Perversiteti i Policisë sekrete në kohën e regjimit shkonte deri në përgjimin e çifteve në dhomën e gjumit. Zgjidhja me “çimkat” e pranishme në çastet intime të qytetarëve për të regjistruar ç’mund t’u shpëtonte në shkujdesje e sipër, funksionoi si një teknologji e tmerrshme, që viktimizoi jo pak qytetarë të pafajshëm.

Për këtë mënyrë monstruoze përgjimi është folur e shkruar shpesh vitet e fundit, madje aty-këtu është cekur edhe përgjimi sekret në dhomën e gjumit, por pohimet kanë mbetur në kuadrin e dëshmive të përgjithshme. Për herë të parë, gazeta “Panorama” ka zbuluar një dokument autentik të policisë sekrete, me procedurat zyrtare të mekanizmit represiv që mbante në vëzhgim qytetarët edhe në çastet intime, në dhomën e gjumit.

Dosja Nr.100, “Tepër Sekret” (datë 29.07.1978) e Drejtorisë së Veçantë të Sigurimit të Shtetit, alias, Departamentit të Aparaturave dhe Pajisjeve të Përgjimit në Ministrinë e Punëve të Brendshme, përmban materialet e një analize sekrete mbi rastet e dështimit gjatë operacioneve gjurmuese me pajisjet speciale ndaj elementëve antiparti. Objekt i shqyrtimit, sipas dokumentit, janë “dobësitë e të metat që i kanë dhënë shkas objektit të përpunimit për të zbuluar pajisjen përgjuese në banesën e tij”.

Ngjarjet zhvillohen në fshatin Kutalli të Beratit, në verën e ’78-s. Fillimisht, dikasteri i sigurimit lajmëron degën e brendshme për të përgatitur një banesë për familjen e armikut Vasil Kati, që transferohej aty nga Tirana, pas dënimit për sabotim dhe qëndrim antiparti. Detyra specifikon adresën e apartamentit dhe mënyrën e vendosjes së aparateve përgjuese në të. Teksa raportohet nga Berati për përshtatjen sipas kritereve të strehës për ish- zëvendësministrin e Tregtisë te numri dy i Sigurimit, Feçor Shehu, nga Tirana niset për të Kutalli familja e Isuf Alibalit, ish-kryeredaktorit të revistës “Shqipëria e re”, me urdhrin për t’u strehuar aty. Pikërisht këtu fillon plasaritja e parë.

I porsaardhuri që të nesërmen shpreh dyshime të forta për praninë e pajisjeve përgjuese në banesë. Kjo vë në alarm Degën e Punëve të Brendshme të Beratit, e cila reagon menjëherë për të konfirmuar pohimet e ish-kryeredaktorit. Pavarësisht konstatimeve të kontrollit të fshehtë në shtëpinë e Alibalit, ku u vërtetua pasaktësia e pohimeve të tij, organet e sigurimit operojnë me shpejtësi duke e transferuar atë në një banesë tjetër. Përtej kronologjisë së ngjarjes, në dokumentin e analizës përshkruhen edhe mjaft çështje të tjera “për rritjen e cilësisë së punës gjurmuese”, “për shtimin e pajisjeve përgjuese në kushtet e zgjerimit të veprimtarisë armiqësore”, “për sofistikimin e procedurave teknike për mosdeshifrimin e praktikave subversive” etj….

Dokumenti

DOSJA NR.100 ANALIZË MBI DOBËSINË E TË METAT NË PUNËN ME TEKNIKËN OPERATIVE

Në bazë të raport-propozimit datë 15.12.1977, bërë nga Dega e Brendshme Berat, miratuar nga zëvendësministri i Punëve të Brendshme, Feçorr Shehu, u pajisën me teknikë operative stacionare (aparaturë përgjimi), dy dhoma e një kuzhinë në katundin Kutalli të rrethit të Beratit, ku do të vendosej familja e të dënuarit Vasil Kati, objekt i linjës së Degës së Veçantë. Pajisja u vendos nga punëtori operativ i T.O.(teknikë operative) të Degës së Pestë, Sotir S., i ndihmuar nga punëtori operativ i T.O. i Degës së Beratit, Androkli T., dhe u krye brenda një dite mbasi ishte menduar të sillej me urgjencë familja që do të vendosej në të.

Në kohën që u vendos pajisja, në pallat nuk ishte futur asnjë familje, bile një pjesë e dhomave (përjashto ato ku do të vendosej teknika), ishin ende të pasuvatuara plotësisht. Gjatë kohës që u punua, nuk u konstatua nga shokët e ngarkuar me këtë detyrë asgjë negative që rrezikonte deshifrimin e punimeve dhe vendosjen e T.O. Pas vendosjes së teknikës, me gjithë urgjencën e paraqitur nga Dega e Veçantë dhe Dega e Punëve të Brendshme, Berat, familja e të dënuarit Vasil Kati nuk u soll në apartamentin që ishte vendosur të sillej.

Në vend të saj u vendos më 17/4/1978, Isuf Alibali me familjen e vet, objekt po i linjës së Degës së Veçantë. Vendosja e këtij objekti në apartamentin e pajisur me T.O, u bë sipas raport-propozimit të Degës së Brendshme Berat, miratuar nga Feçorr Shehu. Si pikë përgjimi është përdorur banesa e anëtarit të Partisë, Besim P., kryetar i Këshillit Popullor të Kooperativës Kutalli, i cili ka vetëm të shoqen dhe dy fëmijë të vegjël dhe banon në dy dhoma e një kuzhinë, një kat më poshtë nga objekti i përpunimit, njeri mjaft i predispozuar për të ndihmuar organet e sigurimit. Nga 22/12/1977 deri më 17/4/ 1978 që u vendos objekti Isuf Alibali, çelësat e apartamentit të pajisur me T.O. janë mbajtur nga shoku Besim P. dhe sipas rregullave janë bërë kontrolle nga punëtori operativ i T.O në degën e Beratit.

Më datën 17/4/1978, d.m.th, atë ditë që u vendos objekti, është bërë nga sh. Androkli T. përgjim me T.O. Nga përgjimi nuk ka dalë asgjë me interes operativ. Janë bërë midis pjesëtarëve të familjes vetëm biseda lidhur me vendosjen e plaçkave, etj. Edhe nga gjashtë, përgjimet e mëvonshme nuk rezulton të jetë zhvilluar asnjë bisedë me karakter armiqësor, gjë kjo e cila të jep të kuptosh se ata i janë ruajtur mundësisë së përgjimit me T.O. Në fillim të muajit maj 1978, objekti Isuf Alibali, në një takim me kryetarin e Degës së Beratit, Pëllumb Kapo, dhe me shokun Çome Asimaqi, denoncoi se ndërsa ishte duke pastruar dhomën, në një cep të saj (pa cilësuar në cilën dhomë), kishte gjetur një copë tubo të vendosur në mur dhe e kishte lënë në vend pa e prekur.

Gjithashtu, shfaqi mendimin se ky tub duhej të ishte vendosur për kontrollin e familjes së Vasil Katit që ishte menduar të sillej në këtë apartament para ardhjes së tij (Isufit). Për të vërtetuar këto pretendime, më datën 27/5/1978 u largua me kombinacion objekti (Isuf Alibali), bashkëshortja e djali i tij dhe me hapje sekrete u futën në banesë për të parë gjendjen, shokët Agim Ç., dhe Sotir S., të cilët konstatuan: a – Në vrimën e bravës së derës së jashtme, ku futet çelësi, ishin vendosur dy kunja shkrepëseje për të dalluar nëse mund të hyhej në apartament gjatë kohës që objekti nuk ndodhej në shtëpi.

Veç kësaj, dera ishte mbyllur dhe me një çelës tjetër “Elezet”. Hapja dhe mbyllja e derës së jashtme u bë pa lënë gjurmë, kurse dyert e brendshme u gjetën dhe u lanë të hapura. b – Në faqen e murit të kuzhinës, por në drejtim të kundërt me faqen e murit të saj që e ndan atë me dhomën tjetër (dhoma e gjumit) dhe ku ndodhet i vendosur tubi i T.O, ishte bërë një vrimë me drejtim horizontal me madhësi 2×2 cm dhe rreth 2cm më lart nga niveli i pllakave të dyshemesë.

c – Në faqen e brendshme të murit që ndan dhomën ngjitur me kuzhinën nga dhoma tjetër, ishin dy vrima, njëra me madhësi rreth 10×15 cm, e cila ishte mbuluar përsëri me llaç, kurse tjetra me madhësi 4×4 cm, por e lënë hapur. Duke gjykuar mbi këto veprime të kryera nga objekti i përpunimit, shokët e ngarkuar për të parë gjendjen konkluduan se T.O nuk ishte gjetur prej tij. Pas këtij verifikimi, edhe në dy takime të mëvonshme me shokët Nevzat Haznedari e Çome Hasimaqi, megjithëse iu fol për të mos pasur iluzione e dyshime të kota, objekti insistoi që në banesën e tij ishte vendosur T.O., se ai kishte konstatuar një copë tub, të cilën e kishte lënë në vend, e mbuluar me llaç.

Sipas pretendimeve të Isufit, e bëri këtë i nisur nga dy rrethana kryesore: Së pari, kur ishte me punë kryeredaktor i revistës “Shqipëria e re”, nga leximi i literaturës së huaj kishte mësuar mbi ekzistencën dhe mënyrat e vendosjes së T.O në vendet kapitaliste, gjë për të cilën edhe kishte shkruar një artikull në revistën “Në shërbim të popullit”, mbi përdorimin e T.O. në SHBA. Së dyti, në dhomat e apartamentit ku u vendos, kishte konstatuar se brezi i fundit i dhomave (20-30 cm mbi dysheme) ndryshonte në lyerje me sipërfaqen tjetër të tyre. Për t’u dhënë fund këtyre pretendimeve, si dhe për t’u bindur plotësisht nëse ishte gjetur ose jo T.O., u hoq objekti duke u vendosur në një apartament tjetër.

Ndërkohë, u rishikua nga shokët e qendrës, të kryesuar nga Nevzat Hazedari, mënyra e vendosjes së teknikës, gërmimet e bëra nga objekti, si dhe u çmontuan mjetet e T.O. Nga puna e bërë u konkludua se asnjëra prej gërmimeve të objektit nuk ka prekur mjetet T.O. Mosgjetja e T.O. nga objekti vërtetohet: Së pari, nga funksionimi normal i T.O. në momentin që u çmontua. Ky fakt rrëzon pretendimin e objektit, që sipas tij gjeti një copë tub dhe e mbuloi përsëri me llaç, sepse po të kishte ndodhur kështu, mikrofoni që ka lidhje me këtë tub nuk do të funksiononte fare.

Së dyti, asnjëra nga gërmimet e kryera nga objekti nuk e ka atakuar T.O. sepse janë kryer larg vendosjes së saj (shih skemën bashkëngjitur, në të cilën pasqyrohen vendet ku është vendosur T.O. dhe gërmimet e bëra nga objekti) Së treti, po të ishte gjetur tubi në dhomë, siç pretendon objekti, do të zbulohej mikrofoni, kurse në fakt nuk ishte bërë asnjë tentativë, por ishte gërmuar në faqen përballë të murit që e ndan këtë dhomë nga dhoma tjetër. Së katërti, gjatë çmontimit të mjeteve T.O. u konstatua se gërmimet e bëra nga objekti nuk kishin prekur asgjë prej mjeteve të teknikës.

Së pesti, në qoftë se objekti do të kishte gjetur, ashtu siç thotë, tubin e teknikës në mur, nuk kishte pse t’i mbyllte me plastelinë edhe tubat e kordonit elektrik të llambave të ndriçimit, që siç pranon vetë objekti, e bëri këtë në konsultim me Bekteshët (familjarët e Sadik Bekteshit, ish-gjeneralit të dënuar për tradhti) për t’u mbrojtur nga përgjimet me T.O. Mbyllja e tubave të kordonit elektrik u konstatua edhe nga ana jonë, ose nuk kishte pse të vazhdonte të kërkonte për gjetjen e teknikës edhe pas hyrjes sekrete në banesën e tij, sepse u konstatua që ai kishte bërë një gërmim tjetër në njërën nga qoshet e kuzhinës me madhësi 15x15cm dhe e kishte mbyllur përsëri me llaç.

Megjithëse nga teknika operative nuk është gjetur fizikisht objekti, duke u bazuar në njohuritë që ka pasur mbi të, në bisedat e bëra me armiqtë Sadik e Hava Bekteshi, mbi mundësinë e vendosjes së teknikës (objekti pranon se Havaja i ka thënë se edhe në stola jashtë banesës vendoset teknikë operative), ka konkluduar mbi mundësinë e vendosjes së T.O. në banesën e tij. Dobësitë kryesore të punës tonë dhe shkaqet e tyre janë: 1 – Është e vërtetë që dyshimi në lyerjen e dhomave ekziston, ashtu siç pretendon objekti. Ky ndryshim, nga i cili ai krijoi dyshime mbi ekzistencën e T.O. duket jo vetëm brenda dhomave, por edhe në korridor.

Kjo mënyrë lyerjeje (brezi i fundit me furçë dhe gjithë sipërfaqja tjetër me pompë) kujtdo mund t’i tërheqë vëmendjen e të krijojë dyshime. Pikërisht këtu qëndron përgjegjësia e shokut Sotir S. Ai e injoroi këtë fakt, e për rrjedhim e vendosi T.O në kushte jo të përshtatshme. Ai duhej medoemos të kërkonte ose të bënte lyerje të njëllojtë të të gjitha sipërfaqeve të dhomave, në të kundërt të refuzonte vendosjen e TO. Nga puna me cilësi të dobët e punëtorëve të ndërtimit, pothuajse në të gjitha dhomat, bile edhe në afërsi, ku ishte vendosur T.O., ekzistonin shenja (njolla), të cilat për një person të zgjuar e me aftësi, krijojnë dyshime si mbeturina të një pune të kryer pas suvatimit dhe për qëllime të caktuara.

