Në mbrëmjen e 17 janarit të vitit 2008, më ndodhi një e papritur e këndshme.

Në restorantin shqiptar “Alba” në North Kuinci , (North Quincy), qytet pranë Bostonit, ku jetoj prej 20 vjetësh, po kremtoja 70-vjetorin e lindjes së bashku më gruan time,  Natashën, edhe ajo si unë ish-gazetare në RTVSH, dhe djalin Maldi, që pas disa  muajsh do të përfundonte studimet në Kolegjin “Berkli”, në Boston, një nga shkollat e larta më të njohura muzikore të botës.

Ndër më të afërmit e mi ishte Xhoni Athanasi, që u shua këto ditë në moshn 94- vjeçar, së bashku me të shoqen, Sekinen, ish-kërcimtare e njohur në Teatrine Operas  dhe Baletit.

Së bashku me të kisha ftuar edhe Anxhelo Xhaçkën, edhe ai i njohur në vitet  ‘80-’90 si gazetar dhe poet. Pasi u përshëndetëm Anxheloja më zgjati një libër  mbulesën e të cilit lexuesit mund ta kundrojnë në mes të këtij shkrimi, me titull  ”Xhoni Athanas, njeriu dhe artisti”, të shkruar prej tij.

E vërteta është se, ashtu si çdo shikues shfaqjesh artistike dhe dëgjues i Radio  Tiranës, Xhonin e kisha njohur që më 1950 kur isha jo më shumë se 12 vjeç dhe ku ai kishte ardhur nga Korça pranë Ansamblit të Ushtrisë Popullore. Pastaj, me kalimin e  viteve, kisha pasur rastin të takohesha dhe të njihesha me të si gazetar. Por miqësia  jonë bë shumë gjatë takimeve në mbrëmjet shqiptare në restorantin “Pjer For” të  atdhetarit të njohur shqiptaro-amerikan, Antoni Athanas, në Boston. Që atëherë, në  biseda të këndshme, ku Xhoni, veç ngjarjeve nga jeta e tij e vrullshme artistike,
rrëfente edhe barceleta që të shkulin së qeshuri.

Pasioni i gazetarit dhe shkrimtarit më kishte ngacmuar që të skicoja një libër  jetëshkrimor që do t’ia kushtoja Xhonit dhe gruas së tij, Sekines. Por ja që Anxheloja  tashmë ma kishte djegur këtë dëshirë.

Kaluam kështu herë duke iu kthyer Xhonit dhe herë Anxhelos dhe, natyrisht edhe  miqve të ftuar, një mbrëmje shumë të bukur, ku Xhoni nuk mungoi që të më  rikujtonte episode të tjera nga jeta e tij, që nis që nga Broktoni, qytet pranë Bostonit,  në Masaçjusets, ku lindi më 1925, ku babai i tij kishte shkuar si mërgimtar, rikthimin  në Korçë, vitet e fëmijërisë, duke bredhur lëndinave të fshatit e duke kënduar  këngët “Te plepi i Bilishtit”, ”Tatëpjetë bregut vinje”, ”O moj korçare..” e plot këngë të tjera. Pastaj, kur babai vinte gramafonin, nga disqet e të cilit si me magji për këtë
vogëlush shpërthenin tingujt e këngëve amerikane, por edhe të pjesëve operistike “La donna e’ mobile” e Verdit, nga Turandot e Puçinit që më pas zuri t’i këndonte dhe  Xhoni, sa e motra i përsëriste “Ti, vëlla, do të bëhesh këngëtar…”.

Të nesërmen, më t’u kthyer nga puna, lashë mënjanë çdo gjë dhe zura të lexoja  librin ”Xhoni Athanas, njeriu, artisti”. Në përvojën time 50-vjeçare në fushën e  letrave kam lexuar jo pak libra të natyrës muzikore që më kanë ndimhuar për të  përgatitur emisionin radiofonik “Novela muzikore”, një pjesë të të cilave i kam  ripunuar dhe i kam botuar më 1970 vëllimin me tregime “Zërat e jetës” dhe dy vjet  më pas “Mbi mjegullat e kohëve”. Por e them çiltërisht se libri jetëshkrimor “Xhoni  Athanas”, shkruar nga Anxhelo Xhaçka, qëndron denjësisht midis librave të tillë.

Në verë të viti 2005 Anxhelo Xhacka më kishte bërë një të papritur tjetër, kur  më kishte dërguar një vëllimth poetik me titull “Sinqerisht”, shkruar prej tij.

