Kisha Katolike përkujtoi me 18 tetor vig jilien e festës së “Zojës së Shkodrës”, pajtores së g jithë Shqipërisë. Historia e saj lidhet me ikjen e pashpjegueshme në 1467 të një afresku ku paraqitet Zoja e Bekuar (Shën Mëria) me Jezusin fëmijë nga një kishë buzëKalasë së Shkodrës, kur osmanët po afroheshin për ta pushtuar qytetin. Ajo u vendos në Gjenacano tëItalisë ku g jendet akoma dhe sot. Ky moment ështëparaqitur nga dhjetra piktorë, si Kolë Idromeno, Lin Delia e deri edhe Lekë Tasi. Historia e kësaj ngjarjeje shpjegohet më së miri nga Italo Sarro në librin “Zoja e Këshillit të Mirë: historia e një shtegtimi të jashtëzakonshëm”, përkthyer nga Ardian Ndreca dhe botuar në shqip në 2017.

Shumë poetë të veriut i kushtuan poezi Zojës, disa syresh edhe si lutje për rikthimin e saj në Shkodër. Mëposhtë po paraqesim dy pre tyre, njërën të shkruar nga Luig j Gurakuqi dhe tjetrën nga Atë Gjerg j Fishta:

Dallëndyshja u kthye

LUIGJ GURAKUQI

Ti dallndyshën porosite,

Vendin tand me shkue me e pá,

Nepër Shkodër me shetitun,

Mbi vorr t’bab’s e t’nans me kjá,

N’ shkoll, n’ shpi tande ‘i herë m’u ndalë,

Me miq t’ motshëm m’u përfalë.

Erdh njimend, e nepër Shkodër

Shum kërkoi tuj fluturue,

Rrugs, n’ livadhe, n’ mal e n’ kodër,

Me kang t’vet na ka gazmue,

N’ fush t’ Rrmajit asht ndalue,

E mbi vorre ka vajtue.

Në prendverë ktej porsa mbrrini

Miqve tu i u fal me shndet,

Nepër shkollë, n’për kisha hini,

Me t’a hiek at kasavet,

E n’ shpi t’ vjetër ku ke le

Ka godit’ çerdhen e re.

Por kur kthej, me t’than a diti

Miqt, qytetin, punt si i la?

Para sysh Shqypnin a t’ qiti?

A e harroi ndoj send beldà?

A t’ kallxoi gjithshka kish pamun?

Si mbi vorre kishte kjamun?

Po prej prindsh ndoj shndet, ndoj fjalë,

Ndoj bekim a t’a ka pru?

Mbi rras’ t’ tyne kur u ndal,

Ndoj tub’ lule a e kish vu?

T’ zezat t’ona a t’i kallxoi?

Me kang’ t’ vet a t’i diftoi?

Shkodrën brengat e kan marrë,

Tjetër s’ndin veç gjamë e ankime,

Ma shpesh shifen se nej par

Gjaksi t’ mrapshta e turbullime.

S’ ka mbet’ gja pa u çoroditë,

Ma fort prangat na jan rritë!

Por ani, Zojën e kena,

Qi me dije na i shin lott,

Në Tê, na t’vorfnit pshtetun jena,

Na ruen Zoja e na del zot!

Varrën tonë na e ankon

Si bylbyli kur gjimon!

Mir’ po shoh se ke shum mall

Për me u gjet’ njiher’ n’ Shqipni.

Ik pra e eja për të gjall

Me miq tu m’u knaq’, m’u ngi.

Eja vetë Zojën m’e pa,

Eja vetë n’ Rmaj me kja!

Zoja Shkodrës – Shkodra e Zojës

ATË GJERGJ FISHTA

Zoja e Shkodrës

Kúr permbrenda atij Tempullit të rí,

Mue per nen dollma t’Rozafatit true,

N ’g jűj shoh Shkodranin ulë me pervűjtní,

M’bjen n’mend se Zoja e Shkodres më thonë mue.

E kúr per rreth e qark t’eltervet t’mí,

Si stina e bukur t’nise me lulzue,

Fmín e Shkodranit ndiej tue m’kndue n’brohrí,

Vedin Shkodrane m’ kandet me e kujtue

Por edhe atë herë, po, kúr Shkodrani t’kjajë

E t’ dnesë nder t’ vshtira, neper t’ cillat jeta

Ati i pershkohet, syt mue m’mbushen m’vajë,

E askurr nuk lâ pingul që Shkodren zhgjeta

E mnís s’ qiellës t’a shinojë, perse e verteta

Âsht kjo: qi Shkodra â’ emja e un e sajë.

Shkodra e Zojës

Atë botë mbi Shkoder kúr mâ i bukur dielli

Ndritte, e larg nâmi ksajë mbi tokë kumote,

Perpara elterit t’And Shkodrani fielli

Vîte, e Ty lavde me haré t’këndote.

E kúr mbi Shkoder xű m’u muzgun qielli

E per tę t’vshtira m’u endun stinë e mote,

Me Ty Shkodrani zęmren prap e kthielli,

Kah gurt e lterit t’And me lot rigote.

Por edhe sod Shkodra pshtjellë âsht n’ zí

E jeten si n’nji vorr ajo âsht tue shkue,Shkodrani

Ty po t’ ngrehë nji tempull t’ rí.

A ‘i mend, prá, o Zojë, se doret ké me lshue

Shqipninë e mjerë, e se edhe s’ke me ndí’

Dhimbë për Shkodrani, kurr qi s’t’ ka harrue?

( Marrë nga ExLibris)

Përgatiti për botim: Andreas Dushi

Vepra e fundit e Atë Fishtës që u vu në skenë para se ai të shpallej i ndaluar ishte “Juda Makabé” me reg ji të Zef Zorbës, në përvjetorin XXXIII të pavarësisë. Ajo u dha në teatër për tre ditë deri kur, me urdhër direkt nga Mehmet Shehu, g jithçka u ndalua. Si për ironi të fatit, dekada më vonë, kur tanimë figura e Atë Gjerg j Fishtës po konsolidonte vendin që i takonte në letërsinë shqipe, po Zef Zorba merr pjesë me një kumtesë në një ndër konferencat e para që mbahen për fratin e madh. Ajo kumtesë ruhet në arkivin personal të Zef Zorbës dhe botohet për të parën herë me dëshirën e vajzave të tij, Elena dhe Luçia.

Data “7 Fruer 1939” që gjindet në dorëshkrimin e tragjedisë “Hajrija” të nisur së shkruari nga Fishta është vështrimplotë.

Në atë kohë, ai, edhe pse i mposhtur nga sëmundja (do të vdiste pak muaj mbrapa), rreket sërish me vazhdu prodhimtarinë letraro – artistike, edhe pse i vrarë e i zhgënjyer në idealet e veta patriotike e shoqërore nga rrjedhja e asohershme e punëve në vendin tonë. Ose ndoshta për virtyt të instinktit ironik të vet (çka duket se i gëzojnë poetët) po parashikonte, i tmerruar e i pezmatuar, kobin e “7 –të Prillit”.

Sepse mbetet gjithmonë ajo që ka pasë kodifikuar Shelley: “Poetët janë buritë që thërrasin për beteja, poetët janë ligjvënësit anonimë të botës”.

Dhe ai, si katapult për të tillë sulm shkallmues, si kurdoherë në mbrojtje të drejtësisë, do të zgjidhte mjetin më efikas e të preferuem: dramatikën, art të cilin e ka pasur kështjellë të pamposhtur e ngallënjyse gjithmonë. E për shumë arsye madje.

Së pari, dashuria e prirja që ka pasë vazhdimisht për skenën. Ai e ndjente në shpirt se prej nje podi të tillë, tribunë objektivizmi estetik, mund të shpaloste pa cen subjektivizmin që i mufatej – hareshëm ose edhe kobshëm – me poliendrizmin e shpirtit të vet. Me sypar të hapun e shifte vetvehten, jo vetëm nismëtar e flakërues idealesh e parimesh, por njëherit edhe personazh dialogues me popullin. E dëshmon këtë, jo vetëm prodhimtaria e tij e gjerë në dramatikë, por edhe thurja teatrale që ndeshet rëndom edhe në gjinitë e tjera poetike të përqafuara prej tij. Ai deri një sonet satirik “lum i forti” e ndërton si bocet skenik me personazhet dialogues të emërtuar ( jashtë metrikës) në krye të vargjeve – batutë. Së dyti, e kjo më kryesorja, e saktë se Fishta e ka ditur mirë sa virtuozitet e afërsi mbartte në vete raporti audio – viziv me masën. Si predikator i shquar që ka qenë, e ka pasë të qartë se komunikimi shqisor është më emotiv e i frytshëm sesa raporti liberator “autor – lecites”, pavarësisht nga popullariteti që mund të gezojë faqja e shkruar. Pse në fund të fundit leximi ka më tepër tipar akademik të kufizuar, kurse spektakli është kurdoherë asociativ. Prandaj Fishta kurdo që ka ndjerë nevojën e një kuvendimi, referenduar në synim, i është drejtuar skenës. Qoftë për të fishkulluar të meta e dobësi, qoftë për të dënuar pa mëshirë mendësi e komplotime të poshtra, të ishin ato edhe nga “Fuqi të Mëdha”, që mizorisht po coptonin atdheun. “Juda Makabé” i shkruar në vorbullën e Luftës Ballkanike, bëhet akuzë aq e fuqishme, saqë At Gjergj Fishta, i turitur nga padrejtësitë, duke harruar petkun e vet fetar dhe virtytet theologjike, rrëshqet pasionalisht në blasfemi:

“ O Perëndi, a ndjeve?

Tradhëtarët na lanë pa atdhe

E Ti rrin e gjuen me rrfe

Lisat n’për male kot!”

Tri janë tragjeditë e Fishtës: ”Juda Makabe”, ”Ifgjinia” dhe “Hajrija”. Kjo e fundit, mjerisht e pambaruar, i janë gjetur e botuar vetëm dy aktet e para. Dy tragjeditë e para, sikundër edhe pjesa dërrmuese e veprave të tjera skenike të tija, kanë gëzuar mjaft herë skenat teatrale, kanë hasur aty miratim emotiv të gjithëmbarshëm, që pa frikë mund të konsiderohet kritikë popullore. S’ka pasë si të ndodhte kështu me «Hajrijen». Nga ana tjetër, «Hajrija» e Fishtës është mjaft pak e njohur edhe si lexim, megjithëse në dy aktet e botuara, shtron e zbulon shumë veçori të spikatura estetike, si dhe mjaft për të qëmtuar mbi evolucionin poetik të autorit.

Për këtë arsye, por edhe për tiparin ultimativ të saj, duket me vend kufizimi te «Hajrija ». Do të dëshironim që këto pak fjalë të vlenin sadopak për një këndvështrim tjetër të artit të Fishtës, qoftë ky edhe i karakterit limitativ.