Edhe këto shenja, nga të cilat lindin kuriozitete e jepet shkas për veprime (gërmime) që mund të çojnë në deshifrimin e teknikës, për mungesë thellimi e vigjilence nuk janë eliminuar. Këto gabime tregojnë jo vetëm punë të cekët pa kualitet, por në të njëjtën kohë për varfëri profesionale dhe shfaqje të mendjemadhësisë, pra shfaqje këto me karakter nënvlerësimi për armikun. Përgjegjësia jonë për këto gabime bëhet akoma më e rëndë për faktin se ato janë afërsisht të një natyre me gabimet e vërtetuara në Degën e Brendshme Rrëshen, një vit më parë, si rrjedhim i të cilave u deshifrua T.O. nga i pandehuri. Përsëritja e këtij gabimi dëshmon se Bilo B. si kryetar i degës së V, Sotir S., që e lejoi atë dhe Metan K. si oficer drejtimi përkatës, akoma nuk kanë nxjerrë mësimet e duhura dhe nuk kanë marrë masa të plota për evitimin në kohë të këtyre dobësive.

Përgjegjësi mban edhe Agim C., sepse kur u dërgua me hyrje sekrete në banesën e Isuf Alibalit, për të vërtetuar pretendimet e objektit lidhur me vendosjen e T.O., nuk i konstatoi mungesat e mësipërme dhe nuk i ngriti ato si problem për t’u korrigjuar. Megjithëse metoda e përdorur lidhur me montimin e qendrave stacionare të T.O. ka qenë e drejtë si për sa i përket ruajtjes së sekretit, ashtu edhe cilësisë së dëgjimit, është e nevojshme që ajo të perfeksionohet më tej, me qëllim që t’u përshtatet sa më mirë aftësive të njerëzve, sidomos të personave që ishin objekt pune për organet e Sigurimit.

Këtu është fjala që sipas rrezikshmërisë dhe objektit të përpunimit në çdo rast, të mendohet edhe për variante të tjera vendosjeje me qëllim, që të evitohet me çdo kusht deshifrimi i T.O. nga armiku. Vendosja e qendrave stacionare të T.O. sipas praktikës së përdorur vite me radhë, është konsideruar e mirëqenë dhe e mjaftueshme, kur ato ishin të pakta si numër dhe niveli i njerëzve ishte jo ai që është sot, por jo e plotë dhe e mjaftueshme për kushtet aktuale kur është rritur numri i njerëzve dhe është sofistikuar veprimtaria e armikut.

Pikërisht se nuk u ndryshua në kohën e duhur në rastin konkret, prandaj gati na u zbulua T.O., pasi shokët i qëndruan strikt praktikës së vjetër, duke u mjaftuar me punën e bërë nga punëtorët operativë të teknikës dhe nuk organizuan kontroll suplementar për t’u bindur edhe më mirë mbi cilësinë e punës së kryer dhe mbi marrjen e të gjitha masave për likuidimin e çdo gjurme apo shenje që krijon dyshime e mund të bëhet shkak për dekonspirimin e mjeteve të T.O. Të prirë nga qëllimi i mirë për të kontribuar në zbulimin e veprimtarisë së armikut, ka pasur raste që janë bërë lëshime e janë kryer punime të nxituara.

Kjo mënyrë veprimi me karakter liberal e konformist ka çuar në atë që pa dashur nuk i është kushtuar gjithë kujdesi i duhur kualitetit të punës, eliminimit të plotë të shenjave të mbetura, siç ndodhi edhe në banesën ku u vendos objekti Isuf Ali bali dhe që i dha mbështetje këtij të fundit të konkludonte mbi mundësinë e ekzistencës së T.O. Ndodhi në rastin e Kutallisë, që pajisja u kërkua me urgjencë, duke u nxitur kështu punëtorët operativë të teknikës ta kryenin brenda ditës, objekti që ishte menduar nuk u soll dhe apartamenti qëndroi rreth 4 muaj bosh. Pra, porosia nuk ishte aq urgjente sa u paraqit. Për objektin Isuf Alibali, që u vendos më vonë në apartamentin e pajisur, nuk iu tha asgjë për rrezikshmërinë e tij, sidomos mbi njohuritë që ai ka pasur mbi ekzistencën dhe përdorimin e T.O, moment i cili, jo vetëm duhej të mbahej parasysh, por edhe të gjykohej e konkludohej bashkërisht, nëse duhej futur në atë ndërtesë apo duhej çuar në vend tjetër.

Nga sot e tutje duhet që çdo pajisje stacionare me T.O. t’i nënshtrohet një studimi të thellë për të konkluduar fillimisht mbi rrezikshmërinë e objektit, mbi domosdoshmërinë e vendosjes së qendrës stacionare dhe mbi masat që duhen marrë lidhur me ruajtjen e plotë të sekretit gjatë punimeve për vendosjen e T.O. Pas vendosjes së tyre të ushtrohet kontroll nga kryetari i Degës dhe një shok tjetër që nuk ka marrë pjesë në punime, për t’u bindur se puna e kryer siguron ruajtjen e T.O. nga deshifrimi./ Nga AFRIM IMAJ

“Një ditë kur po punoja në minierë, erdhën dy vagonë të pashoqëruar kur unë po zgjidhja dy të tjerë jashtë, dhe më goditën dorën, të cilën e kam të shtrembëruar edhe sot e kësaj dite. Ma kanë qepur për së gjalli me gjilpërë rrobash, në infermieri… unë ulërija si qen nga dhimbja… nuk i harroj ato ulërima e atë dhimbje”, kujton Mirush Osmani, me origjinë nga fshati Kardhiq i Gjirokastrës, ish – i burgosur politik në kampet dhe burgjet e regjimit diktatorial të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia.

Ishte djalë i ri, me një vetëbesim të pashoq e me shumë ëndrra për liri. Diku në një fshat të thellë në Dropull të Gjirokastrës, kishte thurur planin e tij sekret për të çarë hekurat e diktaturës e, për të fituar lirinë. Ashtu u nis Mirush Osmani, një natë dimri të dhjetorit të vitit 1980, plot shpresë e besim… edhe me frikë, por me bindje se destinacioni do të ishte liria.  Ishte vetëm 20 vjeç me guximin djaloshar, i bindur se hekurat e diktaturës nuk do t’i linin kurrë shenjë në duart e tij, u nis drejt kufirit…! Por, fati i keq do të niste pikërisht në fundin e atij udhëtimi, pikërisht kur u ndesh me një grup zboristësh të devotshëm që, sapo u përballën me të, e cilësuan “armik i popullit”.

E kapën dhe pa mëshirë, e dorëzuan në komandën e kufirit, për ta çuar drejt e në hetuesi, ku do të dënohej me 10 vjet burg. Pas shumë vitesh, ai na rrëfen shenjat që diktatura ka lënë tek ai. Pas hetuesisë dhe dënimit, Mirush Osmanin, do ta nisnin drejt burgut të Spaçit, atje ku ferri i vërtetë ishte miniera. Atje, ku Mirushi mori edhe shenjën e përjetshme në dorën e tij, nga një aksident në minierë.

Dëshmia e Mirush Osmanit

“Një ditë kur po punoja në minierë, erdhën dy vagonë të pashoqëruar kur unë po zgjidhja dy të tjerë jashtë, dhe më goditën dorën, të cilën e kam të shtrembëruar edhe sot e kësaj dite. Ma kanë qepur për së gjalli me gjilpërë rrobash dhe fill, në infermieri…!

Unë ulërija si qen nga dhimbja. Edhe sot nuk i harroj ulërimat e mia. Mbaj mend gjilpërën që kërciste kërc–kërc. Ishte një infermier nga Shijaku, Isuf, më duket se e kishte emrin. Më lanë ca kohë pa punë, por për dorën nuk më dhanë as mjekim, nuk më bënë as vizitë e asgjë. Dora u ënjt dhe mori një ngjyrë blu. Në këtë kohë, një i dënuar nga Vlora, i quajtur Qemal Demiri që, nuk e harroj kurrë, i cili kishte bërë nja 15 vjet burg dhe i kishin ngelur nja 10 a 15 vjet të tjera, më tha:

“Do t’i bëj unë një letër Ministrisë së Shëndetësisë’. ‘O Qemal, po çfarë do të fitojmë’? – i thashë. “Jo, jo, – më tha, – do e bëjmë se këta, kanë ndërmend të të kalbin dorën”.

Edhe e shkroi letrën Qemali, ma lexoi dhe ramë dakord që ta postonte. Unë, edhe po të doja të shkruaja vetë letrën, s’e shkruaja dot se, nuk më punonte dora. Për të ushqyer, më ushqente Çajupi, një shok tjetër, me lugë si bebe. Dhe kur erdhën nga Tirana në Spaç, një ekip i Ministrisë së Shëndetësisë, unë u thashë: ‘Ju më keni dënuar me burg apo me sakatllëk’? E panë dorën dhe mbas një jave më duket, më çuan në Rrëshen. Atje i bënë një grafi dorës dhe panë që të gjitha kockat e dorës ishin të plasaritura. Por, kur na çonin ne të burgosurve për ekzaminim mjekësor në Rrëshen, rrethohej vendi me ushtarë, rrethohej spitali, nga frika se mund të iknim.

Po ku dreqin të iknim ne?! Dhe kur më kthyen në kamp, në Spaç, më futën direkt në birucë. Në birucë, në izolim. Dhe kësaj here më futën vetëm, sepse isha ankuar. Se nga vinte një urdhër i tillë, unë nuk e di. Por, me një lehtësi të vetme këtë herë: më sillnin kovën me ujë të ngrohtë që ta mbaja dorën. Ky ishte i gjithë shërbimi që m’i bënë dorës. As më shumë, as më pak. Kur dola prapë me dorën copë, më dërgonin në punë. Më mori në brigadë një Hajrulla Kruja, të cilin nuk e harroj kurrë. Më mori në punë Hajrulla Kruja, që duhej të ishte rreth të 50-tave në atë kohë dhe unë isha 21 vjeç.

Normal që atij i vinte keq dhe bënte edhe punën time. Edhe shokët e brigadës time, bënin një vagon më tepër, që të shkonte në emrin tim. Edhe unë shkoja me normë të realizuar. Për komandën, figuronte sikur i bëja unë, por në fakt nuk i bëja unë. Unë nuk kapja dot asgjë me dorë, jo më të mbushja vagonët. Ndjehesha shumë në borxh me Hajrullain dhe me të tjerët, sepse bënin nga dhjetë vagonë për vete dhe do të bënin edhe për mua. Ishte punë e përditshme dhe e bënin vetëm për të më shpëtuar nga druri dhe biruca. Sot e kësaj dite, u jam shumë mirënjohës.

Në këto peripeci e sipër, një grup prej nesh, na marrin dhe na çojnë nga Spaçi, në Qafë Bari. Në Qafë të Bari, loja ndryshoi. Qafa e Barit kishte komandë tjetër, me tjetër mentalitet; ishte komandë që ishte mësuar me të burgosur ordinerë. Fati i një njeriu që peshonte 50 kg, në burgun e Spaçit Nëse një burrë në burgun e Spaçit, apo atë të Qafë Barit, apo edhe diku tjetër, ishte 50 kg e poshtë, fitonte të drejtën për të refuzuar punën në minierë.

Ky ishte fati më i madh për Mirush Osmanin, në momentin kur ai shënoi shifrën rekord 49 kg. Në këtë çast, ai mund të refuzonte punën në minierë. Sipas ligjeve të Partisë së Punës, ishte kështu: nëse ti si njeri ishe 50 kilogramë e poshtë në peshë, komanda nuk të detyronte të punoje në minierë. E dyta, nëse ishe mbi 55 vjeç e lart, nuk kishin të drejtë të të fusnin në minierë. Jashtë minierës, në punëra të tjera po, punonin në këtë rast, por brenda në minierë jo.

Dhuna në kampin e Qafë Barit

“Brigadën e merrnin tre policë nga një polic që ishte më përpara; tre policë e merrnin, dhe tre të tjerë e linin, d.m.th., gjashtë policë. Agron Qipllaka, Mirush Osmani (unë) dhe Durim Qelibashi, ishin në listën e brigadës së të rinjve që do rriheshin, para se të shkonin në punë dhe mbasi dilnin nga puna. D.m.th., e kishim racion: para se të shkonim te gardëroba që të ndërroheshim, duhej të shkonim të kaldaja, ku na prisnin gjashtë policë me nga një hu në dorë. Mbasi shkonim në punë, dilnim nga puna dhe prapë në kaldajë, dhe hanim dru për herë të dytë. Këto ishin vendimet e Edmond Cajës; ai na kishte me listë.

Në brigadën time kështu ndodhi; në brigadat e tjera nuk e di se si shkoi, por brigada e rinisë, e pësoi më shumë nga të gjitha. Pastaj ndodhi një aksident: ngaqë policët kërkonin me çdo kusht normën dhe fronti nuk kishte mineral, i burgosuri për t’i shpëtuar hurit e kërkonte mineralin aty ku i rrezikohej jeta. Në këtë mënyrë, u vranë dy vetë: Ilmi Çoçka nga Lushnja dhe Dilaver Hysi nga Vlora. Imagjino një skenë të llahtarshme: vjen vagoni nga miniera me Çoçkën të ndarë më dysh, kokën të ndarë nga trupi. Ilmiu ishte rreth 48-50 vjeç.

Kokën e kishte komplet të këputur dhe i kishte ngelur varur dhe ata kriminelët e Qafës së Barit, për të terrorizuar të gjithë të tjerët, as nuk ishin përpjekur ta mbulonin me një batanije të paktën. Ia lanë qëllimisht jashtë, dhe koka tundej nga pjesa e jashtme e vagonit. Këto skena nuk kam për t’i harruar kurrë. Hapën një gropë, nuk e di se ku, dhe e groposën. As qeni nuk groposej ashtu! Pastaj erdhi edhe vdekja e Enver Hoxhës, dhe me rastin e vdekjes së këtyre të burgosurve, duket sikur u mor ndonjë urdhër që të lirohej pak. Pra, sikur po zbutej disi…”!

Pas burgut, drejt ushtrisë

“Dola i dobët fizikisht dhe antikomunist me bindje të thella. U ktheva në Kardhiq tek prindërit, ku qëndrova më shumë se një muaj. Mamaja e shkretë m’u duk shumë e mpakur dhe plakë pas kaq vitesh. Ajo më trajtonte gjithë përkujdesi, si bebe. Llogarit: unë isha 50 kg. kur shkova në shtëpi, dhe për një muaj e gjysmë, mund të kem shtuar rreth 10 kg.

