Atdhetari i madh i Popullit Shqiptar Luigj Gurakuqi (1879 – 1925), asht vra tradhëtisht në Bari t’ Italisë, me 2 Mars 1925…

Në atë Monumentin e Pavarësisë sonë Kombëtare të vitit 1912, në Vlonë, monument bronxi i ngritun me rastin e 60-vjetorit në vitin 1972, në Sheshin e Flamurit, kush mund t’ishte ma pranë Ismail Qemalit se Luigj Gurakuqi, Don Nikoll Kaçorri, Mustafa Kruja etj…? Po, jo, nuk ban Luigj Gurakuqi katolik Shkodre, Kaçorri ipeshkëv edhe ky katolik, Mustafa Kruja “trathtar” nga Veriu!..Fallsifikimet shkojnë deri aty sa paturpsisht thohet se dorasin, vrasësin Baltion Stamolla e paskan vra komunistët… Kaq “hakmarrës” me kenë “shokët” komunistë për vrasjen e shkodranit Gurakuqi, kur, vetë skilja sllave Ramiz Alia ka urdhnue heqjen e Luigj Gurakuqit nga boceti i Monumentit të Vlonës në vitin 1972, tue i thanë skulptorve: “Ju shikojen edhe vetë me shokët këte që po them, por Luigj Gurakuqi nuk është mirë për të qenë në një vepër kaq madhështore, mbasi ai ka qenë njeriu më i dashur dhe i besuar i klerit katolik!”

Ma shumë se të gjitha fletët që mujshe me mbushë unë me faktet e vrasjes së Luigj Gurakuqit, nga vetë Ahmet Zogu, ju flet një “copë” letër e vogël e dërgueme nga tradhtari Baltion Stambolla, me dy rreshta e tri adresa… të Ahmet Zogut, Ceno Beg Jakovës (Kryezut) dhe Çatin Saraçit, që i pabesi Baltion Stamolla i dërgon “miqve” të vet nga Italia, tue i kërkue shpëtimin me “mbrojtje, të holla, besën dhe ndihmë…”

Ja dhe fotokopjo e letres së vrasësit pabesë B. Stamolla…

Fotokopje e origjinalit të letres së Baltion Stamollës, e ruejtun nga

 Atdhetari Gjon Kamsi, sot në Muzeun e Shtetit në Shkoder. (Foto 2009):

“Kerkoj mbrojtje dergoni të holla ndermjetsoni për pshtim pranë Qeveriës Italjane.

Pyetnij Çatin Saraçin ku asht…? “besa” ndihma!…

Baltjon Stamolla – Carceri Giudiziarie Bari.

Shkelqësis Tij Ahmet Zogu Tirana (Albania)

Shkelqësis Tij Ceno Beg Jakova (Gjakovë

                                     Çatin Saraçi Hotel…”

***

Ndër Atdhetarët Shqiptar, Luigj Gurakuqi asht vra tri herë:

1. Me 2 Mars 1925, nga Ahmet Zogu me veglat e tij vrasës e tradhëtarë…
2. Në vitin 1972, nga E. Hoxha dhe R. Alia… si “i besuar”i Klerit Katolik.
3. Në vitin 2005, kur “demokratët” i shembën edhe shtëpinë muze…

• Dr. Prof. Mentor Quku, studjues i nderuem, e cilëson kështu Atdhetarin Gurakuqi: “Mendimi im dhe i familjes sime është se Luigj Gurakuqi është simbol i bashkimit kombëtar për të gjithë Shqiptarët bashkohës.

Figura si Ai i vinë Kombit shumë rrallë.”(2010)

• At Gjergj Fishta ka pasë thanë gati para 100 vjetësh:

 “Fatkeqësisht, si në të gjitha punët vazhdohët “me ecë si gaforrja!”

…•Sot, vetem me një ndryshim: “Rilindja vazhdon ecjen majtas…”

Melbourne, 1 Mars 2021.

IX – 2021 VITI I AT PJETËR MËSHKALLA  S. J.

– 120 VJETORI KUR U LÈ N’ SHKODËR I MADHI AT MESHKALLA –

Përgatiti për botim Fritz RADOVANI

“KLERI KATOLIK SHQIPTAR DHE EUROPA…”

Bisedat e At Meshkallës kishin një qëllim kryesisht të mirë

Report Tv, Dosja K – Monsinjor Zef Oroshi, si e vdiqën nën tortura të vëllanë Ndue

Wanda Capodaglio-Campo (1889 – 1980)

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 25 Shkurt 2021

“Radiocorriere” ka botuar, me 6 qershor 1936, në faqen n°42, homazhin ekskluziv të aktores italiane Wanda Capodaglio-Campo për Aleksandër Moisiun, me rastin e përvjetorit të parë të vdekjes se talentit me origjinë shqiptare, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Burimi : Radiocorriere, 6 qershor 1936, f.42

Aktori i madh Aleksandër Moisi, i cili vdiq në Vjenë vitin e kaluar, u kujtua në radio nga Wanda Capodoglio-Campo, aktorja jonë që ishte në krah të tij në atë që do të ishte faza e fundit e aktivitetit të tij artistik. Ne botojmë përkujtimin pasionant, të cilin aktorja e tha me thjeshtësi të admirueshme, e tradhëtuar nga emocioni i saj intim aq i thellë, meqenëse aktori i madh ishte i shumë i pranishëm në shpirtin e saj.

“Në përvjetorin e parë të vdekjes së tij, ata që, si unë, patën fatin të jetonin pranë tij, ta admironin, ta donin për cilësitë e tij të shumta, nuk mund të mos ndiejnë mirënjohje të thellë për Inspektoratin e Teatrit Italian që dëshiroi të nënvizonte këtë datë, duke kujtuar këtë figurë të madhe të zhdukur në mënyrë të parakohshme.

Unë e takova në qershor të vitit 1933 në Milano, kur ai erdhi për herë të parë në Itali për të recituar “Legjenda e Secilit (e të gjithëve)”. Dëshira për t’iu afruar këtij aktori të njohur, i cili për vite me radhë kishte mbushur Evropën me lavdinë e tij, më kishte shtyrë të kërkoja një pjesë të misterit të Ugo Hoffmansthal-it. Kur u gjenda në praninë e Moisiut, në skenën e Teatrit Lirik, përshtypja ime e parë ishte e habitshme: e kisha imagjinuar për interpretuesin e shumë klasikëve, për dishepullin e Reinhardt-it, një figurë imponuese, një zë bubullues, diçka heroike në çdo gjest, dhe përkundrazi ai m’u shfaq një krijesë krejt tjetër: flokëverdhë (bjond), i hollë, i përulur, naiv, me një maskë shumë të lëvizshme, dy sy të mëdhenj të qetë dhe depërtues, nga ku shkëlqente mundi (vlimi) i brendshëm.

Gjatë provave ai menjëherë zbuloi se ishte një maestro i madh; ai dinte se si të gjithë të ndiheshin mirë, për të gjithë kishte gati fjalën që bindte, sugjerimin që duhej, duke u shprehur me një ndrojtje dhe një ngrohtësi në të njëjtën kohë, që të bindnin. Të gjithë i jemi përkushtuar menjëherë: në mbrëmjen e parë të gjithë kemi qenë entuziastë dhe të lumtur me suksesin që solli interpretimi i tij. Mbrëmje e paharrueshme.

Kisha e Sant’Ambrogio-s në Milano, me arkitekturën e saj që arrin lartësitë e bukurisë me një thjeshtësi të mrekullueshme, u identifikua në mënyrë të admirueshme me përfaqësimin e parë të “Legjendës së Secilit” që Aleksandër Moisiu dha në gjuhën e tij amtare italiane. Atë mbrëmje u duk se dridhja e thënies së tij për herë të parë në gjuhën që nuk kishte mundur ta mbyllte (burgoste) brenda tij, u bashkua me madhështinë e zhveshur të oborrit ambrosian, në një harmoni prekëse.

Dhe artisti u prek nga ky kthim në të cilin shpirti i tij prej fëmije njohu fjalët e gjuhës së tij. Fjalët e para të thëna në agimin e jetës me lutjet e para. Ndoshta ky ishte tërmeti që dridhej në Pater noster-in e tij, si jehona e dashur e një pastërtie që nuk harrohet.

Ai më tha atë mbrëmje: “Nëna ime do të ishte kaq e lumtur. Dëshira e saj e fundit ishte që unë të recitoj në italisht. Ia pata premtuar, dhe sot më në fund munda ta mbaj premtimin”.

Nëna e tij ishte italiane, ndërsa babai shqiptar. I lindur në një Trieste të përçarë dhe i rritur në një mjedis me intelektualitet ndërkombëtar, ai nuk mund ta ndiente veten si një qytetar i një toke të vetme. Ai kishte mbetur i tillë gjatë gjithë jetës së tij i lidhur vetëm me atdheun e madh të artit. Derisa Italia e Musolinit, duke rrezatuar mendimin dhe doktrinën e rinisë së tij të re në botë, pushtoi papritmas edhe Aleksandër Moisiun, duke krijuar tek ai nevojën e brendshme për të ardhur mes nesh, e cila iu zbulua atij si emocion i papritur i një riatdhesimi. Dhe e tillë ishte në fakt, sa që ai ndjehej shumë italian dhe me këtë entuziazëm të natyrshëm, pas suksesit të Milanos, ai donte të bënte një turne artistik në të gjithë gadishullin. Kush nuk e mban mend pasazhin e tij triumfal me “Kufomën e gjallë” dhe me “Hamletin”?

Sepse arti i Moisiut në thelb kishte karakteristikën krejtësisht moderne të zvogëlimit (reduktimit) të shpirtit të personazheve, madje edhe të mbingarkuar nga sinteza ose të mbuluar nga simboli, në shpirtin e thjeshtë dhe spontan të njeriut.

Ishte fytyra intime, e fshehtë dhe, për këtë arsye, e butë, e shkëputur, pothuajse e ngathët e njerëzve që ai ju paraqiste, për të na dhënë të vërtetën më autentike. Moisiu artist dhe njeri ishin identikë në të gjitha aspektet. Personazhet që ai preferonte (luante) mbartnin gjithnjë diçka prej tij. Ai dëgjonte vetëm diktatet e zemrës dhe ndihej i qetë në shpirtrat e shqetësuar dhe të munduar. Ai nuk ishte aspak një borgjez : injoronte urdhërat, gjithçka në të ishte fantazi dhe temperament i egër. Ai urrente pedantrinë, njerëzit e ftohtë, të ndërlikuar, intelektualë, por pa shpirt. Jashtëzakonisht zemërgjerë, mund të thuhet mirë se dora e tij e djathtë injoronte atë që jepte e majta. Ai i përçmonte paratë. Ai ishte i prirur drejt të përulurve dhe të varfërve dhe askush nuk iu drejtua zemrës së tij kot.

Ai kishte besim te shpirtrat e mëdhenj, te poetët e mëdhenj: Dante. Shekspiri. Gëte. Mbi të gjithë, ai adhuronte Michelangelo-n. Ai ishte gjithashtu një njohës shumë i mirë i muzikës dhe zëri i tij ishte muzikor, i pagabueshëm, plot melankoli dhe trishtim. Ai e zbukuroi jetën për të gjithë: dhe përjetësisht i dashuruar në fjalët e poetëve, ai kërkoi vargjet me të cilat i bëri të dridheshin zemrat e dëgjuesve. Romeo afroi dhe rrethoi të gjitha Xhulietat me krahët e tij të ndezur (të ngrohtë); Hamleti, melankolik, meditues i thellë, zhvlerësonte njerëzimin; një Hamlet me një ndjeshmëri gati femërore; një Hamlet italian i cili dukej një i burgosur i shqetësuar i atmosferës nordike shekspiriane: Jedermann vdiq si një njeri i cili papritmas shikon kotësinë e jetës vetëm për t’u tërhequr në fund, kur thotë në një mënyrë të paimitueshme Pater noster-in. Ai këndoi, duke folur dhe ajo këngë ishte bërë një formë e shprehjes shumë personale që i dha atij një fytyrë të veçantë.

Pasi pushtoi (fitoi) atdheun e tij, ai kishte krijuar një entuziazëm të ri pune: propozoi të kryente një program të gjerë klasik për këtë vit, kishte lidhur një kontratë të rëndësishme me Amerikën e Jugut, ku duhej të shkonte me Kompaninë tonë për një kurs recitimi në italisht.

Gjithashtu për këtë turne ai dëshironte që përveç Shkëlqesisë së Tij Luigi Pirandello-s, i cili ia kishte besuar një nga veprat e tij, autorë të tjerë italianë të shkruanin për të. Ai kishte pranuar me gëzim të luante në një film personazhin enigmatik të Lorenzino de Medici. Ai ishte caktuar të luante Savonarola-n e Rino Alessi-t në Maggio Fiorentino.

Vdekja shkatërroi gjithë këtë entuziazëm të realizimit; por ai sigurisht u ngushëllua nga lajmet për shtetësinë italiane shumë të dëshiruar dhe të marrë përfundimisht. Fatkeqësisht, ky lajm arriti në Vjenë në prag të katastrofës. Mjekët, për ta ruajtur nga një emocion i dhunshëm (i fortë), këshilluan që pacientit të mos i tregohet menjëherë; por kur e gjithë shpresa humbi, çaste para fundit, gruaja e tij donte t’i thoshte se ëndrra e tij e fundit ishte realizuar. Fytyra e zymtë e Aleksandrit të varfër u shndërrua, një dritë e tërë e pushtoi, ai dukej sikur po qetësohej, pastaj në një psherëtimë ai murmuriti: shumë vonë… shumë vonë!… Ai dremiti, pastaj erdhi deliri gjatë të cilit ai vazhdoi të murmuriste fjalët italiane, pasi që nga fillimi i sëmundjes së tij ai kishte folur vetëm në gjuhën tonë, mbase ndihej ngadalë të rikthehej një fëmijë… dhe fjalët e tij të fundit, para se të vdiste ishin: Venecia, Venecia e bukur… e bukur… kështu në vizionin e atdheut, të rizbuluar dhe kaq shpejt të humbur…, u shua ky shpirt i madh i një artisti shumë të veçantë, i një poeti të skenës, i një njeriu thellësisht të mirë.”

WANDA CAPODAGLIO CAMPO

Dashnor Kaloçi/ Memorie.al publikon një dokument arkivor me siglën “Tepër sekret” që mban datën 27 shkurt 1967, të nxjerrë nga fondi i ish-Komitetit Qendror të PPSH-së, Enver Hoxha i’u ka dërguar një letër të gjatë të gjithë komiteteve të partive të rretheve, ku ai i’u shpjegon masat që duhej të ndërmerreshin në luftën kundër besimeve fetare në Shqipëri, duke dhënë shpjegime të hollësishme dhe të detajuara, se “si duhej punuar konkretisht me masat e popullit për t’ju çrrënjosur nga ndërgjegjja e tyre besimin fetar dhe se si duhej punuar me njerzit për t’i bindur fillimisht ata dhe më pas për prishjen e objekteve të kultit, si kishat, xhamijat, manastiret, teqetë, tyrbet, etj”.

Ndonëse regjimi komunist i Enver Hoxhës e kishte filluar goditjen ndaj institucioneve fetare dhe klerikëve të ndryshëm të tre besimeve që me ardhjen e tij në pushtet në dhjetorin e vitit 1944, kur filloi dhe ekzekutimet, burgosjen e internimet në masë të qindra klerikëve, ndalimin e fesë dhe prishjen e objekteve të ndryshme të kultit, filloi ta zbatonte vetëm në vitin 1965-‘66.

Ndaj vendimit që kishte marrë udhëheqja e lartë të PPSH-së dhe personalisht Enver Hoxha në atë kohë, për ndalimin e fesë dhe prishjen e të gjitha institucioneve fetare e objekteve të ndryshme të kultit, gjë e cila fillimisht u kamuflua, duke iu atribuar si një iniciative dhe kërkese të disa organizatave të rinisë shkollore të gjimnazve të Tiranës e Durrësit, (shkolla e mesme “Naim Frashëri”) pati mjaft kundërshtime dhe reagime të ashpra, si nga besimtarët, ashtu dhe nga klerikët të tre besimeve fetare, që ushtronin veprimtarinë e tyre religjoze në të gjithë vendin.

Por reagimet e klerikëve dhe besimtarëve të ndryshëm u acaruan akoma dhe më shumë kur direktiva e udhëheqjes së lartë të PPSH-së, për ndalimin e fesë dhe prishjen e objekteve të kultit, po bëhej realitet nga drejtues të lartë të partisë e pushtetit në rrethe të ndryshme të vendit, të cilët filluan sulmet ndaj kishave e xhamive, duke ndërsyer fillimisht ndaj tyre nxënësit e shkollave, repartet ushtarake dhe aktivistët fanatikë të organizatave të rinisë.

