– Historiani Tony Judt shkruan se “kujtesa nuk është vetëm akt personal, por përgjegjësi publike.” Auschwitz është një akt i tillë përgjegjësie.

2. Muzeu i Stasit – Berlini Lindor (Gjermani)
Ish-selia e shërbimit famëkeq të sigurimit është ruajtur siç ka qenë, por me ndërhyrje kuratoriale moderne.
Brenda saj, të rinjtë gjermanë mësojnë sesi një shtet i përgjonte dhe terrorizonte qytetarët.
Sipas Aleida Assmann, teoriciene e kujtesës kulturore: “Kujtesa institucionale e dhunës shtetërore kërkon hapësira të materializuara ku e kaluara të bëhet e prekshme, por jo e stërkomentuar.”

3. Shtëpia e Terrorit – Budapest (Hungari)
Ish godina e policisë sekrete naziste e më pas komuniste është kthyer në muze me ndërthurje artistike, dëshmi të gjalla dhe simbolikë të fortë vizuale.
Ka krijuar debat: a është tepër spektakolare, apo tërheqëse estetikisht për një vend dhimbjeje?
Sipas Timothy Snyder, ky është rreziku kur “e kaluara shndërrohet në ekspozitë për konsum emocional, jo për kuptim etik.”

4. Memoriali i Paqes – Hiroshima (Japoni)
Kupola e vetme që mbeti në këmbë nga bomba atomike u la ashtu siç ishte – një rrënojë e shenjtë që flet pa fjalë.
Aty është realizuar një kombinim mes ruajtjes së rrënimit dhe instalimeve edukative moderne.
Sipas sociologes japoneze Yoshiko Nozaki: “Kujtesa nuk është vetëm çfarë ndodhi, por si vendosim ta tregojmë dhe kujt t’ia tregojmë.”

Sociologë dhe mendimtarë me ndikim mbi kujtesën kolektive:

1. Maurice Halbwachs – themeluesi i konceptit të “kujtesës kolektive”:
“Asnjë kujtim nuk qëndron vetëm: ai lidhet me strukturën sociale që e mirëpret ose e shtyp.”

2. Paul Ricoeur – filozof francez, autori i La mémoire, l’histoire, l’oubli (Kujtesa, historia, harresa): “Kujtesa e drejtë është ajo që nuk fsheh as krimin, as viktimën – ajo që kërkon drejtësi përmes të vërtetës.”

3. Zygmunt Bauman – sociolog i modernitetit:
“Shoqëritë moderne preferojnë të fshijnë të shkuarën për ta rikonfiguruar sipas nevojave të së tashmes.”

Shtesë për Shqipërinë:
Paralajmërime për rrezikun e manipulimit të kujtesës, sidomos në projekte që mund të përdoren për “lavazhin moral” të historisë.

– Në mungesë të një narrative shtetërore të unifikuar për krimet e komunizmit, Spaçi është kthyer në simbol të heshtjes zyrtare.
– Kujtesa është mbajtur më shumë nga të përndjekurit dhe shoqëria civile, jo nga institucionet shtetërore.
– Kjo sjell një obligim moral: nëse shteti nuk ndëshkon të keqen e djeshme, të paktën le të kujtojë viktimat me dinjitet.

Çfarë duhet bërë me Spaçin?

Të mos ndërhysh do të thotë ta lësh kujtesën në harresë, në mëshirë të agjentëve atmosferikë, të erës dhe të shiut dhe të vapës çmendurake, por dhe të agjentëve të së keqes, që u intereson fshehja e krimit.
Të ndërhysh pa ndjeshmëri, rrezikon ta shndërrosh në një ekspozitë, mbase dhe zbavitëse.
Të ndërhysh me etike do të thotë:

1. Ta ruajmë autenticitetin fizik të Spaçit – strukturat e tij, dhomat, shkallët, taracën e numërimit, mencën e urisë, qelitë ndëshkimore, të mbeten siç janë, të konservuara, jo të rindërtuara, grykat përbindsh:erore të minierës.