Dhe nëse një i dënuar në Spaç, apo edhe në ndonjë burg tjetër, kishte raport mjeku që, nuk ia lejonte të hynte në minierë, atë nuk mund ta detyronin të punonte në minierë. Flas me ligjet e vetë sistemit. Erdhi një moment kur unë shkova 49 kg. E besoni?! Isha si një kufomë. Një rast i ngjashëm me mua ishte Skënder Tufa, për shembull. Ai ishte 50 kile”, shpjegon Mirush Osmani.

Atë kujdes nuk kam për ta harruar kurrë; më ktheu në jetë. Donin të më nxirrnin në punë, por unë u thashë që nuk vij në punë. U thashë që: “Nuk punoj se pres përgjigje nga Komiteti Ekzekutiv”. Ata të familjes qanin, se e shihnin që e kisha ndarë mendjen për të mos ndenjur atje me ta. Pra, nuk shkoja në punë; rrija në shtëpi.

Mamaja i kishte thënë babait që: “Ky djalë s’do të punojë, dhe ne të gjithë do i lidhim një pension”. Ajo e kishte që unë të mos punoja më fare. ‘Mama, i thashë, unë do punoj se jam i zoti i vetes’! Kurse babai ishte katandisur shumë, shumë keq dhe vdiq pak vite më pas.

Pas një muaji, në vend të asaj që prisja, më erdhi letra për ushtar. Letra i ra në dorë mamasë, dhe bashkë me babanë, nuk po dinin se si të ma thoshnin, sepse ishte e rëndë për mua: unë sapo u lirova nga burgu, dhe po më merrnin ushtar. Mamaja po i binte anës e anës:

“Po sikur, ta zëmë, se të marrin ushtar dhe të çojnë në Durrës apo Vlorë”? ‘Unë ushtar?! Unë kam kaluar moshën dhe nuk kanë të drejtë’ – i thashë. Nejse, nuk e di kush ma bëri pas shpine, por nuk kisha rrugë tjetër, veçse të shkoja ushtar”, përfundon rrëfimin e tij, Mirush Osmani./memorie.al/

Dëbimi i Hebrenjve nga Spanja në vitin 1492, si dhe eksodi i hebrenjve të Portugalisë në vitin 1497, do t’i shtynte dhe ata drejt Vlorës

VLORA DIKUR, QENDËR E HEBRAIZMIT NË MESDHE

Prezenca e parë e hebrenjve në qytetin e Vlorës, sipas gojëdhënave, është 2000 -vite më parë dhe ka lidhje me një anije që shkonte në Romë, me skllevër hebrenj në bord, që ishin kapur rob, pas pushtimit gjakatar romak të Palestinës. Anija, rastësisht do të përfshihej nga stuhia dhe detyrohet e zbarkon në brigjet e Ilirisë, pranë Vlorës. Ilirët vendas, që ishin në luftë me romakët, i patën ndihmuar skllevërit e arratisur nga anija dhe i kishin strehuar në qytetin e tyre mikpritës. Pas kësaj ngjarjeje, vërehet në vazhdimësi, prania, mandej dhe dyndja e hebrenjve në brigjet shqiptare. Përmenden në histori hebrenjtë, që shisnin kripën arbërore nga Vlora në Dubrovnik (Republikën e Raguzës) gjatë shekullit XIV. Po kështu mësojmë dhe nga dokumente venedikase të të njëjtës periudhë, për tregtinë me hebrenjtë nga Aulona e Arbërisë, deri në kohët e vona. Kujtohet, murgu benediktin italian, Bartolomeo di Capua, që kishte rol të rëndësishëm në rajonin e Pulias në Itali, kur do të denonconte publikisht hebrenjtë si fajtorë për disa krime. Ai pati vendosur t’i konvertonte hebrenjtë në të krishterë me dhunë, e si pasojë shumë hebrenj do të arratiseshin, duke gjetur strehë në Vlorën mikpritëse, që gjendej përballë, në anën tjetër të ngushticës së Otrantos. Dëbimi i Hebrenjve nga Spanja në vitin 1492, si dhe eksodi i hebrenjve të Portugalisë që do të fillonte në vitin 1497, do t’i shtynte dhe ata, nga Kastilja e Katalonja, ndërsa ca më vonë, edhe nga Portugalia, drejt Vlorës. Të tjera rrethana anësore, do të shkaktonin shtimin e numrit të hebrenjve që arratiseshin drejt Vlorës. Në Ankona të Italisë  ndodhi një ngjarje tragjike, me djegien e 24 hebrenjve të konvertuar në të krishterë (converso), ardhur nga Portugalia, të cilët i qenë kthyer judaizmit. Ky akt u bë shkak i ndërhyrjes së flotës osmane në vitin 1555, për të parandaluar ekzekutimin e të tjerëve “converso” të dënuar me vdekje, e derisa Duka Guido i Urbinos, do të urdhëronte dëbimin e të gjithë “converso-ve” nga Ankona drejt Vlorës, ku mirëpriteshin nga bashkatdhetarët e tyre, nga vendasit tolerantë e paqësorë, po dhe nga përkrahja e qeveritarëve turq. Një anije me 70 “converso” të tillë do të largohej nga Pezaro për në Vlorë  dhe në prill të vitit 1557, një tjetër anije do të arrinte në Vlorë dhe shumica e hebrenjve do të zbarkonin e do qëndronin aty. Nga dokumentet turke të gjetura nga Nikolai Todorov në Sofie, por që hasen edhe në librat shqiptarë të historisë, në vitin 1520, Vlora kishte 945 familje, nga të cilat 528 syresh qenë hebrenj, domethënë, rreth 3600 hebrenj në një popullsi totale prej afërsisht 5000 banorësh, që do të thotë se 72% e popullatës ishin hebrenj. Duke pasur Vlora një port të mrekullueshëm natyror, hebrenjtë Romaniotë, me lidhjet e tyre në Greqi, veçanërisht në Korfuz; Sefarditët spanjollë, me të afërmit e tyre në zonën e Maqedonisë e Bullgarisë; hebrenjtë Puljezë, me lidhjet e tyre në Itali, si dhe hebrenjtë nga Portugalia me dhuntitë e tyre të shquara në tregtinë ndërkombëtare, me depozitat dhe veprimtarinë bankare, si dhe dërgesat e mallrave me anije, do ta shndërronin Vlorën në një qendër të madhe të tregtisë në Mesdhe. Tregtarët hebrenj importonin mallra nga Ballkani, si lëkurë, tapete e mëndafsh, dhe i rieksportonin ato. Nga Italia ata importonin stoli argjendi dhe ari, qelqurina, si dhe të tjera prodhime nga Evropa Perëndimore, që gjithashtu i rieksportonin. Hebrenjtë e Ballkanit prodhonin vaj ulliri, verë, mjaltë, si dhe produkte të tjera agro-industriale dhe i eksportonin në sasi të konsiderueshme. Tregtia e kripës, element tejet i rëndësishëm për ushqim në njerëz e kafshë, bëhej përmes vijës tregtare Korfuz – Vlorë – Dubrovnik. Hebrenjtë portugezë do të themelonin një vijë tregtare të specializuar për erëzat, në drejtimin Stamboll – Selanik – Vlorë – Dubrovnik – Venedik, ndërsa në rrugë tokësore përgjithësisht tregtonin nga Sofja për në Austri, Poloni, gjer në Rusi. Në studimet e tij, Bernard Blumenkranz (nga Sorbona), do të arrinte në përfundimin se kish pasur thuajse një ekskluzivitet të hebrenjve në vijën ndërmjet Vlorës e Korfuzit, si dhe në vijën ndërmjet Vlorës e Raguzës. Me rëndësi të veçantë, gjithashtu, ishte edhe fakti se hebrenjtë e Vlorës, gëzonin monopolin e plotë të tregtisë së lëkurëve të përpunuara dhe të katranit që nxirrej nga pisha. Ai vë në dukje, gjithashtu, se e gjithë tregtia për import-eksport në portin e Vlorës kontrollohej nga hebrenjtë. Është koha kur tregtia  me jashtë do të dëmtohej shumë nga piratët e banditët e ndryshëm.

Nga Vlora në Stamboll

Të dhënat tregojnë se thuajse gjysma e dërgesave me anije nga Vlora në Stamboll, në përmasa të mëdha, dërgesat nga Vlora në Dubrovnik, do të humbeshin si pasojë e piratëve, mbytjes së anijeve, si dhe të zjarrit. Ishin këtë arsyet që i shtynë hebrenjtë vlonjatë të themelonin disa kompani sigurimesh, (kompanitë e para të sigurimeve në historinë e Shqipërisë), për ta lehtësuar e konsoliduar import-eksportin vlonjat. Vlora ishte shndërruar kështu në magnet të mirëfilltë tregtar primare, ku hebrenjtë zotëronin dyqane dhe importonin mallra fort luksoze e të preferuara, nëse kemi parasysh nivelin ekonomik të krejt Ballkanit në periudhën midis shekujve XVI e XVIII. Sekreti në këtë pikë është se pronarët hebrenj të dyqaneve në Vlorë, u bënë partnerë me pronarë të tjerë hebrenj dyqanesh, anembanë Ballkanit, duke shkëmbyer mallrat e ndarë bashkë fitimet. Nëse qëmtojmë emrat e familjeve kryesore tregtare hebreje, do të hasim në Vlorën mesjetare, përfaqësues nga të gjithë fiset e hebrenjve: Catinella, Graziano, nga Italia; Benvenisti, Cabillo, nga Spanja apo Portugali; Mazza, nga Korfuzi; Arah, hebrenj Romaniotë; Trink, hebrenj me origjinë gjermane, etj. Tregtia përmes konsujve ishte një tjetër sistem i përdorur nga tregtarët në mesjetë, që i ndihmonte ata në tregtinë e tyre nga një qytet në tjetrin. Konsujt rrinin nëpër porte që gjendeshin në shtigjet tregtare mes Perandorisë Osmane dhe fqinjëve të saj. Tregtarët i dërgonin mallrat te këta konsuj me udhëzime të hollësishme, lidhur me destinacionin e tyre. Jo rastësisht, studiuesit kanë zbuluar se autoritetet e Raguzës, përgjithësisht caktonin hebrenj si konsuj të tyre në Vlorë. Isak Trink, ishte Konsulli i parë i Raguzës në Vlorë, në vitin 1541, i pasuar nga nipi i tij Angelo Samuel. Ai do të pasohej nga Yaako Kodutto, pjesëtar i një familje hebreje nga Ankona, që do ta mbante këtë post për njëzet vite. Pas tij do të vinin Daniel Kodutto, Zakaria  Graciano, Josip Maestro, e sërish nga familja Kodutto (në vitin 1637, Angelo Kodutto). Konsujt hebrenj të Dubrovnikut në Vlorë, ishin fort të dobishëm për furnizimin me grurë të Raguzës, kur Venedikasit, në orvatjen e tyre për të pushtuar Dubrovnikun, e patën rrethuar atë dhe do të pengonin furnizimin me grurë. Dona Garcia Nasi, udhëheqësja e hebrenjve të Stambollit, do të shquhej për ndihmesën e saj në furnizimin me grurë nga Vlora për Raguzën. Ajo do të merrte nga Sulltani një porosi për furnizim me një sasi të konsiderueshme gruri. Gjithashtu roli i tregtarëve hebrenj do të kish rëndësi kyçe në parandalimin kësaj radhe të dërgesave me grurë për në Dubrovnik, si pasojë e urdhëresës në këtë qytet për dëbimin e hebrenjve në vitin 1515. Gjë kjo që do t’i detyronte Raguzanët ta anulonin vendimin një vit më pas. Komuniteti hebre i Vlorës ndahej në dy palë, të vjetrit, pra Romaniotët e Puljezët, që ishin shumica, si dhe të porsaardhurit nga Gadishulli Iberik, nga Katalonja, Kastilja dhe Portugezët. Gjykata e Rabinëve varej nga Hahamët e Selanikut. Mosmarrëveshjet përgjithësisht kishin të bënin me çështje fetare, teksa të vjetrit ishin fort të rreptë e fetarë, ndërsa Iberikët fort dorëlëshuar në punët e fesë, sidomos ata që vinin nga Portugalia, që kishin jetuar si Converso, pra të konvertuar në të krishterë, para se t’i ktheheshin sërish Judaizmit. Në fillim të shekullit XVI,  komuniteti udhëhiqej nga rabini  David Messer Leon, biri i filozofit e rabinit Yehuda ben Yehiel Meser , themelues i Akademisë Hebreje të Mantovas, ku ofroheshin studime rabinike e sekulare. Davidi do të lindte në Venecia në vitin 1470, do të bëhej rabin në moshën 18 -vjeçare, shpërngulet në Stamboll, pastaj në Selanik, e pas disa përplasjeve me rabinët vendorë, ftohet në Vlorë në vitin 1512, ku rreket t’i bashkojë të gjitha palët. Qëndrimet e rrepta e armiqësojnë me hebrenjtë portugezë e ata spanjollë, e pas përplasjeve me udhëheqësin e portugezëve, Dr. Solomon Krisanty dhe udhëheqësin e kastiljanëve Meir Ibn Verga,  pra rivaliteti mes palëve i detyron shpesh një pjesë të tyre, të largohen nga Vlora.

