VDEKJA E JANIT

-Tregim- Nga SHKËLQIM HAJNO

Pleqtë e mbetur në fshatin kufitar të minoritetit grek nuk mbanin mend të kishte vdekur ndonjë i huaj në fshatin e tyre, siç ndodhi me Janin. Së paku që nga koha e Luftës së Parë dhe asaj të Dytë, kur e gjithë krahina kësaj ane ishte shesh lufte.
Edhe nga gjyshërit mbanin mend se, të huaj nga viset e tjera, kishin ardhur në fshat më tepër si ustallarë shtëpish nga zona e Korçës, për shembull, ose kallajxhinj nga të Malëshovës së Përmetit. Por secili mbaronte punën disa ditë apo disa muaj dhe ikte për në viset e veta, duke kaluar Qafën e Shedenikut ose atë të Dilanit.
Me Janin ndodhi ndryshe. I ardhur nga fshatrat e thella të Librazhdit, ai kishte pesë vjet këtu dhe ishte bërë si i shtëpisë. Tek të gjithë bënte punë dhe shërbime të ndryshme. U bënte dru në Galishtë për dimrin e hidhur, bënte krasitje të pemëve, ngrinte mure e ledhe të rrëzuara nga koha e shirat e rrëmbyeshëm në këtë fshat me pesë lagje të shtrira në kodra e lugje mes dy maleve të lartë, me këmbë në kufirin me shtetin fqinj.
Merrte aq sa i jepnin. Nuk bënte kurrë fjalë. Vonë u mësua që kishte vetëm kokën dhe asnjeri nga të tijtë. U shërbente pak familjeve me pleq të moçëm dhe këta e shpërblenin jo keq për punën që kryente. Herë me lekët e pensioneve të vogla që ua çonin në fshat çdo muaj me postë dhe ndonjëherë me euro, që ua sillnin fëmijët nga emigracioni në Greqi. E vetmja pasuri e Janit ishte një motor i vogël me të cilin lëvizte nëpër lagjet e fshatit, ose kur shkonte për ndonjë porosi deri në qendër të bashkisë. Pinte ndonjë kafe ose një gotë raki në vatrat e vendasve kur e ftonin, por ushqimin e gatuante vetë në konakun e braktisur të Cakajve, ku e kishte caktuar pleqësia pesë vite më parë. Edhe pse i huaj, bujtës në fshat, askujt nuk i rëndej. Përkundrazi, e kishin si njeriun e tyre të afërt.
Atë çast tragjik, kur i ndodhi aksidenti me motor në rrëpirat e shtufës në Bregun e Raqit, që mbajnë lagështi çdo mot, Jani ishte nisur me motor të çonte bukën dhe disa ilaçe te Mana Aretia, një nëntëdhjetëvjeçare që jetonte e vetmuar në lagjen Nicat, më e largëta nga pesë lagjet e Lizatit. Nëntë pleqtë e mbetur në fshat dhe kryeplaku Misto dhjetë, përfaqësonin të dhjetë shtëpitë me oxhaqe që nxirrnin tym nga vjeshta e dytë deri në mars.
***
Vdekja e Janit në fshatin e largët ra si një gur që rrëzohet papritur nga një mur i vjetër prej shirave të rrëmbyeshëm të vjeshtës. Tani kryeplaku dhe dy të tjerë të pleqësisë ishin në hall. I vdekuri duhej kallur në dheun e butë të fshatit, shumë-shumë të nesërmen. Puna nuk priste.
Kryeplaku Misto, sipas rregullit, kishte njoftuar inspektorin e policisë në zonë, Bertin, po edhe ata të bashkisë. “Nëse nuk do ta varrosni ju në fshat, njoftoni sot, deri në mbrëmje në orën 18.00, të lajmërojmë ata të bashkisë që të vijnë ta marrin”, i pat thënë njeriu i policisë.
Kishte ndoshta edhe tri orë deri në fjalëpërgjigjen e fshatit, nëse do ta mbanin të vdekurin apo do ta lëshonin për ku të mendonte bashkia me të shumtit e tjerë.
– Ç’do të bëjmë me Janin?- iu drejtua Misto më të moçmit nga të nëntë të moshuarit e fshatit.
– Ti si thua?- iu kthye ky.- Ti je kryeplak dhe fjala jote peshon në pleqësi.
– Nuk e di. Ty të kemi më të madhin këtu. Je sa gjyshi im.
– Ma thuaj mendimin tënd, ta them edhe unë timin, hë bir!
– Janin do ta mbajmë në fshat! Ky është mendimi im. Nëse do ta dish,- tha Misto.
– Nëma dorën! Të lumtë, o bir! Je tamam sikur ke hyrë në mendjen time. Këtu do ta mbajmë. Jetoi pesë vjet e ca me ne. U bë si djali ynë.
– E shkuar djemve, na shërbeu,- u hodh tjetri.- Nuk la portë e mur e gardh pa vënë dorë Jani.
Janeli i klubit mbante vesh dhe solli rakitë bashkë me kafetë.
– I paharruar Jani!- iu drejtua ai Mistos, kryeplakut dyzetvjeçar.
– I paharruar,- ia ktheu ky mendueshëm.
Pastaj vështroi orën në dorë. Ishte gjashtë e mbrëmjes. Nxori nga xhepi telefonin dhe kërkoi inspektorin e policisë të zonës.
-Alo? Më dëgjon? Kryeplaku i Lizatit jam. Përgjigja e pleqësisë është se nuk e japim Janin. Do ta mbajmë këtu në fshat. Faleminderit prej teje! Të jesh mirë!
-Bravo pedhja, tha më i moçmi nga burrat.- Po kemi edhe dy halle të tjera tani.
Të tjerët panë të habitur nga i moçmi që kishte shkelur të tetëdhjetë e tetat.
– Halli i parë është: ku do ta varrosim Janin e shkretë?
Të tjerët panë me habi njëri-tjetrin.
Më i moçmi ia nisi përsëdyti:
– Halli tjetër është: ku do ta mbajmë deri nesër paradite?
– Si ku do ta mbajmë? Atje ku është, në shtëpinë ku jetoi pesë vite e kusur.
– ?…
– Po, mor po, atje… Po duhen bërë hazër ca gjëra. Do njoftuar bashkia, duhet arkëmorti.
– Këto i kam bërë. Kam folur,- tha Misto.- Nesër në tetë na i sjellin në mëngjes me makinë ata të bashkisë, bashkë me dy punëtorët e gropës.
– Po vendi ku do ta varrosim? Ai është musliman, ne të krishterë. Në varrezat tona…
– Edhe?
– Po varrezat janë për ne, të krishterët.
– Të pyesim për këtë.
– Kë do të pyesim? Zotin?
– Zotin jo, por atë që përcjell fjalën e tij në anët tona. Papa Dhionisin.
– Celularin!
***