2. Të ndërtohet rreth tij një muze i heshtjes dhe qëndresës që përfshin:

– Dëshmi të të mbijetuarve.
– Dosje të deklasifikuara.
– Dokumentarë e arkiva digjitale.
– Pjesëmarrjen aktive të të rinjve në projekte kujtese dhe etike.

3. Të përfshihen zërat e ish-të përndjekurve, shoqatave të tyre, studiuesve dhe arkitektëve të kujtesës.

4. Të ketë status ligjor si vend me vlerë kombëtare historike dhe morale, të mbrojtur nga shteti dhe i hapur ndaj vizitorëve, studiuesve, studentëve.

Konkretisht: “SPAÇI – MUR I FJALËS SË LIRË”

Një muze që të mos jetë vetëm për të parë, por për të kuptuar. M:e tej rrethimit me tela me gjeba si dukur, të ketë një qendër dokumentimi, një hapësirë për aktivitete edukative, për performanca të kujtesës, poezi, art, për bashkëbisedim ndërbrezor.
Një qendër që të merret me histori jo për të ndalur kujtimin, por për ta dhënë atë si dritë për të ardhmen. Sepse, siç thotë Hannah Arendt:
“E keqja më e madhe është kur njeriu i zakonshëm nuk e vë më në dyshim të keqen e përditshme.”

Jo një përfundim, por një fillim:

Pra një model i mirë për Spaçin do të ishte, – përsërisim, – një kombinim mes autenticitetit të rrënojës dhe ndërhyrjes edukative:
– Ta ruajmë strukturën siç është, si në Auschwitz, por
– Të krijojmë rreth tij një muze i heshtjes dhe rezistencës, me dëshmi, arkiv, dhe përfshirje të të mbijetuarve, si në Berlin.
– Një muze i tillë nuk do të ishte thjesht kujtesë e së kaluarës, por parandalim për të ardhmen. Siç thotë Hannah Arendt prapë: “Ne nuk kujtojmë për të qarë mbi të shkuarën, por për të mos e lejuar të përsëritet.”
Nëse Spaçi hesht, atëherë kemi dështuar ta mbrojmë kujtesën. Dhe pa kujtesë, demokracia është vetëm një dritë e përkohshme mbi një gërmadhë.
Spaçi mund të jetë vendi ku njeriu shqiptar mësoi të mos dorëzohej. Le të jetë tani vendi ku ne mësojmë të mos harrojmë.

EPILOGU IM

Fillimi i punimeve bashkë me dabatin për Spaçin, koinçidojnë dhe me përpjektjet tona për xhirimin e një filmi artistik për revoltën historike të të burgosurve politikë, dëshmi të dhunës dhe të qendresës, etj.
Regjisori dhe producenti Namik Ajazi e ka ndjerë si mission një film të tillë, që mungon. Të rinjtë janë të sulmuar nga filmat e realizmit socialist.
Skenari i filmit “Kryengritje në ferr” është shkruar nga autori i këtij shkrimi para disa vjetësh, ish i burgosur politik, me familjen të përndjekur nga regjimi. Po kështu dhe regjisori dhe babai i tij janë ish të burgosur politikë
Është menduar që edhe piktori i filmit të jetë një ish i burgosur politik dhe në role, jo vetëm figurantë, por edhe episodikë, të ketë nga ish të burgosurit politikë, të mbetur gjallë, kjo do ta bënte filmin unik në botë, ndërsa në rolet kryesorë janë gjetur nga regjisori aktorë të njohur, shqiptarë dhe të huaj. Mbështetja e huaj, interesi i tyre kinematografik është, ajo e shtetit shqiptar ende mungon.
Spaçi si burg fizik tani mungon. Nëse ai do të ishte si muze i kujtes:es, xhirimet do të bëheshin aty dhe ky do të ishte dhe intersi i filmit. Kaq.
Kur vuajtja dhe dhimbja, persekutimi, të vërtetat dhe traumat e shkaktuara prej tyre arrijnë të kthehen në jo vetëm në muzeume, po më fort e të gjalla në poezi e pikturë, në romane, drama e filma, është emancipim i vërtetë i një shoqërie të kulturuar, ku e kaluar kështu s’është më pengesë, por përvojë dhe art.