Sipas  një  njoftimi  kishte  disa  lagje  vlonjate  me hebrenj, nga  mund  të  përmendim:

Mëhalla Danial Dhaskal, me 54 vetë; Mëhalla Shelemo Ahron, me 41 vetë; Mëhalla Hatrosh me 37 vetë; Mëhalla Museliç, me 30 vetë; Mëhalla Mojsi Portugal, me 25 vetë dhe Mëhalla Mojsi Heqim-i, me 20 vetë. Marrëdhëniet me popullsinë vendase arbërore ndërkaq qenë përgjithësisht të mira, ndonëse veçanërisht hebrenjtë nga Spanja e Portugalia shikoheshin vëngër, ngaqë tregoheshin tepër miqësorë e mirënjohës ndaj osmanëve që i kishin pritur pas dëbimit nga Gadishulli Iberik. Marrëdhëniet e hebrenjve vlonjatë me turqit ishin fort të mira, por sidoqoftë, duke mos qenë myslimanë, si edhe të krishterët vendas, hebrenjtë ishin nënshtetas të dorës së dytë. Gjatë luftës Turko-Venedikase të vitit 1688, hebrenjtë e Vlorës do të largoheshin nga qyteti i rrethuar nga venedikasit, nga droja e qëndrimit mizor të venedikasve ndaj hebrenjve, (edhe ngaqë venedikasit i quanin hebrenjtë aleatë të turqve). Sipas dokumenteve të kohës, hebrenjtë e Vlorës, do të transferoheshin masivisht në Arnavut Belgrad (Berat). Droja nga venedikasit rezultoi e përligjur, sepse hebrenjtë vlonjatë që nuk u larguan, do të kapeshin rob e do të shiteshin si skllevër, në Itali. Për fatin e tyre flet historia e hebreut  Nehemia Hia Hayon nga Vlora, që pas shumë përpjekjesh, do të shpëtonte, më në fund, nga skllavëria. Pas disa epidemive të rënda në Berat, hebrenjtë nga Vlora, nisin të shpërndahen pas vitit 1740, kryesisht në Janinë (Romaniotët), Manastir (Portugezët), dhe Kostur (Spanjollët, Italianët). Ata u larguan nga Vlora dhe megjithëse tutorët e tyre osmanët e ripushtojnë Vlorën, pak hebrenj rikthehen në qytet. Thuhet se në Janinë ka pasur një Torah (libër) hebre të lashtë 1500 vjeçar nga Vlora, të quajtur “Sefer Avilona” (Libri i Vlorës),  që për fat të keq, është zbuluar dhe djegur nga nazistët.

Në  Stamboll  gjithashtu  kish  një  komunitet  hebrenjsh  vlonjate  të  përbërë  nga 11 familje.

Duke nisur nga viti 1850, hebrenjtë Romaniotë nga Janina e Preveza, vendosen sërish në Vlorë, duke formuar një komunitet tashmë më të vogël. Ata gjejnë sinagogën dhe varrezën e vjetër hebreje, që u kthehen atyre prej autoriteteve. Në vitin 1915, me pushtimin italian të Vlorës, sinagoga e vjetër shndërrohet në magazinë ushtarake e paskëtaj digjet nga një zjarr i madh në qendër të Vlorës. Hebrenjtë e Vlorës, ardhur së fundi nga Janina e Preveza, gjithashtu kombinuan bukur me vlonjatët vendas dhe nuk u ndanë prej tyre dhe në qëndrimin social e atdhetar, derisa u aktivizuan gjallërisht dhe me armë në dorë, kundër pushtuesve italianë në Luftën e Vlorës të Vitit 1920, ku u shquan:  Nesim Levi, Jozef Kantozi e veças Mateo Matathia, që u bë më vonë dhe anëtar i Këshillit Bashkiak dhe një nga themeluesit e Odës së tregtisë në Vlorë, si dhe për një kohë, sekretari i saj. Hebrenj, vazhdon të kishte disa, në qytetin e Vlorës, deri në vitet e Luftës së Dytë Botërore, me një pjesë prej të cilëve edhe unë kisha mardhënie, respekt e njohje të afërt. Ata ishin marrë prej vitesh me tregti dhe artizanat. Midis tyre kishte dhe shumë të pasur, siç ishte familja Levi, tregtar grosist, me magazina të pafundme dhe shtëpi komode. Po kështu hebrenjë, kishte dhe shumë të varfër. Ata jepnin e merrnin, pa kufizime, brenda njëri-tjetrit dhe, në të mirë e në të keq, ndihmonin shoqi-shoqin, duke dhënë borxhe të përkohshme, por gjithnjë të mbështetur te puna e vlera e secilit. Gjatë kohës së Luftës, me ardhjen e ushtrisë naziste, hebrenjtë e Vlorës u kërkuan për t’u identifikuar dhe internuar, siç bëhej nga nazistët me të gjithë çifutët nëpër botë, por populli shqiptar si rrallë  kush tjetër në Botë, i fshehu në gjirin e vet dhe atyre, si të thuash, nuk u hyri gjemb në këmbë. Ishin që të gjithë, njerëz të urtë, të lidhur pas punës së tyre, indiferentë ndaj mjedisit përreth, por dashamirës që nuk i bënin keq kujt. Pjesa më e madhe e tyre banonin në një rrugicë të përbashkët,  pranë njeri tjetrit, diku aty afër sahatit të madh të qytetit, që kishte marrë emrin e tyre: “Rrugica e Çifutëve” dhe që tani është rehabilituar e zbukuruar dhe është shpallur “rrugë muze”.

Komuniteti hebre në qytetin e Vlorës bashkëjetoi dhe ndërtoi raporte të shkëlqyera me banorët vendas. Hebrenjtë nuk u trajtuan kurrë si emigrantë, por si vlonjatë të vërtetë. Ata kanë bashkëjetuar në mënyrë shembullore në komunitet dhe, madje kanë bërë edhe martesa jashtë radhëve të tyre.

Hebrejtë kanë ushtruar profesione të ndryshme si tregtarë, artizanë, mësues, mjekë, ekonomistë, financierë, agronomë, inxhinierë, etj. Në memorien e vlonjatëve, ka mbetur e gjallë figura e Dola Saretas, fizarmonicistit të njohur të trupës së Estradës, i cili i bënte për vete artdashësit me talentin e tij të spikatur. “Nuk mund të konceptohej e të funksiononte orkestrina e trupës së estradës pa Dolën, që ishte shpirti i saj“, thonë vlonjatët e në veçanti, ish- aktorë të trupës së Varietesë.

Po kështu të njohur e të dashur kanë qenë dhe të tjerë izraelitë, si:

Rafo Jakoeli zooveteriner i talentuar dhe  vëllezërit e tij të shkathët; Ilia e Zino Matathia, mjek ( Dua të shtoj, me këtë rast se: Për meritat e tij të shquara në dobi të Shqipërisë dhe të Kosovës, dr. Zino Matathia, është shpallur “Qytetar Nderi” nga Bashkia e Beratit dhe Presidenti i Republikës i ka akorduar titullin e lartë – “Për merita të veçanta civile”); Mojze Negrini, ekonomist; David Xhon Koheni, normist dhe miku im, me familjen e tij, qendër faltoreje rabine dhe fëmijët e tij të shkathët, (ku spikaste Ana Kohen, më vonë dentiste në Amerikë dhe veprimtare e shquar shoqërore, me kontribut për konsolidim e shoqatës së miqësisë Izrael – Shqipëri), pa u larguar nga Shemo Kohen, nipi i tyre, agronom i talentuar; Pepe Levi e Mateo Matathia tregtarë të pasur; Kantozët, Sollomonët, Ganinjtë, Batinot, etj. Po edhe pse në fund nga radha, unë nuk mund të harroj studentet e mia në Fakultetin Ekonomik, të dalluara në mësime  dhe tepër korrekte, (Zhanetën e Jakoelëve dhe Rashelën e Sollomonëve), që më kujtonin bukurinë dhe pafajshmërinë e ”Çifutes së Toledos”.  Do përmendja një minimale të këndshme: Aktualisht në qytetin e Vlorës, që prej 10 -vitesh, jeton një çift i ardhur nga Izraeli, të cilët e flasin shumë mirë gjuhën shqipe. Asafi dhe Shira janë  integruar aq mirë në jetën e qytetin bregdetar, sa në pamje të parë, nuk të japin aspak përshtypjen e dy të huajve që vijnë nga larg. Çifti, që ka  ardhur, nga një qytet i vogël afër Tel-Avivit, u vendos në Vlorë në vitin 2007, pasi Assaf, biolog dhe ekspert në iktiologji, erdhi si fillim me një projekt të përbashkët Izrael-Shqipëri në kultivimin e peshqve. Assaf na tregon se e mësoi gjuhën shqipe brenda 4 -muajve dhe nisi të ndërtonte muaj pas muaji e vit pas viti, jetën e tij së bashku me Shirën e tij të dashur në qytetin e bukur të Vlorës, që ata se ndërrojnë me asnjë qytet tjetër. Ata pranë detit, kanë ngritur dhe punojnë në një dyqan të këndshëm ëmbëlsirash, me emrin  “Pastiçeri Izraeli”.

Vitet 1990-1991

Vitet 1990-1991 shënuan edhe momentin kur hebrenjtë e fundit u larguan nga qyteti i Vlorës, për në Izrael e gjetiu. Por, në mbyllje, mund të them një të vërtetë absolute të këndshme, se ata në Vlorë, gjatë shekujve, kanë lënë pas shumë mbresa e kujtime pozitive, që nuk do të shlyhen kurrë nga kujtesa e vlonjatëve të mirë! Për këtë tregim të përmallshëm për “Hebrenjtë e Vlorës”, kam shfrytëzuar internetin dhe shkrime të Ëikipiedias, Elvis Sidherit, GXH, Ferid Duka, Vladimir Karaj, etj.

Tiranë, më 25 Qershor 2020

Qyteti romantik i Venecias njihet me shumë emra. Si qyteti lundrues, qyteti i kanaleve ujore dhe madje edhe si Mbretëresha e Adriatikut. Ky qytet i rrethuar nga uji u ndërtua mbi dhjetëra ishuj të vegjël të vendosur në Lagunën e Venedikut, një gji ligatinor i detit Adriatik, i ndërlidhur me ura dhe kanale.

Në rast se po pyesni veten se si ishte e mundur të ndërtohej arkitektura mahnitëse e Venecias në mes të asaj që në thelb është një moçal, atëherë nuk jeni i vetmi. Ndërsa Venecia duket sikur noton mbi ujë, shumica e njerëzve supozojnë se qyteti është ndërtuar direkt në ishujt e Lagunës Veneciane.

Në fakt, ndërtesat e Venecias u ndërtuan mbi platforma druri të mbështetura nga shtylla druri të futura nën tokën e përmbytur nga uji. Kjo vepër arkitekturore është një mrekulli inxhinierike, dhe i ka rezistuar qindra viteve histori. Historia e Venecias fillon në shekullin e V Pas Krishtit.

Pas rënies së Perandorisë Romake Perëndimore , barbarët nga veriu po sulmonin territoret e Romës. Për t’i shpëtuar këtyre bastisjeve, popullsia veneciane u arratis në kënetat aty pranë,dhe gjeti strehim në ishujt ranorë Torcello, Iesolo dhe Malamocho.

Ndonëse vendbanimet e para ishin të përkohshme, pas ndërtimeve fillestare të fundosura në baltë, gradualisht venedikasit i populluan ishujt në mënyrë të përhershme. Për të siguruar themele të forta, ata zhvilluan një metodë ndërtimi inteligjente. Kjo përfshinte futjen në baltë të trarëve me gjatësi nga 4-8 metra, derisa prekën fundin e lagunës.

Mbi këto trarë ata ndërtuan platforma druri, përpara se të ndërtonin sipër ndërtesa. Kjo metodë, krijoi një terren të aftë të mbante strukturat e rënda që vazhdojnë të ekzistojnë edhe sot. Një tjetër nga materialet e spikatura të përdorura në ndërtim ishte guri i Istrias i ngjashëm me mermerin, një lloj guri gëlqeror i papërshkueshëm nga uji që nxirrej në Istria të Kroacisë.

Sipas disa vlerësimeve, ai përbënte më shumë se 90 për qind të gurit të përdorur në ndërtimin e Venecias. Guri gëlqeror i Istrias, është një material i fortë. Ai është përdorur në majë të platformave prej druri si pjesë e themeleve të ndërtesave të spikatura, për shkak të aftësisë së tij për t’i rezistuar erozionit dhe lagështisë.

Ndërsa vizitorët në Venecia mahniten me fasadat e Istrias, përdorimi i këtij guri në themelet ndërtesave, shpjegon edhe mbijetesën e qytetit antik. Më pas, guri gëlqeror u mbulua me tulla dhe gurë për të dhënë aspektet e dukshme të arkitekturës mahnitëse të Venecias.

Përdorimi i drurit si një strukturë mbështetëse mund të jetë i habitshëm, pasi druri është zakonisht më pak i qëndrueshëm se guri ose metali. Por sekreti i jetëgjatësisë së themeleve prej druri të Venecias, bazohet në faktin se ato janë zhytur në ujë, pra ngjajnë me një pyll nënujor të kthyer kokëposhtë.

Kjo sepse dekompozimi i drurit shkaktohet nga mikroorganizmat, si kërpudhat dhe bakteret. Ndërsa sistemi mbështetës prej druri është i zhytur nën ujë, trarët e ngulur nën tokë nuk ekspozohen ndaj oksigjenit, një nga elementët që u nevojiten mikroorganizmave për të mbijetuar.

Përveç kësaj, prania e vazhdueshme e ujit të kripur përreth e ngurtëson me kalimin e kohës, duke e kthyer drurin në një strukturë të ngurtësuar si prej guri. Lënda drusore ishte një mall veçanërisht i rëndësishëm për shoqërinë veneciane, pasi përdorej jo vetëm në themelet e qytetit, ku përdoreshin kryesisht lisi dhe pisha, por edhe për dyshemetë, çatitë, kornizat, mobiljet dhe natyrisht për ndërtimin e anijeve ushtarake veneciane.

Sipas një burimi të shekullit XVII-të, që përshkruan në detaje metodat e ndërtimit të përdorura në Venecia, mbi 1 milion shtylla druri u përdorën vetëm gjatë ndërtimit të kishës Santa Maria Della Salute. Secila prej shtyllave prej druri të përdorura ishte afro 4 metra e gjatë, e marrë nga pyjet e Italisë veriore, Sllovenisë, Kroacisë dhe Malit të Zi dhe u transportua në Venecia përmes detit.

E përfunduar në vitin 1687, Santa Maria Della Salute u ndërtua për të falënderuar Zotin për çlirimin e qytetit nga murtaja. Sasi të tilla drurësh të përdorura mendohet se kanë qenë pjesërisht përgjegjëse për shpyllëzimin e vargmaleve Dinarike në Ballkan.