Në atë kohë, kur sapo kishte filluar sulmi ndaj fesë dhe prishja e objekteve të ndryshme të kultit, disa nga klerikët e lartë dhe besimtarë të shumtë, kujtonin se ajo ishte vërtet një iniciativë e organizatave të rinisë shkollore! Dhe, për ta parandaluar atë që po ndodhte, ata filluan t’i dërgonin letra të ndryshme Enver Hoxhës, (pjesa më e madhe e tyre kanë nënshkruar e firmosur me emrat e tyre, por edhe shumë letra anonime) ku ata denonconin veprimet që kishin ndërmarrë ndaj objekteve fetare drejtuesit e partisë dhe të pushtetit në rrethe, duke shpresuar se udhëheqësi kryesor do të ndërhynte me autoritetin e tij absolut dhe do ta ndalonte atë.

Gjë e cila rezultoi një shpresë e kotë, pasi lufta ndaj besimeve fetare, nuk ishte një “nisiativë e rinisë”, sikundur e paraqiste në atë kohë, (por dhe më pas) udhëheqja e lartë e PPSH-së, por ajo ishte një direktivë e saj, gjë e cila vërtetohet mësimiri edhe nga një letër e gjatë me siglën “Tepër sekret” që Enver Hoxha në emër të Komitetit Qëndror të PPSH-së iu dërgonte të gjithë komiteteve të partive të rretheve, ku ai jepte direktivat përkatëse, duke dhënë shpjegime të hollësishme dhe mjaft të detajuara për luftën dhe goditjen përfundimtare që duhej dhe po ndërmerrej ndaj fesë në Shqipëri.

Letra në fjalë që po e publikojmë në këtë shkrim, është pjesë e një dosje voluminoze që disponon Memorie.al, ku bëhet fjalë vetëm për fushatën e egër që ndërrmoi asokohe udhëheqja e lartë e PPSH-së me të gjithë aparatin shtetëror diktatorial kundër besimeve fetare në Shqipëri, e cila jo vetëm që çoi në prishjen dhe shkatërrimin e qindra objekteve të kultit, si kisha, xhamija, manastire, teqe, turbe etj., por dhe në arrestimin, burgosjen, internimet apo dhe ekzekutimet, e dhjetra klerikëve e besimtarëve të ndryshëm që kundërshtuan atë fushatë dhune të egër që e bëri Shqipërinë “të vetmin vend ateist në botë”.

Letër e KQ të PPSH-së drejtuar Komiteteve të Partisë të rretheve mbi luftën kundër fesë, paragjykimeve e zakoneve fetare.

PARTIA E PUNES SHQIPERISE                                                                                Tepër sekret

 KOMITETIT QENDROR

 Nr. 133 Prot.                                                                                                         Tiarën, më 27.II. 1967

                                           KOMITETEVE TE PARTISE SE RRETHEVE

  27 shkurt 1967

Duke marrë parasysh se kohët e fundit në shumë rrethe është intensifikuar lufta kundër fesë, paragjykimeve e zakoneve fetare dhe me qëllim që kjo luftë të bëhet sa më drejt, pa gabime dhe më me sukses, u pa e nevojshme t’u jepen orientimet e mëposhtme:

Feja është opiumi i popullit. Duhet të bëjmë çmos që këtë të vërtetë të madhe ta kuptojë çdo njeri, edhe ata që janë të helmatisur (e që nuk janë pak) duhet t’i shërojmë. Kjo nuk është një punë e lehtë, por as edhe e pamundur. Këtë luftë të madhe nuk duhet t’ia lëmë spontanitetit apo të kënaqemi duke thënë se brezat e rinj do ta braktisin këtë opium, ose feja dhe praktikat e saj ekzistojnë vetëm te plakat dhe te pleqtë. Kjo nuk është e saktë; ato mund ta humbasin virulencën e tyre vetëm në rast se i luftojmë e i demaskojmë, por ringjallen, propagandohen e zgjerohen në rast se i nënvleftësojmë.

Sigurisht, feja ka të bëjë me botëkuptimet, me ndërgjegjen, vepron me koncepte të cilat me shekuj klerikët jo vetëm i kanë kthyer në dogma filozofike, por, për t’i rrënjosur këto dogma animiste në ndërgjegjen e njerëzve, i kanë shoqëruar ato edhe me disiplina konkrete, me organizime të veçanta e i kanë lidhur me ngjarjet e jetës së njeriut. Feja çdo gjë është munduar ta lidhë me ndodhitë e jetës së njeriut dhe ka bërë që ky çdo mendim, çdo veprim të tij ta lidhë me fenë, me besimin idealist, mistik etj.

Luftën tonë kundër fesë ne duhet ta drejtojmë si kundër vetë dogmave fetare, pikëpamjeve filozofike idealiste e mistike të saj, ashtu edhe kundër disiplinave fetare, që kanë hyrë deri në zakonet e përditshme të atyre që besojnë, bile edhe të atyre që nuk besojnë, por që ndonjëherë i zbatojnë pa ditur, pa treguar kujdes, shpesh nga forca e zakonit. Populli ynë, në përgjithësi, nuk është fetar në atë kuptim siç janë mjaft popuj të tjerë, por prapëseprapë edhe ai diçka beson.

Klerikët, me përjashtim të katolikëve, aktualisht janë injorantë dhe fenë që predikojnë e mbështetin më shumë në ruajtjen e disiplinave fetare, me anën e një liturgjie arkaike, me psoma dhe duara ose me lutje të mësuara përmendsh, në rastin e hoxhallarëve, pa u kuptuar as brendinë, pa lëre interpretimin e tyre filozofik.

Ne nuk kemi lënë asnjë nga shkollat, qoftë edhe të ulëta, nga dilnin klerikët e rinj, për të interpretuar doktrinën e tyre fetare. Kështu që klerikëk e çdo besimi në vendin tonë kanë shteruar vazhdimisht si kuadro. Kurse për sa i përket botimit të librave e të dogmave të tyre, kjo mundësi ka vdekur me kohë për ta. Myslimanët as kanë, as mund të kenë dhe as mund të lexojnë ndonjë kuran të vjetër, pse ai është në arabisht. Praktikisht ata “rrojnë” me disa syre të Kuranit, që i mësojnë përmendsh, që nuk i kuptojnë dhe i transmetojnë gojarisht. Ortodoksët s’janë as më të pasur në libra fetarë dhe as më të ngritur. Ata kanë vetëm avantazhin që ungjillin e kanë në shqip.

Kurse katolikët, sidomos klerikët e tyre, janë më të pasur në libra, më të ngritur dhe ata, atje ku mundin vazhdojnë ta zhvillojnë fenë katolike si filozofi. Pra, bazën materiale dhe propagandistike për shumëzimin e librave fetarë e kemi zhdukur. Ne kemi zhdukur gjithashtu mundësinë e përgatitjes së kuadrit ri klerik. Tani çështja është te kishat dhe xhamitë që ekzistojnë te ne, si të vetmet mjete kryesore ku klerikët grumbullojnë besimtarët për të mbajtur gjallë besimin, qoftë edhe në forma dekadente. Prishja e kishave, e xhamive, e teqeve dhe e manastireve, natyrisht, paraqet një vështirësi, për arsye se nuk duhet shkuar në kundërshtim të drejtpërdrejtë me atë pjesë të popullit që beson. Prandaj në këtë drejtim duhet pasur kujdes e takt. Por mjaft prej tyre janë prishur me iniciativën e masës pa ngjallur asnjë reaksion, disa të tjera kanë rënë, ka nga ato që janë kthyer në depo ose kanë mbetur pa hoxhë, apo pa prift dhe praktikisht nuk funksionojnë.

Me këto forma duhet të kërkojmë, por ringjallen, propagandohen e zgjerohen në rast se i nënvleftësojmë. Sigurisht, feja ka të bëjë me botëkuptimet, me ndërgjegjen, vepron me koncepte të cilat me shekuj klerikët jo vetëm i kanë kthyer në dogma filozofike, por, për t’i rrënjosur këto dogma animiste në ndërgjegjen e njerëzve, i kanë shoqëruar ato edhe me disiplina konkrete, me organizime të veçanta e i kanë lidhur me ngjarjet e jetës së njeriut.

Feja çdo gjë është munduar ta lidhë me ndodhitë e jetës së njeriut dhe ka bërë që ky çdo mendim, çdo veprim të tij ta lidhë me fenë, me besimin idealist, mistik etj. Luftën tonë kundër fesë ne duhet ta drejtojmë si kundër vetë dogmave fetare, pikëpamjeve filozofike idealiste e mistike të saj, ashtu edhe kundër dogmave fetare, që kanë hyrë deri në zakonet e përditshme të atyre që besojnë, bile edhe të atyre që nuk besojnë, por që ndonjëherë i zbatojnë pa a ditur, pa treguar kujdes, shpesh nga forca e zakonit. Populli ynë, në përgjithësi, nuk është fetar në atë kuptim siç janë mjaft popuj të tferë, por prapëseprapë edhe ai diçka beson.

Ne kemi zhdukur gjithashtu mundësinë e përgatitjes së kuadrit të ri klerik. Tani çështja është te kishat dhe xhamitë që ekzistojnë te ne, si të vetmet mjete kryesore ku klerikët grumbullojnë besimtarët për të mbajtur gjallë besimin, qoftë edhe në forma dekadente. Prishja e kishave, e xhamive, e teqeve dhe e manastireve, natyrisht, paraqet një vështirësi, për arsye se nuk duhet shkuar në kundërshtim të drejtpërdrejtë me atë pjesë të popullit që beson. Prandaj në këtë drejtim duhet pasur kujdes e takt. Por mjaft prej tyre janë prishur me iniciativën e masës pa ngjallur asnjë reaksion, disa të tjera kanë rënë, ka nga ato që janë kthyer në depo ose kanë mbetur pa hoxhë apo pa prift dhe praktikisht nuk funksionojnë.

Me këto forma duhet të vazhdojmë ne derisa t’i rrafshojmë ato nga faqja e dheut. Institucioneve fetare duhet t’u heqim, atje ku u kemi lënë diçka, të gjithë tokën, ndonjë rrënjë ulliri ose të ardhur tjetër që mund të kenë akoma. Është interesant se në fshatin tonë nuk ka rezistencë për këto gjëra. Kjo është rezultat i punës ateiste që ka bërë dhe bën Partia, por edhe i mungesës së hoxhallarëve, të priftërinjve dhe të librave fetarë. Në përgjithësi në fshat çështja e besimit fetar mbahet në zakonet e jetës e në interpretimin pragmatist të tyre, por kjo nuk duhet as të nënvleftësohet e as të neglizhohet, sepse dëmton shumë zhvillimin dhe përparimin e vendit.

Për t’i zhdukur praktikat fetare ne duhet t’i luftojmë ato kryesisht me frymën patriotike dhe revolucionare. Le të marrim çështjet e praktikave fetare myslimane. Gjatë 14 shekujve ato ruajnë karakterin e unitetit arab, të dominimit arab me anën e fesë; Kurani është libri i këtij ligji. Tek ai çdo gjë predikon ruajtjen e kësaj ideje, propagandimin e saj, të pleksur natyrisht me dogma filozofike idealiste, monoteiste, më racionale, si të thuash, se judaizmi ose kristianizmi.

Disiplinat fetare myslimane ruajnë të paprekur çështjen që, kur një person falet, qoftë ky egjiptian, kinez ose shqiptar, duhet ta kthejë fytyrën nga Meka. Kjo do të thotë ruajtje e besimit të unitetit fetar jo vetëm shpirtëror, por edhe temporal. Sipas fesë myslimane për të gjithë qendra është Meka. Disiplina e fesë myslimane kërkon që çdo mysliman, i çdo kombësie që të jetë, duhet të falet në gjuhën arabe, Kuranin ta mësojë dhe ta këndojë vetëm në arabisht. Myslimanët falen kudo njëlloj, numri i të falurave çdo ditë është i njëjtë, marrja avdes bëhet njëlloj.

Gjithashtu njëlloj janë kudo, deri në përcaktimin e datave të tyre: agjërimi, festat e bajrameve, matemi etj. Ne duhet t’i thyejmë këto praktika dhe t’u tregojmë të gjithë atyre që besojnë sa absurde është të ruash dhe të zbatosh zakone të tilla që nuk kanë asnjë lidhje me jetën tonë, jo vetëm me të tashmen, por edhe me të kaluarën. T’u shpjegojmë origjinën dhe qëllimin e tyre, t’u vërtetojmë se si, nën petkun e perëndisë, fshihej ligji i otomanëve, i pushtuesve turq dhe i sherbëtorëve të tyre. Pra, asgjë s’na lidhte dhe as na lidh me fenë, me praktikat e saj, jo vetëm si ateistë, por edhe si patriotë shqiptarë.

A mund të imagjinohet që shqiptari të vazhdojë t’u bindet ligjeve të të huajve, ligjeve të pushtuesve, qofshin këto ligje të veshura me petkun e fesë e të sheriatit? Të vazhdosh t’u bindesh këtyre ligjeve e zakoneve, do të thotë të jesh shpirtërisht me të huajt, me reaksionin më të zi. Nuk është e mundur që nga njëra anë të mendosh dhe të veprosh drejt poltikisht, kurse nga ana tjetër të mendosh shtrembër ideologjikisht. Feja të bën të gabosh rëndë politikisht dhe të frenon të ecesh përpara.

Bota po përparon. Shqipëria po ndërton socializmin, kurse disa njerëz vazhdojnë akoma të besojnë ëndërrimet e një njeriu të shekullit VI që kishte botëkuptimin e tij mbi jetën, qëllimet e tij mbi popullin e vet dhe mbi popujt e tjerë. Ç’lidhje mund të kenë këto ëndërrime të Muhametit me realitetin tonë të shekullit XX? Asnjë lidhje! Prandaj duhen zhdukur përfundimisht dhe pa nishan këto lidhje që e shtrëngojnë njeriun këmbë e duar dhe e poshtërojnë. Këtë anë të shpjegimit historik të praktikave të fesë myslimane ne nuk duhet ta harrojmë, por ta përdorim dhe, tok me të, të ngjallim dhe të vëmë kundër praktikave fetare patriotizmin e madh të masave.

T’u shpjegojmë masave, historikisht dhe materialisht, ç’vuajtje, ç’mjerime, ç’gjakderdhje e ç’shtypje ka pësuar populli ynë, veçanërisht nga feja, se si ajo na përçante e vinte në luftë vëllanë kundër vëllait, duke i shërbyer shtypësve e pushtuesve për të na shtypur më marë, për të na robëruar më lehtë dhe për të na pirë gjakun nën emrin e fesë. Kjo duhet bërë kundër fesë myslimane, ortodokse e asaj katolike, pse të gj’itha kanë të njëjtin karakter të theksuar reaksionar, shtypës, idealist, qoftë në zhvillimin e dogmave e në përmbajtjen e tyre, qoftë në liturgjinë e ngarkuar, të rafinuar dhe pompoze, qoftë në praktikat dhe në disiplinat fetare.

Kur feja myslimane sheh te Muhameti vetëm profetin, domethënë njeriun të cilit, gjoja, zoti i transmetoi urdhrat e tij, që u përmblodhën në Kuran, Krishti për fenë ortodokse dhe për atë katolike është perëndia i bërë njeri, i zbritur mbi tokë etj., etj. Nëse myslimanizmi xhaminë e konsideron si një vend të thjeshtë për t’u falur, kristianizmi i konsideron kishat frone të zotit, ku idealizohet perëndia dhe minimizohet qenia njerëzore, skllavërohen e shtypen shpirti dhe fiziku i njeriut nën një liturgji të tmerrshme e pompoze, nën një luks të shfrenuar të klerit dhe të katedraleve, nën një praktikë të tmerrshme të përditshme që i është qepur besimtarit që kur lind dhe derisa vdes.

Besimtarit, sa është gjallë, kisha jo vetëm i merr pasurinë nëpërmjet një mijë zakoneve grabitëse, praktikës frymëmbytëse dhe skllavërimit brutal, por, nëpërmjet një mijë teorive animiste, ajo përpiqet të ruajë te njerëzit edhe kultin, edhe praktikat “e shpirtit të të vdekurit” të katër deri gjashtë mijë vjetëve më parë, siç janë çuarja në varre e grurit, kuleçëve e zahireve të ndryshme, të cilat, natyrisht, grumbullohen në mbrëmje nga priftërinjtë.

Lufta kundër fesë, veçanërisht në vendin tonë, ku nuk ka mundur të zhvillohet në forma filozofike të stërholluara, për arsye të mungesës së një baze klerikësh të zhvilluar e me kulturë, duhet të bëhet me këmbëngulje, sidomos kundër zakoneve, traditave, mënyrës së jetesës, interpretimit të fenomeneve, pse nëpërmjet kësaj rruge klerikët kanë mundur, për shekuj me radhë, të futin helmin e fesë dhe këtë helm ta përziejnë me gëzimet, me hidhërimet, me ngjarjet e përditshme të jetës së njeriut.