Edhe pse me folë për heterogjeninë e veprave teatrale të tija, ka rrezik me shkarë në kodifikime bibliografie e komentative që shpeshherë tingëllojnë pedante.Porse edhe analiza spekulative mbi një vepër të papërfunduar i ka rreziqet e veta. Veçse edhe shmangiet mund të mënjanohen, po të mos u largohemi treguesve të gjetur si dhe analogjive krahasimore. Mbase, na ndihmon këtu, ligji matematik i probabilitetit.

Mbështetje, madje edhe inkurajim, na jep kritika e përbotshme që dendur merret edhe me vepra cunge e fragmentare, të trashëguara nga lashtësia. Kushedi pse, po kur lexoj dy aktet e ‘Hajrijes‘, më vete mendja gjithmonë te ”Skllavi“ i papërfunduar i Mikelanxhelos, te rropatja e tij e stërmundimshme për t’u shkoqur prej gurit që e robëron.

Vështirësia për një gjykim panoramik mbi këtë tragjedi thellohet edhe ma tej, ngase, siç duket, s’është gjetur ndonjë skenë ose stesure paraprake e thurur nga autori. Të ketë humbur ajo bashkë me të tjera gjëra të vyera gjatë bastisjeve rrënimtare të kryera në Kuvendin Françeskan? Sepse s’është e besueshme që Fishta, i ballafaquar me një temë aq të harlisur, të ketë nisur redaktimin e tragjedisë në mënyrë bashkëkohore, pa pasë hartuar paraprakisht tërë zhvillimin psikologjik e skenik të veprës. Për një skemë të tillë, flasin projektimi i veprës në 5 akte, si dhe renditja në listën e vehtjeve të dramës të mjaft personazheve që nuk dalin në skenë në dy aktet e para të tragjedisë.

Nga ana tjetër, tregues të tjerë analogjikë, mbase na hapin rrugë për të gjykuar mbi veprën e sidomos mbi autorin vetë, qoftë edhe nëse tani i mertisur nga një vel trishtimi, por gjithsesi i kordinuar si gjithmonë te moduli i vet poetik.Në dy tragjeditë e tjera (sikurse te “Lahuta”) protogonist i mirëfilltë përshkues është ideja e lirisë e pavarësisë dhe personazhet të gjithë – duke ruajtur identitetin e vet – shërbejnë për ecjen zhvillimore, te ”Hajrija”, drama e tragjedia thelbësisht subjektive është njëkohësisht e egërsisht objektive. Ajo, travajimet e veta, i flakëron dhunshëm kundër mjediseve, shoqërisë, kundër mykurive e përçudnimeve që e ngujojnë.

S’ka dyshim që Fishta të jetë njohur me mitin e Medeas nëpërmjet veprave të Euripidit, Senekës, Kornejit e sa e sa dramaturgëve të tjerë, që janë marrë me këtë subjekt.Për të gjithë ato, burim ka qenë mitologia greke: Medea e tradhëtuar prej burrit të vet – Jasonit, hero i Argonautëve – hakmerret duke mbytur fëmijët që ka pasë me të.

Pra, pak a shumë të gjithë ato Medea kanë një bosht erotik të përçudnuar nga xhelozia. Kurse ”Hajrija” e Fishtës nuk ngacmohet nga e tillë ndjenjë e sidomos s’është mitologjike. Ajo është historike, e martuar në një mjedis amoral e çnjerëzor. Autori s’na ka lënë shtjellimin psikologjik të personazhit, por mund ta imagjinojmë atë mjaft mirë. Duke njohur personazhet e tjera femërore të Fishtës (Tringa, Ifgjenia, Motra e Avdisë, Ferina etj.), e sidomos duke i ditur bindjet e tija të mbështetuna fuqimisht në eskatologjinë theologjike, por edhe në filologjinë zakonore, na lejohet të supozojmë se ”Hajrija”e Fishtës është fondamentalisht humane, edhe pse e rrasur në infanticid nga pabesia e zvetëtimi, ku e kanë katandisur rrebeshet.

Ndoshta nga ndikimi i Molierit që “Tartufin”e neveritshëm e nxjerr në skenë vetëm në aktin e tretë e mbrapa, edhe Fishta, Hajrijen nuk e paraqet në dy aktet e para. Por ngurrimi i Fishtës është dhimbja për personazhin, e cila do të jetë dinjitoze e fisnike edhe në krim. E këtë tipar, ajo duhet ta konfirmojë edhe në katarsin sublimativ të vetëvrasjes (e thotë këtë edhe folklori e s’do mend që Fishta do të jetë bazue mbi këtë). Kurse infanticida mitike, Medea, mbijeton e madje vazhdon rrugën e vet erotike e kriminale.Një tjetër veçori për t’u rilevuar është raporti krejt specifik “vëlla – motër” që vërehet në literaturën tonë edhe gojore e që shpesh e kemi takuar të gjithë në mesin tonë deri në ditët e sotme. Antigona e Sofokliut ngre krye kundër tiranisë e diktaturës edhe me vetëflijim, kurse Hajrija shkon më tutje, shumë më tutje.

Pastaj, gjuhëtarë të shquar na mësojnë, se ndërsa në gjuhët e tjera indoeuropiane nga rrënja sankriste “ma” kanë ardhur termat: motër, matter, mat, madher, në shqipe termi është tjetërsuar në substantivizëm “motër”. Kjo mund të ketë ndodhur nga zhvillimet demografike e klanore, por mbase s’është guxim të menduarit që në kodin gjenetik të femrës shqiptare të jetë i tiparizuar ky dualizëm raportativ : nënë – motër”. Si rrjedhojë, mund të afirmohet se Hajrijes i kanë tradhëtuar e vrarë vëllezër e bij, njëheri.E prej kësaj, s’është i vështirë dallimi me zemrën e brengosur të poetit, kërkimi i një shtegu për të përligjur, në mos etnikisht, protagonisten fatzezë e për t’ia drejtuar rrufetë e veta çmoralizuesve të kombit.E këtë na e pasqyron ma së miri me ravijëzimet e mjedisit amoral dhe të personazheve kriminelë e çnjerëzorë të dy akteve të para, përgjegjës këto për tragjedinë e Hajrijes e të kombit të robnuar e të nëpërkëmbur.Mos ai t’i ketë parë ata prapë të ngrysyra e gjithnjë të thëngjillosura dhe pas njëzet e shtatë vjetësh pavarësie aq fort të dihatur dikur?

E u rrek t’i gjuante me rrfe!

Shkodër, më 1.10.1991

Nga e majta në të djathtë: Willi Kamsi, Kolec Çefa, Pjerin Deda, Zef Zorba, Gjon Shllaku me të shoqen Neta Shllaku, Ndrekë Luca dhe Luigj Martini.

( Marrë nga ExLibris)

Sasia e madhe e dokumenteve, më së shumti të pabotuara, që kanë dalë në dritë këto dhjetëvjeçarët e fundit, na lejon të njohim më mirë veprimtarinë letrare që zhvilloi Zef Skiroi gjatë periudhës rinore, sidomos gjatë viteve ’80 të shek. XIX, që ishin ndër më të rëndësishmet e krijimtarisë së tij. Mes këtyre dokumenteve rëndësi të veçantë paraqesin letrat që ndër vitet 1886-1890 i dërgoi Luigji Pirandello, sepse këto japin një ndihmesë, shpeshherë vendimtare, qoftë në rindërtimin e kuadrit historik e kulturor palermitan në të cilin u ngjizën veprat rinore të poetit arbëresh, qoftë në qëmtimin e elementeve biografike private, marrëdhënieve shoqërore dhe ndjenjave që e nxitën dhe e frymëzuan. Po aq të rëndësishme janë këto letra për Pirandello-n: nga njëra anë ato ndihmojnë në rindërtimin e njërës prej përvojave më interesante që përjetoi shkrimtari dhe dramaturgu i shquar italian gjatë periudhës së miqësisë së ngushtë me Zef Skiroin. Nga ana tjetër, këto letra japin dorë për një shqyrtim kritik më të thellë e më të kujdesshëm të krijimtarisë së gjerë rinore të Pirandello-s, një pjesë e mirë e së cilës i përket pikërisht periudhës kur banonte në Palermo. Pa kuptuar drejt vlerën që pati ajo periudhë rinore për jetën private dhe publike të Pirandello-s, që i la mbresa aq të thella sa e bëri të piqej para kohe, ndoshta Leonardo Sciascia nuk do të kishte shkruar se «pa aventurën e squfurit nuk do të kishte qenë as aventura e të shkruarit e të rrëfyerit», ndërsa Andrea Camilleri nuk do t’i kishte vënë librit të tij, kushtuar Pirandello-s, titullin “Biografia e një biri të ndryshuar”. Në këto shënime të shkurtra do të lëmë mënjanë ato pjesë të letërkëmbimit që hedhin dritë mbi zhvillimet artistike të dy miqve në periudhën kyçe të formimit të tyre rinor, pasi do të përqendrojmë vëmendjen vetëm në disa momente njerëzore dhe intelektuale të marrëdhënies së tyre, duke e lënë për një rast tjetër thellimin e aspekteve mirëfilli letrare.

Pirandello njihet me Skiroin aty nga viti 1882, kur u transferua bashkë me familjen në Palermo, ku prej disa vitesh ishte vendosur Zefi. Prej asaj kohe dy të rinjtë lidhën një miqësi të ngushtë dhe të sinqertë, që ushqehej, përveçse nga një vlerësim i ndërsjellë, edhe nga interesa e aspirata të përbashkëta artistike dhe letrare. Deri pas vitit 1890 kur marrëdhëniet mes tyre u ftohën, Pirandello dhe Skiro mbajtën një letërkëmbim të rregullt, prej të cilit na ka mbërritur vetëm një pjesë e letrave që ata i shkruan njëri-tjetrit. Korpusi i letërkëmbimit, përveç letrave që kemi në dorë, duhej të përmbante medoemos edhe të tjera që kanë humbur. Nuk dimë asgjë mbi letrat që Skiroi i shkroi Pirandello-s. Deri më sot njihen vetëm letrat që Pirandello u shkroi familjarëve dhe miqve. Megjithëse ka shumë të ngjarë që Pirandello të mos i ketë ruajtur letrat e Skiroit, nuk përjashtohet që ato të gjenden diku në ndonjë arkiv privat. Botimi i plotë i letrave i përket vitit 2002 ( shih Peppino mio: lettere di Luigi Pirandello a Giuseppe Schirò (1886-1890), a cura di Antonino Perniciaro, Filomena Capobianco, Cristina Iacono, con un saggio introduttivo di Matteo Mandalà, Biblioteca museo Pirandello di Agrigento, 2002), pas një botimi të pjesshëm dhe të cungët të vitit 1994 (Luigi Pirandello, Amicizia mia. Lettere inedite al poeta Giuseppe Schirò (1886-1887), a cura di A. Armati, A. Barbina, Istituto di studi pirandelliani. Quaderni 9, Bulzoni, Roma, 1994).