Ndërsa është e vështirë të imagjinohet se si një qytet, në fillim i parëndësishëm, dhe i ndërtuar mbi një moçalishte, mund të bëhet një superfuqi, e kaluara e tij e begatë është ende e dukshme në arkitekturën e tij të famshme. Në fakt, vendndodhja e Venecias, e rrethuar me ujë dhe në brigjet e Adriatikut, ishte thelbësore për zhvillimin e saj.

Pozicioni i saj gjeografik, e lehtësoi zhvillimin e qyteti në një qendër kryesore tregtare midis Lindjes së Afërt dhe Evropës, dhe si një forcë dominuese në Mesdheun Lindor, duke e bërë për qindra vjet një qendër të fuqishme tregtare. E njohur për zgjuarsinë në biznes, Venecia e arriti kulmin e saj në shekullin XV-të, sidomos falë rolit që luajti në tregtinë e kripës, erëzave dhe produkteve luksoze.

Si një qytet i rrethuar nga uji, Venecia kishte një avantazh të dukshëm ndaj fqinjëve të saj. Së pari ajo ishte e sigurt nga pushtimet. Për shembull, Pepini, djali i Karlit të Madh, u përpoq ta pushtonte, por dështoi pasi nuk ishte në gjendje të depërtonte tek ishujt mbi të cilët ishte ndërtuar qyteti.

Kështu ajo u bë një fuqi e madhe detare në Mesdhe. Në vitin 1204, Venecia iu bashkua kryqtarëve dhe arriti të pushtonte kryeqytetin bizantin, Kostandinopojën. Megjithatë, filloi të bjerë duke nisur nga shekulli XV-të, dhe u pushtua nga Napoleoni në vitin 1797 kur ai pushtoi Italinë.

Sot më shumë sesa një qytet lundrues, Venecia është më shumë një qytet që po fundoset . Laguna që dikur e mbrojti nga pushtuesit e huaj, është shndërruar në kërcënimin më të madh për mbijetesën e saj. Venecia është në rrezik për shkak të rritjes së nivelit të ujit, dhe përmbytjet shkaktojnë kaos disa herë në vit.

Përmbytja shkaktohet nga baticat jashtëzakonisht të larta, të cilat mund të arrijnë deri në 3 metra për shkak të erërave të forta, stuhive dhe shirave të fortë. Për ta shpëtuar qytetin janë propozuar një sërë zgjidhjesh. Një nga to masa është projekti MOSE, një shkurtesë për Modulo Sperimentale Elettromeccanico (Moduli Eksperimental Elektromekanik).

Ai parashikon përfshin ndërtimin e portave të lëvizshme anti–përmbytje, që e ndajnë lagunën nga Deti Adriatiku, kur batica kalon lartësinë mbi 1 metër mbi nivelin e zakonshëm. Edhe pse ai ka qenë i shoqëruar me skandale, dhe ka dështuar t’i përmbahet afateve në më shumë se një rast, banorët shpresojnë që ky projekt i shtrenjtë (që shkon në miliarda euro) dhe inovativ, do të jetë në gjendje të mbrojë Venecian edhe për brezat e ardhshëm. Por më pesimistët dyshojnë se masa të tilla do të mjaftojnë. Ata mendojnë se një ditë qyteti do të fundoset, ashtu siç ndodhi dikur me qytetin legjendar Atlantida. /Ancient Origins – bota.al/

Nga Bashkim Trenova

Pjesa e pestë

(KRIZA LINDORE DHE LUFTËRAT BALLKANIKE) “Serbët rrjedhin nga sllavët, një numër i madh tribushë që i dhanë jetë popujve sllavë. Mbi origjinat e historisë së sllavëve njohuritë janë modeste dhe jo aq të qarta. Emri i tyre del për herë të parë në shekullin VI pas J. K., kur shkrimtarë bizantinë fillojnë të flasin për sllavët….”! (Dushan Batakoviç, Milan St. Protiç, Nikola Samarxhiç, Aleksandër Fotiç. Histori e Popullit Serb. L’Age d’Homme. Lausanne. 2005. Fq. 3.)
NË VEND TË PROLOGUT – NJË PROJEKT, DY MEMORANDUME DHE NJË ANALIZË
Projekti ose Naçertania e Ilia Garashaninit – politikan, kryeministër i Serbisë gjatë viteve 1852-1853 dhe 1861- 1886:

Shqiptarët janë të paaftë për të bërë shtet

Stereotipi më i përhapur deri në Luftën e Parë Botërore, ishte se shqiptarët nuk kishin dëshirë të kishin shtetin e tyre, gjë që mbështeste tezën se ata, nuk kishin të drejtë të kishin një të tillë. Në vitin 1878, Dimitrije Aleksijeviç shkruante se; shqiptarët kishin të drejtë të formonin shtetin e tyre në perëndim dhe në jug të Drinit, por vetëm nëse do të tregonin se e meritonin moralisht, sepse asnjë shtet nuk ishte krijuar nga hajdutët dhe plaçkitësit.

Jovan Haxhi-Vasiljeviç, u ankua se shqiptarët kishin filluar të kërkonin pavarësinë dhe po ua mohonin serbëve të drejtën për tokën e tyre. Në prag të luftërave ballkanike, Ljuba Jovanoviç, shkruante se, situata ekzistuese në “Serbinë e Vjetër” ishte krijuar nga shqiptarët e egër dhe të shfrenuar, të cilët Stambolli nuk mund t’i qetësonte; se vetëm Serbia mund ta bënte këtë gjë; dhe se Serbia, duke çliruar “Serbinë e Vjetër” do t’i jepte fund edhe shfarosjes barbare të popullsisë serbe.

Sipas Jovanoviçit, meqenëse shkenca juridike nuk e njihte të drejtën e posedimit të diçkaje të fituar me mjete kriminale, Serbia dhe populli serb kishin të drejtë që nuk e njohën ligjshmërinë e gjendjes ekzistuese të krijuar nga banditizmi në këtë pjesë të famshme të territorit të atdheut serb. Dhe ndërsa besonte se shqiptarët nuk kishin të drejtë të qëndronin në një vend që e kishin marrë me mjete barbare, ai nuk ishte pro largimit të tyre me forcë ose, trajtimit të tyre si një masë e robëruar dhe e pushtuar.

Ai pranoi se ata mund të qëndronin atje si qytetarë serbë, pa humbur kombësinë e tyre; por njëkohësisht, sipas tij, Serbia nuk kishte përse ta bënte këtë gjë, meqenëse shkenca juridike nuk e njihte të drejtën e posedimit të diçkaje të fituar me mjete kriminale, kështu që Serbia dhe populli serb kishin të drejtë që nuk e njohën ligjshmërinë e gjendjes ekzistuese të krijuar nga banditizmi në atë pjesë të famshme të atdheut serb.

Vitet pas Luftërave Ballkanike, prodhuan një bollëk librash për shqiptarët, të kaluarën dhe karakterin e tyre. Objektivi kryesor i Serbisë ishte, të arrinte detin dhe tani ajo e ridrejtoi zgjerimin e saj nga Selaniku në Durrës, e bindur se kjo ishte e nevojshme për mbijetesën e saj ekonomike dhe politike. Kjo politikë, për të mbështetur planet e saj, kishte nevojë për argumente shkencore.

Tani ishte e nevojshme të përhapeshin në botë stereotipat e vjetra për Kosovën dhe shqiptarët e Maqedonisë dhe të krijohej një pamje e përgjithshme e shqiptarëve, që do të mbështeste argumentin se ata nuk ishin të aftë për të patur shtetin e tyre. Intelektualët nacionalistë serbë, të cilët shkruan gjerësisht për parimin e kombësisë, zgjimin e kombeve dhe se si Ballkani u përkiste vetëm popujve ballkanikë – dhe që këmbëngulnin në të drejtën e çdo kombi për të qenë i lirë – nuk i zbatuan kurrë këto parime për shqiptarët, as që menduan, madje, se të drejta dhe liri të tilla mund të vlejnë për ta.

Lufta serbe për liri, në sytë e këtyre autorëve, duhej të shpërblehej me territore, që nuk ishin domosdoshmëritë dhe qartësisht serbe. Ndërsa banditizmi shqiptar do të ndëshkohej, duke ua mohuar shqiptarëve të drejtën për shtet edhe në viset thjesht shqiptare. Kjo është arsyeja pse në këtë pjesë të elitës intelektuale, nuk gjejmë asnjë autor, që të ketë mbështetur të drejtën e shqiptarëve për të pasur shtetin e tyre. Përkundrazi, çdo kërkesë e tillë konsiderohej e panatyrshme dhe si një sulm i padrejtë ndaj Serbisë dhe përparimit të saj.

Dëshira për të vërtetuar se Serbia kishte të drejtë të pushtonte një pjesë të Shqipërisë, për të pasur bregdetin e saj, ishte aq e fortë sa që edhe autorë seriozë iu nënshtruan asaj. Jovan Cvijiç botoi disa artikuj në lidhje me Luftën e Parë Ballkanike, që synonin të vërtetonin pretendimet politike serbe.

Duke shkruar se; “Serbia e Vjetër” kishte një dalje në detin Adriatik, në një brez të ngushtë midis Shkodrës, Lezhës dhe Durrësit, ai mbrojti ndërtimin e një linje hekurudhore në drejtim të këtij bregdeti. Megjithatë, ai ishte i shqetësuar për faktin se kjo linjë, do të kalonte nëpër zona të banuara me shqiptarë, se ishte i njohur mosbesimi i këtij populli ndaj komunikimeve dhe se dihej gjithashtu që shqiptarët, ishin shumë të eksitueshëm dhe lehtësisht të provokueshëm. Pretendimet serbe në atë kohë përligjeshin në fakt jo aq me të drejtat që u përkasin serbëve, por me gjoja paaftësinë e shqiptarëve për të jetuar si komb i pavarur.

Jovan Radoniç, shkruante se në kohën e shpërbërjes së Perandorisë Serbe, shqiptarët nuk u përpoqën të krijonin shtetin e tyre, por vazhduan të jetonin si fise, duke mos ndier nevojën për një komunitet më të madh, duke dëshmuar kështu se nuk kishin aftësi për të bërë një komb. Dhe, duke qenë se këto fise çdo gjë jashtë kufijve të tyre e trajtonin si të huaj dhe armiqësore, nuk ishte e mundur të flitej për një popull shqiptar në tërësi.

Ai gjithashtu argumentoi se shqiptarët nuk krijuan sundimtarët e tyre, por mbetën kryesisht subjekt i efekteve të dobishme të kulturës serbe, gjë që u ndërpre nga pushtimi turk. Duke protestuar kundër krijimit të një Shqipërie autonome, që do ta shkëpuste Serbinë nga deti, Radoniçi këmbënguli se nuk kishte kombësi shqiptare; se shqiptarët nuk e ndienin nevojën për të pasur një shtet të tyrin; dhe se, gjithsesi, nuk mund të formonin një të tillë, pasi nuk kanë treguar prirje kulturore, vullnet dhe aftësi për të krijuar një bashkësi shtetërore, duke parapëlqyer të jetonin ashtu siç kishin bërë që në Mesjetë.

Ai nuk mund të pranonte që këta njerëz, të cilët kishin qenë gjithmonë të prirur ndaj çrregullimeve dhe dhunës, dhe që ishin kundërshtarët më të ashpër të barazisë, të shpërbleheshin me liri. Në vend që të përfshiheshin në shtetet e aleancës ballkanike ku, tani që Turqia u mund, ata do të gëzonin, si qytetarë të barabartë, përfitimet e kulturës dhe qytetërimit, atyre u propozohet të jenë të pavarur (Radoniç, 1912).

Vladan Gjorgjeviç, i quajti shqiptarët: ‘lëkurëkuqtë e Europës; portin shqiptar të Durrësit një port serb; dhe shtetin shqiptar, që Austria dhe Italia donin të krijonin, një episod të trishtë në poemën epike ballkanike të përgjakshme, por të lavdishme. Ai pyeti: “A do të ketë sukses kjo përpjekje e madhe e Austrisë dhe Italisë për të krijuar një shtet nga këta Lëkurëkuq? Dhe dëmi kolosal që fuqitë e mëdha do t’i shkaktojnë vetes në këtë mënyrë, a do të jetë në përpjesëtim me padrejtësinë, që do t’u bëjnë shteteve ballkanike”?

Duke argumentuar se prapambetja e shqiptarëve ishte një pengesë e pakapërcyeshme për krijimin e një shteti shqiptar, ai e quajti të habitshme që këta njerëz, që nuk e dinin se çfarë ishte një gjë e tillë dhe që mendonin se, bora ishte sheqer – hiqeshin sikur tani janë gati të vdesin për vendin e tyre.

Edhe pse ai e shkroi librin e tij për të vërtetuar korrektësinë e kërkesës serbe për dalje në det, ai ndjeu gjithashtu nevojën për të theksuar përfitimin që do të kishte Europa nga shqiptarët pa shtetin e tyre, duke argumentuar se Shqipëria, duke qenë një shtet mysliman, do të ishte një anakronizëm për Europën dhe për idealet e saj. Prandaj, sipas tij, parimi kolonial ishte e vetmja rrugë për zgjidhjen e problemit shqiptar, sepse vetëm një shtet i huaj mund të vendoste rendin publik në Shqipëri dhe të krijonte kushtet, që do t’i lejonin shqiptarët të bëheshin komb.

Duke pyetur veten se si një popull që, nuk e shihte veten si një komb të caktuar, mund të trajtohej tani e tutje si i tillë dhe duke këmbëngulur se, shqiptarët në zhvillimin e tyre, mbetën në fazën e parahistorisë, ai arriti në përfundimin se do të ishin të nevojshme, së paku, njëqind vite që ata, me të drejtë, të mund ta quanin veten komb. Me fjalë të tjera, slogani “Ballkani për popujt ballkanikë” nuk vlente për shqiptarët (Gjorgjeviç, 1913).

Në të njëjtin vit që u botua libri i Gjorgjeviçit, ministri i Brendshëm serb, Stojan Protiç, botoi një libër me pseudonimin ‘Balkanicus’. Edhe pse në dukje është më i moderuar në ton, ky libër përdor të njëjtat argumente dhe me të njëjtin qëllim. Libri është botuar edhe nga e njëjta shtëpi botuese, gjë që shtron pyetjen; nëse bëhej fjalë për bashkërendim të përpjekjeve për t’u shërbyer nevojave të caktuara politike.