Sa nostalgji kishte tani tek shihte atё pikturё!!! Tё njёjtin shesh, tё njёjtёn rrugё, pemёt pёrreth shatёrvanin, siç kishte qenё dikur, edhe pse nё 35 vjetёt e fundit, ndryshimet urbane ia kishin tjetёrsuar krejt pamjen. Ja aty përgjatë rrugës tutje kalonin, si ajo, po ashtu dhe motra e saj S. Kjo ndodhte gjithmonё tё shtunën nё orёn 4 pa dhjetë. Ishin bërë ato të shtuna pёr tё, si himne perjetësie, festa shpirti, ngazëllime vetmitare. Atij i mjaftonte t’i shihte. Aq pra i mjaftonte, s kёrkonte mё shumё edhe pse e dinte qё tё kёrkonte mё shumё ishte thjeshtё e pamundur. Ato jetonit aq larg nga jeta e tij. Vajza vishte njё xhaketёn blu tё errёt. Po tё kishte qenё e mundur, ai do t’a ruaja atё xhaketё blu nё ndonjё muzeum. I donte aq shumё veshjet e saj tё atёhershme. “Muzeu i dashurisё,” do t’a quante. E mbante atё rrobё nё muzeun e zemrёs dhe ndoshta, ishte i vetmi qё ende ruante njё kujtim aq tё dashur pёr njё veshje tё thjeshtё dimёrore. Ishte i bindur. Kur njeriu dashuron, ai dashuron gjithçka tek tjetra. Deri edhe rrobat sё bashku me qenjen. Dashuron deri edhe miqtё e saj. Rrugёt, vendet qё ajo frekuenton, gjithçka.

Ajo vishej me xhinsat blu, tё gjёra, pak mё tё hapura se ngjyra e xhaketёs. Hidhte nё qafё shallin e kuq dhe ecte njё trup me tё motrёn e saj S. E cila ishte pak mё e shkurtёr, por kishte nё vёshtrim tё njёjtёn ёmbёlsi vrastare qё ndrinte aq fort. Ajo e shihte ama, dhe i buzёqeshte. Ajo pranverё e 89-tёs, sa e bukur. Sa bukur, sa e veçantё kish qenё pёr ndёrgjegjen e tij.

Mendonte se, qenjet njerёzore, s ishin gjё tjetёr veç se botё qё jetonin nё ndёrgjegjet e tyre. Brenda ndёrgjegjeve tё njerёzve krijohej, perceptohej, ndodhte gjithçka. Mendonte se njeriu, aty e kishte metrin me tё cilin e maste lumturinё e tij. Ja kёshtu, gjithkush, mund tё ishte i lumtur falё botёs sё brendёshme, edhe duke disponuar fare pak tё mira materiale. Fёmija ёshtё herё herё mё i lumtur tё lozё i lirё poshtё lagjes, sesa tё ketё me dhjetra lodra por i mbyllur tek dhoma e tij, vetёm.

Ai, zinte vend gjithmonё cepave tё rrugёs, udhёkryqeve. I heshtur dhe i mitur, i studjonte pikat nga ku mund t’a priste dhe t’i shihte nё ecje. Krejt indiferent, i paturbulluar nga sytё zhbirues dhe tё paftyrё tё njerёzve tё cilёt, kurjoz, shpesh e kryqёzonin nё ecje. I interesonte veç qё ajo t’a shihte. Qё ajo ta dinte qё kishte dalё pёr tё. Kjo e ngushёllonte. Herё fshihej prapa njё porte, herё pas njё peme, herё ulej tek bordurat e trotuareve. Herё ecte, herё rrinte tek shatёrvani. E kujtonte ajo vallё Shatёrvanin? E kush nuk e kujtonte atё shatёrvan me granit tё kuq?! Tё gjithё e kujtonin. Ai bёnte pjesё tek kujtesa kolektive e qytetit.