Pirandello qëndroi në Palermo gjatë viteve 1882-1887. Skiroin, me gjasa do ta ketë takuar korridoreve të liceut klasik “Vittorio Emanuele II” të Palermos: Skiroi, dy vjet më i madh, e mbaroi liceun në vitin 1884, ndërkohë që Pirandello ishte ende në vitin e dytë. Këtyre viteve u përkasin sprovat e para letrare. Shtatëmbëdhjetëvjeçari Luigji në vitet 1884-1885 botoi tregimet e para. Nga ana e tij Zefi, mes viteve 1882 dhe 1885 botoi disa lirika italisht në LaNuova Età e më vonë, në vitin 1885,falë interesimit të kushërirës Cristina Gentile Mandalà, botoi disa poezi te Fiamuri Arbërit, që ishte themeluar e drejtuar nga De Rada. Këto sprova të para letrare i bashkojnë dy të rinjtë dhe u hapin rrugën veprave të mëpasme.

Dy të rinjtë nuk takoheshin vetëm në shkollë. Familja e Pirandello-s fillimisht u vendos me banim në rrugën Porta di Castro, pranë Pallatit Mbretëror të Normanëve, e pas një viti u transferua në lagjen Borgo, pranë Foro Italico, në një apartament që gjendej përballë kishës së Shën Luçisë; ndërsa familja e Skiroit u vendos në rrugën Porrazzi, që gjendej në krah të Corso Vittorio Emanuele. Pra të dy banonin në qendër të qytetit, fare pranë liceut, por edhe pranë bibliotekës publike Vittorio Emanuele, që të dy e frekuentonin rregullisht. Gjatë kësaj periudhe Pirandello shkonte shpesh edhe në shtëpinë e Skiroit, ku të dy bashkë ushtroheshin në artin e vargëzimit. Me siguri Pirandello njihte edhe vëllanë e Skiroit, sepse e përmend në letrën e tetorit 1887.

Kjo nuk ishte një shoqëri e rastit, por një miqësi e qëndrueshme, që u forcua falë takimeve të shpeshta, interesave dhe shqetësimeve të përbashkëta e madje edhe falë dashurive të para. Skena ideale e kësaj miqësie ishte Palermo, «qyteti i nismave taraskoniane», sikundër do ta quajë Pirandello në letrën që i dërgon më 27 gusht 1887 mikut Carmelo Faraci, i lumtur që pikërisht aty ka kaluar periudhën «më të mirë të jetës së tij të varfër», «stinën më të bukur». Imazhi i Palermos fin de siécle do të mbetet i pashlyeshëm në zemrën dhe në mendjen e të riut Luigji. Shëtitjet më këmbë a me karrocë përgjatë Foro Italico ose nëpër rrugët e gjera të qendrës, rrethuar me ndërtesa të mrekullueshme të stilit liberty, mes rrugës Maqueda dhe corso Vittorio Emanuele, lokalet që frekuentoheshin nga studentët, akulloret dhe kafetë, bibliotekat dhe libraritë, poezitë lirike botuar në revistat më prestigjioze, admirimi për mjeshtrat Giuseppe Pitrè (1841-1916), Salvatore Salomone-Marino (1847-1916), Giuseppe Pipitone-Federico (1860-1940), dëshira për t’i ngjarë Mario Rapisardit (1844-1912) e sidomos adhurimi për Eliodoro Lombardin (1834-1894), diskutimet e zjarrta mbi politikën dhe letërsinë, bëmat dashurore, dyshimet dhe pasiguria për të ardhmen; këto kujtime do të ringjallen shpesh në kohën e pjekurisë dhe as vitet, as buja e suksesit nuk do të mund t’i shlyejnë dot.

Periudha e parë e banimit në Palermo për Pirandello-n zgjati deri në verën e vitit 1885, ndërsa qëndrimi i dytë në Palermo u zgjat për gjithë dimrin e vitit 1886 deri më 14 korrik kur u kthye në Porto Empedocle për pushimet e verës. Prej këtej në gusht dhe shtator të vitit 1886 i shkroi letrat e para mikut Zef. Këto janë letra të përzemërta, por edhe të trishta, plot «dhimbje të parrëfyeshme», në të cilat shohim një Pirandello «dembel, të mërzitur, indiferent». Atë e mundon ideja se «çastin që mund ta kishte kaluar lumturisht, duhet ta shkojë duke vrarë mendjen me mendime që të mbysin idealin dhe të helmojnë jetën».

Kjo është një periudhë turbullimesh të thella, që në dukje shkojnë përtej shqetësimeve rinore e që më vonë do të rikthehen në formën e kujtimeve autobiografike, por që në të vërtetë s’janë veçse shkëndijat e para të pjekurisë poetike të Pirandello-s. Në fakt në atë turbullim vihen re pasojat e rënda të dashurisë që Luigji ushqente për kushërirën Lina, «katër vjet më e madhe se ai». Së bashku me vëllanë e saj Ettore, «thuajse bashkëmoshatar me Luigjin», dhe me shokë të tjerë ndër të cilët ishte edhe Skiroi, ai shkonte shpesh në shtëpinë e kushërirës. Me Linën, Pirandello ishte dashuruar qysh kur mbërriti në Palermo: «pesëmbëdhjetëvjeçari i pjekur para kohe mbeti i magjepsur nga hiri femëror i zonjushës nëntëmbëdhjetë vjeçare», por asokohe ishte tepër i ri për të ndërmarrë hapa të mëtejshëm. Fejesa formale me Linën, që u bë në vjeshtën e vitit ’87, vetëm në dukje i qetësoi ujërat. Të tjera andralla e presin Pirandello-n. Në Porto Empedocle, siç e thamë më lart, u përpoq të mbante fjalën e dhënë, pra të mësonte pranë të atit zanatin e tregtarit, por nuk ia doli dot të linte mënjanë dashurinë e madhe për letërsinë dhe artin. E kështu zë fill një fazë e re mundimesh për Luigjin, që do ta shpjerë ngadalë dhe pakthyeshëm drejt ndarjes me Linën, për t’i dhënë fund një herë e mirë asaj rrokopuje “iluzionesh”, “zhgënjimesh” dhe “mashtrimesh”. Do t’i duhet të presë dy vjet për t’u çliruar nga ajo barrë që ishte bërë e padurueshme. Fillimisht lë Palermon për të shkuar në Romë, duke u larguar kështu fizikisht nga Lina, derisa dy vjet më vonë vë në dijeni të atin për prishjen e fejesës.

Nëse për Pirandello-n mundimet e dashurisë ishin “mizore”, nuk ishin më të pakta mundimet që hoqi Zefi. Vasha që u bë shkak i vuajtjeve të tij mbante të njëjtin emër me të fejuarën e mikut: ajo si për ironi të fatit quhej Lina Pirandello. Skiro kishte rënë në dashuri me motrën e madhe të Luigjit, Linën, bashkëmoshatare më të, dhe kishte ushqyer shpresën ta bënte për vete, duke i kërkuar ndihmë mikut, të cilit i kishte hapur zemrën «një natë të paharrueshme». Në fakt Luigji nuk mund të bënte asgjë për mikun dhe me një letër të datës 31 korrik 1887 i jep lajmin «e hidhur» të fejesës së Linës me «një inxhinier të pasur dhe shumë të mençur». Letra e Luigjit dëshmon një lojë të vërtetë mes palëve, një përmbysje të roleve: Luigjit tani i takon të ngushëllojë dhe t’i japë zemër mikut të lënduar, sikurse ai kishte bërë më parë me të. Të bën përshtypje fakti se këshillat e Luigjit janë të njëjta me ato që i kishte dhënë i ati disa ditë më parë këtij të fundit. Po aq përshtypje të bëjnë edhe mendimet mbi Dulcinea-n dhe Aldonza-n, pra mbi faktin se nuk dashurojmë «thuajse kurrë gruan ashtu siç është në të vërtetë, por gjithmonë siç besojmë se ajo është», po të mbajmë parasysh se pikërisht mbi këtë “mashtrim” u thyen “iluzionet” e tij mbi dashurinë që ushqente për Linën. Luigji natyrisht që nuk donte ta vinte në lojë mikun e dashur, përkundrazi ai u përpoq ta zhdramatizonte ngjarjen përmes sarkazmës dhe t’i jepte tone groteske një marrëdhënieje që në fakt nuk ekzistonte, por ishte vetëm fryt i një “dëshire të dëshpëruar” pa shpresë për t’u realizuar.

Ndihma që i dha mikut, këshilla për të mos e marrë seriozisht atë histori dhe për t’i vënë gishtin kokës nuk mjaftoi. Zefi u përgjigj me një letër të hidhur, plot dhimbje e mundim. Luigji mbeti i tronditur nga ajo përgjigje dhe në letrën e datës 12 gusht 1887 shprehu “keqardhjen” për mikun, u orvat t’ia platitë «lodhjen dhe trishtimin» me fjalë ngushëllimi. Nga kjo letër e Luigjit kuptohet se dashuria e Zefit për Linën nuk ishte aq “për të qeshur”, por një ndjenjë e zjarrtë dhe e sinqertë, një dashuri që i riu arbëresh kishte shpresuar vërtet se mund të realizohej. Në fakt Lina në korrik ende nuk ishte fejuar me inxhinierin e minierave Calogero De Castro, por më 16 tetor ’87 do të martohet, duke u transferuar menjëherë në Sardenjë. Pra nuk mbetej asnjë fill shprese për Zefin dhe këtë Luigji ia bëri të qartë mikut. Reagimi i Zefit, i menjëhershëm dhe publik, u shfaq në formën e një Shënimi hyrës në vend të parathënies së përmbledhjes poetike me titull Versi që doli nga shtypi në fund të vitit 1887. Edhe pse u paraqitën si «këngë të varfra gjimnazisti», ato poezi ishin frymëzuar nga një dashuri rinore, që Skiroi e quajti “trillim poetik”: po të ishte vërtet ashtu, atëherë nuk kuptohet as përse ato poezi do të ngjallnin zemërimin e një anonimi që poeti i ri «nuk njihte e as që donte të njihte», veç në mos bëhej fjala për dikë që ishte dashuruar me të njëjtën vajzë që donte Skiroi, por atëherë nuk do të ishte një trillim poetik, e as përse ia kishte lënë botuesit Amenta barrën të shpjegonte arsyet e rishtypjes së vëllimit.