Mesazhi kryesor i librit të Protiçit ishte gjithashtu se Serbia kishte të drejtë të kërkonte një dalje në det në bregdetin shqiptar. Duke cituar të gjitha llojet e autoriteteve “shkencore”, Protiçi argumentoi se; shqiptarët e Shqipërisë së Veriut kishin humbur shumë nga pastërtia e tyre racore, pasi gjaku i tyre përmbante një përbërës të rëndësishëm serb. Ai përsëriti argumentin se shqiptarët nuk kishin gjuhë apo alfabet të përbashkët, as një letërsi popullore apo thjesht artizanat të tyre.

Nga ana tjetër, Protiçi përmend një sërë autorësh të huaj, që kishin shkruar për prapambetjen e shqiptarëve, duke arritur në përfundimin se; ata mbetën në nivelin që kishin qenë një mijë vjet më parë. Duke vënë në pikëpyetje dështimin e qytetërimeve fqinje për të ndikuar tek ata dhe paaftësinë e tyre për të evoluar në një shtet të përbashkët, ai arrin në mënyrë sarkastike në përfundimin se një komb kaq i shëndetshëm, i zgjuar dhe i talentuar – siç kanë lënë të kuptohet disa zotërinj – nuk kishte arritur të përvetësonte asnjë nga të gjitha kulturat dhe qytetërimet e fqinjëve të tyre, por mbeti i veçantë dhe i vetëmjaftueshëm.

Ai argumentonte se; shqiptarët nuk ishin të aftë për një ekzistencë të pavarur kombëtare, sepse, duke qenë të lidhur me vullnetin personal dhe lirinë e shkretëtirës, ata nuk kishin dhe nuk mund të kishin asnjë ndjenjë lirie shoqërore.

Shpërblimi i tyre për shërbimet e tyre besnike ndaj sulltanit, sipas Protiçit, ishte leja për të vrarë dhe shfarosur serbët dhe për t’u sekuestruar pronën dhe tokën e tyre, gjë që ishte talenti i vetëm i shqiptarëve. Për të forcuar paraprakisht pozitën e tij politike, ai kërkoi të gjejë tek besimi fetar arsyet e përkeqësimit të marrëdhënieve ndërmjet serbëve dhe shqiptarëve, të cilët, sipas tij, ishin të mirë para se të bëheshin myslimanë:

Edhe në këtë luftë pamë që vetëm shqiptarët myslimanë luftuan kundër serbëve, ndërsa shqiptarët e krishterë i pritën serbët, pothuajse kudo, si çlirimtarë.

Protiçi argumentoi se asnjë çështje shqiptare nuk kishte ekzistuar para se ta shtronin të tjerët, pasi shqiptarët nuk po kërkonin një shtet për veten e tyre. Mbrojtja e zjarrtë e Austrisë për racën më të ulët dhe më të pa kultivuar të Gadishullit Ballkanik, e cila kishte rezultuar e paaftë për të shkuar përtej jetës fisnore gjatë dy mijë viteve të fundit ose, për të krijuar qoftë edhe një shtet të vogël – dhe kërkesa e saj, në përputhje me të ashtuquajturin parim të kombësisë, për kufijtë e zgjeruar për këtë racë në kurriz të racës serbe, më e fortë, më e kulturuar dhe shumë më e përshtatshme për jetën shtetërore, ishte në të vërtetë vetëm një alibi për zgjerimin e saj territorial. (Balkanicus, 1913).

Argumenti kryesor në shkrimet serbe të fillimit të shekullit ishte se; Shqipëria nuk ishte prodhim i aspiratave kombëtare të shqiptarëve dhe se asaj, i mungonin kushtet e nevojshme për një jetë të pavarur, sepse shqiptarët nuk ishin të bashkuar kombëtarisht. Shteti që po krijohej nuk u krijua për ta, por si një mënyrë për ta kthyer Gadishullin Ballkanik në një koloni të Gjermanisë së Madhe (Cemoviç, 1913). Ideja e pavarësisë nuk mund të kishte lindur tek vetë shqiptarët, por ishte vepër e të tjerëve. Në këtë Shqipëri të pavarur, asnjë serb, i krishterë apo edhe turk nuk mund të mbijetonte (Jasha Tomiç, 1913). Gjithashtu u tha se ushtria serbe mund ta kishte marrë zonën përreth Vlorës pa luftë.

Karakteri shqiptar

Megjithatë, disa nga këta shkrimtarë ishin të dyzuar për karakterin e shqiptarëve. Edhe ata, që zakonisht i vizatonin shqiptarët me ngjyrat më të zeza, kur viheshin në lidhje të drejtpërdrejtë me ta gjatë udhëtimeve, dallonin edhe anët e shumta pozitive të tyre, të cilat ndonjëherë edhe i ngrinin mbi serbët. Kështu, udhëtuesi Ivan Ivaniç i përshkroi shqiptarët e Kaçanikut si burra shtatlartë, të pashëm, të njohur për trimërinë e tyre, këngët e dashurisë së të cilëve ishin shumë emocionuese, pasi gjaku i tyre i fortë jugor, i bëri ata dashnorë pasionant.

Sipas tij, miqtë ishin plotësisht të mbrojtur në shtëpitë e tyre dhe gratë të paprekshme (Ivaniç, 1903). Haxhi-Vasiljeviçi, vlerësoi zellin e tyre. Ai deklaroi se arat dhe vreshtat e tyre, ishin të cilësisë më të mirë; se ata ishin më të mirët në blegtori dhe artizanët më të mirë; se kur kishin mjaft për të jetuar, ishin fqinjë paqësorë dhe të mirë, madje edhe miq të besuar; se ata ishin të shëndetshëm dhe rezistentë; se ata nuk flisnin shumë, por u pëlqente të tregoheshin; se ishin krenarë dhe u pëlqen vetja. (Haxhi-Vasiljeviç, 1909).

Stojan Novakoviç i përshkroi ata si njerëz kockorë dhe të dobët, të shëndetshëm dhe të fortë si stralli; por ai ankohej edhe se ata ishin të egër, se grabisnin dhe vrisnin çdo fshatar serb që takonin (Novakoviç, 1906). Jasha Tomiç, e pranoi aftësinë e tyre ushtarake, duke thënë se ata ishin luftëtarë jashtëzakonisht të aftë dhe askush nuk mund t’i akuzonte për frikacakë; se nuk i sulmonin gratë dhe ishin shumë mikpritës (Tomiç, 1913).

Megjithëse nuk i konsideronte të përshtatshëm për shtetësi, Toma Oraovac pranoi se ata ishin vendas nga Ballkani dhe një nga popujt e tij më të kulturuar dhe më të përparuar; ndërsa Dragisha Vasiç argumentoi se ata ishin jashtëzakonisht më të ndershëm dhe njerëzorë se bullgarët – gjë që është e kuptueshme në një libër për bullgarët (Vasiç, 1919).

Interesi për shqiptarët u zbeh shpejt pas formimit të shtetit jugosllav. Ata u përmendën me shkrim vetëm rastësisht, negativisht, sigurisht, por jo më si subjekt kryesor i interesit ose, si armiku kryesor. Këtë rol e morën kroatët, të cilët zëvendësuan fillimisht bullgarët e, më pas shqiptarët. (1)

1 – Pjesë nga “‘U tradiciji nacionalizma ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o “nama” i “drugima”. (Në traditat e nacionalizmit ose stereotipet e intelektualëve serbë për “ne” dhe “të tjerët”)’, Ogledi n°1, Komiteti i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut në Serbi , 2002, ribotuar nga Pescanik (Hourglass) i Radios B92. Peščanik.net, 17. 07. 2008. Memorie.al

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 17 Dhjetor 2022

“Le Figaro” ka botuar, të shtunën e 4 gushtit 1951, në faqen n°3, një shkrim në lidhje me “arsyen” e shkëputjes së Kishës Katolike të Shqipërisë nga Vatikani, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Kisha Katolike e Shqipërisë është e ndarë nga Vatikani

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Londër, 3 gusht (Reuters, A.F.P.). — Sipas Agjencisë Telegrafike Shqiptare, sot në Shqipëri ka hyrë në fuqi statuti i ri i Kishës Katolike.

Kjo kishë i ka shkëputur lidhjet me Vatikanin dhe është konstituuar në Kishë kombëtare, njofton gazeta “Zëri i Popullit” e Tiranës, e cila, duke theksuar rëndësinë “primordiale” të kësaj ngjarjeje, sulmon ashpër Vatikanin, të cilin ajo e akuzon se i ka vënë “parimet e tij fetare në shërbim të imperializmit amerikan” dhe se është kthyer në “një nga qendrat më të rëndësishme të spiunazhit dhe diversionit që punon kundër Shqipërisë”.

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 22 Janar 2023

“La Turquie” ka botuar, të hënën e 7 marsit 1910, në faqen n°2, një shkrim në lidhje me suksesin e shfaqjes shqiptare “Golfo” në Théâtre des Variétés (Kostandinopojë) asokohe nën praninë e Dervish bej Himës dhe Fehim bej Zavalanit, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Teatër shqiptar

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Shfaqja shqiptare “Golfo” e së shtunës mbrëma në “Théâtre des Variétés” tërhoqi një turmë të konsiderueshme shqiptarësh; të pasur e të varfër, të mëdhenj e të vegjël, deputetë e fshatarë, myslimanë e të krishterë, të gjithë të vëllazëruar në shpërthimin e entuziazmit më të lartë patriotik.

Këtë e vuri në dukje, në një improvizim brilant, gjatë “entr’acte-it”, Dervish bej Hima, drejtori simpatik i gazetës “Shqipëtari”, i cili renditi përfitimet e panumërta që do të rrjedhin nga ky solidaritet vëllazëror në realizimin e veprës qytetëruese.

Fjalimi i tij u duartrokit për një kohë të gjatë, si ai i bashkatdhetarit të tij që e pasoi, Fehim bej Zavalani, president i klubit shqiptar të Manastirit.

Shfaqja e luajtur nga të rinjtë shqiptarë pati shumë sukses; nuk e prisnim një interpretim kaq të mirë nga këta artistë të improvizuar.

Vallet dhe këngët shqiptare u duartrokitën pa masë.

Woodrow Wilson (1856 – 1924)

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 28 Janar 2023

“The Chicago Tribune” ka botuar, të enjten e 23 shkurtit 1922, në faqen n°3, një shkrim në lidhje me telegramin e veçantë që Woodrow Wilson i ka dërguar asokohe Ambrose Kelly-t, botuesit të vetëm të një gazete amerikanë në Shqipëri, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Wilson vlerëson Shqipërinë

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Ambrose Kelly nga Mechanicsville, N.Y., i cili gëzon dallimin si botuesi i vetëm i një gazete amerikane në Shqipëri dhe një nga gazetat e pakta të çdo lloji në atë vend, sapo ka marrë një telegram nga Woodrow Wilson, duke i uruar mbarësi në botimin e tij.

Gazeta, e përjavshme, i kushtohet punës së Kryqit të Kuq të të Rinjve në Shqipëri dhe botohet në shtypshkronjën e qendrës së trajnimit manual për fëmijët shqiptarë nga organizata amerikane e fëmijëve. Ajo mban emrin “Yuniatieta – Tungjatjeta”, që në shqip do të thotë “How do you do – Si je”.

“Interesimi im dhe simpatitë e mia kanë qenë thellësisht të angazhuar në fatet politike të Shqipërisë dhe asgjë nuk do të më ofronte kënaqësi më të madhe sesa t’u bëja atyre një shërbim shtesë nëse do të kisha fatin të kem këtë mundësi në të ardhmen.”

Në kabllogramin e z. Wilson nuk mungojnë gjithashtu përshëndetjet për punonjësit e Kryqit të Kuq Amerikan në Shqipëri.

Gjergji Çapollari, u dënua për agjitacion dhe propagandë vetëm një vit pasi kishte përfunduar studimet për Matematikë me rezultate të shkëlqyera. Të vetmet matje eksperimentale dhe llogaritje matematikore që mund të bënte pas kësaj, ishin metrat katrorë të qelisë së burgut dhe paga që përfitohej nga puna në galeri, e cila shihej si një monedhë për të blerë lirinë. 70 – vjeçari Gjergji Çapollari nga Korça, tregon 7 vitet në kampin e Spaçit, izolimin e plotë dhe përpjekjet për mbijetesë gjatë atyre viteve…!

Gjergji, si e kujtoni momentin e arrestimit tuaj?

Të rikthesh në kujtesë ngjarje të cilat kanë mbetur në ndërgjegjen time si, gjurmë të pashlyeshme, të dhimbshme, dhe në pamundësi për të përshkruar çdo moment të asaj periudhe, është tepër e vështirë. Ishte koha kur përjetoje kthesa të papritura në jetë. Një vit mbasi kam mbaruar studimet pranë Fakultetit të Shkencave të Natyrës në Tiranë me rezultate të larta, në korrik të vitit 1975, kaloj zborin ushtarak i cili ishte i detyrueshëm, gati 5-muaj, në Brigadën e Ersekës.

Ishte 28 tetor 1975, ditë e martë, ora 1:30 e drekës, ku menjëherë mbas stërvitjes, vjen një ushtar i komandës i cili lajmëron tre student, mes të cilëve isha edhe unë që, duhet të paraqiteshim pranë Shtabit të Brigadës. Shkojmë dhe hyjmë me radhë. Futet i pari dhe nuk del më. Mbas 5 minutash më thërrasin mua, sa hap derën më hidhen sipër dy oficerë të armatosur, duke më thënë: “Në emër të popullit je i arrestuar”. Për një moment u ndjeva si i përhumbur. U kthjellova kur ndjeva shtrëngimin e duarve me hekura, të cilat mbylleshin pambarim, deri në zero, aq sa kanë lënë shenja edhe sot e kësaj dite. Pas kësaj, më hipën në një makinë “BÇ”, targa e së cilës ishte ‘UP 111’, me idenë se do ndalonim në Korçë. Por, mbas tri orësh, ndaluam në Pogradec ku, kam qëndruar për tri ditë brenda në birucë, pa asnjë lloj shpjegimi! Biruca ishte fare e zbrazët, e zymtë si një varr, ku mendimet më sulmonin duke mos më lejuar të flija…!