Po me këtë shpirt poetik është shkruar ky libër, në të cilin mpleksen faqe proze  poetike, romani, me nota dramatike dhe në të njejtën kohë dhe humoristike, sepse  edhe me copëza të tilla është e mbushur jeta e Xhonit, kur mendon se për më shumë  se gjysmë shekulli ai ka qënë pranë këngëtarëve të tillë si Avni Mula dhe Ibrahim  Tukiçi, një trio vokale që bënte për vete tërë ata që ndiqnin këngët e tyre kudo që i këndonin.

Dhe me gërshetime të tilla është ndërtuar i tërë libri i Anxhelo Xhaçkës, ku  natyrisht fokusi i tij pëqëndrohet në rrugën artistike që ndoqi Xhoni për t’u bërë  këngëtar dhe bashkë me të edhe me Avniu dhe Ibrahimin e të tjerë, që u bënë të  njohur edhe në Bashkimin Sovjetik e pastaj në vende të tjera të botës.

“Pa nisur ende afshi i nxehtë i verës së vitit 1955,- shkruan autori,- dy studentët e  konservatorit “Çajkovski”, Xhoni Athanas dhe Avni Mula,u lajmëruan të paraqiten në  ambasadën shqiptare të Moskës: ”Jeni të ftuar të merrni pjesë në Ansambilin e  Ushtrisë Popullore, i cili nën drejtimin e Gaqo Avrazit do të zhvillojë një turne të  gjatë në Kinë, Mongoli, Vietnam, Kore …”.

Kështu, siç përshkruhet në libër, zë fill rrugëtimi i Xhonit në sa e sa grupe  artistike, që do ta shpien atë nga Azia në vende të tjera të Evropës, në vendet  balltike, Rumani, deri në republikat më të largëta të ish-Bashkimit Sovjetik, Kirgizi,  Uzbekistan, Taxhikistan dhe Turkmeni, përsëri Kinë, për më shumë se 30 vjet, me  një repërtor të pasur, që nga këngët popullore, nga të cilat popullore kudo u bë  “Lule borë” e Simon Gjonit, deri te ariet nga opera të famshme klasike dhe të autorëve tanë.

Megjithatë, viti 1955 do të shënonte për Xhonin një vit të paharruar: njohjen me  kërcimtaren Sekine Sharofi, e cila, si bashkëshorte e ardhshme e tij, u bë dhe një  personazh i rëndësishën edhe në jetën artistike.

Gatë takimeve me Xhonin dhe Sekinen, më ka rastisur të bisedoj edhe për ngjarje që lënë gjurrmë, në një nga të cilat ndalet edhe Anxhelo Xhacka.

“ -…Në se dëshiron ,mund të vish edhe me ne në Amerikë.
-Oh, falemnerit ,kjo është e tepërt,- ia ktheu Xhoni.
-Jo, djalosh. Asgje nuk është e tepërt ne këtë botë. Me zërin tënd ti mund të kesh  një karrierë të shkëlqyer..Mos e humb këtë shans. Ne këtu jemi këto ditë
”,(faqe 56).
#’kishte ndodhur? Ishte viti 1956 dhe Xhoni pati rast të bisedonte me një nga  pjesëtarët e një grupi të famshëm artistik amerikam që shfaqi në Moskë operan e  kompozitorit të njohur, Xhorxh Gershuin “Porgi dhe Besi”. Një nga pjesëtarët e këtij grupi, që me disa shokë kishte dëgjuar Xhonin gjatë një koncerti, i bëri propozimin  e mësipërm. Por Xhoni nuk pranoi.”

Ai mezi po priste të kthehej në Shqipëri. Tenorin  dramatik e kishte këputur malli për vendin e vogël buzë Adriatikut .(Po aty).

Xhoni solli në Shqipëri edhe jehonën e një suksesi të madh, të arritur në konkursin e kantos, organizuar në Festivalin Ndërkombëtar të Rinisë në Moskë,më 1957, ku  morën pjesë 130 këngëtarë të rinj, solistë të skenave operistike nga shumë vende të botës. Atje ai zuri vendin e dytë, i vlerësuar me entuziaëm nga Tito Skipa, tenori i madh italian, me origjinë arbëreshe, që, duke e përqafuar, i dhuroi medaljen e  argjendtë.