Sa mall kishte. Ky mall djegёs, nuk i shёmbёllente me atё nostalgjinё e sёmurё. Nuk ishte njё lidhje malinkonike e tij me tё shkuarёn, ishte thjeshtё njё pёrndritje, njё rrespekt i thellё qё ai kishte pёr dashurinё. Pёr atё ndjenjё madhёshtore, e cila e bёnte njeriun tё ndjehej i gjallё; t’i jepte kuptim jetёs sё tij.

Vite mё vonё, pak herё e kishte ndjerё njё dashuri tё tillё si ajo pёr tё. Kishte qenё vёrtetё njё pёrqёndrim shpirti, trupi dhe mendimesh. Njё pёrqёndrim intensiv, 28 mujor mbi figurёn e saj, mbi qenjen e saj, duke krijuar njё jetё paralele, gjithmonё pranё saj. Mendimi pёr tё, e kishte ndjekur aq egёr, aq tmerrshёm, aq kёmbёngulёs.

Po! Mesa kujtonte, kishte qenё edhe njё kanadeze, e cila i kishte dhuruar lumturinё me shkulme drite. Lumturinё e mohuar. Shumё varjante mundёsishё kishte patur, por ç rёndёsi kishte tashmё. Nё fund tё fundit pak i kishin mbetur ende gjallё nё shpirt. Aventurat, njё pjesё tё madhe ai i kishte harruar fare. Edhe kutinё me korrispondenca dhe fotografi, sapo ishte martuar, i kishte hedhur tej. I sigurtё qё ato, do t’i sillnin veç probleme, xhelozira tё kota me shoqen e jetёs. Kujtonte qё çdo vajzё i kishte falur njё lumturi tё ndryshme. Ndjenja pёr tё kishte qenё me shije hidhёrimi, por ajo, kishte qenё gjithashtu edhe mё e thella, mё e vuajtura, mё tronditёsja. Gati si çdo dashuri adoleshenti.

Ajo ecje gjithmonё shpejt, me hapin e bindur sikur tё ruante sa mё mirё gravitetin dhe shihte gjithmonё drejtё.

Flokёt e florinjtё qё i derdheshin mbi supe, nga ecja krenare prej dreri, i lёkundeshin bukur. Sapo ato kryqёzoheshin, ai i shihte sytё e zinj dhe tё ёmbёl tej mase, faqet e lёmesta dhe tё bardha, shpatullat e bukura. Ishit vegimi i vetёm nё atё jetё krejt gri dhe nё atё mjerim shpirti tё asaj kohe. Ajo ishte e vetmja dritё dhe shpresё jete. Ishte ushqimi i ёndёrrёs, lumturia e mohuar, ishte gjithashtu edhe ushqimi pёr tё nesёrmen. Njё ushqim aq i shijshёm, aq i kёndshёm, aq i bukur, i thellё. Plot ndjenja dhe dёshira moshe. Ç nuk do tё kishte dhёnё qё tё hynte dikund nё botёn e saj tё atёhershme. Nё botёn e saj, tё cilёn e imagjinonte tё bukur dhe madhёshtore, plot dritё, plot gaz dhe fare hyjnore. Po, bota e saj, pёr djaloshin, ishte krejt hyjnore. Ishte parajsa e zbritur nё tokё. Aq e bukur dhe plot dhurata, i dukej atij, sikur tё kishe zbritur vёrtetё nga qielli.

Sa e sa herё e kishte imagjinuar shtёpinё e saj nga brenda. Si mund tё ishte ajo e jetuar nga brenda. Ajo kishte njё kuptim krejt tё veçantё. Njё vlerё krejt tё paçmuar. Ishte streha ku banonte Hyjnia. Dhomёn, e cila binte mbi ballkonin e rrugёs, e kishte imagjinuar sa e sa herё. Nuk e dinte ç ishte. Ishte ajo, zonё e ёndёrrёs. Ishte me siguri, ajo zonё e ndaluar, dhoma ndenje. Aty, ai mund tё fluturonte veç me fantazinё. Kishte imagjinuar bibliotekёn, kolltuqet, divanet, tv-nё. Kishte imagjinuar çentrot dhe mbulesat mbi divane. Kishte imagjinuar edhe aneksin ndoshta ku gatuanit, pak me tutje. Kishte imagjinuar tavolinёn e mesit, lulet mbi tavolinё, orёn e murit dhe gjithkund pikturat e babait tё saj, varur mbi mure. Ato portrete dhe pejzazhe frymёzuar nga shkolla ruse, me ngjyra disi tё errta por plot me penelata mjeshtёrore.