Pra, na vihet detyra që të studiojmë me imtësi ku dhe si shfaqet ky helm, në ç’forma shfaqet, ç’trajta ka marrë gjatë zhvillimit, ç’praktika zbatohen, si zbatohen e si kamuflohen ato. Në jetën e njeriut, që nga lindja e tij deri në vdekje, kanë depërtuar ritet fetare, pagëzimi, vënia e kurorës, synetllëku etj., si krimbi brenda moliës së kuqe. Duke i analiznar e duke i njohur mirë këto, lufta kundër fesë do të bëhet e studiuar e sistematike, ideologjike, politike e organizative, pa pushim e pa pushim. Për të luftuar konceptet fetare ne duhet të përgatitim leksione teorike të bazuara në marksizëm-leninizmin, të thjeshta, reale, t’ua përshtatim vendit, njerëzve, zakoneve dhe nivelit tonë intelektual.

Të mos kopjojmë gjëra që nuk i përshtaten realitetit tonë. Të mos hyjmë në gjëra dhe në mendime që nuk janë të nevojshme për gjendjen tonë. Lufta kundër fesë është mjaft e koklavitur, prandaj kush nuk armatoset mirë në këtë luftë, nuk mund të arrijë rezultatet që dëshiron. Ne i kemi të gjitha mundësitë dhe terreni ynë paraqitet i favorshëm që këtë luftë ta kryejmë me sukses.

Një armë historike kundër fesë dhe klerikëve reaksionarë, është edhe fakti se feja myslimane ka qenë ideologji e pushtuesve turq, feja ortodokse ideologji e shovinistëve grekë, që kanë pushtuar në të kaluarën vendin tonë, dhe feja katolike, me qendër Vatikanin, ka qenë ideologji e pushtuesve italianë, e imperializmit austriak dhe e fashizmit italian. Ndjenjat patriotike të popullit tonë dhe lufta e tij për t’u çliruar nga zgjedha e të huajve, gjatë shekujve janë ndeshur edhe me ideologjinë fetare të pushtuesve dhe të klerikëve reaksionarë të çdo besimi që u shërbenin atyre.

Në këtë fakt historik ne nuk mund të mos shohim edhe një nga arsyet që populli ynë nuk është edhe aq fanatik e i lidh’ur me fenë, sepse kjo, në esencë dhe në fakt, ka qenë në kundërshtim me idenë e çlirimit kombëtar. Gjatë historisë së popullit shqiptar ka pasur klerikë patriotë, që, edhe pa e mohuar besimin e tyre, kanë qenë të lidhur me popullin dhe me idenë e çlirimit kombëtar, por në asnjë kohë feja si fe nuk ka qenë një faktor përparimtar, bile nuk ka dhënë as ndihmën më të vogël në çlirimin kombëtar.

Pra, ky është një argument tjetër me baza historike që ne s’duhet ta lëmë pas dore në luftën tonë kundër fesë. Duke pasur parasysh të gjitha ç’u thanë më lart, ne si komunistë dhe ateistë duhet të jemi edhe realistë. Me gjithë propagandën tonë të organizuar kundër fesë, riteve, dogmave, institucioneve fetare dhe klerikëve profesionistë të kemi vazhdimisht parasysh që të mos futemi në luftë të hapët me njerëzit që besojnë në fenë, sepse në popull do të ketë edhe njerëz të ndershëm, të lidhur me Partinë e patriotë të flaktë, që do të ruajnë në ndërgjegjen e tyre edhe për shumë kohë, mundet edhe derisa të vdesin, besimet e tyre.

Me ta duhet të bëjmë një punë bindëse, të vazhdueshme dhe me durim të madh, por të mos lejojmëqë ajo të kthehet në ofenduese. Me këta njerëz Partia duhet të sillet, si të thuash, si mjeku i mirë që bën të gjitha përpjekjet për ta shëruar të sëmurin, për ta rikthyer atë në gëzimet e jetës. Besimet e kota fetare nuk do t’i gjejmë vetëm te klerikët, të cilët janë njerëz profesionist që propagandojnë e i ruajnë të gjalla, që bëjnë spekulime dhe mashtrime të poshtra. Besimet fetare ekzistojnë edhe popull. Prandaj, pa e ngadalësuar për asnjë çast propagandën kundër fesë, të kemi kurdoherë parasysh se kemi të bëjmë me popullin. Veprimet e pamatura, të ekzaltuara duhet të evitohen, çdo veprimi i duhet përgatitur me kujdes terreni politik.

Të mbyllësh xhamitë dhe kishat me fushatë apo me një urdhër, është punë e lehtë, por është më vështirë të përgatiten besimtarët shpirtërisht dhe ideologjikisht që të kuptojnë kotësinë e ekzistencës së këtyre institucioneve, të zhdukin fenë nga zakonet e jetës, të heqin dorë me bindje nga praktikat e saj. Atëherë për ta s’ka as rëndësinë më të vogël xhamia apo kisha, prifti apo hoxha. Shumë kisha dhe xhami po braktisen dhe po rrënohen. S’ka përse të marrim përsipër meremetimin e tyre kur kemi kaq ndërtime të dobishme për të bërë. Disa mund të kthehen në muze, në qoftë se vlejnë si të tilla, disa të bëhen depo, të mos hezitohet, të merren, por jo me dhunë ose pa marrë aprovimin e popullit, i cili duhet përgatitur shpirtërisht.

Në këto situata revolucionare kemi marrë vesh se kryesia e klerit bektashian dhe ajo e klerit mysliman, u kanë lëshuar një qarkore të gjithë hoxhallarëve e dervishlerëve të heqin çallmat dhe taçet, të heqin xhybet dhe të dorëzojnë teqetë e xhamitë. Këtu nuk ka asnjë shtytje, asnjë presion, qoftë edhe sugjerim nga ana e shtetit.

Kjo është krejtësisht një iniciativë e tyre. Kur e kërkon rasti, të shpjegohet që kjo është iniciativë e vetë klerikëve, sepse elementët armiq mund ta përdorin këtë kundër pushtetit. Meqenëse i njohim këta klerikë, ne mendojmë se, për këtë zell që kanë treguar, nuk janë shtyrë nga ndonjë qëllim i keq, pse ata janë të lidhur me popullin dhe me pushtetin.

Gjesti i tyre, sido që i shpejtuar, prapë i shërben interesit të përgjithshëm. Ai është një gjest patriotik dhe i guximshëm, sepse, pavarësisht se do të vazhdojnë të besojnë në fe, ata thyen një traditë shekullore, gjë që i nderon, sepse në vetvete është një mendim dhe veprim përparimtar. Por do të ishte më politike që klerikët të kuptonin dhe të ndihmonin, duke ndjekur me kujdes strategjinë dhe taktikën e Partisë në luftën kundër fesë. Do të ketë njerëz në popull që nuk do t’i aprovojnë veprimet e këtyre klerikëve. Ne nuk duhet të qëndrojmë sehirxhinj, por t’i mbrojmë ata në qëllimet e tyre të mira, sepse shumica e popullit, e në radhë të parë të rinjtë dhe të rejat, do t’i aprovojnë ato. Kjo ka rëndësi të madhe. Çdo gjë të bëhet me durim, me konsekuencë, në rrugën që shpjeguam më lart.

Për Komitetin Qendror të PPSH
Sekretari i Parë
Enver Hoxha

KISHA E VAUT T’ DEJES 1361

Kjo ishte Kisha Monumentale e vitit 1361, në Vaun e Dejës, pranë Shkodres, ku ishte kunorzue Heroi Kombtar i Popullit heroik Shqiptar, Gjergj Kastrioti Skenderbeu dhe Donika…

Ndoshta edhe sot vazhdon me dridhë toka e Shqipnisë së 1967, kur “anadollakët” e shekullit të XX, u kujtuen se në ata Troje të lavdishme dhe të lame me gjak, duheshin shembë të gjitha Ato Kisha Monumentale shekullore të Shqipnisë Martire!

Mbasi u fundosën në liqenin e hidrocentralit të Vaut të Dejës, mbi 32 Kisha Monumentale, “duhej hjedhë në erë edhe Kisha e Vaut të Dejës…”, dhe per këte veper terroriste u gjet monstra e anadollakut në PPSh e Shkodres nga Ramiz Alia, Fadil Ymeri.

“Askush” në “pseudo-Akademinë Shkencave” të Tiranës, as sot “nuk e di se kush urdhëroi me i shembur Kishat Monumentale në Shqipërinë socialiste të turkoshakut terrorist Ever Hoxha!”

Europa vazhdon me “heshtë”… Shqiptarët heshtin… Heshtja e turpi e kanë mbulue atë vend! “Rilindja” u ka sigurue pa triska “buk’ e marre”, sa po do, madje, dhe me eksportue…Me kusht: “Vetem të shfarosni e shkatrroni Shqipninë e Gjergj Kastriotit –  Skenderbeut dhe Nanë Terezes !” A doni edhe dokumenta?

Edhe dokumentat ja ku i keni:

JA TESTAMENTI I ANADOLLAKUT TIRAN EVER HOXHA:

Tiranë, më 27 SHKURT 1967:

Shenim F.Radovani: Falnderoj botuesin e letres së plotë të diktatorit:

http://www.panorama.com.al/zbardhet-letra-sekrete-e-enver-hoxhes-kleriket-me-perjashtim-te-katolikeve-jane-injorante-dine-lutje-permendesh-si-hoxhallaret-por-do-i-rrafshojme-nga-faqja-e-dheut/

Melbourne, 26 Shkurt 2021.

Publikohen disa pjesë nga libri me kujtime i autorit Ejëll Çoba, intelektualit të njohur nga qyteti i Shkodrës, pinjoll i një prej familjeve më në zë të atij qyteti, i cili pasi ishte diplomuar në Universitetin ‘La Sapienza’ të Romës në vitin 1932, u kthye në atdhe ku ushtroi profesionin e tij, duke ndjekur karrierën administrative, si ‘Dottore in Giurisprudenca’ dhe më pas për disa vite me rradhë në administratën e lartë shtetërore, ku e zuri edhe periudha e pushtimit të vendit, (1939-1940), ku ai mbajti disa funksione të larta, si Drejtor në Ministrinë e Drejtësisë, Sekretar I Përgjithshëm I Këshillit të Ministrave, zv / Ministër i Punëve të Brendshme, etj. Arrestimi i tij në vitin 1946, (së bashku me vëllanë, Kelin) i akuzuar si pjesmarrës në ‘Lëvizjen e Postribës’ dhe pas një hetuesie të gjatë në Shkodër dhe Tiranë, u dënua me 25 vjet burg, nga të cilat vuajti plot ë vjet e pesë muaj e pesë dit burg, në kampet e tmerrshme të punës së detyruar, e deri në ferrin e Burrelit. Kujtimet e panjohura të Ejëll Çobës, të cilat vijnë me një parathënie të bashkëqytetarit të tij, shkrimtarit të njohur, Zija Çela, parqesin para lexuesit një panoramë të ‘pikturuar me penelin’ e dhimbjes, ku jepen detaje dhe hollësirë për vuajtjet e tij në kampet e burgjet e regjimit komunist të Enver Hoxhës, si dhe të bashkëvuajtësve të tjerë, emra të njohur e të panjohur, si: Padër Bernardin Palaj, Guljelm Suma, Syrri Anamali, Ramdan Sokoli, Cin Serreqi, Padër Karol Serreqi, Padër Filip Mazrreku, Hamdi Isufi, Hafiz Ali Kraja, Beqir Çela, Musa Gjylbegu, Asim Abdurahmani, Kolec Deda, Nikoll Deda, Felatun Vila, Gjush Deda, Sali Vuçiterni, Emin Bakalli, Qani Katroshi, Sali Doda, etj., si dhe disa emra hetuesish, gardianësh, oficerësh të Sigurimit të Shtetit, si Fadil Kapisyzi, etj.

Parathënie e librit me kujtime ‘Jetë e humbun”, të Ejëll Çobës, nga shkrimtari i njohur Zija Çela

                                           Një shpirt i shpëtuar

Ditën që autori uli penën, ndoshta e ndjeu se do të ulte edhe kryet. Dhe kur po ulte kryet për t’u larguar prej kësaj bote, thua se vuajtjet që kishte hequr s’i përkisnin më atij, nuk kërkoi gjë prej gjëje, as la amanet për kriptën e varrit, vetëm i’u përsëdyt pyetja që kishte bërë: “Por a do të vijë ndonjë kohë që ky popull të gëzojë? Ia uroj!”

Për shkak të sëmundjes së rëndë, Ejëll Çoba tashmë i kishte ndërprerë shënimet dhe disa nga burgimet e tjera, në Beden të Kavajës, në Orman-Pojanin e Korçës apo në famëkeqin e Burrelit, ende kishin mbetur pa u shkruar. Por në faqen e fundit, si në rastësitë divine, fliste për një mikun e tij trupshkurtër, shkodran gjithashtu dhe bashkëvuajtës në burgjet komuniste, përkthyesin e Dante Aligerit. Bisedat me profesorin e letërsisë e kënaqnin, sepse duke e dëgjuar, e kalonin në një jetë irreale. Besonte në Zot dhe, me gjasë, duhet të ketë ikur me shpresën për ta gjetur Parajsën matanë, por me dhembjen që këtej po linte Ferrin. Në atë kohë Pashko Gjeçi, personazhi final i Ejëll Çobës, vazhdonte përkthimin e “Komedisë Hyjnore”.

Sa herë zbulohen pergamene të vjetra, rrallëkush e vë në dyshim autenticitetin e tyre. Memorialistika e tillë ka diçka prej pergamene, sepse ende pa u hedhur në letër, është shkruar më parë në lëkurën e autorit.

Libri i Ejëllit vjen si dhuratë prej atij engjëllit, i cili ka vetëm një caktim sovran: me mbajtë anën e Pafajësisë në çdo rrethanë, edhe kur më i forti i’a ka vënë këmbën në fyt më të dobëtit. E mbartës i së drejtës dhe i drejtësisë, në krejt lëmshin e dheut, është njeriu. Kaq i mbathur me vlera njerëzore është libri “Jetë e humbur”, kaq rëndues në drejtësinë përballë padrejtësisë, sa akuza që regjimi i bënte autorit kthehet kundër akuzatorëve, jo duke u mbuluar me propagandë, por duke e zhveshur propagandën nga faktet.

Duket se ai engjëlli mesazher, korrieri i perëndishëm, e kishte gjetur misionarin tek Ejëlli po me atë siguri, siç i gjente të ngjashmit mes kampionëve. Vështirë të gjendet mision më i madhërishëm, sesa ai që fiton funksion dhe bëhet dokument nëpërmjet përjetimit. Është si shndritja misterioze në terrin e natës që, e nisur prej diku për të tjerët, vetë digjet por nuk kthehet më në burimin nga vjen.

Njeri i shkollës dhe i ligjit, i iluminuar me kulturën perëndimore, Ejëll Çoba e kalon të drejtën përmes tehut të thikës. Dhe ky kalim epik përballë torturave e dënimit me vdekje, kjo frymë vendosmërie për të mos e ngarkuar veten me faje që s’i ka bërë, por as për t’i rënduar të tjerët me kusht që të gjejë shpëtim, përbën njërën nga veçanësitë më të mprehta të librit. Ejëll Çoba nuk ishte kundërshtari që i’u kundërvu me armë komunistëve, as aktiv i Ballit apo Legalitetit, ai s’ishte tregtari spekulant që vuri dhjamë gjatë luftës dhe i fshehu florinjtë, nuk ishte as industrialisti që do t’i konfiskohej pasuria sipas modelit stalinian. Ai ishte intelektuali që, pas diplomimit në La Sapienza (1932), ushtroi profesionin në atdheun e tij, duke ndjekur karrierën administrative. Ejëll Çoba, Dottore in Giurisprudenca, u dënua për idetë nacionaliste dhe me qëndresën e tij, që farfuron bindshëm në këto kujtime, u tha “Jo!” gjyqeve politike të genocidit mizor.

Për universalen që mbart, në mos qoftë dëgjuar atëherë, kjo britmë e dinjitetit human dhe e nderit politik edhe sot e kësaj dite ia vlen të dëgjohet në tërë hapësirën e ish-perandorisë komuniste.

Ky libër është plot fluks shpirtëror dhe intelektual. Libër që trazon dhe trazimi zgjon vetëshqyrtimin e ndërgjegjes te lexuesi, shqyrtimin nga uni deri në nivelin e ndërgjegjes kombëtare. Autori parapëlqen të rrëfejë, të rrëfejë në mënyrë intensive. Dhe përgjatë rrëfimit, prej dhuntisë që të kujton romancierin, zotëron ritmi, fjalori i gjerë i shqipes (citon në latinisht, italisht dhe frëngjisht), stili i shkrifët dhe ndjeshmëria e përpiktë ndaj fjalës, shpesh me forcën përshkruese që i jep shkrimit shtysë pamore, thua se ata njerëz dhe ato mjedise na shfaqen ndër sy.