Në klubin e vogël të fshatit njerëzit e pakët ishin malluar të piqeshin me njëri-tjetrin. Ishte ndezur një sobë e vjetër dhe drutë e lisit, tek digjeshin, shpërndanin një dritë dhe ndjesi të ëmbël përreth. Te mapoja e dikurshme, e përshtatur tani në një dhomëklub, dëgjoheshin porositë e pak njerëzve:
– Kafe-raki! Kafe-raki!
– Edhe për papa Dhionisin, raki-kafe,- tha dikush.
Më i moshuari foli si me vete:
– Eh, more Jani, shtëpi më shtëpi është dora jote, more kajmenos
U vendos një heshtje që e prishi Misto:
– E dini, more miq, çfarë kishte në xhepa Jani, kur e gjetën pa shpirt bashkë me motorin?
Të tjerët çakërdisën sytë nga habia.
Misto nxori nga xhepi disa copa letrash ta palosura dhe nisi të lexonte:
– “Mana Aretia, paracetamol, 6 pako, mana Leftero, … për kyçet, fol me doktorin në qendrën shëndetësore D. për një ilaç. Barba Ndrio gjilpërat për reumatizëm, mana Maleko ilaçe për tensionin…
Janeli, pronari i moshuar i klubit, hoqi në shpirt.
– Ishte shpirt njeriu Jani! Ç’i duam llafet. Erdhi si i huaj dhe na u bë i shtëpisë. Zoti ta çojë në parajsë!
Pastaj bisedat u vërtitën rreth të ndjerit nga viset e Librazhdit.
Petroja thoshte:
– Jani ose Arjani erdhi nga Librazhdi dhe më tregonte se ishte rritur bonjak nga xhaxhai i tij, pasi i ati e pati lënë të vogël. Më tregonte kur punonte te konakët e mi, se ishte përpjekur disa herë të kalonte sinorin shtetëror me Greqinë andej nga Korca dhe Erseka, po edhe nga Përmeti. Nuk i eci. Pa dokumente, e kishin kthyer pas.
Lefteri:
– Dikush i pati thënë se kurbeti i tij ishte i vonuar. Le të shkonte andej nga fshatrat e minoritetit grek se janë njerëz të mirë dhe kanë nevojë për punë, se të rinjtë u kanë ikur të gjithë në Greqi.
Janeli i klubit:
– Mbaj mend kur shkeli për herë të parë në fshatin tonë. Hyri në klub i hutuar. I fola në gjuhën tonë: “Ti tha paris, pedhi? Një kafe shqeto, ma ktheu. “Nuk di greqisht. Kam ardhur për punë”, më tha. Kush ka punë, çdo lloj pune, të më thotë, unë e bëj. Punoi në fillim sipër, në Leskovec. Pak nga pak e njohën të gjithë që ishte miku i punës dhe gojësheqer.
Gligori:
– E dini që emrin ia ngjita unë? Po, unë. Unë do të flas Jani, more Arjan. I thashë. Të mbetet qejfi? Jo, më tha. Si ta kesh kollaj. Dhe i mbeti Jani. Jani, eja të krasitësh ullinjtë! Jani, më ka rënë muri. Jani, kam dy pika në çati. Kudo Jani. Kallo pedhi.
Harrallambi:
– Motorin e vogël papaq ia falën djemtë e Ndrios. I rregulloi baterinë. I ngjiti një skarë nga pas ku shkruante: “Bëjmë dru për dimër. Mbledhim ullinj . Tel…”.
-U prehtë në paqe!
– Në parajsë,- u dëgjua si në kor nga njerëzit e klubit të vogël atë mbrëmje.
***
Jashtë ishte muzg dhe siluetat e maleve përreth mezi shquheshin. Hëna kishte nxjerrë bririn e saj të artë përmbi Shedenik. Pak drita të zbehta pranë dyqanit të Janelit luanin me gjethet e fundit të rrepeve mbetur majave. Zhurmat e erërave që vinin prej maleve të Murganës, zbardhur majash me borë, tek përplaseshin me degët e rrepeve të lumit dhe telat e shtyllave të pakta të ndriçimit, krijonin një muzikë me simfoni vjeshte në fshatin malor.
__oOo__