Por ja, vinte rishtaz e shtuna. Ajo e shtuna mbasdite, pёr tё cilёn ai mendonte gjatё tё gjithё javёs. S dinte se si tё vishej. Donte tё vishej sa mё bukur. Do t’a shihte ajo. E si mund t’a shihte ajo, veshur jo bukur?!

Prap bulevardi ndrinte, sapo ajo dhe motra e saj shfaqeshin tek ecnin nё bulevard me hap tё shpejtё. Ai i pikaste nga larg, tek nxitonin. Dielli rrinte pёrjetshёm pezull mbi dhé. Drita fekste mbi qelqe, mbi vetrina, mbi syprina muresh. Nё ato çaste, gjithçka kёndonte, bёhej muzikё hyjnore. “Ti po vjen pёr sё largu magji-plotё e dal-ngadalё, ” kёndonte Lasgushi.

Kishte frikё. Po, kishte shumё frikё. Edhe pse tek ajo shkollё ai kishte hyrё me mijra herё,  – aty ai studjonte, – tё shtunave mbas orёs katёr, ai kishte frikё tё madhe tё ngjiste shkallёt. Zemra i rrihte si e tёrbuar, gjunjёt i priteshin, zbehej krejt dhe dridhej si fёmija ne terr. Aty, tek salla e matematikёs, ku jepte kursin e anglishtes B. tani ishte ulur ajo. Ishte ulur mbi njё nga ato banka ku ai muaj mё parё, ishte ulur kushedi sa herё. Tani, rrinte ulur ajo, madhёshtorja, hyjnorja, gjigandja, dritёsorja. Rrinin ulur nё mes tё studentёve tё tjerё, pёr tё ndjekur kursin e anglishtes. Kishte nxёnёs tё çdo moshe. Aty, ai nuk mund tё futej dot. Aty i ishte e ndaluar tё vinte kёmbёn. Dёshironte aq fort, por nuk mundej. E dinte se po tё regjistrohej edhe ai tek kursi i anglishtes, do tё linte nam kejt. Do tё bllokohej nga emocjoni, do tё mekej krejt nga tmerri i dashurisё, kur profesori t’a pyeste pёr foljet anglisht. Ndjente se sapo e shihte, sapo ndjente praninё e saj, dikund rreth e rrotull, djajtё e dashurisё zgjoheshin brenda tij. Ia pushtonin krejt trupin edhe shpirtin duke e tundur aq fort nga emocjoni. Ç ishte ajo ndjenjё e tmerrshme ashtu?! Njёlloj ndoshta si ai ishte shkundur edhe Dantja kur shihte Biçen. Botiçeli kur shihte Simonetёn? Petrarka kur shihte Laurёn. Belini pёr Magdalenёn e tij? Leopradi pёr Silvian? Etj etj. Por ah se, tё ndjeje prezencёn e saj nё rrethinat, ishte edhe lumnia mё e madhe. Gёzimi mё i pafundё qё kishte njohur, qё pat njohur nё jetё. Ishte ajo ndjenjё gjithashtu edhe ngazёllimi mё i madh. Tё ёndёrroje pёr tё me tё, mbi tё. Mbi figurёn e saj tё mrekullueshme, ishte sikur dikush t’i dhuronte krejt botёn. T’i vinte drejtё dhe t’i thoshte: “Ja, kjo ёshtё bota me tё tёrё lumninё e saj. Ja, kjo ёshtё ёndёrra me pasurinё e saj, dhe ky ёshtё çelёsi i cili hap derёn e Parajsёs!”