Xhoni u shqua në këtë këtë konkurs, veç të tjerash, edhe me interpretimin e  aries së Otellos, nga opera me të njejtin titull e Xhuzepe Verdit, (faqe 58 e librit). Por që nga viti 1957, kur ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik dhe deri më 1969, ashtu  siç përshkruhet në librin e Anxhelo Xhaçkës, Xhoni e kishte pasuruar repertorin e tij  edhe me pjesë nga opera të njohura klasike dhe shqiptare. Po përmend disa prej tyre:  Doda, nga opera “Mrika”, e kompozitorit Preng Jakova, Sazani, nga opera “Pranvera”, e  kompozitorit Tish Daija, për të kaluar në role nga opera klasike ”Principali, (“Nusja e  shitur e Smetanës), Turidu , (opera “Kavaleria Rustikana” e Maskanjit), Kanio, (opera  “Paliacot e Leon Kavalos). Pastaj kthehet në një rol të rëndësishëm ne operan “Lulja  e kujtimit” e kompozitorit Kristo Kono, të Lenskit, në operën “Evgjeni Onjegin” të  Çajkovskit, si dhe role të tjera të rëndësishme në operat “Karmen”, të Bizesë,  “Rigoleto” ,”Trovatore” të Verdit…

Dhe midis këtyre vepravë të njohura, operistike, pa pritur si larmi flladitëse vjen  opereta “Princesha e Çardashit” e kompozitorit hungarez Kalman. Në këtë operetë  Xhoni dhe shoku i tij, Avni Mula, plotësojnë njeri-tjetrin, por këtë radhë, jo në jetë  me hedhje-pritjet e tyre që na bënin të shkriheshim gazit, por në skenë, ku siç më  kujtohet edhe mua, patën sukses të plotë edhe me mizanskenat e krijuara prej tyre dhe  regjisori i njohur, Mihal Luarasi, si dhe me dialogët, të ndërthrur mjeshtërisht me  partet muzikore.

Xhoni u shqua pastaj edhe në rolin e Azizit në operetën “Brigada e grave”, të  kompozitorit Llazar Morcka, të Viktorit në operetën tjetër të Agim Prodanit…dhe në  role nga opera të tjera, si “Borana”, të Avni Mulës, ”Zgjimi” të Tonin Arapit.  “…Ishte koha, – shkruan autori i librit,- kur në mbarë vendin kishin filluar përgatitjet  për kremtimin e 500- vjetorit të vdekjes së heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti.  Dhe Xhoni i kushtoi shumë rëndësi rolit të Skëndërbeut, nga më të realizuarit në  historinë e TOB-it. Ai përmbushte disa cilësi të rralla me zërin dramatik që kërkonte
kjo opër e vështirë e Preng Jakovës, si dhe interpretimin teatror që ia kërkonte  regjizori Pirro Mani dhe paraqitjen e jashtme fizike ”.

…Në 1984 unë me një grup shokësh bëmë një vizitë në Krujë dhe u ndalëm  edhe më në Muzeun Historik. U takuam atje me kruetanë të moshave të  ndryshme.”

Kemi lexuar Skëndërbeun, por përshtypja që na ka lënë Xhoni Athanas  në rolin e Skënderbeut në këtë oper, ishte për ne e jashtëzakonëshme. Por jo vetëm  për ne, por edhe për fshatarë që kishin ardhur ta parë atë natë që u dha në muret  këtij muzeu”.

Këto ishin vlerësimet e këtyre njerëve të thjeshtë për Xhonin dhe  operën “Skënderbeu”.

Intelektualë rusë që kanë mërguar këtu në Boston më janë shprehur me superlativa për zërin  e Xhonit me fjalët.:”

Ai do të kishte qenë edhe  në  vendin tonë një nga tenorët më të  njohur dramatikë”.

Eshtë e vështirë që në faqet një shkrimi të përbledhësh tërë jetën artistike të  Xhonit, që pastaj u bë pegagog në Institutin e Lartë të Arteve dhe vite më pas, u  detyrua të linte atdheun dhe të vendosej Boston, atje ku shumë dekada më parë  qënë vendosur edhe prindërit e tij.

Por të kthehemi te libri i Anxhelo Xhaçkës, kushtur Xhoni Athanasit, për mua një nga  librat me të vërtetë dinjitozë dhe më të mirë të zhanrit jetëshkrimor, trajtuar jo  vetëm me vërtetësi historike, profesionale, por edhe me stil tërheqës.Vlerat e këtij  libri shtohen dhe më shumë, kur lexuesi njihet edhe njëhërë me vlerësime  personalitevesh të artit muzikor shqiptar dhe të huaj, të cilët vënë dukje meritat e  Xhonit si tenor dramatik që ka dhënë aq shumë për njohjen muzikës sonë edhe  përtej kufijve të Shqipërisë.