Një gjë është e sigurt: Skiroi nuk e pranoi lehtë dështimin. Më kot Luigji u rrek ta takonte në Palermo, para se të nisej për në Romë. Më 1 shtator të vitit 1887 i komunikoi se do të mbërrinte në qytet javën e ardhshme, por Zefi jo vetëm që nuk shkoi ta takonte mikun, por i dërgoi një letër që e la pa gojë. Ajo letër, përmbajtjen e së cilës nuk e njohim, e tronditi aq shumë Pirandello-n, sa për të parën herë iu përgjigj pa fjalët e përzemërta me të cilat hapte zakonisht letrat. Është një përgjigje gjithë bezdi, a thua se i dërgohej një të panjohuri a një “armiku”. Edhe ajo “Lamtumirë” e shkarravitur në fund të letrës duket sikur e vulos përfundimisht ndarjen. E me gjithë ashpërsinë e përgjigjes, Pirandello gjen fuqinë ta informojë mikun për planet e së ardhmes së afërt, duke e lënë kështu portën të hapur, a thua se donte t’i thoshte “po deshe, ti e di se ku mund të më gjesh, të pres”.

Në fakt, pas disa javësh, në pusullën e fundit që i dërgon Skiroit në vitin ’87 para se të nisej për në Romë, Luigji e fton të takohen në Palermo. Kësaj here dy miqtë takohen, sigurisht që diskutojnë për zhgënjimin e hidhur të Zefit, ndoshta sqarohen, të ndihmuar edhe nga martesa e Linës, çka me gjasa e shtyu Skiroin ta pranonte faktin që s’mund të zhbëhej më. Me siguri mund të themi se qysh prej asaj dite marrëdhëniet mes tyre nuk do të jenë më si më parë. Në vitet që pasojnë Luigji do t’i dërgojë mikut pak letra, vetëm dy nga të cilat na kanë mbërritur, njërën në vitin 1888 nga Roma, pak përpara se të nisej për në Gjermani, tjetrën nga Boni në vitin 1890. Letrat e tjera që thotë se ka shkruar kur ishte në Romë, nuk gjenden në arkivin e Skiroit e ndoshta kanë humbur përgjithmonë.

Doemos që heshtja e gjatë e Zefit do të jetë interpretuar nga Luigji si një lloj largimi: edhe ai gjatë muajve që pasojnë nuk do t’i shkruajë më mikut dhe kur vendos t’i dërgojë një letër nga Boni, s’bën gjë tjetër veçse kujton të shkuarën e largët, mallin «për tregtinë e madhe të letrave të atyre ditëve dhe për ëndrrat e bukura të atëhershme», «ëndrra të perënduara». Një dëshirë dhe mall që vetmia gjermane e thellonte, duke i mbushur me trishtim shëtitjet përgjatë lumit Ren. Luigji, i përfshirë nga një valë malli, kopjon dy këngë të poemës Belfagor dhe ia dërgon Skiroit bashkë me një letër. Një tjetër këngë të kësaj poeme ia kishte dërguar prindërve më 1 shtator të vitit 1890. Duke komentuar këtë letër, Elio Providenti shkruan: «data e dashur është ajo e fejesës me Linën, gjatë “vjeshtës së freskët” të vitit 1887 për të cilën flasin vargjet [që shoqërojnë letrën]. Më tutje do ta përmendë sërish në letrën e gjatë dërguar të atit në mes të gushtit 1891, ku përmbledh gjithë historinë e asaj dashurie». Prapë hija e Linës pllakos miqësinë që Luigji ushqen për Zefin: malli për “vjeshtën e freskët të vitit ’87”, tashmë të largët, përkund kujtimin e asaj stine, ringjallet dashuria e vjetër dhe e sinqertë për mikun e atyre viteve, por zgjat veçse një çast; pas muzgut gjerman bie heshtur mbrëmja mbi Bon. Në Palermo, në muzgun italian të vitit 1890, Skiroi do t’ia kthejë nderin mikut duke i kushtuar botimin e parë të idilit Milo e Haidhee, hartimin e të cilit Luigji e kishte ndjekur varg pas vargu. Pirandello, nga ana e tij, i rrëmbyer nga dashuria e re gjermane, do të përkthente gjermanisht këngën e parë të poemës së mikut arbëresh, duke e transkriptuar te dorëshkrimi i tij Gedanken (1890) i sapobotuar (shih Giuseppe Faustini, Un amore primaverile. Inediti di Luigi Pirandello e Jenny, Mauro Pagliai Editore, Firenze, 2019, f. 181-184). Në marrëdhënien e tyre të heshtur, këto qenë aktet e fundit që vulosën perëndimin e miqësisë së madhe që i lidhi gjatë viteve më të rëndësishme të rinisë së tyre të jashtëzakonshme.

Interes paraqet edhe një çështje që i ka intriguar gjithmonë studiuesit e Pirandellos. E kemi fjalën për njohjen e shqipes nga ana e shkrimtarit të madh italian, i cili pati përkthyer italisht poezinë Jashta Jetës të mikut Zef (shih Arbri i rii, viti I, nr. III, Palermo, 1887, f. 11-12c). Ka të ngjarë që përkthimin ta ketë bërë vetë Skiroi dhe t’ia ketë ofruar në shenjë homazhi mikut. Në fakt Pirandello kurrë nuk pohoi hapur se e njihte aq mirë shqipen sa t’ia hynte një përkthimi të tillë. Gjithsesi do mbajtur parasysh se Luigji u mor me shqipen, siç del nga shënimet autografe në fletoren e njohur me titullin “Provenzale” që përmban studime të filologjisë romane, shkruar në Bon mes viteve 1889-1891 (shih Luigi Pirandello, Provenzale. Bonn a/Rh. 1889-91. Manoscritto, Regione Siciliana Ass. BB.CC.AA. e P.I., Biblioteca-Museo “Luigi Pirandello” di Agrigento, Siracusa, 2002, f. 191). Nuk përjashtohet që Pirandello t’i ketë kërkuar ndihmë mikut Skiro, i cili asokohe kishte fituar njohuri të thella mbi gjuhën shqipe duke studiuar veprat më të njohura të albanologjisë së kohës, mes të cilave edhe Albanesische studien të Johannes Georg von Hahn që u botua në Jenë në vitin 1854 në tri vëllime. Pikërisht vëllimin e dytë të kësaj vepre citon edhe Pirandello. Edhe në këtë aspekt gjenden gjurmët e miqësisë së thellë mes dy të rinjve sicilianë.

( Marrë nga ExLibris)

Më pëlqen muzika, por i anashkaloj krijuesit dhe biografitë e tyre. Edhe për artistët, kujdesem pak që të mësoj të fshehtat e jetës së tyre të trazuar. Më shijon arti dhe krijimtaria e tyre, ndaj i vlerësoj edhe për shpirtin rebel. Thjesht dëgjoj muzikë, madje edhe kur lexoj, apo marr mundimin të shkruaj, e le në sfond me zë të ulët.

Ma rekomanduan librin “Pianisti”, (novela), të shkrimtarit e romancierit të njohur Kristaq Turtulli, libër të cilin lehtësisht e gjeta në “Panairin e librit”, të organizuar në këto ditë nëntori 2013, në Tiranë.

Në koperinë, dy duar me gishtat nevrik lozin mbi tastierën e pianos. E përfytyroja ndryshe: një zotëri i veshur me stilin klasik, e leshra të të lëshuara e të shpupurishura, etj, etj. Më pëlqen. Është një zgjidhje artistike mjaft e goditur, pamje e papërcaktuar, për të thënë atë çka gatuhet brenda nëpër rreshtat dhe faqet e shkrimit “Pianisti”, që i ka dhënë emrin edhe vetë librit.

Tregimi rrjedh natyrshëm, qetësisht si ujët e lumit Vjosa në ditë të ngrohta të beharit. Më kishte marrë malli të kujtoja shumë fjalë të përdorura kohë më parë, e tani të “harruara”, e të lëna mënjanë si të pavlera. Nis me një telefonatë të largët, për një lajm të keq, për një person e histori të largët e të venitur nga vitet. E rrëfyer në vetë të parë, me një fjalor për t’u patur zili, larg gjuhës standarde, duket sikur ngjarja është reale dhe përjetuar, siç mund t’i ndodhë çdokujt, pavarësisht se ku, në fshat apo qytet. Është një formë mjaft e gjetur e shkrimtarit rrëfimtar, që të bën ta çosh deri në fund leximin, ta besosh, madje edhe të bëhesh ortak me personazhin kryesor, “mësuesin e rusishtes”, për të shtuar diçka që ai s’e thotë, ose që qëllimisht e le si në mjegull.

Nuk ka nevojë të përshkruhet përmbajtja. Ç’ kuptim ka të ritregohet? Rreth tre personazheve vërtitet e gjitha. I pari mësuesi i rusishtes, pastaj Belbani (më shumë duket si emër i pabukur, qëllimisht i sajuar) dhe më tej Poli, ose më gjatë Polikroni. Tipa krejt të ndryshëm të gjendur në një qytet të vogël dhe të puqur rastësisht, ose mjeshtërisht nga autori. Çudi si mund ta gjejnë muhabetin mes tyre? Po kështu ndodh në jetë, mbase më shumë në provincë, ku s’ ke ku përplasesh, veç tek klubi “Kuçi gota” dhe tek gota e rakisë, ose tek loja e bilardos, kur fatmirësisht gjendet një e tillë. Këto s’para ngacmojnë ndjesi, pasi duken si një sfond i zymtë i një pjese dramatike, që zhvillohet në një cep të botës dhe kaq. Edhe pakënaqësia dhe ç fryrjet e mësuesit të rusishtes, duken të ftohta, pavarësisht se janë pjesë e jetë shqiptare, të atyre mijëra mësuesve që dekada më parë u degdisën dhunshëm në zona të largëta, në emër të detyrës dhe s’u shpërblyen si duhet, por që nuk u ngulën të krijojnë rrënjë. Nuk çudit njeri edhe Belbani, që me një kurs çfarëdo ishte përgjegjësi i shtëpisë së kulturës. Vallë vërtet s’kishte tjetër!? Me një fjalë ishte emëruar drejtues i jetës artistike e kulturore të qytezës, ku kishte edhe një shkollë të mesme. Të zakonshme të tilla ndodhi. Ndërsa ndryshe është Poli: i heshtur, elegant, i drejtë sikur ka përpirë okllai, do të shtonte ndonjë korçar shakaxhi. Fshatar i çuditshëm ky, i hekurosur, me jakën e këmishës të ngritur, sqimatar dhe i kujdesshëm deri në vogëlsi, aq sa mos i prishej hekuri i pantallonave kur ulet diku. Asnjë fjalë kush është e ç’ka në kokë. Enigmatik, sa bëhet i bezdisshëm me heshtjen e tij. Vjen në çdo fund jave në qytet dhe kaq. Meritë e autorit që e le lexuesin të hamendësojë dhe të pyesë: More! Po ç ’është ky fshatar, me pamje e veshje aristokrati, tamam si “dhia mes deleve”, që vjen e ikën si hije në jetë e rëndomtë të qytetit të vogël?