Ç parajsё kёrkonte? Se dinte as vetё! Njeriu lind tё dashurojё, kjo ёshtё e natyrshme. Ai ka nevojё pёr tё siç ka nevoja pёr ujё, bukё, strehё. Dikush e gjen atё. Dikush nuk e gjen dot. Ka tё tjerё qё bёjnё edhe pa tё. Ende tё tjerё as nuk e vrasin mёndjen fare pёr tё. Njё jetё pa dashuri, ishte pёr tё njё jetё e shkuar kot. Njё konsumim i pёrgjysmuar i qёllimit tё jetёs. Sa e trishtё duhej tё ishte tё shtegtoje mbi kёtё dhé dhe tё mos e ndjeje asnjёherё emocjonin madhёshtore tё dashurisё, rrahjet e tёrbuara tё zemrёs. Ajo tani rrinte nё qytetin e madh ku kokё mё kokё mblidheshin kombet. Ishte me siguri tjetёr njeri. Kishte ajo, tjetёr botё, tjetёr shpirt, tjetёr lёkurё. Ndoshta e kujtonte, ndoshta jo. Njeriu zakonisht kujton ato ndodhi qё e godasin atё mё shumё. Kujton emocjonet mё tё forta. Pjesёn tjetёr ai e hedh tej, e flak nё bodrumet e kujtesёs dhe thjeshtё jeton pa to. Por ja qё sa mё shumё kalonte koha, netёve tё ftohta dimёrore, nё verё me afshin, nё vjeshtё me gjethet e thara qё era i fuste deri tek oda e tij, ai para se tё flinte apo para se tё zgjohej, e kujtonte. E kujtonte me mall dhe nostalgji.

S.

Suedezi Ullmar Kvik

Në gadishullin skandinav,
Kemi shokë e miq fisnikë,
I përzgjedhuri midis tyre,
Suedezi Ullmar Kvik.

Në udhën e studiuesve,
Tunmann dhe Pedersen,
Si Ullmarin mikun tonë,
Një tjetër rrallë e gjen.

Në shkrime dhe krijime,
Në gjuhë shqipe ligjëron,
Pena e tij e larë me dritë,
Vezullon në çdo shkronjë.

Zë ëmbël e i mirëpritur,
Fjalëbukur e plot nektar,
Studiues mendjendritur,
Mendje e tij sjell behar.

Me studime e përkthime,
Kombin tonë përjetëson,
Mik i madh i shqiptarëve,
Miqësi përherë ofron.
Në vatra ka vend nderi,
Miku ynë me xhamadan,
Sa lezet i ka shqiponja,
Jeleku dhe plisi bardhë!

Për ilirët e Skënderbeun,
Me fjalë zemre kuvendon
Për gjuhë shqipe dhe liri,
Edhe shpirti i këndon.

Nëpër vite, nëpër shekuj,
Do të ndriçojë vepra e tij,
Yll i ndritshëm i Veriut,
Do bëj dritë në Shqipëri.

Miqësinë me mikun tonë,
Do ta kemi sa t ‘jetë jeta,
Me fjalë zemre e urojmë,
Ullmar Kvik, tungjatjeta!

……………….
Ullmar Qvick (Kvik) – albanolog suedez, njohës i madh i kulturës shqiptare, studiues i historisë dhe gjuhësisë shqipe, përkthyes i shquar nga gjuha shqipe në suedeze dhe anasjelltas. Konsiderohet “Ambasador i kulturës shqiptare në Suedi”. Ullmari ka drejtuar si kryetar shoqatën suedeze – shqiptare, i ka kushtuar kombit shqiptar dhjetëra artikuj, intervista dhe studime me rëndësi të madhe historike, gjuhësore, letrare dhe kulturore, ka shkruar veprën madhore “Më shumë heroizma se sa grurë” – Një përshkrim dokumentar i historisë dhe jetës shoqërore të shqiptarëve gjatë shekullit XX, Prishtinë, 2013. Ai ka mbështetur fuqimisht Kosovën dhe luftën e saj për liri e pavarësi; është suedezi më i njohur për shqiptarët, u është gjendur atyre në çdo kohë dhe në çdo situatë, është quajtur “Mik i madh i shqiptarëve”. Ndër thëniet e famshme të Ullmarit është: “Unë, nëse do të jetoja edhe një herë, do të punoja me shqiptarët dhe për shqiptarët.”