Kur ndalet shkurt për ndonjë opinion apo analizë, të cilën e vendos në sfond kombëtar e ndërkombëtar, të ngjan se autori i’a ka hequr vetes nervin e elektrizimeve. Për ajrimin e mendjes atje, ku me zorajroseshin mushkëritë, para se të bëjë zgjedhjen dhe ta pjekë vizionin, atij i pëlqen të dëgjojë mendimet e të tjerëve, sepse: “Sa shumë nguten njerëzit me dhanë gjykime”! Por nëse peshorja i’a saktëson masën, nuk i’a tjetërson përmbajtjen e qëndrimit. Sa herë u kthehet formacioneve politike dhe personaliteteve të kohës, kurrkujt nuk i’a lë as nderin dhe as koritjen në derë, pa dhënë faktet përkatëse. Me këtë objektivitet, Ejëll Çoba i kthehet edhe vetes, madje herë-herë duke e qesëndisur “borgjezin” e thikës e të pirunit që, për shkak të formimit akademik shumëvjeçar, ndoshta më parë i kishte munguar sensi praktik i jetës, kishte besuar naivisht dhe pastërtisht.

Por ka rrethim të gjerë ky autoportret i sinqertë, ai vjen në shoqëri me shumë portrete të paharrueshme. Madje, i shkruar prej një zemërmadhi, libri sikur bëhet goja e botës shqiptare. Megjithëse konflikti ka tjetër natyrë, pa gjëmime topash, kavaleri e fushë të Vaterlosë, megjithëse binomi i luftës dhe paqes së dhunshme kufizohet në burgje, pastaj në një tjetër mejdan – kënetën fushore të Maliqit, për nga mizoria dhe numri i pazakontë i personazheve rrëfimi merr njëfarë ngjasimi tolstoian. Do të gjenden në faqet e tij që nga emrat e personaliteteve më të njohura në historinë tonë politike dhe atë të letrave (mjaft prej të cilëve ende të debatuar publikisht), deri tek ata të shtresave më të ulëta, njerëz fatkeqë e anonimë që kurrë më parë nuk u është shkruar emri nëpër libra. Portretizimet janë herë të plota e herë skicime të shpejta, por gjithnjë me shenja vetjake, shpesh plot spikamë kompleksiteti, veçmas befasues kur në këtë rrjedhë karakteresh zbulohen anë të panjohura të tyre.

Nëse këtë libër e kthejmë në formën e dramës, me valët e arrestimeve, pamjet e terrorit, torturat me dajak, zinxhirë, korrent elektrik e darë që shkulin mishin, me hetuesitë e pafundme dhe gjyqet ku xhelatët gjykojnë viktimat, me pushkatimet qenshe dhe kërcënimet makabre për pushkatim, lëngimin nëpër biruca dhe rraskapitjen çnjerëzore në kampet e punës (si lager-at nazistë), gjithë sa do të ishim në sallë do të na duhej të ngjiteshim në skenë. Por për të zënë vendin e personazheve, ndoshta as kaq s’do të mjaftonte. Përmes dramës së vet, Ejëll Çoba ka dhënë dramën e popullit të tij, persekutimin masiv, denatyrimin e hullisë së zhvillimit historik dhe gjëmën e përgjithshme që po sillte regjimi gjakatar. Ja përse në atë sallë të përfytyruar, në gjysmerrësirën që ka rënë prej llambadarëve të fikur, më shfaqet si hije silueta e autorit. Po murmurit një monolog pas dënimit kapital dhe pyesni se cila është gjendja e tij? E pra, ky është teksti:

“Fillova ta përgatis veten shpirtnisht. E mendojsha jetën si nji shirit filmi që papritur këputet. Nuk më vinte keq për botën që po lejsha: më dukej se e kisha njohë mjaft e nuk më tërhiqte asgja e re që të meritonte me e njohë. Isha në moshë relativisht të re, 38 vjeç, e më dukej se ende nuk i kisha dhanë jetës aq sa mund t’i jepsha e sa duhej t’i jepsha. Vendit që më kishte lindë, po i’a kthejsha detyrën me jetën.”

Por ai nuk është vetëm, e mbushur plot e përplot, salla gëlon nga hijet. Janë ata, veteranët e Rezistencës Antikomuniste. Ndërkaq, ne që kemi hypur në podiumin e lartë të skenës, ne të fjalimeve fjalamane nëpër foltore (fff, fryn era!), ne që kemi pushtuar gazetat dhe ekranet, ne që e mbajmë veten si trashëgimtarë të idealeve demokratike, ngjan se tashmë u kemi kthyer shpinën. Ne dimë shumë të rrëzojmë, por dimë pak të ngremë. Dhe kështu, prej kujtesës së shkurtër, shpesh harresa na bëhet haram. Deri më sot i vetmi Monument i denjë, që i kushtohet asaj rezistence, është Memoralistika e vetë rezistuesve, madje kjo bibliotekë mbetet gjyqi më i thellë dhe më i moralshmi që i është bërë diktaturës.

Sa herë ndodhem në ato kopshtet, ku heshtja është e fikët dhe selvitë lëshojnë hije të gjata, më bëhet sikur dëgjoj një gulç drithërues, që vjen mbyturazi prej diku: Save Our Souls! (Shpëtoni shpirtrat tanë!) Atëherë, në atë mëdyshje të zorshme që të jep dhimbje në brinjë, më përsillet ky mendim: Kushedi sa njerëz jetojnë si të vdekur midis të gjallëve dhe kushedi sa të vdekur janë ende të gjallë!

Kur në çastin fatal, teksa po nisej në rrugën e Hadit, miku besnik deshi ta ndiqte mbrapa, Hamleti e ndaloi me një porosi të rreptë, si t’i vinte nga fshehtësirat e përjetësisë. Është paradigma që At Zefi, Pllumi ynë i’u përmbajt aq thekshëm: Rrno vetëm për me tregue. Dhe Ejëll Çoba shumë na tregoi e shumë na dëshmoi, ai e përmbushi profecinë shekullore.

Veçse atë ditën e përmendur, ditën kur po i avitej mortja (1979), burri që kishte qenë burgosur njëzet e katër orë për njëzet e katër orë në njëzet e katër vjet, duke e parë në sy groteskun e realitetit socialist, u zhyt në zhgënjim dhe modestisht tha për veten:

“Jetë e humbun”.

“Jo”, më vjen t’i përgjigjem së vdekurish, “ndoshta një shkrimtar i humbur”.

Por mbi të gjitha, mbi të gjitha, një Shpirt i Shpëtuar me fuqinë e tij, sepse ju zgjodhët nderin, Zotëri.

Ejëll Çoba

B U R G I M E T

Kujtime të shkruara nga gusht 1973 deri në fund të dhjetorit 1977

                      Mund të durohen vetëm gjanat ekstreme

                                         Konti Rober dë Monteskje

2 dhjetor 1946, nata e parë që fjeta i shkujdesur që fjeta i shkujdesur pas dy vjetësh. Qetësi vdekjeje, si nata e parë e Serasonit n’vorr. Për dy vjet kisha qëndrue në behë ditë e natë. Nervat më ishin lodhë, isha këput, jo aq nga kujdesi për vete, se sa për njerzit e m’i: nanën, motrën, vëllanë. Ishin fut në një pyll, nga i cili nuk po shijshin dalje. Mbeti vetëm dalja në Greqi (nuk e dijshim se kufiri shqiptaro-grek, ishte zanë prej komunistëve grek), por duhej pritë pranevera ose vera. Ishte pritje e gjatë. Nyja u zgjidh si prej vetes.

Në Shkodër mbretnonte terrorri ma i madh. Shkaku u gjet te Lëvizja e Postribës, ose siç e quenin zyrtarisht “Ngjarjet e shtatorit”. Lëvizje pa plan, pa organizim. Pa qenë në dijeni të gjëndjes ndërkombëtare, e as të gjëndjes reale të brendëshme, ajo lëvizje ma shumë prishi punë, se sa mund të ndreqte. Prej saj nxorri dobi vetëm qeverija që kërkonte shkak për të mat pulsin e për të veprue. Të tilla do të kenë qenë edhe shumë prej atyne 200 kryengritjeve që banë shqiptarët gjatë 500 vjetëve të sundimit turk.

Ekzekutimet, burgimet, torturat, ishin në rend të ditës, e si në çdo vënd e në çdo kohë, bashkë me heroizimat ma të shkëlqyeme që nuk duhen të harrohen, pati edhe tradhëti, paditje, dobësi, që shkaktuen mjerime. Për të shpëtue nga torturat, për t’i lehtësue vetes mundimet ose për të zvogëlue ndëshkimin, disa thanë çka dijshin dhe çka nuk dijshin dhe shpesh kështu zbulojshin një të ndjekun.

Mbramjen e 2 nandorit, ditën e të shumëve, filloi kalvari im, vdekja ime e ngadaltë, që do të zgjaste pa ndërpremje deri me 8 prill 1970: 23 vjet, 5 muej e 5 dit. Një çerek shekulli i plotë, një jetë e humbun!

E unë atë natë fjeta i shkujdesun, nuk kisha përse të mendojsha, jeta ime nuk varej ma prej meje. Prej meje varej nderi e për këtë u betova se do ta mbrojsha. Mendojsha se do të mbahej premtimi i dhanun se me dorzimin tim nuk do të ndiqeshin familjarët që më kishin strehue. Por mbas dhjetë ditësh arrestuen vëllanë, Kelin.

Flitej se në Shkodër ma shumë se 20 shtëpi e kuvende ishin kthyer në burgje për 2000 të burgosunit. Në njanën prej tyne në rrugën “Skanderbeg” (që kishte edhe një hymje në rrugën “Sumej” e ku sot asht selia e policisë), më përcolli një partizan prej Komandës së Qarkut, që ndodhej në shtëpinë e Çurçisë. Fadil Kapisyzi, më pati përcjellë në qark e më shtini në një zyrë ku më priti në kambë një oficer i ri, i hollë tanë nerva, i veshun me rroba ushtarake, prej stofi Italian, që më tha: “Ju jeni Engjëll Çoba? S’paskeni vuajtur!”. E me një tosknishte të spikatun shtoi: “Neve ju dinim në Itali”! Kur pa se buzëqesha, vazhdoi disi i prekun: “Ama këto kohët e fundit e morëm vesh se ishte këtu”.

Ishte ora 9 e mbramjes kur hyna në një dhomë të vogël, ku ishin katër vetë. Kapterri, më caktoi vendin afër dritares e porosia e parë që më tha ishte:

• Mos shiko nga dritarja, se roja e jashtme ka urdhër të qëllojë m’u në kokë.

M’u duk zell i tepërt e naiv. Jeta e burgut e mavonshme më mësoi se ai kishte folë vetëm për kërcënim.

Kur u hodha një sy atyne që do të ishin shokët e parë të kalvarit ma shumë se 20-vjeçar, pashë dy fshatarë, që ishin të lidhun me njeni-tjetrin për dore me zinxhir. Kur lëvizshin nëpër dhomë ose ngriheshin për ndonjë nevojë, më dukeshin si një pendë qe. Ata të dy ishin Tak Filipi prej Stajke e Idriz Vorfa prej Sume. Vuajtja kishte lidhë fatin e përbashkët të atyne dy të mjerëve! Përbri meje ishte një anamalas që ishte i sëmurë me zgjebe. Në anën tjetër ishte një djalë i ri, një qytetar me syza, Syri Anamali.

Ishte vonë e nuk lejoheshin bisedimet. Folëm nën za. Pas pak hyni prap një roje që e lidhi djalin e ri edhe prej kambësh, se duart i kishte të lidhuna. Mue më lidhi për duersh e për kambësh.

Kur hapa sytë në mëngjes e pashë se kishte dalë drita, pyeta veten: si do të jetë dita në burg? Kur hodha sytë në dhomë e pashë se edhe të tjerët ishin zgjue e po rrinin ndejun, u sigurova se nuk isha në vorr!

Na zgjidhën e na çuen mbas shtëpie për tualetin e mëngjesit. Atje pashë edhe të tjerë, por ishte rreptësisht e ndalueme me folë me njeni tjetrin. Të gjithëve i shiheshin në fytyrë e në trup shenjat e torturave. Cin Serreqi, i bijshin të mëdhaja rrobat edhe këpucët. Vetëm Guljelm Suma, disi i familjarizuem, me rojet, fliste me za të naltë e pa i’u drejtue askujt e, si e kishte zakon gjithmonë, hidhte ndonjë shaka sa për të tregue se nuk e kishte humbë humorin.

Shokët hangrën mëngjesin me ç’ka u kishte teprue nga darka e më dhanë edhe mue. Filluem bisedat e u njohëm.

Pa kalue dy javë që isha dorzue, një ditë, kur më sollën ushqimin, pashë se emri im në etiketë nuk ishte shkrue si zakonisht me shkrimin të vëllait, Kelit, por me shkrimin e nanës. U çudita: pse vëllai dhe motra që kisha lanë në shtëpi, t’ia kenë lanë nanës plakë edhe me shkrue etiketën? U qetësova pak tue mendue se ndoshta në atë moment nuk kishin ndodhë në shtëpi as njeni e as tjetri dhe nana, për të mos e vonue ushqimin, e kishte dërgue me anë të ndonjë personi tjetër pa pritë motrën. Por kur të nesërmen pashë jo vetëm shkrimin e nanës, por në vend të emnit tim, emnin e vëllait, Kelit, atëherë dyshova se e kanë arrestue. Për këtë i thashë rojes t’i merrte ato sofratasa e të pyeste nëpër dhoma, a ishte kush me këtë emën. Roja i morri. Ndëgjova në dhomën tjetër zanin e Gjon Serreqit, që i’u përgjigj rojes:

• Jo Kel, po Ejëll Çobën e ke në dhomën tjetër. Roja shkoi odë më odë, u kthye e më tha:
• S’ka me këtë emën – e m’i la sofratasat.

Sado plakë të ishte, ishte e pamundur që nana të gabonte emnin e djalit në burg, me atë që kishte në shtëpi. E vërteta ishte se dhjetë ditë mbas meje, kishin arrestue vëllanë, Kelin. Motra në ato ditë kishte shkue në Tiranë te vëllai tjetër, për të përgatit shkresat në pritje të transferimit tim atje.

Pas disa ditësh më çuen në një dhomë tjetër, ku gjeta Ramadan Sokolin e një mirditas. Ramadani kishte dy cilësi shumë të mira: njena ishte se këndonte bukur, e këtë sa herë i’a kërkonte ndonjë shok, edhe prej dhomave të tjera, sidomos kangën “Pëllumbeshë” që e kishte shkru dhe kompozue vetë. Tjetra ishte se tregonte me hollësi romanet e shumtë që kishte lexu.

Me Ramadanin mundohesha me ba një bisedë ma të ditës. Më tha, jo pa njëfarë krenarie, se kishte ba pjesë në një grup të rinjsh, që kishin kërkue të rrijshin neutral në çamjen e madhe të popullit shqiptar. Në dhomën, ku kisha qenë me Ramadan Sokolin, kishin sjellë Padër Bernardin Palajn. Prej derës së odës sime mujta me e pa e me folë pak me të. Kishte në ballë një të çame të madhe transversal të një plage. Më tha se im vëlla, Keli, gjindej në seksion nën tortura. Ma fort me shenja se me fjalë, më la me kuptue se seksioni ishte ferr i tmerrshëm. Padër Bernardini qëndroi pak dit në dhomë me Ramadanin.

Një pasdreke ndëgjova zhurmë e zana në çardak e kambë të randa që uleshin për shkallë. Shikova jashtë në dritare. Pashë një frat të mbajtun për kambësh e për duersh, të cilit i shkrryheshin për tokë mantelin dhe veladonin bojë kafe. E njoha, ishte Padër Bernardini. E hypën në një veturë. Nuk dija me spjegue ç’ka i kishte ndodhë. Ramadani më shpjegoi se Padër Bernardinin, e kishin thirrë në zyrë për të firmos proçes-verbalin e hetuesisë.

Ai kishte dashtë të refuzonte, por kur roja që kishte sjellë proçesverbalin i kishte thanë se po të mos e firmoste, kishte urdhën ta shoqnonte prapë në seksion, e kishte vu firmën. Posa ishte kthye në dhomë, kishte fillue me i ra me grushta kresë e me përplas kryet për mur. E kishte kapë një krizë zemre. Erdhën dhe e morën. Po atë natë, në dhomën e spitalit të burgut të Togës, ish konvikti “Malet tona”, kishte vdekë. Drita e së nesërmes e kishte gjetë të hedhun në fund të kopshtit mbi pleh. Kështu tregojshin të burgosurit e Togës.

Mbas dy-tri ditësh më prunë pranë Padër Filip Mazrekun. Megjithëse kishte kalue nëpër njëfarë hetuesie paraprake, rrinte ende nën ndikimin e jetës së qetë e monotone të Kuvendit dhe andrronte me u kthye atje për prehje, larg jetës së seksionit. Më kanë thanë se, kur doli prej burgut, i’u shtrue jetës e nuk u ankue ma për jetën priftnore.