Lexon e lexon lexuesi, po pianisti s’po duket gjëkundi. Jetën e qytetit e  trazon Dodona, vajza e doktorit, studentja që me orë të tëra luan në piano në shtëpinë e kulturës. Thashethemet mbushin dynjanë, ushqimi shpirtëror për gratë, që s’kanë me se të merren dhe rrëmojnë plehun, apo trazojnë hirin në vatrat e shtëpive të botës. Dodona si në një shfaqje teatri, qëndron prapa perdes të vjetër e pangjyrë, apo mbledhur në një shtëllungë reje në ngjyrë të bardhë, që më së shumti bëhet gri, që endet në hapësirat qiellore pa kufi. Nuk duket në rrugica e as në qytet, nuk i a sheh kush fytyrën, ndërsa ndjehet çdo lëvizje e saj, çdo brengë, çdo psherëtimë, çdo lot i rrjedhur faqeve, madje edhe gjumi dhe frymëmarrja e mekur nga trishtimi. Dikujt i dhimbset, po të tjerët nuk e lenë në hallin e vet. Disa, sipas ligjeve të pashkruara të provincës, e shajnë, e mallkojnë, e dënojnë dhe ia nxijnë jetën.

Pikërisht në një çast pritje dhe padurimi shfaqet Poli “Pianist”. Habitet mësuesi i rusishtes, që më në fund e zbulon të fshehtën. Zemërohet Belbani, që doli në dritë mjeshtëria e Polit, mbase e dinte po nuk bënte zë. I ndjeshëm ndaj paaftësisë së vet, bëhet dru dhe gur. Ndoshta, është ai i paudhë, që i ka prerë rrugën artistit. Këtu lexuesi gjen shpjegim. Paraqitja dhe veshja e polit nuk është rastësi.

Një fund brilant i tregimit. Autori ka një frymëzim, që të ngazëllen. Të bën ta jetosh me shpirt të trazuar atë skenë, aq sa bëhesh njësh me të. S’ besoj se e ka sajuar. Lexojeni dhe do të bindeni. Më së shumti do të ndjeni kënaqësi të fjalës dhe rrëfimit të sinqertë.

Çdo lexuesi, duke përjetuar fundin e magjishëm, vetiu i lindin shumë pyetje, të cilat kërkojnë të dalin nga gryka e thesit mbushur plot:

Ç’e shtyu “Pianistin”, të mbyllet në vetvete e të ngujohet në një vend të humbur e të jetojë si asket?

Mos vallë ndonjë dashuri e shkërmoqur në vorbullat e jetës, ashtu si e Dodonës? Mbase!

Më tej akoma: kaq e fortë qënka dashuria!? Përgjigja:

Veç ai që e ka provuar prushin e saj, e di. Të tjerët hamendësojnë dhe rrëfejnë.

Kristaq ! Urime dhe falënderim për këtë libër kaq të bukur!

Suksese miku im i talentuar Kristaq Turtulli!

In memoriam

për FASLLI HALITIN

ME POEMEN DIELLI DHE RREKERAT

1. Fletë – Rrufe poetit HALITI  (13.03.1971)

Kështu the një mëngjes lart e poshtë në të gjithë qytetin: çfarë shiu ra mbrëmë jashtë, ra edhe brenda shtëpisë sime…

Kështu the dhe Partia e di. Pastaj; aq shumë u qullën trarët e vjetër të çatisë, sa kur u gdhi , u tmeruam nga këpurdhat e zeza, që ishin zhvilluar shpërthyeshëm gjatë natës dhe vareshin tëposhtë si bolla kërcënuese…

Deshe t’i prekësh njerëzit me kushtet e vështira në të cilat gjoja jeton , deshe t’i revoltosh dhe t’i armiqësosh ndaj pushtetit, por populli ynë revolucionar, nuk e ka mendjen te shqetësimet e tua të vockla prej mikroborgjezi. Republika jonë Popullore Socialiste është i vetmi vend në botë , që ndërton me sukses socializmin, që çan me sukses rrethimin e egër imperialisto – revizionist, që ka një ekonomi të qëndrueshme, që nuk njeh kriza, inflacion , papunësi, ngritje çmimesh dhe fenomene të tjera negative, që gërryejnë shoqërinë e vendeve borgjezo – revizioniste. Por ti, duke vënë interesin përsonal mbi atë të përgjithshëm, përqurresh rrugëve dhe, ç’është më e keqja , merr penën dhe katranos një poemë, që mban titullin e palejueshëm Dielli dhe Rrëkerat. Përse ti, në këtë poemë përgjithëson fare pa të drejtë një ngjarje krejt personale ? Sigurisht, që kjo pëgërë libreske, s’është veçse një çoroditje ideologjike dhe politike, që shtrembëron me dashje natyrën e pushtetit tonë popullor dhe, njëherësh edhe marrëdheniet e pazgjidhshme parti – popull.Por, ç’bëhet, pyesim ne, kush i boton këto shkarravina?

Ne sugjerojmë të mbahet qëndrim i ashpër kritik edhe ndaj redaktorëve të gazetës Zëri i Rinisë, të cilët, duke u treguar syleshë, botojnë pa hezitim gjithçka u dërgon ky autor.A marrin pjesë rregullisht në orët e edukimit politik këta redaktorë; punë fizike, një muaj në vit, a bëjnë në bazë ? Po lajmet në mbrëmje , a i ndjekin, apo e kanë harruar një herë e mirë luftën e klasave, të cilën Partia e zhvillon pareshtur edhe brenda gjirit të saj ? Nëse do të silleshim kështu të gjithë, Shqipëria, atdheu ynë i dashur , nuk do të quhej më feneri ndriçues i komunizmit në Adriatik!

Përse nuk pyesin gazetarët e Zërit të Rinisë, shkon apo nuk shkon autokinemaja në fshat, shtypi i Partisë, a shkon ? Përse nuk shkruajnë ata për kishat dhe xhamitë e kthyera në vatra kulture, në depo drithi ( domethënë bereqeti…) apo magazina veglash bujqësore ? Apo atyre u bie ndër mend të pyesin në telefon të afërmit dhe miqtë vetëm nëse doli apo jo stof terital në mapot e qytetit ?

Ndoshta i rënduam pak si tepër, por ne, duke gjykuar si revolucionarë, mendojmë se është më mirë ta parandalosh të keqen që n’embrion…

Por të kthehemi te poema në fjalë. Ja, si fillon ajo:

Ndërsa çatia e atdheut tim, është

e kaltër dhe optimiste,

çatia e shtëpisë sime qaramane është …

Ç’kuptim kanë këto vargje të mbrapshta ? A nuk është çatia e atdheut vetë çatia e popullit ? Atëherë, çfarë mëton ky poet ( kështu po e puajmë ende) , që shkollën ia dha Partia ? Sipas tij, të gjithë na qenkëshin keq e mos më keq, ndërsa burokratët e pushtetit, na flekan gjumë të ëmbël dhe, në mëngjes , ua mbyllkan në surrat derën  e zyrës së shtetit punëtorëve duarartë, kur ata venë për të parashtruar ndonjë kërkesë modeste , në një kohë që strehojnë gjithë sojin dhe sorollopin e tyre. Madje, këta burokratë, të cilëve, do t’ua thyeka dhëmbët dhe dhëmballët klasa punëtore, paskan degjeneruar deri në atë shkallë sa, për një paketë cigare me filtër , të vënë përpara autorizimin e një apartamenti, apo një të drejtë studimi për vajzën !

Ende më keq: autori na bën thirrje edhe neve, që të bashkohemi nën flamurin e tij të rreckosur kundër burokratëve shpirtkazmë( !!!), që po ua thithin gjakun si shushunja njerëzve të ndershëm. Jo, more ! Sipas teje, ne të ngrihemi dhe të përmbysim pushtetin popullor dhe diktaturën e proletariatit, që na hapën sytë dhe krijuan njeriun e ri ? A, kështu e ke kuptuar ti luftën, që zhvillon Partia kundër burokracisë ? Vargjet e tua gumëzhijnë haptazi vetëm për anarki dhe rebelim !

Shoku Jani dhe shoku Zeqo të poemës tënde, nuk mund të mos jenë përgjithësime artistike, por ja, që këto përgjithësime na qenkan negative . Si kështu, i dashur poet? Si nuk na jep, qoftë edhe një herë të vetme , të drejtën të mendojmë se, burokratët Jani dhe Zeqo janë tipa të rastit ?

Atëherë , dëgjo të mësosh nga ne dhe, nesër, kur të mos jetë ende vonë, të bësh një autokritikë të sinqertë dhe, aspak sa për sy e faqe !

Sistemi ynë shoqëror, duke qenë pa dyshim më i përparuari në botë, nuk pjell kurrsesi monstra si ata burokratët e tu, more vesh ? Madhështia dhe forca e Partisë sonë heroike, qëndron te farkëtimi i unitetit të çeliktë me popullin. Në Shqipërinë tonë të lulëzuar, nuk ekziston ndonjë parti, që të rrijë këmbëkryq e të numërojë në mënyrë sentimentale meloditë diletante të pikave të shiut. Si e harron ti vallë trekëndëshin monolit parti – popull – pushtet ? Ku je molepsur dhe, nga kush ? E ha bukën e popullit dhe harron bllokadën e egër imperialisto – revizioniste, që i kanë bërë vendit tonë Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Bashkimi Sovjetik, harron që ushtria jonë e lavdishme, ushtri e popullit ushtar, ruan natë e ditë kufijtë tanë të shenjtë !

Në vend që të dalësh të dielave nëpër lagjen tënde dhe të shohësh se kush nga të deklasuarit , apo edhe nga njerëzit tanë, që nuk i kanë përvetësuar ende siç duhet mësimet e shokut Enver, kanë ngritur ndonjë antenë – armike për televizorin e tyre, ti del e ankohesh tërë kohës, apo u lexon atyre , që pranojnë të shoqërohen me ty , shkrimet e tua pa vlerë.

Ato bollat e zeza në tavanin tënd, do të të zënë fytin një ditë pikërisht ty, që je mbërthyer me thonj pas pronës së neveritshme private dhe s’e lëshon e s’e lëshon, po nuk more më parë paratë. E ku qëlloi ajo karakatina jote se, mu në qendër të qytetit, aty ku Partia ka vendosur të ngrejë një kinoteatër gjigant, në të cilin rinia jonë, do të vijë e do të futet drejt e nga fabrika, ashtu e veshur me kominoshe, apo drejt e nga fusha , ashtu me lopatën në sup ! Po, kush të pyet ty ! Një ditë do të t’i ngrenë partallet me gjithë ç’ke…

Por ne, përsëri kemi të drejtë të pyesim: po Sigurimi i Shtetit, ç’bën ? Ç’bën kolektivi ku punon ti ? Po LIdhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, anëtar i së cilës ti vazhdon ende të jesh pa të drejtë ?