Ju kaluat një periudhë të gjatë në hetuesi. Cilat ishin torturat që përdorën ndaj jush?

Hetuesia e kohës ishte e vështirë për vetë faktin se, për të nxjerrë të vërtetën që kërkonin, hetuesit shfaqnin shenja të arrogancës, prepotencës, torturave fizike dhe psikike. Ishte tamam sistemi i inkuizicionit mesjetar. Synimi i tyre ishte, që hetuesinë ta bënin sa më therëse, më poshtëruese, provokuese në mënyrë që, të çonin në demoralizimin e të burgosurit. Hetuesia ime zgjati për 11 muaj, ku në një zyrë hetuesie në Pogradec, jam përballur me katër persona, të cilët m’u prezantuan kështu: Reshat Leskaj- Shefi i Hetuesisë në Korçë, Llambi Gegeni- Hetuesi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, Ali Xhunga – Hetuesi i Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe Irakli Koçollari – Hetues në Korçë, ky i fundit do shqyrtojë çështjen time për 11 muaj. Më afrohet njëri prej tyre, Llambi Gegeni, duke më dhënë një letër, në të cilën shkruhej: “Unë, Hetuesi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, Dhimitër Beshiri, mbasi studiova dosjen e Gjergji Çapollarit, kërkoj arrestimin e tij nën akuzën e agjitacion-propagandë, për krime kundër shtetit”. Nuk e pranova këtë akuzë gjatë seancës së parë dhe më çojnë përsëri në birucë. Brenda saj, kam gjetur Xhevahir Koblara me pseudonimin “Mançka” i cili ishte dënuar me akuzën se; kishte prerë fidanët e pyllit, vetëm për këtë arsye ai u pushkatua. Ai ishte arrestuar në të njëjtën ditë me mua, ku gjatë asaj dite në Korçë, ishin arrestuar 20 veta dhe më 1 nëntor, internuar 13 familje, në mes tyre dhe familja e vjetër korçare, Kolaci.

Mbas 10 ditësh qëndrimi në birucë vijnë hetuesit, tashmë vetëm dy prej tyre, Ali Xhunga dhe Llambi Gegeni të cilët, më japin 5-6 letra format, ku më duhet të shkruaja se çfarë kisha bërë gjatë periudhës nga 11 tetori, deri ditën e arrestimit, më 28 tetor 1975. Kjo pasi ata kërkonin, të zbulonin një ngjarje që kishte ndodhur, një ditë para ditëlindjes së udhëheqësit të tyre, Enver Hoxha. Atëherë unë shkruajta se, në 15 tetor ditën e mërkurë, e cila përkonte me natën para ditëlindjes së tij, isha në sallën e televizionit së bashku me shokët e mi, ku po shikonim ndeshjen e futbollit, midis Holandës dhe Gjermanisë. Ky ritual i letrave u përsërit 3-4 herë pasi, ata donin që unë të gaboja diku, në mënyrë që të mos më përputheshin ngjarjet me njëra-tjetrën.

Jo më kot e përmenda datën 15 tetor, pasi natën e kësaj date në Korçë, ishin shkruar në gjimnazin “Themistokli Gërmenji” disa parulla, kundër pushtetit popullor. Më vonë, kemi kuptuar që ato parulla, janë shkruar nga vetë agjentët e Sigurimit të Shtetit të cilët, kërkonin medoemos terrorizimin e popullsisë. Në 25 dhjetor 1975, më sjellin në Korçë në birucën nr.7, në të cilën kam qëndruar për gati 3 orë. Hapet dera dhe futet Fatim Hoxha i cili, paraqitet si i arrestuar për tentativë arratisjeje. Nga hetuesia e Pogradecit, vjen në Korçë. Në muhabet e sipër e pyeta se, ku e kishte zhvilluar hetuesinë në Degën e Pogradecit dhe ai më thotë: nën shkallë. Këtu e kuptova që ishte spiun, pasi Pogradeci e kishte njëkatëshe hetuesinë dhe s’kishte shkallë. Mbas dy ditësh tashmë, vjen hetuesi, Irakli Koçollari dhe më thotë që: “Gjithë punën e ke me mua”. Në këtë moment, më pyet: “Si po ju shkon bashkëjetesa me të pandehurin tjetër”?

I them: Mirë është ta heqësh se është spiun. E kuptuan që s’u bënte më punë dhe e hoqën. Gjithmonë, Sigurimi i Shtetit dhe hetuesia, përdornin spiunët dhe bashkëpunëtorët e tyre për të provokuar apo vjelë informacione nga ne të burgosurit. Hetuesia në shumicën e rasteve, ishte me tone ofenduese, me dhunë fizike, gjatë kohës së marrjes në pyetje, m’i lidhnin duart me zinxhir mbas shpine, tek çelësi i derës dhe shpatullat nuk i ndieja pasi, ishte një dhimbje e tmerrshme. Irakli Koçollari, më akuzonte gjithmonë se kisha bërë agjitacion-propagandë, duke më treguar disa karta që lidheshin me të drejtat e njeriut në Amerikë dhe në Francë, të cilat unë i mbaja në shtëpi. Për t’i gjetur këto, kishte shërbyer burri i kushërirës së parë, Gjergji Kajno, si bashkëpunëtor i Sigurimit të Shtetit.

Në këto karta apo pamflete, gjendeshin disa prapashtesa të bëra nga dikush tjetër që, ishte Gjergji Kajno dhe jo nga unë, ku theksohej se: në Shqipëri nuk kishte të drejta dhe liri të njeriut, ndërsa në Amerikë dhe në vendet perëndimore, jo vetëm që ekzistojnë, por edhe respektohen. Vetëm kjo mjaftonte që të kaloje nëpër peripeci të cilat, do vazhdonin edhe mbas mbylljes së hetuesisë së ashpër e të rreptë.

Si u zhvillua gjyqi ndaj jush dhe cili ishte prokurori e gjykatësi që vendosi dënimin tuaj?

Në maj 1976, mbyllet hetuesia dhe pas kësaj më sjellin një akt-akuzë, ku shikoj që unë isha pjesë e një grupi me 5 persona, të cilët ishim: Pandi Skëndi, Pirro Naço, Marko Papallandreo, Gjergji Çapollari (pra unë), dhe Dhimitraq Harilla. Gjatë kohës që isha në birucë po mendoja sesi do mbrohesha në gjyq, duke qenë pjesë e këtij grupi që nuk e njihja. Brenda në birucë, kishin futur përsëri një spiun i cili, i tregoi hetuesit ato që unë po thoja. Mbas tri-katër ditësh, Irakli Koçollari, ma merr akt-akuzën dhe më jep një tjetër, tek e cila isha vetëm, pra më kishin ndarë nga grupi. Kur kam dalë nga burgu më ka ndodhur një gjë interesante, për sa i përket kësaj situate.

Më bie në dorë kopja e një vendimi gjykate, i datës 5 maj 1976, në të cilën theksohej se: për arsye të pamjaftueshmërisë së provave kundër të pandehurit, Gjergji Çapollari, i cili gjatë fazës së hetimit ka mohuar kategorikisht akuzën, nuk shihet e nevojshme që çështja të kalohet në seancë gjyqësore. Prandaj duhet të kryhet një hetuesi e dytë, për ta nxjerrë fajtor. Hetuesia e dytë nuk u zhvillua, duke bërë që mbas tri ditësh së paraqitjes së akt-akuzës, të zhvillohej gjyqi. Kështu që më 31 maj 1976, dal në gjyq, ku prokuror ishte Fatos Çeta dhe gjykatës Kiço Treska. Gjyqi u zhvillua i hapur. Prokurori jep pretencën me 8 vjet heqje lirie dhe 5 vjet heqjen e së drejtës elektorale. Por gjykata vendosi 7 vjet heqje lirie dhe tre vjet të heqjes të së drejtës elektorale. Kështu që jam dënuar për: “krimin e agjitacion-propagandës kundër pushtetit popullor”.

Ku e vuajtët dënimin?

Në gusht të ’76-ës më çojnë në burgun-minierë të Spaçit ku kam qëndruar deri në 14 mars të ’82-shit, dita e lirimit. Të kujtosh për Spaçin i cili është cilësuar si një nga burgjet më famëkeqe të sistemit njëpartiak, të jep emocione të forta. Në Spaç do përballeshe me punën e rëndë në galeri, me dhunën fizike dhe torturat.

Spaçi ishte një kamp i ndërtuar në një gropë të rrethuar me male të larta, temperaturat në dimër ishin mjaft të ulëta dhe arrinin deri në -15 0C. Rrethimi i kampit me tela me gjemba, ishte një element që tregonte egërsinë e atij sistemi i cili, nuk lejonte asnjë tentativë arratisjeje nga kampi, duke vendosur në secilin rrethim, 60 karakollka brenda të cilave, ndodhej një ushtar me mitraloz. Duke qenë se isha i aftë për punë, kam punuar në minierë në zonën e tretë dhe të katër, një nga frontet më të vështira. Më duhej të realizoja normën edhe mbi 100% që të mbaja veten me atë pak shpërblim që fitonim. Këtu kam provuar edhe birucën për gati një muaj pasi, më kanë gjetur një fjalor italisht të cilin e kisha fshehur dhe e lexoja si i etur. Biruca ishte e tmerrshme, e pa suvatuar, futeshe vetëm me rrobat e trupit, pa çorape, të jepnin dy batanije, një poshtë një lart, që t’i sillnin në 8:00 të darkës dhe t’i hiqnin në 6:00 të mëngjesit. Në Spaç, kam gjetur të burgosur të tjerë më të cilët kemi ndarë bukën, librat, të papriturat, kujtimet etj. Asgjë nuk e zbehte raportin miqësor që kishim ne. Prandaj dua të përmend disa prej tyre, si: Ëngjëll Fidani, Ylber Merdani, Naum Veriga, Nevruz Golka etj.

Si ishte gjendja e të burgosurve në kamp, si ju trajtonin atje?

Jeta e brendshme e burgut, ishte një botë që s’ngjasonte me asnjë botë tjetër. Në kushtet e një vetmie sfilitëse dhe të një izolimi të plotë në qelitë e errëta të Spaçit ku shpresa dukej dobësi, të burgosurit shndërroheshin në kavie eksperimentimi, pasi poshtëroheshin, dhunoheshin dhe shfaroseshin. Asgjë nuk e shqetësonte diktaturën komuniste, më shumë se personaliteti i lirë dhe i pavarur i njeriut. Në kampin e Spaçit, kishte dy kategori të burgosurish: ata që punonin në minierë dhe ata që nuk punonin. Të parët emërtoheshin si “800 grami”, për arsye të ushqimit, ndërsa të dytët “600-it”. Ne që punonim, kishim 800 gram bukë, dy vakte, ku jepej një supë dhe pilaf dhe në darkë, një gotë qumësht, në mënyrë që të përfitonim energji për të nxjerrë mineralin e bakrit dhe piritit nga galeria.

Kampi kishte rreth 1800-2000 veta, ku 1200-1400 prej tyre ishin në punë dhe rreth 600 qëndronin në kamp të cilët, ishin të papunët që detyroheshin të lexonin veprat e shokut Enver. Edhe ne që ishim në punë, nuk shpëtonim dot nga propaganda komuniste, duke dëgjuar programin e Radio Tiranës, e orientuar nga ideologjia komuniste. Keqtrajtimi që ata bënin ndaj nesh, tregohej në forma nga më të ndryshmet, që nga racionimi i ushqimit, ushtrimi i torturave fizike dhe psikologjike, detyrimi i kalimit të normës me forcë, izolimi me kohë të gjata në birucë etj., të cilat kanë qenë shkatërruese si për shëndetin fizik dhe mendor. Ky trajtim anti human nga kafshëria komuniste, vinte si pasojë për të parandaluar çdo lloj rezistence, që mund të bëhej nga ne të burgosurit. Mbaj mend që një nga bashkëvuajtësit e mi, i cili nuk kishte realizuar normën, të nesërmen, komandanti i kampit nuk e futi në punë, por e vari në një shtyllë hekuri për gati 8 orë, në të ftohtë, gjë e cila shërbente për terrorizim. Ishte një trajtim shtazarak nga ana e policëve. Në kushtet e përbuzjes, dhunës fizike e psikologjike shumë nga të burgosurit tentonin të arratiseshin nga burgu, të cilën e shikonin si rrugëdalje dhe shpëtim nga ferri. Mbaj mend që një prej të dënuarve, në kohën e apelit, hidhet nga tarraca poshtë në rrethimin e parë e, sa i afrohet rrethimit të dytë, zuri telat me gjemba dhe u ekzekutua në vend.

Imazhe të shtypjes së rezistencës në mënyrën më mizore, duke përjetuar dëshpërimin, humbjen e besimit, por mbi të gjitha fitimin e vlerave dhe virtyteve njerëzore, të cilat demonstrohen në kohë dhe situata të vështira, ka plot. Ka qenë një fragment, kur dy të burgosur, njëri ish-oficer, arritën të arratiseshin deri në lumin Drin, por për fat të keq, njëri nga ata nuk dinte not dhe u pushkatuan të dy. E gjitha kjo tregon për prezencën e dhunës e cila ishte kudo dhe kurdo, gjatë apelit, gjatë marrjes së ushqimit, gjatë fronteve të punës, pra kudo.

Më thoni një ngjarje të veçantë që, ju ka mbetur në mendje?