Në mbramje, burgu u mbush me mysafir të rinj, të njohun e të panjohun. U ba një sistem i ri e mua më caktuen në katin e poshtëm, në një dhomë të madhe me 56 veta, shumica fshatarë që i kishte përla rryma përmbytëse e revolucioni të etshëm për vuajtje e gjak. Kur hyna në dhomë, pashë të shtrim përbri dersë Padër Karol Serreqin, që më thirri menjëherë e më lëshoi vend përbri derës e më tha të rrijsha afër. I thashë: “Po, derisa të na lanë!”. Me Padër Karlin nuk kisha folë qysh në foshnjore. Ai mori rrugën e kuvendit qysh në fëmini e unë rrugën e Italisë. Jeta na ndau, por vuejtja na bashkoi prap!

Më 25 dhjetor, ditën e Këshndellave, aty nga ora 11, erdhi kapterri i burgut e më tha: “Eja!”. Mbatha këpucët që kisha në fund të dyshekut, u ngrita e dola me të. Unë e pritja transferimin për në Tiranë, por mbasi nuk më tha me marrë teshat, nuk më shkoi nëpër mend një gja e tillë. Kur dola në korridor, një roje më lidhi duart e kapterri më prini. Ecëm nëpër oborr, dolëm në rrugicën “Sumej” dhe u drejtuem te një kamion që ishte ndalë para derës së Sumejve, dajave të mi. Rojet që më shoqnojshin, largojshin familjet që kishin ardhë me sjellë ushqimin për të burgosunit. Kur po rrijsha në rrugicë, m’u afrue motra, që kishte ardhë me një kushrinë me më pru ushqimin. Më pyeti: “Ku po të çojnë?”. I’u përgjigja: “Nuk e di”. Një roje mbas meje m’u kërcënue.

Në kamion nuk munda të hypja ashtu i lidhun si isha, prandaj një roje më vuni shpatullat në vithe e më ngriti. Shkova e zuna vend në krye të kamionit. Gjashtë roje të armatosuna ishin ulë në spondat e kamionit, tre në njanën anë, e tre në anën tjetër. Unë në mes tyne. Prapë nuk më shkonte ndër mend transferimi. Mendojsha: ditë feste, koha para mesdite, kur populli dilte prej meshës së orës 11 nga Kisha Françeskane dhe bante një xhiro në piacë. M’u kujtue se Riza Danin e kishin ekzekutue në ballkon, para një grumbulli njerëzish, që britshin: “Në litar, në litar!”. Mendojsha se ashtu po ma banin edhe mue. Tri javë i parruem, me fytyrë si para litarit, tamam pamje për Ecce homo!

Ndër këto mendime pashë prapë motrën, që kishte dalë para familjeve, i ishte afrue paksa kamionit dhe po qante me za. Mendonte se po më çojshin për ekzekutim. Kur i çonte sytë nga unë, mendohesha me çue duart e lidhuna, e me i ba shenjë që të qetësohej, por ishte e kotë, se ajo vazhdonte edhe ma me za.

Ndërkaq një toger hypi bri shoferit dhe kamioni u nis. Mori rrugën “Skanderbeg”, majtas nga Perashi. Fillova të mendoj se ishim për Tiranë. Por jo! Hyni në rrugën e Konsullatës Italiane, (sot Shtëpia e Kulturës). U ndal te Burgu i Togës, ish konvikti “Malet Tona”, e këtu pritëm pak. Erdhi motra me kushrinën me ushqimin në dorë. I’u afrue kamionit e më tha: “Këtu asht Keli”? Po, u përgjigja: “E di”. Ishte qetsue, se ishte bindë se nuk po shkojsha për ekzekutim. Vesonte shi. Togeri i’u drejtue dy vajzave me ton të ashpër: “Ç’doni këtu, moj shoqe?! Largohuni!”. Zunë vend te dera e Muzhanit me sy të ngulun nga unë.

Prej Burgut të Togës, sollën Hamdi Isufin, Musa Gjylbegun e Asim Abdurahmanin, që u rreshtuan para meje. Unë prap dyshoja, a ishim për Tiranë apo për ekspozim. Kamioni u nis. Hodha edhe njëherë sytë nga motra. Pritja me ankth me pa ç’drejtim do të merrshim. Kamioni mori djathtas nga Fusha e Qelës. Të katërt ishim pa asnjë gjë me vete. Madje, Hamdi Isufi ishte pa gja në kokë. Binte një shi i lehtë. S’pata ma dyshim se do të na qitshin në ballkon. Por jo! Kur mbërritëm te Kafja e Madhe, kamioni mori majtas, i’u soll rrotull lulishtes, e shkoi e u ndal te ish dyqani i Ulqinakut, (sot dyqani MAPO). Këtu u sigurova se po niseshim për Tiranë.

Kamioni u nis për Tiranë. Sa kaluem Urën e Bahçallekut, togeri që na shoqëronte e rrinte në kabinën e shoferit, urdhëroi të ndalojshim. Zbriti, i’u afrue një partizani që rrinte në spond të kamionit e i tha: “Cili është Hamdi Isufi?”. Ai më pyeti mua, meqë më kishte më afër. “Nuk e di”, iu përgjigja. Po Hamdia e ndigjoi e tha: “Unë”.

Atëherë togeri i dha partizanit një copë tel e i tha t’ia lidhet duart edhe një herë. Na të tjerët nuk e meritojshim “këtë konsideratë”. U mjaftuan me na lidh me një tel të gjatë, të pestë për krahu. Kështu secili me duar të lidhura (Hamdia dy herë) dhe të pestë, të lidhur për krahu, u nisëm drejt Lezhës.

I hodha një sy kalasë njëmijëvjeçare, fushës së përmbytur, mjegullës që kishte mbulue malin e Sheldisë dhe qytetin që po vajtonte nën një qiell plumb e nën një shi të hollë si lotët e heshtuna të shkodranëve, që vajtojshin trimnitë e humbuna. Për gati njëzet e katër vjet, nuk do ta shihja ma qytetin tim!

Deri në Tiranë shkuem pa ndalesa të gjata. Vetëm nja dy herë shoferi zbriti për të shikue motorin, që nuk punonte edhe aq në rregull. Më vonë, në burg, kur po bisedonim rreth këtij udhëtimi me Hafizin e me Hamdinë, ky i fundit na tha: “Sa herë ndalej kamioni, hidhsha një sy anëve të rrugës e kur shihja ndonjë pyll të vogël në afërsi, mendoja se aty do të na pushkatojnë”.

Në Tiranë u ndalëm te Ministria e Mbrendshme (ish Ministria e Financave). Në trotuarin tjetër u mblodh një grumbull u vogël njerëzish. Nuk bëzajshin, por shikojshin me drojtje. Unë njoha vetëm djalin e Xhafer Ypit, e vetëm një vajzë tha me za të naltë: “Qenka edhe një hoxhë”. I kishte ba përshtypje, se i dukej gjë e rrallë.

Mandej kamioni u vu prapë në ecje e u ndal te shtëpia e doktor Bashos, seli e Qarkut ose e Policisë.

Së fundi u drejtuem për në Burgun e Vjetër, në rrugën e Shkodrës. Pasi zbritëm shkallët e mbrendshme të burgut që të çojnë në korridorin e birucave, aty na priste kapter Shahini, që me një shikim epërsie, na tha: “S’ju pëlqen kjo republikë juve”?!

Kapterr Shahini më futi në një birucë pasi u sigurua që aty nuk kisha asnjë të njoftun. Këto hetime i’u dukën të mjaftueshme, prandaj më urdhnoi të rrijsha në qoshe të birucës, në çimento, e sidomos të mos flitsha me pjestarët e tjerë të birucës; dhe doli me mendje të qetë se e kishte krye mirë detyrën. Ashtu i lagun deri në palcë, u ula në çimento, në terrin ma të thellë e në heshtjen ma të plotë.

Nuk e kuptojsha sa ishin dimensionet e birucës, e as sa vetë ishin aty. Nuk kisha vizitue kurrë Burgun e Tiranës, megjithëse të tanë vitin 1939, kisha qenë Kryetar i Gjyqit të Shkallës së Parë, në kryeqytet. Prandaj në errësirën e birucës së Tiranës, u mundojsha me përfyturue formën dhe madhësinë e tyne. Mbas pak minutash, kur të gjithë po rrijshin së bashku, ndodhi një gja që më bani me ndryshue krejt mendimin që kisha formue për ambientin.

Një za që vinte nga nalt, thirri: “Felatun!” e tha disa fjalë në anglisht. Unë atëhere s’dijsha asnjë fjalë anglisht. Menjëherë një za tjetër nga poshtë i’u përgjigj shqip: “Jo, asnji”. Mendova se dikush kishte pyetë, kush kishte ardhë i ri në birucë e nga frika përgjigja kishte qenë negative. Me emrin Felatun, kisha njohë vetëm Felatun Vilën, e nuk njihja njeri tjetër me këtë emën, prandaj mendova se në birucën terr duhej të ishte ai, megjithëse nuk kisha dijeni që të ishte arrestue.

Mbetej mister ai za që kishte ardhë nga nalt. Mendova se biruca do të ishte me dy kate e se dikush do të ishte në katin e sipërm, ose në ndonjë shtrat të ngritun nja dy metra. Mbas përgjigjes së Felatunit, ra prapë heshtja në errësinën e birucës. Kështu kaloi rreth një orë.

Papritmas u hap dera e birucës sonë e hyni një rreze drite nga korridori. Ata që ishin në birucë, vrapuan me dalë e njeni mori guximin e më tha: “Hajde, po shkojmë në nevojtore”.

Dola edhe unë mbas tyne. Përshkuem korridorin dhe u futëm në një kthinë ku kishte katër WC në rradhë pa portë, të cilat u zunë menjëherë e unë mbeta në atë rruginën që ishte para tyne. Në WC-në e parë pashë një njeri të ulun, i cili më shikonte e me gishta në gojë pa za më jepte me kuptue që të mos thojsha se njiheshim. Ishte Felatun Vila. Edhe unë me shenja i lashë të kuptojë që të rrinte i qetë, se do ta zbatojsha dëshirën e tij. Kur u lirue një vend, hyna edhe unë. Të gjithë sa kryejshin punë, dilshin e pritshin në rruginën e ngushtë para WC-ve. E kuptova se po më prisnin mue, prandaj shpejtova. Atëhere u nisën për në birucë e unë mbas tyne. Hymë të gjithë në birucë e dera u mbyll.

Prapë në errësina, por kisha kuptue se përveç Gjushit e Felatunit, ishin edhe dy të tjerë që s’i njihsha. Para se të binte, Gjushi më tha: “Te kambët e mia, mbështetun për mur, asht një karton që e përdor për sofër e po e deshte, merre”.

E falenderova dhe e mora. Ishte një karton 40 x 40cm. U ula mbi të, e ky qe dysheku im për mbramjen e Këshndellave.

Me Gjushin dhe Felatunin, pashë një djalë që më tregoi se kishte qenë puntor në Kuçovë. Pranë meje ishte një burrë 45-50 vjeç. Ndërsa djali po fliste me mue, ai tjetri i tha: “Mos fol, a e di që e kam plumbin mbi kokë?”

Heshtëm. Ai tjetri, mbasi vuni në vend enën ku kishte ngranë, u ngrit në kambë në fund të dyshekut, dhe me fytyrë nga muri, bani kryq trish, e belbëzoi nja tri lutje në greqisht, bani prapë kryq e u ul. Unë u bana kureshtar por s’guxoja me e ndërpre atë heshtje. Foli ai e m’u drejtue:

• Kam 33 ditë që jam i dënuar me vdekje.
• Paske shpëtue, – i’u përgjigja flakë për flakë.
• Pse? – pyeti plot shpresë i kthyem nga unë.
• Mbas 33 ditëve nuk ekzekutohet kush, – i thashë unë, aspak i bindun për ç’ka thojsha.

Më shikoi në sy plot shpresë. Siguria me të cilën i fola e ngushëlloi. I mbytuni kapet edhe për shkumbë.

Prapë heshtje. Më dukej sikur ishim në një dhomë mortore. Të vdekunin e kishim aty. Askush përveç tij, nuk besonte se do shpëtonte. Të tjerët, përveç fjalëve të shpresës i kishin harxhue të gjitha e s’kishin ç’ka thonin. Unë kisha ardhë me forca të reja për të dhënë ndonjë shpresë. As ai për fat nuk më pyeti sesi e argumentojsha mendimin tim. Ndoshta u druhej argumentave pa bazë.

Për të thye atë atmosferë të randë, e pyeta përse ishte dënue. “Me grupin e Maliqit”.

Ai më thoshte se nuk i kishte pranue akuzat që i kishin ba dhe se nuk e kishin nxjerrë në gjyq publik me inxhinierët, Sharrën, Manon e gruan e tij. Por i kishin ba një gjyq me dyer të mbyllura bashkë me gjeometër, Përmetin. Dhe ky i fundit ishte dënue me vdekje dhe ndodhej në një qeli aty pranë. Zani i dridhej. Nuk mundesha me e pa në sy se mos e turpërojsha. Isha i sigurt që emocionohej. Prapë heshtje.

• Më quajnë Dhimitër, – tha dhe mbasi i dha fuqi vetes na u drejtua neve: Shokë, kam një gocë të vetme në Korçë. Kur të dilni, e ta takoni, i thoni që po vdes i pafajshëm dhe se nuk kam bërë asnji gjë’. Dhe shpërtheu në vaj duke thënë, “Çupën, çupën”.

Kështu filloi dita e parë në birucat e burgut të vjetër në Tiranë. Me gjithë hallet e mija që kisha e dija që po i shkojsha dënimit me vdekje, rasti i inxhinierit që priste dënimin me vdekje pas 33 ditësh, më preku thellë. Më dha përshtypjen e një njeriu që kishte shikue vetëm punën e vet dhe se kishte mbajtë familjen me bukë. E tani e shihte veten të persekutuem e të dënuem me vdekje, i ngushëllue që se kishte akuzue veten për faje që si kishte bë.

Më pas hyri një burrë me një ftyrë pa asnjë shprehje, i shoqërue nga dy rojet e birucave dhe më pyeti.

• Ç’e ke Filip Çobën? – më tha me një ton të randë e za të egër.
• Vëlla, – i thashë.
• Ka dashur të merret me politikë ai, e të bëhet njeri i madh. Këtu e ke. Edhe ai është në birucë. Dhe duke i’u drejtue rojes, i tha: “A është kështu Vani?”

Roja bëri me shenjë me kokë duke thanë “Po”.

• Im vëlla nuk ashtë marrë kurrë me politikë, – i’u përgjigja.
• Po, po – tha, dhe filloi duke u marrë me të tjerët. Ndërsa kur po dilte, m’u drejtua, “Mos u bëj merak, bëra shaka”.

Dhe dera u mbyll pas tij e rojeve.

Gjithë dita kaloi pothuajse pa biseda. Unë dojsha me fillue biseda pse m’u sillshin ndërmen fjalët e inxhinierit. Vetëm pasi hëngrëm drekën (unë dy franxhollat që u jepshin të burgosurve) Gjushi filloi me më kallzue se është arrestuar qysh në gusht, dhe se e kishte firmue proçesin. E mbasi nuk kishte pas akuza të randa, priste që ta bashkonin me të dënuemit e katit të sipërm. Më pyeti ç’ka kishte ndodh në Shkodër gjatë kësaj kohe.

I tregova për Lëvizjen e Postribës, dhe për ekzekutimet që kishin ndodhë brenda ditës, e për burgimet. I tregova për kushëririn e tij, Pjetër Dedën, që kishte qenë rrethue me të shoqen e shegertin. Ai dhe e shoqja, ishin vra ndërsa shegertin e plagosur, e kishin kap.

I tregova për Simon Daragjatin që ishte hedhë nga kati i dytë i Seksionit, e kishte vdekë. I tregova për Kel Dedën, një tjetër kushëri të tij, vëllai i Pjetër Dedës, që kishte vdekë në hetuesi, dhe e kishin varrosur natën te Penda e Kirit. Dhe qentë e kishin gërmue e zhvarrosë eshtrat e tij.

Nuk i thashë gja për Kolec Dedën, vëllain e tij që kishte vdekë t’u ra nga shkallët në Seksion. I tregova se ishte pushkatue Dom Nikoll Deda. E pashë që u mvrenjt dhe e pyeta “Ça e ke?”, “Vëlla”, më tha.

E pashë që kisha gabue e nuk vazhdova më për arrestime e ekzekutime të tjera. As ai nuk kishte dëshirë me ndigjue ma. U ngrit dhe po shëtiste përgjatë koridorit të ngushtë. Ishte i zymtë dhe ra në mendime. Tue dashtë me e zhdavaritë i thashë:

• Ç’po mendon?
• Po mendoj për hallet e familjes, pasi kam lanë gruen e tre djem të vegjël pa kurrgja.
• Mos mendo hallet e familjes, se bajnë hall vetë.
• Edhe unë po të isha atje, nuk dija sesi do i organizoja hallet e familjes, jo ma gruja.