Turp për ty, që guxon ta quash shok traktoristin, që qëndis arat, elektriçistin që ndez lulet e llambave nëpër shtëpitë tona, apo muratorin, që, tek suvaton ballkonin e apartamentit të ri, i vjen një dallëndyshe e gëzuar dhe, ngre çerdhen e saj. Ti je bukëshkalë ! Megjithatë, Partia, si gjithmonë , edhe në rastin tënd, mund të tregohet zemërgjerë dhe, të ta japë dorën e ngrohtë. Por ne mendojmë se ti duhet të dalësh sa më shpejt në gjyqin e popullit dhe të përgjigjesh !

Përshëndetje revolucionare

Nga të rinjtë e gjimnazit

Mao Ce Dun

2. 2. Denoncojmë poetin F.HALITI (23.04.1991)

Ka mjaft nga ata , që mendojnë se letërsia e lëvruar gjatë viteve të skëterrshme të diktaturës, duhet të hidhet e gjitha në kosh. Por, a është ky një konkluzion i saktë dhe i matur ? Ne , ndonëse të djathtë, mendojmë se jo. Jo ! Ka shumë poezi, tregime , apo edhe romane me vlera të vërteta dhe të qëndrueshme , që mund të përballen me sukses dhe dinjitet me çdo kohë, sado e papritur dhe e ndryshuar të vijë ajo. Por ne na nervozojnë lëvizjet politike të disa autorëve, të cilët gjer dje kanë qenë të përkëdhelurit e Oborrit të Kuq. Ata po nguten të hipin përsëri nëpër tribuna. Kësisoj, na takon neve t’ua tregojmë vendin. Kjo, madje, është një detyrë kombëtare, që duhet përmbushur sa më mirë.

Sepse, ka një lëvizje të gjerë postkomuniste tepër kërcënuese, të cilën e kryesojnë disa fanatikë të djeshëm shumë aktivë, që shfaqen  tashmë si të moderuar, si të zhgënjyer, si të mashtruar dhe (o Zot !) si të persekutuar. Kjo lëvizje, që, për ironi, nuk zhvillohet aspak in occulto , ka në vetvete karakter revanshist, sepse postkomunistët  të denoncuar dhe të demaskuar botërisht nga Haveli, kanë si synim marrjen e pushtetit edhe në kushtet e ekonomisë kapitaliste. Prandaj, na duhet t’i heqim qafe sa më parë këto kandrra patogjene, që në demokraci bëhen më të rrezikshme sesa në sistemin e tyre. Dhe, ta fillosh këtë spastrim nga boritë shurdhuese të Partisë, siç është edhe poeti F. të cilin  do ta analizojmë për ta paraqitur si shembull të keq, do të thotë të jesh konsekuent dhe fitues!

E pra, poeti F. po azhurrnohet përsëri ! Alarm ! Ç’kërkon vallë ai, ç’vend synon të zerë ? Poema e tij famëkeqe Dielli dhe Rrëketë, i helmoi pashërueshmërisht mendjet e njerëzve në kohën që u botua. Kujtohuni: dielli – Enver, bubullinte ai atëherë dhe ne e kritikuam dhe e asgjësuam , si krijues, kuptohet…

Por, ç’janë ata, që e lavdërojnë ende ?

Siç e dini, në vitet e komunizmit, edhe një poezi të vetme po të botoje, ta lexonte edhe kooperativisti më i humbur i Shqipërisë; prandaj merret me mend lehtë efekti propagandistik i shtypit të atëhershëm të supercensuruar. Ahaa ! Rendimentet e prodhimeve bujqësore nuk rriteshin dot pa ngritjen politiko – ideologjike të fshatarit socialist, pa përvetësimin prej tij të mësimeve të Partisë dhe parimeve të marksizëm – leninizmit. Shkurt (le të gudulisemi pak ) , trangulli nuk zgjatej në fushë pa u kultivuar me këto mësime…

Brezat e rinj, që sapo kanë nisur të angazhohen në jetën politike dhe artistike, duhet  ta kenë të qartë sa edhe ne të shumëvuajturit se, komunistët do të jenë të parët që do të ngrenë lart dhe do të valëvitin vullkanisht flamurin e të përsekutuarve. Po, po, e thamë këtë ! Dhe nuk do t’u vijë pikë turpi.

Poeti F., ky Bjedni surrogat i Shqipërisë, që nuk la himn pa thurur për Partinë e Punës dhe diktatorin e saj, s’ka të drejtë morale, por ndoshta edhe ligjore , të shkruajë përsëri. Më saktë, të shkruajë po të dojë, sa të mundë, por të mos botojë më !

Atë, vërtet, e çuan të punojë për kaq e kaq vite rresht në fermë dhe, ai me ato vite të punës atje spekulon, kur deklaron se është një nga të parët poet disidentë që ka mbushur kovat me komposto fekalesh , apo ( na falni !) me mut, siç shpërthen ai i prekur dhe i revoltuar tash së fundi, por ne jemi në ballë të situatave, pikërisht për të ndriçuar të vërtetat ashtu siç janë, pa i interpretuar aspak sipas konjukturave aktuale. Por s’është e lehtë, s’është e lehtë, po të kihet parasysh konfuzioni i madh ideologjik që mbizotëron anekënd. Nuk ka busull bindjesh që të të orientojë…

Me siguri ka agjentë që paguhen posaçërisht për të trazuar këtë batak.

Kurrë nuk i shihte retë e zeza në qiellin shqiptar poeti F. Për të ky, qiell ishte përgjithmonë dhe patjetërsueshmërisht veçse i kaltër dhe ( bobo, ç’absurditet ), optimist…

Po ç’të thuash më parë dhe ç’të komentosh ! Poeti F nuk e kaloi kurrë gardhin e vogël të mediokritetit. E si ta kalonte me atë frymëzimin e tij lejfenian ? E, pra, atij më shumë sesa poet, i shkon të damkoset si grafoman i pjellshmërisë së lartë , por ne, duke ruajtur shprehitë eufemike të edukatës sonë, po vazhdojmë deri në fund ta quajmë poet.Vargjet e të gjithë librave të tij janë të varfër dhe prozaikë. Në to nuk gjen qoftë edhe një inversion të vetëm , apo një rimë asonantike të freskët:  pale krahasime dhe epitete ngjyruese. Të thahet fyti së lexuari fjalë parullash apo fletërrufesh; të rrëqethet mishi nga thirrjet për hakmarrje ndaj mikroborgjezëve, thirrjet për luftë ndaj shfaqjeve të huaja, zakoneve të prapambetura. Shkurt, ai vargëzonte për militantët e ndezur dhe vulgarë.

Po ta shihje këtë autor në ato vite, do të të bënte shumë përshtypje mënyra sesi e lexonte ai gazetën Drita në trotuar, apo edhe në mes të rrugës. E hapte më dysh përballë vetes dhe e përpinte me sy, a thua se kishte zënë përdore një damë, me të cilën pas pak do të shkrehej në vallëzim.

Por, siç pranuam edhe më lart, ne e asgjësuam, duke ia atribuuar shkrimet tona kritike , tepër djegëse, gjmnazistëve naivë. Aso kohe, pra, në diktaturë, siç edhe e dini, ishin shumë në modë gjimnazistët. A nuk u ngritën kinse ata edhe kundër besimit fetar ? Ishin një variant shqiptar ata, të gardistëve të kuq kinezë…

Sot, lavdi Zotit, flitet haptazi, të dashur miq ! Sot s’vlejnë më kafshët ezopiane, metaforat, alegoritë,  aluzionet e të tjera, e të tjera si këto. Sot, urdhëro e fol ! Ku ndodhen tani, për shembull, i ziu zoti Jani, apo zoti Zeqo ? Mos vallë i futi në burg dielli me rrëketë e tij dhe, ne ende nuk dimë gjë ? Të mjerët personazhe realë ! Të mjerët personazhe negativë !

Ja, këto lloj krimesh kryente poeti F përmes artit të tij famëkeq. Dhe nuk ligështohej fare, përkundrazi krekosej…

Po përse nuk janë paraqitur as sot e kësaj dite në selinë e partisë sonë të gjorët burokratë të diktaturës së proletariatit ? Përse nuk janë pajisur me tesër partie ? Apo tremben ende nga sharlatanët e politikës dhe të artit ? S’kanë faj.

Poeti F. në vitet shtatëdhjetë arriti deri atje sa të kërkonte që poemat e tij gjëmimtare, të ndaheshin strofa – strofa apo edhe vargje – vargje dhe të zëvendësonin parullat masive ndanë kryqëzimeve të rrugëve ( të atdheut ) apo mbi muret e lartë të uzinave, me ato çatitë e dhëmbëzuara sipër tyre si tehu i sharrës, mbi muret e shkollave, reparteve ushtarake, kooperativave: të shkruheshin kuptueshëm  në krye të dekoreve të  festivaleve folklorikë dhe të muzikës së lehtë, apo të deklamoheshin në raste përvjetorësh historikë të Partisë dhe të Shqipërisë…

Deliranti, me zell të përndezur dhe të tepruar, harronte që kësisoj fshiheshin citatet e diktatorit! Po ku mbahej poeti F; kështu ka vepruar edhe Majakovski, u shpjegonte ai instruktorëve dinakë të Partisë, prandaj triumfoi Revolucioni në Rusi. Madje, Majakovski bënte edhe më shumë; i recitonte vargjet, duke qëndruar monumentalisht në sfondin e stendave gjigante, të mbushura me fragmente të poemave të tij…

Kuptohet që ata nuk e duruan dot dhe një ditë e nxorën jashtë me shqelma. Kështu poshtëroheshe atëherë, po të harroje rolin që t’ishte parapërcaktuar …

Së fundi, duke qenë të bindur se ky shkrim udhëzues do të pasohet vrullshëm nga shkrime të tjerë ende më denoncues, po kërkojmë nga ju , përmbysësit e diktaturës dhe idolatrisë frikësuese të saj, të mos shihni më te dielli fytyrën e Enverit, Leninit apo Mao Ce Dunit !

Diellin ,tashmë , shiheni thjesht si një planet që jetëzon gjithë rruzullin tonë.

Nga nismëtarët e Partisë së Djathtë NDV.

                                                                                             1996

Nxjerrë nga libri NOBELISTET E VETESHPALLUR  1996

XLIV – 2020 VITI I AT GJERGJ FISHTËS – Poezi: “Ylli, i një drite” – Përgatiti për botim Fritz RADOVANI

Poezi: “Ylli, i një drite”

Nga BAJAME HOXHA – ÇELIKU

Ndër revistat e para

Në Shkodrën loke

zbriti:

“Hylli, i një Drite

(Ose, baladë për pelegrinazhin e zemrës time)

1.