ANTIKOHË
Sonatë e kobtë
-Tregim – Nga SHKËLQIM HAJNO

Qyteti dhe krejt shteti kishin rënë. Ka kohë. Kapërcyell i dekadës së fundit. Kuqeblu. E egra e të kuqes ende mbahet fort. Burgjet janë plot e përplot. Me ata të ideve.
“Mësues, ç’do të bëhet sikur të na sulmojnë imperialistët nga deti dhe ajri? Ç’do të bëhet me ata të burgosurit, armiqtë?!
Ai: “Ç’do të bëhet?! Dihet që ata janë me armiqtë që do të vijnë. Domethënë, armiq janë edhe ata.”
“Do t’i pushkatojnë. Kjo do të bëhet…”

***

Shteti i shqiponjave të balsamosura. Ky ishte titulli i një reportazhi të publikuar në një gazetë të vendit fqinj. Vend ish armik.
Dhjetori i ftohtë i atij dimri të fundit përtypte urrejtje dhe dhimbje. Lektisje urie gjithashtu.
Ishin shtuar arratisjet. Nga tek-tuk më parë, tani, edhe nga ata me biografi të mirë. Madje, edhe bij komunistësh. Hataja dhe apokalipsi po ndodhte!
Por terrori i kuq ishte ende vital.
Vital kundër atyre që synonin të kalonin klongardhin ose gardhklonin, vende-vende me rrymë elektrike. Grigja duhej të bindej më këtë vathë të rrethuar me tela dhe rrymë elektrike.
Paçka se Trashëgimtari-President kishte kërryer një dekret, sipas të cilit, arratisja nuk do të quhej “tradhti ndaj atdheut” tash e tutje; mokra e regjimit kishte kafshuar përsëri, duke përdorur sërish plumba në kufirin me shtetin fqinj ndaj atyre që guxonin arratisjen nga ky vend i bërë tashmë ‘i mallkuar”, fatpërvëlues.

***

Të fundit të vrarë, ishin katër djem. Katër luledjem nga fshatrat e e rrethinave të largëta të Qytetit Blu. Një ditë më parë kishin luajtur futboll në fushën e fshatit të katërt, si gjithmonë. Papritur ishin nisur natën. Drejt gardhklonit.Vetëm njëzet kilomentra më tej nga fusha e futbollit të fshatit. Ishte terrdhjetor i acartë.
Të nesërmen, ishte hapur lajmkobi se ata ishin vrarë në gardhklon. Fashat e zeza mbuluan fshatin jo vetëm në ballin e nënave të djemve, po edhe në krejt hapësirën e gjithëllojtë ngjyer me dhimje përtej oborreve.
“Duam djemtë!” Fjalët e kobta se djemtë i kishin zvarritur ca metra në klongardh, edhe pse pa jetë e të mbytur në të kuqen tragjike të gjakut, kishin ngritur më keq temperatuat sociale dhe politike. Banorët hapën fjalë se do të marshonin me arkëmorte në supe drejt qytetit.
Në rrugët e tij! Kaq kishte mjaftuar që frika dhe terrori t’ia linin vendin nga minuta në minutë njëri-tjetrit në Qytetgarnizonin Blu, veshtur përgjysmë me xhaketa dhe gjimnastorka ushtarake, blu edhe jeshil.
Ndoshta po skadonte afati i durimit në orën prej rëre të sistemit ku koha kish ngecur ne vend si një rrotë e stërmdhe e ndryshkur qyshkur.
Njeriu i thjeshtë në fshat, të cilit i ishte servirur nga regjimi të hante bar, e kishte sosur së ngrëni edhe parcelën e fundit me “bar” përpara dhjetorit dhe kuptoi se mashtrimi me “dekretin” për të drejtat e njeriut ishte një kallp.
Për ta vërtetuar këtë,mjaftoi një breshëri plumbash që korrën katër jetë në klonkufi..