Fjalët e tij mu dukën me vend. Mjerë ai që vdes, se të gjallit i gjendet dermani.

Me të shtyme kaloi kjo ditë dhe të gjithë u shtrimë me ra. Felatuni s’ishte ngritë e nuk ja kisha ndigjue zanin. U mbështeta në qoshe të murit kah Gjushit e kambët më ranë në çimento.

U përgatita me fjetë natën e dytë në birucat e Tiranës. Rrobat më ishin tha në trup. Mendimet e ditës, më kishin lodhë e më kapiste gjumi. Nata mu duk më e gjatë se një natë dimri.

Të nesërmen pesë oficera hapën derën dhe u futën si me madhni. I pari një kapiten elegant, shkoi drejt Felatunit. Në rradhë mbas tij katër togera, dhe në drejtim meje një nëntoger. Të gjithë m’i hodhën sytë mua si të ri. Por dy togerat, menjiherë sa panë inxhinier, Dhimitrin, thanë “Ende gjallë qenke ti”? I’u vërsulën mesa forcë kishin me grushta e shkelma. Inxhinieri i shkretë u s’mbraps, por dy togerat i kërcyen mbi dyshek, ai nuk i pa hall vetes, u kthye i mbërthyer në mur. Atëherë togerat e zellshëm filluen me shkelma, sa i’u desh qejfi. Inxhinieri u mbërthye kaq keq në mur, sa nuk dijshëm a merrte frymë! Ne qëndrojshim në kambë, të zverdhun e me nerva të tendosura. Kurrë nuk e kam pa veten ma ngusht. M’u afrue nëntogeri dhe me një buzëqeshje ironike më pyeti:

• Kush je ti?

Si ja tregova, vazhdoi:

• Ç’zyrë ke patur?

Unë i thashë gjyqtar, e ai…

• Pastaj?
• Drejtor në Ministrinë e Drejtësisë, – i’u përgjigja unë.
• Pastaj? – Dhe si për me ndigjue ma mirë, kishte ngritë dorën anash veshit.
• Sekretar i Përgjithshëm në Kryeministri.
• Pastaj? Dhe afronte fytyrën më afër fytyrës sime.
• Nënministër në Këshillin e Ministrave.
• Pastaj?
• Nënministër në Ministrinë e Punëve të Brendshme.
• Heee! – ia bani me kënaqësi e zan të naltë ndërsa unë instiktivisht, largova fytyrën nga ai.
• Mos ki frikë, ne nuk godasim njeri – më tha.

Inxhinieri ishte i mbërthyem në mur e nuk dijshim a merrte frymë. Mandej kapiteni e urdhëroi Gjush Dedën që kishte krye hetuesinë, të shkonte tek të burgosurit e tjerë në katin e sipërm, për tu gjykue. Inxhinierit i tha të shkonte në birucën e gjeometër Përmetit, e mue e Felatunit, na thanë të shkonim në birucën përballë. Mbasi ikën oficerat, dola në koridor se s’kisha tesha me mbledhë, e prisja rojen që të hapte derën. Pashë batanijen time, e dallova nga ngjyra pasi i’a kishim çue babës, kur e kishin arrestue në vitin 1915 e i kishin çue në Mal të Zi. Me babën ishin Luigj Gurakuqi, Hil Mosi, Fejzi Alizoti, Preng Bib Doda, etj.

Kur hyra në birucë gjeta katër vetë. Njoha vetëm Sali Vuçiternin. E shikova, më shikoi e nuk më foli. Siç duket nuk kishte dëshirë që ta merrnin vesh që njiheshim. Fill mbas meje hyri Felatuni, që më tha: “Këtu nuk më kanë thanë që të mos bisedojmë, pranaj eja ulu me mu”.

Kur ndigjoi Saliu që po e thirrsha në emër Felatunin, i tha:

• Ti je Felatuni?
• Po – i tha ai.
• Po ti mos je Ëngjëll Çoba?
• Po – i thashë.
• Unë nuk ju njoha, po ju a më njohët mue?
• Ne të njohëm por nuk dijshim a duhet me të njohë – i thamë të dy.

Kaq na kishte pushtue fryma e seksionit në birucat e Tiranës, sa mos me i dhanë të njohur atyre që njifshim e po vujshim bashkë me to.

Të tjerët ishin: një durrsak, ish oficer, Qani Katroshi dhe Sali Doda nga Mati, një burrë në moshë. Që nuk peshonte ma tepër se 30 kile. Ndoshta vuante nga tuberkulozi, dhe kishte qenë shofer në Shkodër, po unë nuk e njifsha.

Mbasi shkëmbyem pak fjalë të zakonshme me të gjithë, Felatuni dhe unë filluem biseda ma personale, Felatuni fliste pak nën za dhe më tregoi se në biruca baheshin tortura të randa, dhe se ai vetë u ishte nënshtrue torturave, aq sa kishte pre damarët e më tregoi pulsin. Nuk më tregoi dhe as unë se pyeta se çfarë donin prej tij.

Pak para mesditës na ndanë racionin e bukës dhe Qaniut, Saliut dhe mua, na sollën gjellët që na kishte sjellë familja. Enët nuk i njoha, sepse si kisha parë ndonjëherë në shtëpi. Felatuni, e kuptoi çudinë time dhe më tha:

• Të paska abonue vëllai në restorant, se enët janë të tyre.
• Hajde të hamë bashkë! – i thashë unë.
• Unë jam ende në torturë, sepse shpeshherë më thërrasin e nuk më japin gjellën që më sjell familja.
• Unë për këto gjana s’kam dijeni, prandaj ulu të hamë i thashë.

U ulëm e shijuem ushqimin e restorantit. Kisha dy ditë që ushqehesha me dy franxhollat e burgut e Felatuni nuk e di sa ditë kishte.

Gjithë ditën prita të më jepshin shtresat. I thashë rojes se kisha pa rrobat e mija. ‘Nuk janë tuat’ ishte përgjigja e tij. Atë natë fjeta në një dyshek dhe të nesërmen i dorëzuem shtresat. Por një idhnim tjetër m’u shtue. Etiketa që kishte emnin tim, ishte shkrue prej motrës që kisha lanë në Shkodër. Vëllanë e tretë e dijsha në Tiranë. Pse kishte ardhë motra në Tiranë, kur im vëlla ishte këtu? Filloi të më brejë dyshimi për fjalët e Drejtorit të Burgut, se dhe vëllain e tretë e kishin arrestue. Tre vëllazën në burg. Nana me motrën në shtëpi. Isha në pritje të një gjyqi, përfundimi i të cilit s’ishte aspak i favorshëm. Shumë të pakta ishin shpresat për faljen e jetës për ata që dorëzoheshin. Perspektiva e tmerrshme e torturave. Vëllazënit e arrestuem, nana me motrën vetëm. Në atmosferën e burgosjeve dhe ekzekutimeve që ishte krijue në Shqipëri dhe veçanërisht në Shkodër në vitet 1946-1947, çdo gja mund të pritej. E pse? Sepse kshu dojshin jugosllavët e Titos dhe rusët e Stalinit, urdhnat e të cilëve i zbatojshin marksistat shqiptarë. Në qoftë se quheshin kështu ata që kishin pushtetin në Shqipëri.

Pas mesditës digjova kambë njerëzish që zbrisnin shkallët. Felatuni më tha se ishin hetuesat që vinin për të marrë në pyetje dhe vazhdonin deri natën vonë.

Andej nga mbramja, i propozova Felatunit që të shikonim kur fikeshin dritat e ikshin hetuesat. Në birucë kishte ra një heshtje frike dhe nuk kuptohej shkaku. Herë pas here, ndigjoheshin të shara. Janë hetuesit më tha Felatuni. Mbas do kohe u hap dera dhe hynë dy oficera dhe na pyetën se cilët ishim.

• Ah ti qënke Ëjëll Çoba?! Si e vije firmën ti? – Dhe e bani atë me gisht në mur e m’u afrue për ta parë a e kishte bë mirë.
• Po, i’u përgjigja unë, duke mujt me mbajt gazin.

Nuk e kuptojsha ç’randësi kishte forma e një firme. Qani Katroshit, i thanë që qënke ba si qen stani. Dhe me ta, qeshi i kënaqun dhe Qaniu.

Shoferin e thirrën jashtë dhe mbasi e mbërthyen e goditën me grushta në gjoks. Ai bërtiste dhe ata pasi e lëshuen, e hodhën me një shkelm drejt dyshekut të tij. Ai ra përmbys dhe filloi tue bërtitë: ah, ah, e pasi ikën ata, na pyeste: a shkuen? Kur i thamë që ikën, u ngrit e filloi t’i shante me një fjalor të pasun shoferash.

Kuptova se hetuesit, kur kryjshin punën e ditës me të arrestuarit që kishin në ngarkim, në mbarmje kur s’kishin punë hyjin nëpër biruca dhe shikonin të rinjt që kishin ardhë. Mbi ata rrezikzinjtë, ata shpërndanin gratis një numër grushtash dhe shkelmash.

Gjithë pasdrekën e deri në mesnatë, rrijshim në pritje të vizitave të tilla. Prandaj Felatuni më kishte thanë që të hanim para mesnatës, që një vizitë e tillë të mos na e zinte në fyt ushqimin. Dhe pas mesnatës drita dha shenjë se do shuhej. Atëherë u ndigjuen hapa njerëzish me shprehje gazmore. Ishin hetuesit të qeshur nga puna e tyre dhe shpejtojshin me pi ndonjë gotë, që t’i mos i zinte nata. Kështu dhe ne hangrëm të qetë. Më pas u shtrimë për me ç’lodhë nervat. Por para se të na vinte gjumi, digjoheshin britma e të shara. Ato fillonin duke u shtue saqë mu duk vetja sikur isha në ferrin e Dantes.

Felatuni më tha që thërrisnin njerëzit që ishin torturue. Në këtë gjëndje nuk mund të flihej. Më dukej hera herës sikur njihja ndonji za miku. Por hetuesat “zemërmirë” ishin kujdesë që britma të tilla, t’i eliminonin me kujdes që familjet që banojshin afër burgut, të mos i ndigjonin. Dhe për këtë arsye u kishin dhanë urdhër rojeve të burgut që nga mesnata e deri në agim, t’i binin firzamonikës. Natyrisht rojet e mjera, nuk merrnin vesh nga firzamonika, por tingujt e tyre përziheshin me britmat e fatkeqëve dhe krijonin një kakofoni të keqe. Dantes nuk i kishte shkue ndërmen, me futë firzamonikën në ferr, por hetuesve shqiptarë të Sigurimit po! E mora vesh ma vonë që këto mënyra torturash ishin instruktue prej sovjetikëve, nëpërmjet një kodi të veçantë. Kuptohet që natën s’mund të flinim në këtë gjendje. Vetëm afër agimit, kur britmat pushonin, bashkë me to pushonte dhe firzamonika. Ne flejshim deri në drekë me një gjumë të keq. Në këtë gjendje kalonte dita kur dhe ne prisnim që të bërtisnim si kafshët.

Një ditë Sali Vuçiterni më tha:

• Jam gati të bëj vetëvrasje, vetëm që të shpëtoj nga torturat.
• Edhe unë i thashë të njajtën gjë.

Ishim të gjithë në një gjendje frike sa vetëm dëshira me mujt me vdekë, na jepte kënaqësi.

Qani Katroshi më tha, se kur po vazhdonte hetuesinë, për ta bindë të fliste (kjo ishte shprehja e tyre sepse dhe vetë ata, s’dinin ç’ka pyesnin), e kishin përcjellë pa tortura në një birucë dhe i kishin thanë, a e shef kshu ta bajmë dhe ty?

Kishte pa një njeri të zhveshun deri në brez dhe që rrinte i lidhun me zinxhirë tek hekurat e dritares. Kambët posa i ciknin tikën, ndërsa koka i rrinte varun mbi shpatulla. Qaniu e kishte njoftë. Ishte Gjon Nikë Vuksani, ish – kapiten porti. Pas tri ditësh kishte vdekë.

Gjonin, e kishin akuzue se kur ishte në Durrës, kishte marrë pesë letra brenda një dite nga një oficer i misionit ushtarak anglez. Dhe se në një prej tyre ishin 5000 stërlina. Gjoni i shkretë, aq pare nuk i kishte pa as në ëndërr, pasi rridhte nga një familje e varfër e Shkodrës. Kishte studiue me bursë në Greqi, ku ishte martue me të bijën e një rusi që kishte ikë në kohën e revolucionit. Pas luftës italo-greke, kishte marrë dhe familjen e së shoqes në Shqipëri, për ta shpëtue nga uria. Thojshin se kunati, Vladimiri, i friksuem kishte pohue se Gjoni i kishte marrë stërlinat nga anglezi. Vladimiri u dënue me tri vite burg.

Një ditë morëm vesh se në birucën ngjitë (që komunikonte me tonën nëpërmjet një hapësire të vogël ku ishte vendosë llamba elektrike) ishin Hafiz Ali Kraja, Beqir Çela (që kishte fitue konkursin e hymnit të flamurit në vjetin 1937) e ndonji tjetër. Më vonë Hafizi më tregonte se hetuesi i kishte dhënë Beqir Çelës një laps e letër, që të shkruante të gjithë aktivitetin e tij politik anti-pushtet. Në krye të dy tri ditësh, ky i’a paraqiste hetuesit por ky i fundit nuk ngelte i kënaqur.

Beqiri, zmadhonte tregimin e veprimit të tij imagjinar, por hetuesi ishte i pakënaqur. Natyrisht në këto tregime përmëndeshin dhe njerëz që ai i kishte njoftë. Hafizi e kishte këshillue që të mos zgjatej shumë, se më pas mund të kishte pasoja të rrezikshme, jo vetëm për personat që përmëndte por edhe për vetë atë. I ishte përgjigjë se s’mundte me i durue torturat. Si përfundim ishte dënue me vdekje dhe u pushkatue. Nuk kam dijtë sesa persona ishin dënue për shkak të fantazive të tij. Siç duket, hetuesinë e kishte kujtue një sprovë letërsie. Duke u vu në qëndër të një rrjeti të gjanë veprimesh, ai nuk mund të dilte i gjallë. Ishte logjika cinike e hetuesisë së Sigurimit.

Nuk mund të liheshin të gjallë dëshmitarë mashtrues. Pas disa ditësh, thirrën Sali Vuçiternin. Kur u kthye, ishte i heshtun e i friksuem. Nuk i bana pyetje, megjithëse doja me dijtë sesi po silleshin hetuesat me të. Por mbramjen e ditës së dytë, në qeli na erdhi një oficer dhe pa nga ne. ‘Ti Sali, shko tek biruca nr. 1’, e i bani me shenjë rojes. Saliu u transferue.

Kaluen katër ditë dhe Felatunin e nxorën nga biruca sepse i kishte dhënë fund hetuesisë dhe ishte në pritje të gjykimit. Në vend të tij, prunë një italian, Augusto Betti, që kishte qenë elektriçist në Korçë. E kishte krye hetuesinë. Kishte qenë mik me drejtorin e AIPA-s, në Korçë. Fliste shumë mirë për drejtorin që e kishin pushkatue. E konsideronte të pafajshëm. Thoshte që i kishin ba tortura të randa. Dhe vetë Bettin, e kishin lidhë për këmbësh, tek hekurat e dritares dhe të mbështetur mbi një karrike. Linte të kuptohej se në atë gjëndje kishte folë dhe vetë kundër drejtorit. Një torturë të tillë, ndoshta i’a kishin rezervue atij si i huej.

Elektriçisti Betti, duhej të paguante edhe për pushtimin fashist. Ai, kishte një vajzë 5 vjeçe dhe të shoqen e kishte arsimtare. Më tregonte se vajza e tij para se të flinte, lutej për prindërit, për vete, për të sëmurët, dhe për të burgosurit. Nuk e kuptoja, më thoshte se pse duhet të lutej dhe për të burgosurit. Por tani e mësova se në burgje paska dhe njerëz të ndershëm. Sa shumë nguten njerëzit me dhanë gjykime. Përvoja e jetës qenka shumë e vlefshme për njeriun.

Në birucë kishim dhe një ish-oficer, akademik, antizogist matjan, i quajtur, Sali Doda. Në luftën italo-greke, e kishin zënë rob dhe ai kishte tregue gjithçka për pozicionet e ushtrisë fashiste.

Kur hynë në Greqi italianët, e gjetën dhe e internuan në një ishull. Kishin gjetur proçes-verbalet e tij dhe në bazë të tyre fillimisht e kishin dënue me vdekje. Dënimin i’a kishin falë dhe e kishin çue në burgun e Gaetas. Kur kishin hy anglo-amerikanët e kishin lirue dhe siç duket e kishin mbajt ca kohë për ta përgatitë për diversion.