Zemrën po e lë në dritare

Le ta rrahin erërat dhe acari

Zogjtë ta ledhatojnë me cicërimat e tyre

Lulet e pranverës ta mbështjellin me aromë

2.

Po po

Zemrën po e lë në dritare

Kush të dojë le ta marrë

Por mos harroni

Njëherë ta dërgoni

Te shtëpia e vjetër e babait

Edhe tek vendlindja ime

Nëse e dini ku është ajo

3.

Shëtiteni pak

Në tokën e etur e të ndrydhur

Kam dëshirë ta dërgoni edhe në Shkodër

Se atje ka shumë dashuri

Mos harroni

Edhe në Pukë ta qoni

Migjenin ta takojë me kollën e tij

Edhe në kalanë e Ali Pashë Tepelenës

Atje vendoseni

Le të vështrojë çfarë të dojë

Por mos e harroni

Edhe Kalanë e Lëkurësit te Saranda

4.

Mos e leni të pushojë

Por mos ia detyroni as vajin

Se është e ndjeshme dhe e mbushur vrer

Për këngën e ndrydhur të njeriut

Për kuptimin e pastër të lirisë

Mos e lejoni as të flasë

Se ajo di shumë gjëra e plagët e djegin

5.

Në Elbasan atje të Shkolla Normale

Dërgojeni zemrën time

Vetëm ditarët dhe emrat e nxënësve

Lëreni t’i shikojë

Se ndoshta

Zë vend më mirë pesha e këtij tempulli

Shëtiteni edhe në Pogradec

E në Korçë shpijeni tek ajo shkolla e parë

Se do ta trimëroni për ecjen e njeriut

Por, mos dëshpëroni

Më atë se çfarë është arritur deri me sot

6.

Zemrës sime

Mos i tregoni se njeriu nuk e do njeriun

Do çmendet ngase të gjitha i di

I ka si në shuplakë dore

7.

Te qyteti i Manastirit

Shëtiteni gjatë e gjatë

Dërgojeni edhe tek ato hapësirat

Ku zuri rrënjë alfabeti i gjuhës

Por edhe këtu mos i tregoni

Për plasaritjet e mendjes as të shpirtit

Që kanë ndodhur e po ndodhin

Se barrikadë i dalin shumë mangësi

Jo vetëm për shkrime e krijimtari

8.

Pastaj

Shëtiteni nëpër ato vende deri në Shkup

Por kujdes se edhe aty

Ia shtoni e ia lëndoni plagët

Dhembjet dhe padrejtësitë

9.

Zemrës sime

Në Shkup ia mundësoni

Vetë të shëtisë

Se edhe tash mund të mësojë shumë gjëra

10.

Zemrën time

Kthejeni edhe në Kaçanik

Por ruajeni se trembet nga ardhmëria

Mirë e di ajo zemërimin e Grykës së Kaçanikut

Pastaj

Ngjituni tokës së vjetër deri në Prishtinë

Aty jepini liri të gjendet vetë

Në tërë atë mal

Me shumë gjemba e me pak lule

11.

Pastaj merreni

Dhe sertshëm dërgojeni tek Stacioni i trenit

Ajo vetë hipë në binarë

Dhe do niset për tek minatorët

12.

Atje në Mitrovicë

Lëreni të pedatet me ndrydhjet e atyre njerëzve

Edhe me trimërinë e Azem Galicës

Edhe me të atij me xhamadan të kuq

E me tirq të zi, Isa Boletinit

Nëse e kërkon edhe Shaban Polluzhën

Mundësojani pak minuta

Të çmallet me rrëfimet e tij

13.

Po po

Zemrën time dërgojeni edhe në Prekaz

Por mos i tregoni për Adem Jasharin

As për familjen e tij

E di ajo vetë

Por edhe nëse plasë si korra e kripës

Shëtiteni nëpër çdo pëllëmbë toke

Se aty bima zhvillohet

Edhe nëse mbrapshtë mbillet

Le të flasë me të gjithë

Edhe me vetveten po se po…

14.

Kur vjen koha ta ktheni për në Pejën time

Lëreni të përplaset me Reçakun, Izbicën

Me Lybeniqin, Çyshkun, Mejën

Edhe me shumë vende të tjera

Edhe pse damarët do t’i rrahin idhshëm

Kurse mendjen e lë

Si problem të pazgjidhur matematike

15.

Zemrën time

Kur ta sillni sërish në Pejë

E qoni tek ai Blini im buzë Lumëbardhit

Aty, le të qajë të këndoj e le të plasë

Se kështu e shprushë jetën time

E sheh edhe Grykën e Rugovës

Do të përmallet për ujin

I cili kohërat i bartë kush e di se ku

Por keni kujdes se ka për t’iu detyruar

T’i shpjegoni për ushtimën e Lumëbardhit

Edhe për atë se pse ai bashkohet

Me Drinin e Bardhë

E Drini i Bardhë pse e përqafon Drinin e Zi

Dhe bashkë i përshkojnë

Tokat fushat e malet

E pastaj ia hijeshojnë madhështinë

Detit i cili flet e nuk flet

16.

Por zemrës sime

Shpjegojani injorancën që ka njeriu

Që nuk kupton dhe as mendjen se vret…

17.

Zemrën time

Dërgojeni edhe nën atë lisin shekullor

Ku i përjetova drithërimat e para të dashurisë

Dhe prej atëherë dashuria

U bë etje dhe ëndërr e jetës sime

18.

Mos harroni që zemrën time

Ta dërgoni edhe atje në Kalabri

Për asgjë tjetër

Por vetëm ta dëgjojë këngën

“Moj e bukura, moreee…”

19.

Kam dëshirë ta dërgoni edhe deri në Brazil

Tek varri i të dashurës së Serembës

Edhe tek varri i Nolit

E dikur edhe në Shqipëri

Tek varri i eshtrave të Faik Konicës

Te varret e Abdyl, Naim e Sami Frashërit

E dini vetë pse…

20.

Zemrës sime bëjani qejfin

Dërgojeni në Prizren te Lidhja e Prizrenit

Le të ngopet me historinë dhe bukuritë e qytetit

Le të zemërohet me Kalanë

Si defter kurrë i pa shfletuar deri në fund

E te Kulla e Haxhi Zekës në Pejë

Vetë kalldrëmi do t’ia shpjegojë

E do t’ia hapi zemrën e Lidhjes së Pejës

21.

Ka edhe shumë e shumë për të rrugëtuar

Por emrat e Lezhës, të Skënderbeut

Të Hasan Prishtinës e të tjerëve

I futni në një zarf dhe e mbyllni

E i ruani mirë e mirë

Se zemra ime di shumë e shumë

Për madhështinë e tyre

Për zemërplasjen e tyre…

22.

Më ra ndërmend

Zemrën time

Dërgojeni edhe deri tek shkolla fillore

Aty ku nisa t’i radhis

Gëzimet hidhërimet dhe ëndrrat

Me një janxhik me opinga dhe rroba zhguni

Kaloni edhe deri tek gjimnazi

I vrulleve dhe i rebelimit të rinisë sime

Kthejeni zemrën time deri në Prishtinë

Aty tek Fakulteti Filozofik

Por mos e lëni shumë

Se me shekuj ngelet aty

Për studimet e mia

Botën duke e mallkuar

23.

Eh, tash

Zemrën time

Ma ktheni sërish në dritare ku ishte

Zogjtë le ta madhështojnë me këngën e tyre

Ajo do t’i çmend me lotët e mi

Me qëndresën e pathyer e plot mllef

24.

E kur të bjerë terri

Lëreni të flejë në dritare

Se në mëngjes gjethet e vjeshtës

Dynjanë do ta këshillojnë

Për gjërat që e kanë plasë e përplasë

Zemrën time që herët ua kam falë

25.

Por diku herët para agut

Një flutur e bardhë

Do të bie mbi zemrën time

Duke rrahur krahët

Si për rrugëtim të gjatë

E unë do ta lusë  

Ta merr zemrën time

Le ta hedh në ujë të Lumëbardhit

Ndoshta botën do ta përshkojë

Tokën do ta urtësojë

Me farën tjetër të lumturisë

25.

Flutura e bardhë

Që gjithmonë e adhuroj

Mbi krahët e saj vuri zemrën time

Dhe nuk di se kah iku

Unë ngela duke i shtrënguar tëmthat

Askujt nuk arrita t’i them:

Mua tash më ktheni tek libri im

“Njeriu ‘pa’ vendlindje”…

Se brenda saj është në ujëvarë

Me ujin e saj që kurrë nuk shteron

Përherë buzët i njomi e shpirtin e freskoj

(©S. B.)

(E diel, 18 tetor 2020)    

Ndodhi gazmore, shkeputur nga libri i ri i shkrimtarit Skifter Kelliçi “Topi nen pushtetin e tyre’ (kujtime, histori, kuriozitete dhe tregime humoristike).