***

Komisarët kishin dhënë alarmin: ‘SOS’, po na rrezikojnë pushtetin! Nesër vijnë armiqtë! Nesër marshojnë drejt nesh!
Ishte thirrur një natëmbledhje në atë kobnatë, me të gjithë lejfenët me, dhe, pa uniformë. Lejfenët duhet shtrëngonin fort radhët. Po fort ama, jo si deri dje, vetëm me slogane. Grushtbashkuar.
Qafdhjamosurit e shtabit, ende me xhupa ushtarakë kinezë prej gëzofi, po detajonin ndeshjen dhe përballjen me ‘armiqtë’. Në hyrjen numër 1 të qytetit skuadrat Z.P.T. dhe Z.P. Në hyrjen numër 2, skuadrat civilo-ushtarake EQË dhe L. Në hyrjet numër 3, katër, pesë, gjashtë dhe shtatë, skuadrat e prapavijës ASS, FR, GF, CD, ËE, MK, KR, IM dhe SS. Për punën e civilëve të armatosur ishte një nënplan i koduar.
Megjithatë, frika si një masë e rrëshirtë, herë në ngjyrë mavi e herë në gri e të zezë, rrëshqiste ngado, në trajtën e lakuar të një gjarpëri të stërmadh e të stërgjatë, pa kokë e pa bisht..
Lexohej qartë në çdo rrugë, rrugicë, bllokpallatesh, kthesa, kudo.

Komandantit të shtabit, një ish-tornitor në uzinën e armëve në qytetin P., prej tre vitesh Sekretar i parë i rrethit, tek dëgjonte raportimet për përballjen me ‘armiqtë’, fytyra i kishte marrë ngjyrën e baltës së tokave me qymyrguri.
Befas, në fytyrën eshtake të shokut D.S., dy nga artistët figurativ të Qytetit Blu, një ditë kishin zbuluar me frikë në palcë simbiozën me një tjetër fytyre eshtake, shumë të njohur nga literatura. D.S., ishte si një vëlla siamez me Himlerin.
“Mos, idiot!”, i pati thënë skulptori O. kolegut V, duke ngulur thonjtë në kurrizin e dorës deri në gjakosje. Tjetri deshi t’i tregonte disa emra të femrave të bukura, me poste dhe pa poste partie, që Himleri, d.m.th. D.S-ja, i kishte shtënë në dorë, vetëm për të mirën sublime të Partisë, siç flitej nën zë. Sidomos kur dritat iknin në qytetin blu me orar të zgjatur. Thoshin se ai, kishte një uri seksuale proverbiale prej përbindëshi, që do të habiste edhe vetë baba Frojdin. Kjo etje e tij e pashuar, kjo uri e tij, shkonte paralelisht me karakterin e tij të dhunshëm prej muzhiku dhe nje ndjeshmëri alergjike mosozot ndaj intelektualëve.

***

Por të nesërmen, planifikimi i madh top-sekret mbeti i balsamosur në dosje.
Nga të gjitha rrugët hyrëse të qytetit ku gjallonte shtabi, u vërejt qartë se Qyteti Blu s’ishte tjetër veçe një anije e kalbur druri, ku uji vërshonte nga dhjetëra e qindra vrima.

***
Vetëm pak muaj pas kësaj, në sheshin ku D.S. kalonte edhe natën i vetëm për në zyrën e tij në katin e tretë, do të mbahej mitingu i parë i regjimit të ri që do të vinte. Mitingu do të përfundonte me ‘pakëz dhunë’.
Lavan Lavanit kjo “pak dhunë” do t’i dilte për mbarë, vetëm pak vite më vonë. Rrjepja e qafës dhe hundës së tij atë mot, nga një shkop ligustre nga të Komitetit në dorën e një polici dhe më pas, nja dora e një antimitingashi, pikërisht i solli fat.
Të rinjtë e regjimit të ri i caktuan Lavan Lavanit detyrën e konsullit të selisë diplomatike shqiptare në kryeqytetin e një shteti të Ballkanit, dikur shtet armik.
Kishte nisur agimi i vagullt dhae i përkuqtë i një të nesërme që mbeti për dekada të tëra në placentën apo zhguallin e ëndërrzhgjendrrës së përhitur dhe të vrarë rrugës në lindje.

_o0o_