Në vjetin 1944 e kishin hedhë me parashutë në zonat e Nacionalçlirimtares, dhe ai i ishte prezantue si oficer. I kishin ofrue të merrte pjesë në luftë si ushtar i thjeshtë. Nuk kishte pranue. Pas dy ditësh e kishin leju që të rikthehej në Itali me një nëndetëse. Por tri ditë më vonë, ishte kthye nga Italia për me shërbye pa grada. Kishte marrë pjesë në luftime. Pas prishjes së qeverisë komuniste me anglo-amerikanët, ishte arrestue në 1946-ën, i akuzuar si agjent amerikan. Kur po bisedojshim, nuk u stepa me i thanë që të mos u çudiste për hetimet. Ma vonë pasi kreu 10 vjet burg, u lirue.

Gjatë viteve të burgut, jam takue shpesh me kësi djemsh të rinj që lufta dhe rrethanat i hodhën ku mujtën. Gjatë ditëve që qëndrojsha në birucë, ndigjova ca zëra e të qeshura, dhe kambë që vrapojshin. Nuk po kuptojsha ç’po ndodhte. Dhe pashë në mënyrë pyetse tek shokët e mi.

Ata që ndodheshin prej kohësh në biruca më shpjeguen se ajo gjë, ishte një argëtim që i’a lejojshin vetes hetuesat, kur bënin punën gjatë ditës. Secili hetues merrte të pandehurin që kishte nën hetim ose torturë dhe pasi i rreshtojshin në fund të koridorit, u hypshin në qafë dhe të burgosurit bashkë me oficerat mbi shpinë, vrapojshin me bë gara me njëri tjetrin.

Natyrisht hetuesi “kalorës” merrte pjesë aktive në garë duke i gjuajtur në ije “kalit”, ose ku të mundte, hetuesit që ishte në shpinën e “kalit” ma të shpejtë.

Ashtu në ankth e në pritje që të më vinte radha edhe mue me i’u shtrue kashagitjes, po kalojshin ditët e lagshta të atij dimni, kur një ditë erdhi një roje e më thirri. Më përcolli në dhomën e kapterrit, ku kishte një shtrat e një tavolinë. Aty po më priste një kapiten i klasit të parë, i thatë në trup, i zbehtë në fytyrë, me një za të hollë si të ishte i tredhun, buzë-hollë, por me dy dy sy të gjallë, sa në pamje të pare, nuk dallova mirë a ishin shprehje e një alkooliku apo të një njeriu inteligjent! Ma vonë e kuptova se i kishte të dyja.

Në bisedë e sipër kuptova se quhej Abdyl Haki Kuçi. Nga shprehjet kuptohej se ishte prej Kuçit të Kurveleshit. Kisha pa me sy torturat e bame me danë në trup të një kushrinit tim, për shkakun tim. Në tri-katër vende të trupit kishte gjakosje, shtypje e gërvishtje të mishit.

Të gjitha këto m’u paraqitën para syve me qartësinë e fotografisë, kur torturuesin e kisha përpara e m’u dukte se po mprehte hanxharët për të fillue punën edhe mbi mue, ashtu si shihet ndër filma. Por ai e filloi bisedën shumë butë, më pyeti për studimet, për karrierën time, për funksionet që kisha pasë, të cilëve unë i përgjigjesha me qartësi, pse ishin gjana të njohuna e unë s’kisha arsye pse t’i fshehsha, e as të kërkojsha me i zbutë ose me i ndryshue.

Kisha saktësinë e plotë se nuk kisha krye asnjë veprim në dam të vendit, as të popullit, madje sa herë më ishte paraqitë rasti, isha përpjekë me i vjeftë kujtdo.

Mbrenda pak ditëve, mbërritëm të plotësojmë proçes-verbalin, që hetuesit i’u duk i mjaftueshëm për të justifikue punën e tij hetimore. Këtë proçes-verbal e firmova pa vështirësi e pa pasë asnjë shtrëngim fizik. Vetëm një herë gjatë këtij proçes-verbali, u nxehëm në bisedë e hetuesi, në një çast nervoziteti, shtrëngoi një kamxhik që kishte në dorë dhe e përpoqi me forcë mbi tryezë.

Unë mendojsha se hetimi kishte marrë fund e kështu fillova të rri i qetë në qeli. Të kalojshe hetuesinë pa tortura në atë periudhë, ishte gja e pamundun.

Ky fat të më takonte mue? A do ta mbajshin fjalën që më kishin dhanë, kur u dorzova, se nuk do të më baheshin tortura? Prap më dukej e pamundun! Këto bluejsha në mend në ato ditë të lagështa e të ftohta të janarit të vitit 1947. Jeta e qelisë, jetë vorri, tanë frikë e mërzi! Në ato ditë filluem të shohim njerëz në brekë, që rrijshin në kambë me fytyrë nga muri në fund të korridorit, në mes të derës së qelisë sonë dhe derës.

I pari për të cilin morëm vesh ishte Shefik Kondi, tiranas, burrë në moshë e njeri i urtë e me humor. Shokët e qelisë më treguen se edhe ma përpara e kishin vu aty në fund të korridorit e se në një moment krize, të shkaktueme nga lodhja, kishte hapë të gjitha llozat e qelive tue bërtitë: “Dilni!”

Shoku tjetër që i’u shtue Shefikut, ishte Dom Shtjefën Kurti, edhe ky me brekë të shkurta në kambë e me fytyrë nga muri. Herë pas here shtohej e paksohej edhe ndonjë tjetër, që s’arrijshin t’ia mësojshim emnin. Sa herë hyjsha e dilsha prej qelisë, nuk shikojsha nga ata, pse m’u dukte vetja i lig. Të shohësh dy njerëz, dy të njohun në vuajtje e të mos jesh i zoti t’u vijsh në ndihmë! Por ja ma pak e tmerrshme ishte kur natën i ndiejsha se ata, nga lodhja e nga gjumi, bijshin përdhe me shungullimë dhe rojet tue u ra me shkop, bërtitshin: “Çohu, ngrihu a derëzi!’

Andej nga ditët e fundit të janarit, më thirri prapë hetuesi. Filloi të më thotë se duhej të bajshim një proçes të ri, pse atë që kishim ba, nuk e pranonte drejtoria e Sigurimit. “E natyrisht nuk e pranova as unë”, shtonte hetuesi,’pse nëpër flakë të topit, ti del i padjegun”. Unë i’u përgjigja menjëherë, se unë nuk kisha kurrgja tjetër për të thanë e as për të shtue. Atëherë hetuesi më tha se Drejtoria e Sigurimit, donte të dinte:

1. Cilët ishin spiunët e Ministrisë së Punëve të Mbrendshme?
2. Si janë marrë vendimet për ekzekutimet e 4 shkurtit dhe të 28 shkurtit 1944?
3. Me cilët persona kisha pasë lidhje gjatë kohës që kisha qenë i arratisun?

Nga lloji i çashtjeve e nga toni i hetuesit, e kuptova se do të kërkonte edhe me tortura, me pasë rezultatin që dëshirronte. E mbasi nga pika e tretë do të implikohej edhe im vëlla, Keli, që më kishte strehue, vendosa të mbaj qëndrim krejt mohues, jo vetëm për të mos implikue persona të tjerë, gja për të cilën i’a kisha mbushë mendjen vetes qysh se u dorzova, por edhe për të mos fajsue veten pa pasë faj, e për t’u shpëtue torturave.

Kur u ktheva në qeli, ua tregova shokëve shkurtimisht si qëndronte puna me hetuesin. Betti, ai italiani, që kishte një praktikë ma të gjatë me hetuesa, më tha haptas se do të fillonte një periudhë e gjatë torturash. Ishte e qartë se nuk kisha asnjë mundësi për ndonjë masë paraprake lehtësuese të vuajtjeve; e vetmja gja që mund të tentojsha, ishte me u vesh sa ma trashë, me shpresën minimale që të mos më zhvishnin. Për këtë shtova një pulovër dhe e vesha për mish, nën këmishë. Natyrisht atë natë fjeta pak ose aspak.

Megjithatë, të nesërmen, kur zbardhi dita, një ditë e zymtë, e ftohtë dhe e lagësht si i gjithë ai dimën i 1946-1947-ës, e ndjeva veten moralisht shumë të fortë për t’i qëndrue çdo torture, e për të mos marrë më qafë asnji njeri. Vetëm për këtë i lutesha Zotit, kurse për veten time, as vdekja nuk më trembte, madje e mendojsha si një zgjidhje fatlume.

Kur më thirri, si zakonisht në dhomën e kapterrit të rojeve, hetuesi ishte shumë i zymtë. Filloi të më tregonte se e njihte mirë organizimin e Ministrisë së Mbrendshme dhe mënyrat e mjetet me të cilat para çlirimit shtypej populli, t’ue lanë me kuptue se mjeti ma i përdorun për të zbulue neokomunistat e veprimet e tyne, ishte aktivizimi i spiunëve.

Më pyeti gjithashtu se kush hynte e kush dilte në Ministri. I’u përgjigja se këtë nuk mund ta dijsha, mbasi kisha zyrë më vete dhe nuk më interesonte të dijsha një gja të tillë; por kur hetuesi i nevrikosun insistoi me dijtë se kë kisha gjetë në zyrë të Ministrit sa herë hyjsha unë, i’u përgjigja se kisha gjetë disa herë Hysni Demën, Komandant i Përgjithshëm i Xhandarmërisë, Tahir Kolgjinin, Drejtor i Përgjithshëm i Policisë, e ndër privatë, një herë kisha gjetë Beqir Valterin, i cili kishte qenë dënue prej gjyqit special dhe ekzekutue.

Hetuesi u kthye prapë tek çështja e spiunëve, kur e pa se unë po insistojsha tek shpjegimet e dhanuna, u nervozue dhe më tha të hiqja pallton dhe pulovrën, dhe më la vetëm me këmishë. Më nxorri në koridor dhe thirri rojen e quajtur Vani, e i tha të më linte në fund të koridorit, ku ishin dhe nja tre të tjerë. Atëherë roja i tha diçka në vesh hetuesit. Ky i’u përgjigj “fute në banjo”. Ai erdhi vetë e pasi më la aty më tha: “rri këtu e mendohu”.

E mora me mend se roja do ti ketë thanë që ndër ata të tre që po rrinin në fund të koridorit, ishte dhe Dom Shtjefën Kurti. E meqë dhe unë isha katolik si ai, rojes mund ti shkonte ndër menje, që kushedi se çfarë komplotesh mund të thurnim. Sigurisht roja pa dashje bani një të mirë, që në nevojtore nuk isha nën shikimin e tij, e që mund të mbështetesha në mur ose të ulesha. Dera ishte e mbyllur dhe si të gjithë qelitë, kishte një sportel të vogël që roja e hapte, sa herë donte të shihte se ç’bëhet në banjo. Prej sportelit vetëm ajo formonte një si hyrje në atë korridor të ngushtë.

Dikur kishin pas dyer të gjitha nevojtoret dhe pasi i kishin heqë kishin ngelë vetëm kornizat. Kështu që kur shkojshin katër veta të tjerët prisnin në koridor, natyrisht me shpinë duke mos sjellë veprimet e shokëve e shpesh herë tue mbyllë hundët e veshët.

Porsa kapiteni hetues dhe roja mbyllën derën dhe më thanë të rrija aty, hapa veshët për me kuptue nëse kishte njeri në banjo. Menjëherë e kuptova se dikush në heshtje të thellë po merrte frymë. Po kush ishte? Ndonjë si unë apo roje për nevojat e veta. Prita e mbas do kohe kur u sigurova që s’kishte roje afër derës, zgjata kryet me pa se kush ishte.

Në fund të koridorit i varun me zinxhirë barkash tek hekurat e dritares, ishte një burrë i gjatë. E njoha pasi kishte qënë shofer në Ministrinë e Drejtësisë, me mbiemër, Stërmasi. Hapi sytë dhe ai më njohu. Ma shumë me shenja se me fjalë. Shfaqi çudinë që po më shihte aty e i thashë:

• A mund të të ndihmoj?
• Jo, – më tha, s’ke ça ban, pasi kam disa ditë që e gdhij këtu.

Shihej se ishte shumë i lodhun e donte me fjetë gjumë. Ndërkohë prej nevojtores nxorri kryet një djalë i ri me kambët zbathur në çimento. Quhej Emin Bakalli, vëllai i doktor Bakallit. Kishte qënë në shkollën e Fulcit dhe kjo mjaftonte që ta kuptoje pse ishe aty. Më tregoi që në nevojtoren tjetër, ishte Panajot Zbogi, një himarjot me tip dinamik. Këto ishin njohjet me shokët e torturës.

Pak para mesditës, erdhi roja e u dha një franxholle Bakallit e Zbogit. Bakalli më ofroi gjysmën e saj, po unë e refuzova, duke i thanë se s’kisha uri. Pas mesditës na nxorën prej banjos dhe na shpërndanë në qelitë e tjera. Mue më lanë në koridor e më hodhën një velenxë që më mbulonte tanë trupin. Megjithëse ishte e randë, mu më ngrohu. Dita e atij janari ishte e ftohtë e unë e ndjej shumë atë.

Natyrisht roja nuk ma bani këtë për të mire, por për “vigjilencë revolucionare”, që të mos më njifshim të burgosurit e tjerë kur shkonin në nevojtore. Sigurisht të tilla ishin urdhnat e hetuesve. Në këtë pozicion unë ndenja tri orë derisa mbaruen punë të gjithë të burgosurit në banjo. Mandej të katërt na kthyen prapë në vëndet e caktueme dhe aty qëndruem gjithë natën.

Kur mendojsha Stërmasin e kryqëzuem si Krishti dhe Bakallin zbathë në çimento, m’u duk vetja i privilegjuem. Fillova të ndjej lodhje e herë pas here shtrihesha por gjithnjë tue pas vëmenjen tek hapat e rojes që mos vinte e na shihte që ishim shtri.

Në katër të mjesit na çuen prapë në nevojtore. Kësaj here më shtinë dhe mue në qelinë time. Tani ishte një roje më pak vigjilent. Përfitova me u futë në dyshek e me fjetë dhe ato orë kaluen shpejt.

Kur erdhi roja me më çue tek vëndi i torturave, më pa që isha shtri dhe më tha: “edhe qënke mbulue nën rroba”?! Dhe më qëlloi me fshesën që kishin sjellë me pastrue qelinë. U ktheva për të fillue ditën e dytë në nevojtore. Aty i gjeta dhe tre rrezikzezët. Qe një kthim krejt melankolik.

Njëri pas tjetrit shokët e torturës i thirrën hetuesat e i kthyen përsëri aty. Pas tyre më thirrën edhe mue. Hetuesi më pyeste e kur unë nuk i’u përgjigjesha siç donte ai, atëherë më godiste me grushte e shkelma, duke më thanë se isha armik i betuem. Për fatin tim ky ishte, Abdyl Haki Kuçi, kapiten hetues imcak dhe në dukje me tuberkuloz dhe i pafuqishëm për të më goditë randë. Kështu që goditjet e tij kishin efekt vetëm me më ngrohë. /Memorie.al

26 shkurt 1951 Gjenocid komunist me pasojë pushkatimin e 22 intelektualëve të shpallun zyrtarisht të pafajshëm e të vorrosun në njo vorr monumental prej Qeverisë Shqiptare,

PA AUTORËSI… ! ! !

70 vjetë ma parë, me 26 Shkurt 1951, makina kriminale komuniste enveriste përgjaku me terrorizëm barbarisht 22 intelektualë nacionalista shqiptar.

30 vjetë ma parë, në Gusht 1991, makina e drejtësisë së “reformueme” komuniste i shpalli viktimat e atij terrori të pafajshëm.

30 vjetë ma parë familjarët e viktimave të masakrës së 26 Shkurtit, u janë drejtue Prokurorisë Shqiptare me nji shkrese-padi kundër pjestarëve të Byrosë Politike të cilët unanimisht patën vendosë zbatimin e aktit makaber të vrasjeve, megjithëse ishin të ndergjegjëshëm se nuk egzistonte asnji provë konkrete, por vetem për terrorizem.

Heshtje absolute e Prokurorisë…!

4 vjetë ma parë “Shoqata e të përndjekurve antikomunistë të Shqipërisë” në bashkëpunim me familjarët e të pushkatuemve, iu drejtuen me nji tjeter padi Prokurorisë Shqiptare për dënimin e aktit terrorist të 26 Shkurtit 1951.

Heshtje absolute e Prokurorisë…!

Edhe sot makina e drejtësisë së ” Shqipnisë demokratike” ende mbas 30 vjetëve nuk e ka shqyrtue e dënue krimin terrorist komunist të 26 Shkurtit 1951, unikal per egersinë, jo vetem ne Shqipni , por edhe për historinë e krimit komunist në vendet komuniste të Eurpoës lindore ( përjashto B.R.S.S.)