E kam pasur gjithnjë zakon që të ulesha në kabinën e komentimit të Radios dhe TV-së, të paktën njëzetë minuta para fillimit të cilësdo ndeshjeje, s’do mend, pasi merrja nga trajnerët përbërjet e të dyja skuadrave. Dhe jo pa arsye; me t’u ulur para mikrofonit, ashtu si aktori që para shfaqjes fillon e futet në botën e personazhit të tij, ashtu dhe komentatori, duhet të futet në botën e ndeshjes që do të nisë pas pak të komentojë.
Mbi të gjitha, duhet të ngulisë në mendje fytyrat e lojtarëve të njerës ose tjetrës skuadër, nga të cilët mund të ketë dhe ndonjë që nuk e njeh, që të mos e ngatërrojë gjatë lojës me ndonjë lojtar tjetër. Kështu, pra, edhe unë ata pasdite fundprilli të vitit 1972 , nisa të bëja të njejtën gjë: madje u ndodha para tribunës qendrore të stadiumit “Qemal Stafa” jo njëzetë, por plot tridhjetë minuta përpara. Për djall, gjatë rrugës nga shtëpia në stadium, të cilën kuptohet vetiu që e bëra më këmbë, zuri një shi me gjyma që më bëri qull.
Si zakonisht, para tribunës qëndronin policë që këqyrnin me kujdes biletat, por edhe ndonjë person që mund t’u dukej…politikisht i dyshimtë, (ruajna zot, se mos t’i bënte atentat ndonjë byroisti, sepse triumvirati i udhëheqjes-Enveri, Hysniu dhe Mehmeti, ia kishin parë derën stadiumit vetëm në spartakiada).
Ne, gazetarët e RTVSH-së , për t’u futur në stadium, tregonim zakonisht fletëhyrjet tona. Por kishte raste që nuk i tregonim fare, sepse policët edhe na njihnin e kështu kalonim gardhin e tyre e bënim drejt stadiumit, pra drejt kabinës së komentimit. Kështu gjykova ato çaste. Kësisoj, me një buzëqeshje të mjaltshme, bëra përpara. Por i kisha bërë hesapet pa hanxhinë…
-Ndal, mor ti, shok qytetar, ku poi a mbath kaq serbes!,- dëgjova një zë me theks verior pas meje.
Ktheva kokën e pashë një polic i mbuluar i tëri me mushama, që m’u bë si të ishte kukudh. Nuk di sesi, po më hipën kacabujtë pas fjalëve të tij.
– Jam komentatori i Televizionit dhe po shkoj në kabinë që të komentoj ndeshjen,– i ftillova..
– Ku e ke fletërhymjen?- më pyeti pa ma varur fare.
-Për fat të keq e kam harruar,- iu përgjigja unë.
Dhe i thashë të vërtetën.
-Nuk asht se e ke harrue flëtëhymjen, por puna asht se po na shtihesh si komentatuer për me hi pa biletë në stadium,- ma tha,- pranej merr mbrapsht.
-Unë, komentatori, të futem pa biletë?!- ia ktheva vëngërthi.- E ke jangllësh, mor shoku polic…
– Se çfarë polici jam unë, ke me e pa tash,- ma priti, pa e prishur terezinë ai me atë mushamanë e kapuç dhe me strehë të gjerë , që linte të dukeshin një palë sy vëngëroshë e një hundë squparake.
Dhe pasi, bëri një lëvizje mëngjarashe të kokës, vura re se mu para meje mbiu si në përralla një GAZ 69. E që aty, lum miku, unë e pashë veten brenda tij, i rrethuar nga dy policë, sikur të isha …diversant.
-Jeni në vete!- brita, kur e pashë që punët rodhën lumë e përrua.-A nuk më njihni se unë jam… komentatori?!…
Polici nga e majta nuk u ndie fare e jo vetëm kaq, po më hodhi një vështrim të pjerrtë nënvetullor. Kurse polici nga e djathta ime, më foli miradijshëm:
-Të njoh, shoku komentator, por ai që na dha këtë urdhër, është shefi i rajonit tonë, e nuk ia kthejme dot llafen.
-Po mirë , nuk më njohu ai?- pyeta unë tërë xhind.
-Këmba e tij nuk shkel kurrë në stadium,- vazhdoi polici.
E pashë se ishte e kotë të bisedoja me ta, aq më tepër që GAZ-i me shpejtësi marramendëse kishte arritur në oborrin e vogël të Rajonit të Policisë, ose, më saktë, te ish-Burgu i Vjetër.
Të dy policët më futën brenda. Aty ai vështrimnënvetullori, diç çaprashiti me një polic shërbimi, i cili ma bëri me shenjë që të ulesha pranë tij. Dhe kur të dy policët morëm sërish andej nga erdhën, pra nga stadiumi, ai fërkoi patllaken që mbante në brez, sikur të më jepte të kuptoja që të rrija sus.
Gjendja qe bërë katran me bojë: unë në një rajon policie e mikrofoni në kabinë pa komentator!..Mbi të gjitha, askush nuk dinte se ku isha unë. Polici me një pamje tutkune as që m’i hidhte sytë, bile tani rrinte më këmbë, për çdo të papritur.
-Dëgjo, shoku polic,- zura t’i thoja me përgjërim.- Puna është kështu e kështu e unë jam i tillë dhe i këtillë e , pra, më kupto se unë duhet të iki , bile jo vetëm të iki, por edhe të fluturoj ashtu siç kam emrin, Skifter, se për 15 minuta atje në stadium fillon ndeshja e , ti, merre vesh vetë, ç’ndodh kur nuk ka komentator…
-Po ay që flet atje në Radio a Televizion, nuk e ka emrin Skifter, po Skënder, – ma ktheu pa e bërë qejfin qeder e, duke sajuar një të ngërdheshur, sikur të më kishte kapur gafil, se kë mori në telefon e veç e kur e pyeti bashkëbiseduesin nëpërmjet telit:
-Hë, more, Kapllan, si të kam e më the e të thashë, po a nuk e quajnë Skënder atë që me demek ligjëron për sportin atje në Radio a Televizion?…Tamam Skënder e jo Skifter…Po ai që paske aty qenkësh një palo mashtruesi që në birucë, për ideal është pak ta kallësh”,-dëgjova një zë nga teli.
Polici tundi dorezën e telefonit, sikur të më tundte patllaken dhe kapsalliti sytë. “O perëndi,ç’më gjeti!- mallkova me vete.- Këta qenkan dy Zyberë në një derë…
More se i rrëfeva fotografinë time në pasaportë, atij nuk i mbushej që nuk i mbushej radakja. Kur i thashë se të paktën duhej të më njihte nga ekrani i televizorit, ma ktheu se ai nuk kishte televizor e nuk kishte haber fare nga sporti.
Befas ma priti:
-Radion e dëgjoj, ndaj, pa bëj sikur je duke komentuar një ndeshje?
Doemos që nuk ia prisha e kështu ia nisa si lolo se… topin e kishte filani , që ia kalonte fistekut e kësisoj tra-lala e tri-lili….
-Hë, u binde tani?- e pyes.
Ai u shqye së qeshuri dhe ma ktheu:
-Zërin e bëke tëpkë si ay Skënderi, por mua nuk ma hedh dot, se ay e ka atë më të trashë se tëndin!…
Ç’budalla!..Atëbotë e pashë të udhës të merrja në telefon ndonjë zyrë në Radio a TV, po xhan xhin se përgjigjej njeri. E ku kishte njerëz në zyra në pasdite!…Po edhe telefoni i studios së TV-së dilte, malum, përjetësisht i zënë.
Ndërkohë në korridor u duk një polic tjetër, të cilit i ishte rastisur të bente shërbim në Radio dhe Televizion. S’do mend që më njihte,ndaj, kur kallwzova ç’më kishte ndodhur, iu përvesh policit tim vigjëllimtar, të cilit i ranë pendët.
Kësisoj ai më la të lirë, por me kusht që, pasi të mbaronte ndeshja, ta sillja kokën gjene në rajon, se ndryshe shefi do t’i punonte atij qindin. Dhe unë, pa e zgjatur, si I ndwrkryer ua graha këmbëve, përmes shiut që, si për inat, zuri tw binte më rrebeshe edhe më të ukubetshme, duke pasur shpresë të arrija në stadium të paktën në orën ..katër pa pesë…
Mirëpo, mu përpara Ministrisë së Bujqësisë shoh një “Fiat” dhe brenda një kushuririn tim të largët, që ishte shofer. I shpjegoj si e kisha hallin dhe ai, ndonëse priste zëvendësministrin që ishte në një mbledhje, më shpie bramp e në stadium.
Ora shënon katër… Bëj vetëtimthi nëpër shkallë e drejt e në kabinë. Atje shoh për fat të mirë Alfons Gurashin që po komentonte…Ai nuk kishte marrë formacionet e skuadrave, pale po nuk dinte as kush ndeshej në mejdan…Kështu në vend që të thoshte “Shkëndija”, ia këpuste “Studenti”… Dhe nuk kishte faj se me tërë mend ishte dhe një skuadër futbolli me këtë emër. Skuadra tjetër që luante me “Shkëndijën”, ishte “Kavalla”, bash ajo skuadër grekeqë kishte luajtur me “Tiranën”, më …1938, kur gjatë transmetimit të parë të një ndeshjeje në Radio Tirana , Mazreku, i kishtë bërë lëmsh emrat e lojtarëve, e ku grekërit të bërë helaq 7-O, megjithatë, mburreshin me një gol, sidoqë…ofsjad.
Turrem te kabina e Radios për të marrë formacionet e të dyja skuadrave nga Ismet Bellova. Po në kabinë …hiç…Sikur edhe atë ta kishin degdisur si unë në polici..
Marr vesh se Ismet Bellova kishte mbetur në Rinas, ku po përcillte një delegacion sportiv kinez. Por ata të Radios ishin treguar të mençur: kur nuk e kishin parë atë në kabinë, nuk e kishin nisur transmetimin, kurse këta të mitë në TV, me ha,ha e hi,hi atje në studio, kishin shtypur butonat e kështu kishin bërë të kundërtën, pa ua pritur rradakja, nëse isha a nuk isha unë në kabinë.
Për djall, pa kaluar një minutë, Fagu, kishte bërë gol, pa vënë Alfonsi këmbë në stadium. Nuk kishte marrë vesh kështu hiçgjë, dhe vazhdonte të kumtonte se rezultati ishte… 0-0.
Me të mbaruar ndeshja, nuk qe nevoja të shkoja në rajonin e policisë, sepse më thirri me urgjencë, drejtori i përgjithshëm, Todi Lubonja. Pasi me dëgjoi më nge, më foli disi rreptë:
-Hiç keq mos të të vijë. Ti i ke fajet. Policit duhej t’i kishe treguar fletëhyrjen. Për këtë që ndodhi, është shqetësuar edhe ca shokë të udhëheqjes. U bëmë gazi i botës, me “Student” e me “Shkendije’.
Heshta i zënë në faj…

Kjo parabolë është shkruar nga shkrimtari kinez Liu Tsung Yüan (773 – 819)

——-

Një burrë gjatë një dite gjuetie kapi një dre.

Me synimin për ta zbutur, ai e mori drerin në shtëpi.

Duke tundur bishtin dhe duke lehur, qentë e tij vrapuan për ta pritur.

Gjuetari, me drerin në krahë i urdhëroi shërbëtorët e tij t’i ndalonin qentë.

Të nesërmen ai shkoi në stelën e tyre me drerin dhe me kamxhikun e shtrënguar në dorë dhe ua afroi kafshëve që ta nuhasin.

Dhe kështu çdo ditë, derisa qentë u mësuan me të sapoardhurin.

Shumë shpejt, pa dijeni për natyrën e tij të vërtetë, dreri luante çdo ditë me qentë.

Hidhej plot dashuri, vraponte e këcente mes tyre, flinte i qetë pranë tyre.

Nga frika e kamxhikut, qentë i përgjigjeshin përkëdheljeve me përkëdhelje.

Sidoqoftë, ndonjëherë, ata lëpinin mustaqet.

Një ditë dreri doli nga shtëpia.

Gjatë rrugës ai pa një tufë qensh.

Dreri menjëherë vrapoi për t’u bashkuar me ta, i etur për të luajtur.

Ai e pa veten menjëherë të rrethuar nga sytë e gjakut dhe dhëmbët e mprehtë.

Qentë e vranë dhe e gllabëruan, duke i lënë kockat e shpërndara në tokë.

Dreri vdiq pa kuptuar se çfarë po ndodhte.