Kjo situatë turpnon jo vetem Drejtësinë Shqiptare,

por të tanë sistemin Drejtues të Shqipnisë “demokratike”, atë politik, legjislativ dhe egzekutiv.

Në fotot bashkangjitun ” Nderim familjar për 22 ” Herojt e pafajsisë” së masakrës së 26 Shkurtit 1951 edhe prej brezit te katërt ( sternipi).

“Heroi Njeri” është dokumentari kushtuar Zef Gjonit, aktivist i ngjarjeve të fillim viteve ’90, por edhe trajner i Vllaznisë dhe kombëtares shqiptare të boksit. Gjoni ka rrëfyer pjesën më të rëndësishme të jetës së tij. Ai tregon se si u akuzua për masakrën e Urës Vajgurore në vitin 1997 ku u vranë katër policë.

Zef Gjoni rrëfen edhe ardhjen e shenjtores Nënë Tereza në vitin 1992 në katedralen “Shën Shtjefni” në Shkodër dhe se si të fortët e asaj kohe mundësuan hyrjen e humanistes me famë botërore në katedrale pasi populli kishte mbushur vendin dhe Nënë Tereza kishte kërkuar që të mos kishte polic.

Pengu më i madh i jetës së Zef Gjonit është fakti që ende nuk janë gjetur eshtrat vëllait të tij i vrarë në kufi në vitet ’80.
Ai ka marrë pjesë në organizimin e meshës së parë në Shqipëri tek varrezat katolike të Rrmajit në Shkodër, por edhe shumë protesta asokohe. Pjesën më të madhe të jetës ia ka kushtuar sportit të boksit duke qenë trajneri absolut sa i përket titujve kampion, Kupës së Shqipërisë dhe medaljeve ndërkombëtare. Ky dokumentar u realizua me regjinë e Marviks Shantojës dhe drejtor fotografie Artur Drabeja ndërsa u transmetua i plotë në News24 Albania.

SHESHI
Ishim përgatitur qysh më 13 janar 1990 që me u hedh me dinamit busti i Stalinit por në pamundësi sepse ishte e rrethuar me snajpera dhe ishte e gjithë garda e shtetit komunist. Ishim të rrethuar me snajpera në maje tek Turizmi. Me 14 janar 1990 kanë dalë qytetarët dhe ka pasur një dyndje të madhe në këtë vend. Mes gjithë njerëzve kishte edhe të armatosur. Kështu Shkodra u quajt për demonstratën e parë antikomuniste në lindje që edhe Zëri i Amerikës dhe gjitha stacionet botërore dhe europiane dhanë për këtë demonstratë.

VARREZAT KATOLIKE TË RRMAJIT NË SHKODËR 1990
Këtu jam takuar me dom Simon Jubanin dhe me tha rregullojeni dhe organizohuni sepse të dielën tjetër do të bëjmë një meshë të madhe. U hap fjala menjëherë. Dom Simon ishte i fshehur se e kërkonin me çdo kush për ta gjetur që ta ndalonin të mos vinte. Megjithatë kemi pasur edhe një prift tjetër rezervë në qoftë se do t’i ndodhte gjë dom Simonit. Kam shkuar tek taksitë dhe kam gjetur Dolf Guraziun dhe i kam thënë duhet të vish me mua por ai e mori vesh përse dhe më tha nuk mundem sepse më heq bukën e gojës. I thash duhet të vish sepse ti je taksist dhe unë të paguaj paratë për atë punë, atëherë u bind dhe ai dhe më tha shko dhe merr një kupon gjoja për maternitet. Të them të drejtën masat tona ishin zero para atyre të shtetit. Shumë njerëz prej nesh kishin armë por armë vetëm për të bërë zhurmë, kishim edhe ndonjë dinamit vetëm për zhurmë për të bërë ndonjë rezistencë sado të vogël.

Sigurimi Dom Simonin kishin ardhur për ta marrë në 8 sahati në shtëpi ditën e hëne. Ne na lajmëruan dhe shkuam me një grup te rinjsh aty te dega e brendshme dhe ndërhymë tek oficeri i rojës dhe i thamë në qoftë se nuk del Dom Simoni shpejt ne rinia do të bëjmë tonën. Ka dalë pastaj Dom Simoni dhe na ka thënë një fjalë, hajdeni të shkojmë të bëjmë meshën tjetër se këto kanë mbaruar. Ishim të lidhur pastaj ne edhe me miqtë tonë myslimanë dhe pas meshës u hap edhe xhamia e Plumbit.

PALESTRA
Ne kemi qenë katër vëllezër, një motër dhe dy prindërit kemi jetuar në Shkodër. Boksin e kemi filluar 3 prej vëllezërve. Vëllai i dytë, i treti dhe unë. Më tepër ka qenë i apasionuar vëllai i dytë që nuk jeton më, Ndoc Gjoni. Unë fitova disa ndeshje edhe e vazhdova boksin deri që u mbyll boksi në Shqipëri. Deri në 35 vjeç kam luajtur basketboll me Vllazninë dhe kam qenë lojtar mesatar. Vëllau i dytë Ndoci kur u kthy nga ushtria se u shkri Partizani e quan në Korçë. Pastaj u arratis në Jugosllavi por nuk arriti të shkonte dhe e kapën. E kthyen masandej pas një muaji dhe bëri 12 vite burg në burgun e Burrelit deri sa doli në vitet ’80. U fut në punë por prapë nuk rezistonte ndaj asaj kohe dhe tentoi prapë të ikte dhe sipas gjitha informacioneve është vrarë në kufi. Ne nuk dimë ende ku i ka eshtrat.

SHTËPIA
Pjesën më të madhe të sportit dhe të jetës time ia dedikoj familjes për arsye se unë kam qenë një person që nuk kam ditur sa bën as një kilogram bukë. Në shtëpi kam qenë i pavarur dhe nuk kam ndihmuar për asgjë sepse e kam pasur mendjen tek sporti dhe politika që jam marrë pak. Gruas ia dedikoj gjithçka. Edhe rrobat e stërvitjes i gjeja në çantë. Gretën, vajzën time e kam si shoqe. Shkoi në Itali dhe unë insistova të kthehej. Është shkolluar dhe arriti të bëhet nënkryetare e PD në Shkodër dhe kryetare e këshillit të qarkut. Unë kam qenë si të thuash anti komunist. Kam qenë gjithmonë në ballë të protestave pavarësisht se nuk kam kërkuar as post as kurrgjë. Më kanë ofruar boll poste, nuk kam pranuar. Deri sa të jem i zoti me dalë deri te dera e oborrit, në palestër do të jem aty. Dëshira është që të jem në palestër deri sa të mos mundem më.

Tek kjo shtëpi kam hyrë në vitin 1997. Në 1998 në kohën e rrëmujave në katër të natës ka ardhur garda e republikës. Unë kam qenë fjet. Erdhi vajza dhe më zgjoi. Dola në oborr dhe pashë policinë, ishte mbushur në katër anët me policë. Më kanë çuar në komisariat në Shkodër dhe më pas në Tiranë. Atje kam qëndruar 10 ditë. Akuza e parë ishte për armëmbajtje pa leje. Më pas më kanë çuar në Berat i lidhur këmbësh e duarsh. Kur erdhi avokati gjoja për të më nxjerrë më solli akuzën tjetër se gjoja kisha marrë pjesë në luftën që u bë tek Ura Vajgurore dhe më thanë se kam vrarë 7 policë dhe se ke drejtuar ti atë luftë. U interesova edhe ajo datë për të cilën më akuzonin ishte koha kur unë kisha qenë në Itali në Lojërat Mesdhetare si trajner boksi me ekipin kombëtar. Më 15 shtator ishte bërë lufta ndërsa unë kam ikur me 6 shtator dhe jam kthyer me 20 shtator. Më sollën lirimin dhe më thanë pastaj që je mbajtur në burg politikisht. Kishin shkruar gazetat e majta se gjoja ka qenë një tjetër dhe se kishin ngatërruar person gjoja se unë isha sozia e atij tjetrit, gënjeshtra kot.

KISHA MADHE
Iniciativa e popullit dhe e priftërinjve për të shkuar në Komitetin e Partisë së Punës me kërku Kishën e Madhe sepse ishte kthyer në pallat sporti. Se kisha u rrethonte nga Garda e Republikës dhe u ruante por me presionin tonë dhe të priftërinjve na i dhanë çelësat. Gjëja më historike e kësaj kishe është ardhja e Nënë Terezës në vitin 1992. Ka qenë një dyndje e madhe e popullit pa dallim. Kanë marrë pjesë gjitha komunitetet fetare. Ka pasur aq shumë popull sa nuk mund të lëvizje. Ne kishim shumë siklet për ta futur Nënë Terezën brenda sepse ajo kishte aparat në trup Erdhën gjithë të rinjtë, gjithë të fortët e Shkodrës erdhën për të bërë një rrumbullak në mënyrë që Nënë Tereza të futej brenda. Ne na kishte ardhur sinjali nga Tirana se do vinte Nënë Tereza por duheshin masat e sigurisë se Nënë Tereza nuk pranonte në asnjë mënyrë të shoqërohej me polic. Kishim lajmëruar djem të fortë nga të dy krahët, katolik dhe mysliman, djem të ri, mundës të fuqishëm dhe kishim lajmëruar shokë dhe miqtë tanë për ta mbaruar këtë mision. Foton me Nënë Terezën e kam bërë në drekën që kemi pasur tek Atë Zef Pllumi. Shoqëruesja e saj një doktoreshë nuk donte të bëja foto por un insistova dhe e bëra. Kemi hapur më pas Caritasin dhe me radhë gjëra të tjera Kur na shihte na njihte menjëherë dhe na thërriste me emra dhe na përqafonte si të ishim njerëzit e saj.

PALESTRA
Në vitet ’90 kur filluan këto lëvizjet, pasi u hapën kishat dhe xhamitë u lejua edhe sporti i boksit. Kam vijuar si trajner. Dëshirë në atë kohë e të rinjve ishte e madhe pavarësisht kushteve që kishim. Për të bërë një ring u donte të gjenim hekura dhe shkopinj që t’i ngulnim në tokë dhe të vendosnim litarin thjeshtë një ring primitiv. Ashtu e kemi filluar. Sot është një krizë për rininë në gjitha drejtimet. Dikur na detyronin që të rinjtë të futeshin në ring dhe u gjakosnin me boksierët që kishim vetëm për t’i larguar ndërsa sot vijnë në palestër përgatiten dhe sapo bëhen 18 vjeç marrin rrugët e emigracionit. Kur kemi filluar në fillim vitet ’90 kam marrë pjesë në gjithë protestat duke qenë në ballë të tyre. Kemi mendu se u hapëm shpejt por Dom Simon Jubani thoshte asokohe se shqiptarët gabuan sepse u donte që demokracia të vinte me pikatore, pak nga pak kurse tek ne shpërtheu, u prish. Sot dihet gjendja e mjerueshme komplet. Çdo i ri mezi pret që të ikë dhe jemi bërë si vendet e Afrikës dhe vetëm ikin. A e din çfarë pengut kam, kam peng që nuk di ku i ka eshtrat vëllai im. Ky është pengu im!

Letrat e babait të Adolf Hitlerit, që u zbuluan në një papafingo austriake, hedhin një dritë të re mbi psikologjinë e diktatorit, argumenton një historian në një libër të botuar sot.

“Ashtu si Adolf Hitleri, Alois Hitler i mbivlerësonte jashtëzakonisht shumë aftësitë dhe njohuritë e tij si autodidakt”, tha studiuesi austriak, Roman Sandgruber.

Historiani analizoi 31 letra të panjohura më pare, që Alois Hitler i kishte dërguar një burri, i cili i shiti atij një fermë në fshatin austriak Hafeld.

Faqet e shkruara me makinë sugjerojnë se babai i Hitlerit, një zyrtar doganor, kishte njohuri nga të gjitha.

“Babai i tij kishte dëshiruar gjithmonë të ishte një pronar erudit toke, që qëndron mbi të gjithë të tjerët”, shpjegoi Sandgruber.

Sipas historianit, edhe i ati, edhe i biri, i përbuznin autoritetet dhe ndanin ndjenja antifetare.

Adolf Hitler, i cili u lind në 1889 në provincën e Austrisë së Epërme, përfundoi duke u bërë lider i partisë naziste dhe kancelar i Gjermanisë.

Në librin e tij në gjuhën gjermane, i cili përkthehet “Babai i Hitlerit. Si Biri u bë diktator”, Sandgruber argumenton, gjithashtu, se Hitleri ishte një antisemist që në rini, që kundërshton idenë se ai filloi t’i urrente hebrenjtë vetëm pasi u shpërngul në Vjenë.

Versioni origjinal i një biografie nga shoku adoleshent i Hitlerit, August Kubizek tregon se Hitleri u bashkua me një klub antisemist vetëm dy muaj pas mbërritjes së tij në kryeqytetin austriak, sipas Sandgruber.

Vaskë Koleci (Korçë 22 tettor 1923-Tiranë 9 maj 2000). Shef Seksioni dhe më pas drejtor i Sigurimit të Shtetit. Ka torturuar deri në vdekje në hetuesi Muzafer Pipën, avokati mbrojtës i organizatës “Bashkimi Shqiptar”. Më 1 nëntor 1948 lirohet nga funksionet politike dhe gjykohet bashkë me eprorin Koçi Xoxe.

Ky është veçse njëri prej emra të përsekutorëve gjatë regjimit komunist që vjen në një ekspozitë krahas atyre që u dënuan me vdekje, pushkatim a atyre që nuk u dihen ende vendvarrimet.
Ekspozita “Dritë përtej errësirës” është prezantuar në kuadër të “Ditëve të Kujtesës” organizuar nga Instituti për Demokraci, Media dhe Kulturë. Në panelet e ekspozitës së ndërtuar nga “Vendi i Dëshmisë dhe Kujtesës” në Shkodër, vijnë në emra dhe foto, kleri katolik, ortodoks dhe mysliman që vuajti persekutimin komunist, ata që u dënuan dhe u ekzektuan bashkë me të dhënat për katër etapat në të cilat kleri u persekutua derisa vendi u shpall ateist.

Ajo që e bën ekspozitën të veçantë, tha Jonila Godole drejtuese e IDMC, është se krahas viktimave si priftërinj, hoxhallarë, imamë e deri prelatë të fesë, vijnë edhe imazhet e atyre që qenë përgjegjës për këto persekutime në kohë të ndryshme nga 1944 deri më 1990.

Më tej, Pjerin Mirdita, drejtor i “Vendit të Dëshmisë dhe Kujtesës”, prezantoi të gjitha panelet dhe u ndal edhe te shkatërrimii objekteve të kultit, ku krahas emrave të klerikëve që humbën jetën, si Dom Lazër Shantoja, Dom Ndre Zadeja, Alfron Tracki, Imzot Vinçenc Prenushi, At Anton Harapi, janë edhe emrat e atyre persekutorëve që morën pjesë në hetimet, gjykimet, torturat e dënimet e tyre.

Zoi Themeli, urdhërues dhe ekzekutues i torturave në hetuesi i kundërshtarëve politikë;

Nesti Kerenxhi (Korçë 5 shtator 1920-Tiranë 29 nëntor 2002) që shquhej si njeriu më i besuar i Koçi Xoxes për ekzekutimin e urdhrave të tij. Arrestohet më 1950; “Prokurori i popullit” Aranit Çela (Vlorë 1923-2018) që gjatë karrierës së tij ka marrë pjesë në mbi 650 procese politike; Nevzat Haznedari (1915-1984) në vitet 1946-1949 prokuror i Gjykatës së Lartë Ushtarake dhe nga viti 1952 deri në vitin 1964 kryehetues i Drejtorisë së 7-të të Sigurimit të Shtetit, përllogaritet pjesëmarrës në rreth 270 procese kryesore politike, shumë prej tyre kundër klerikëve si prokuror ushtarak, hetues dhe ekzekutor;

Hilmi Seiti kryetar i Degës së Punëve të Brendshme në Shkodër nga viti 1949 deri në vitin 1960, përmendet si pjesëmarrës në tortura kundër disa klerikëve veçanërisht Don Ejëll Kovaçit dhe Postulante Marie Tuci,.Shyqyri Çoku (1929-2018) hetues dhe shef i seksionit të hetuesisë në Degën e Punëve të Brendshme të Shkodrës në vitet ’60-’80 ka qenë pjesëmarrës në mbi 90 procese politike, sidomos në ato kundër klerit dhe përmendet si pjesëmarrës në tortura kundër klerikëve, etj.

Kjo ekspozitë pasqyron luftën që regjimi diktatorial zhvilloi kundër fesë, strategjinë që ndoqi shteti komunist për asgjësimin e saj, propagandën brutale, që shoqëroi jetën e shqiptarëve për 47 vite, por edhe rezistencën e admirueshme të klerit dhe besimtarëve në përballjen me terrorin përndjekës shtetëror. Të gjitha këto regjimi komunist i zhvilloi çdo ditë të pushtetit të tij. bw