Në maj të vitit 1981, ndodhi një ngjarje tronditëse, pushkatohen dy prej të burgosurve, të cilët ishin Fadil Kokomani dhe Vangjel Leshaj, dy gazetarë të vjetër, të talentuar të Radio Tiranës që vuanin dënimin në burgun e Spaçit prej 16 vitesh. Arsyeja e vërtetë e pushkatimit të tyre, ishin letrat e shkruara nga ata kundër pushtetit të diktatorit, të cilët kërkonin hapjen e Shqipërisë komuniste dhe kundërshtonin vendimet e marra nga Enver Hoxha. Ishte vërtet një veprim i guximshëm nga ana e tyre edhe pse e dinin që pasojat do ishin të rënda. Me të dy, unë kisha një miqësi të forte, çka bëri që Sigurimi i Shtetit, të dyshonte edhe tek mua. Dyshimi më i vogël, informacioni më i imët që ata mund të kishin, të çonte drejt ndëshkimit. Gjatë kohës që ata të dy vazhdonin hetuesinë, mua nuk më nxirrnin në punë dhe nga momenti në moment, prisja ri arrestimin tim. Ridënimi do ishte një nga rrethanat torturuese për shkak të njëtrajtshmërisë së kohës pasi gjithçka ripërsëritet. Gjatë kësaj periudhe, isha i kontrolluar nga Sigurimi i Shtetit dhe bashkëpunëtorët e tyre të cilët, pyesnin këdo për afrimitetin që kisha unë me dy të pandehurit. Në këtë kohë, vijnë dy prej hetuesve që për ironi të fatit, ishin Ali Xhunga dhe Llambi Gegeni, për të marrë në pyetje të burgosurit, në lidhje me ngjarjen, por që për çudi, nuk u ngatërruan me mua dhe më në fund vendosën të më linin të qetë. Kjo ngjarje, tregon më së miri se brenda kthetrave komuniste, luhej jeta jote.

Më flisni pak për momentin kur ju thanë që do të dilnit nga burgu…! Ju s’e kishit plotësuar dënimin apo jo?

Burgu është vendi ku nuk të njihen vlerat dhe të drejtat minimale humane, ku kishe uri, mungesë higjiene, rrahje, tortura, poshtërim moral, presion psikologjik etj.,; ku në çdo moment, je i kontrolluar edhe në kapanonet e gjumit. Liria gjithmonë duket e shtrenjtë, përpara çdo lloj gjëje, sidomos për një të dënuar i cili, ka qenë për një periudhë kohe i privuar nga ajo. Unë nga 7 vjet që jam dënuar, kam bërë vetëm 6 vjet e 5 muaj burg. Kjo erdhi si pasojë e përfitimit të uljes së dënimit, me anë të punës së kryer nga ana ime. Pra, duke realizuar normën 100%, përfitoja 10% të pagës, ku edhe zbritja e dënimit llogaritej me të njëjtin kofiçient, përqindjeje e cila shkonte deri në 4-5-6 ditë, ulje dënimi. Një vit burg mund t’ia hiqje dënimit tënd, edhe pse nëpërmjet punës së tmerrshme dhe rraskapitëse. Puna gjithmonë shikohej si një monedhë për të blerë lirinë. Me bindjen time, për të thyer mitin se, e marta është ters, kam qëndruar edhe një muaj në punë, për të llogaritur daljen nga burgu, po ditën e martë. Kështu që jam liruar në 14 mars 1982, ora 14:00, ditën e martë.

Mbasi u liruat nga burgu, si rrodhi jeta juaj?

Dalja nga burgu shoqërohej gjithnjë me enigmën dhe pesimizmin për jetën që na priste më pas. Gjatë kësaj kohe, shikon se papritur, vitet kanë kaluar ndërkohë, që ti ke qëndruar në një vend. Në burg koha nuk matet. Ajo ngrin. Pra koncepti i kohës ishte krejt i panevojshëm. Tanimë kisha një sfidë të re, por jo të panjohur, me të cilin do përballesha: më priste diskriminimi dhe persekutimi shoqëror. Gjithmonë do shikohesha me një sy tjetër pasi, nuk isha më ai studenti me rezultate të larta, por veçse një hije me biografi të keqe, që punon minierave, që del herët në mëngjes dhe kthehet vonë në shtëpi. Të mbyllej çdo perspektivë, shpresë, besim, iluzion të cilët, ia linin vendin frikës për të ardhmen. Menjëherë pas lirimit, në qershor 1982, provova punën në Fabrikën e Qelqit në Korçë, ku fillova të kisha probleme me sytë dhe më transferuan në Minierën e Bakrit të Rehovës, në të cilën kam qëndruar deri në mars të 1991-it. Nga viti 1992, jeta ime filloi të ndryshonte pak e nga pak. Isha në fund të humnerës dhe po dilja në sipërfaqe.

Kështu që jam emëruar inspektor i Kontrollit të Lartë të Shtetit si përkrahës i ish-të Dënuarve Politikë. Në vitin 2001, realizoj ëndrrën time për të shkuar në tokën e largët, Amerikë. Dhe në vitin 2002, u emërova pedagog Matematike, pranë Universitetit “Fan S. Noli” në qytetin e Korçës, ku vazhdova për gati 16 vite të isha pjesë e mësimdhënies akademike…!/ Memorie.al

Disa prej kryeveprave t’ artit botnor i perkasin të gjitha kontinenteve, dhe shumë prej tyne vlejnë edhe per edukimin estetik të shumë shteteve, ashtu si Laokoonti, që njifej prej kohësh në shkollat artistike të Shqipnisë.
Një rol me randsi ka luejtë përgatitja e artistave Shqiptarë në Itali, ku ata aso kohe u bane të njoftun me veprat e veta nder shumë shtete Europjane.
Ishte viti 1962, kur në sallen e pikturës në Shtëpisë së Kulturës në Shkoder, kam vizatue koken e Laokoontit, veper e skulptorit madh Mikelangjelo…
Atë vit ishte 50 vjetori i Pavarsisë së Shqipnisë nga pushtimet shekullore.
Edhe pse gjarpni e kishte kafshue Shqipninë që në vitin 1468… Na dukej se në 1912, kishim fitue dishka… Sikur, dervishët na e kishin largue friken.
Kjo statujë, sikur, na e kthjelloi shikimin dhe mendimin e turbulltë. Ishim të rijë dhe nga kjo datë pritshim dishka nga Flamuri i Kastriotit Kuq’ e Zi!
Që në vitin 1944, Shqipnia vazhdonte me kenë e lidhun nga një gjarpen i mnershem dhe i pakrahasueshem në Shekullin e XX, me asnjë tjeter që kishte lidhë dhe kafshonte perditë Popullin e vet, ku dhimbja dhe helmi depertonin në krejt trupin e çveshun të Shqiptarit të masakruem.
Gati askush nuk e dallonte koken e tij të maskueme me “Yllin e kuq” që ushqehej me gjak Atdhetarësh, e vazhdonte me kafshue dhe me helmatisë Rininë Shqiptare, e cila nuk e kishte pa një ditë të mirë në jeten e vet.
Ata baballarë që ishin të lidhun prej tij do të shihnin me sytë e tyne edhe trashigimtarët e vet fatzezë, pa asnjë shpresë shpëtimi nga kafshimi i këtij perbindshi që kishte lidhë gjysmen e Europës me këte gjarpen helmues.
Gjarpni nuk falë as nuk dihet se ndonjëherë asht tregue i mëshirshëm.
Bota e qytetnueme gjithmonë tek sytë e gjarpnit dhe thimci i tij në lëvizje të vazhdueshme e vdekjepruese, kanë pa vetem t’ ardhmen pa asnjë shpresë.
Dhe asht shumë interesante që pershtypja e rrezikut të jetës së njeriut prej gjarpnit gjuejtës e vrastar asht e perbotëshme në të gjitha kontinentet.
Mbas vitit 1944 gjarpni ishte nder skuta e qoshe rrugash, podrume, biruca, qeli, lagështinë, errësinë, ndytsinë, pisllek, torturë, rrahje, çimento, hekra e vrima etje, urije, thyemje kockash, djegëje syshë me cigare, vezë të zieme nenstjetulla, mace të egersueme nder thasë, tredhje organesh gjenitale, perdhunime vajzash nder sytë e baballarëve të vet, gra të lidhuna nder sy të burrave, burra të vuem në hell, e vllau tue dishmue per vllaun i gjakosun dhe i shkrryem në pisllek dhe llom i pranguem kambësh e duersh. Të gjithë të lidhun prej një gjarpni që quhej Enver Hoxha e kobra Nexhmije Hoxha, që në mënyren ma mizore e që, me helmin e tyne të “luftës së kllasave”, dhe “shpalljen e shtetit Shqiptar pa Fe, i vetmi në Botë”, me pasues skilen e njohun Ramiz Alia, shkatrroi Atdheun, Shqiptarinë, Virtytet dhe Fenë e Tij.
Besa, Burrnia dhe Bujaria e trashigueme nder shekuj u shue me helmin anadollak, tue vorrosë ndoshta pergjithmonë kolosët e kulturës Europjane e Perëndimore, që as nuk i vijnë kurrma Shqipnisë së Kastriotit.
Çapini shovenist sllavokomunist ushqente me helmin vllavrasës gjarpnin e kobren, që edhe dheu i vorreve të tyne vazhdon me vra Rininë Shqiptare.
Populli Shqiptar nder shekuj i robnuem dhe i coptuem copa copa, duhej perça e robnue ashtusi persa shekuj vepruen pushtuesit turq me veglat e tyne tradhëtare anadollake e shpartalluese kombtare.
E gjarpni ngopej e knaqej tue pa një Popull në dhimbje, vorfni e pashpresë shpetimi, tue ikë nga Atdheu, per mos me kthye kurrma!
Mbi 50.000 Shqiptarë, i mbyti me helmin e tij… E virrmat e Tyne humben nder labirintet e podrumet e golleve të hapuna nga gjarpni per 47 vjet, pa asnjë minut dritë e shpresë shpetimi në Shqipni.
Mbi 500.000 Shqiptarë, nder kampe pune, ferma e minjera, leckoheshin perditë në trup dhe në Shpirtë, per me knaqë epshet e gjarpnit dhe kobres që lëshonin vezë e jarg helmi ku venin kamben e vet shkatrruese helmuese.
E zemra e gjarpnit me “Urdhën nga Naltë”, njëditë ajo do të plaste, bash me 11 prill 1985, tue ringjallë shpresen nder Shqiptarë. Po, nga rrenojat që ka mbetë prej njëgjysë shekulli terror, barbarizem dhe gjakderdhje që asht një fatkeqësi e panjoftun ajo që ka ngja në Shqipni, Shqiptarët nuk shofin asnjë rreze drite dhe as shpresë per rimëkamje kombtare, vetem braktisje! Bijtë e tradhëtarve t’ Atdheut pasunohen dhe drejtojnë dhunimin e Shqipnisë!
“Amaneti” i sulltanit per Shqipninë e Gjergj Kastriotit ishte: “Të bie shehadet per veprat që ka bërë në jetë kundër Allahut! Këte e ka dhe Kur’ani, që është shumë më i përparuar dhe më njerëzor se Bibla, dhe si përfundim: Shqiptarët duhet t’i pershtatën atij.” (E.Hoxha, “Shënime për Lindjen e Mesme” 1958 – 1983. Botue Tiranë, 1985.). Ma aktuale se kurr!
E, me siguri, kjo asht arsyeja që nuk dënohet sot veprimtaria e tij kriminale, terroriste, barbare dhe antinjerzore e pashembull në Europen Lindore!
Sot jemi para faktit të një shpartallimi kombtar nga pasuesit e bishave dhe të gjarpijve vdekjeprues të “rilindjes komuniste”, që edhe sot mbas 80 vjetë vllavrasje e shkatrrim kombtar deri nder themelet shekullore, vertetojmë thanjen e së Madhes Nanë Tereza, në aeroportin e Rinasit në vitin 1997:
“O Zot, hiqi mallkimin Tand Popullit Shqiptar!”.
Melbourne, 2023.

Pasurimi shkrimit me foto zhvllimesh e shkatërimesh. dhe të historisë ndërtimore.

Çdo shtëpi ka veçantitë e saj. Qindra shtëpi krijojnë një qytet me tërë vlerat dhe historinë e tij. Si gjithmonë trashëgimtarët, pas rrënimesh për shkaqe nga më të ndryshmet, përpiqen të mirëmbajnë vjetërinë e bukur, krahas ndërtimeve moderne në zona të veçanta si vazhdim i jetës në kohë të re.

Historia për qytetet e vdekur është e mjegullt, shpesh e sajuar sipas hamendjeve. Për mrekulli Berati i lashtë, pas dëmtimesh të qëllimshme në vitet e një sistemi të huaj, siç qe socializmi, mundi të mbërrinte në kohët tona, si një dëshmitar i gjallë i ndodhive tragjike, mjerisht vetëm me tri lagje, Mangalemin, Goricën e Kalanë, edhe këto të prekura nga ndërtime të gabuara.

Asnjë popull dhe as një shtet në botë nuk prish monumentet e veta të kulturës, sipas manisë perverse të një njeriu, e thënë ndryshe “prish shtëpi e bëj kasolle.” Nga një revistë italiane mësohet se pasi armët e Luftës së Dytë Botërore heshtën, shumë qytete të rrënuar u ringritën siç kishin qenë më parë. Turistët amerikanë me origjinë nga këto vende, befasoheshin. kur gjenin pallatet klasike, kafet, parqet e rrugët e kohëve të  bukura të rinisë.

Në Shqipëri në mbarim të luftës pas largimit të trupave pushtuese gjermane, kudo u ndie fryma e pesha e një jete të re; për disa e lumtur, ndërsa për shumë vetë e panjohur, joshëse, e dhunshme dhe e frikshme. Të moshuarit ishin më të matur në biseda. Të rinjtë shfletonin libra dhe ëndërronin. Vetëm fëmijët si përherë vraponin pas fluturave në botën e tyre të pastër e të lirë.

Shtatëmbëdhjetë vjet më pas, me një vendim të paqartë të qeverisë, Berati u shpall qytet muze. Muze?-pyesnin shumë vetë të hutuar. Pra, shteti i ri tash e tutje do të kujdesej për mirëmbajtjen e shtëpive të qyteti të njohur për lashtësinë dhe bukuritë e rralla; për Kalanë me dramat tragjike, shtëpitë e bardha e dritaret si mijëra yje mbi lum e urë; për zejtarinë,  ullishtat e fiqtë, xhamitë e kishat, legjendat, këngët dhe bejtexhinjtë. Por ç’ndodhi në të vërtetë? Pas ngritjes së fabrikave, ardhjes nga rrethet e tjerë e nëpunësve dhe punëtorëve, qyteti u mbipopullua dhe mori pamjen e një qendre industriale, siç dihet, pa të ardhme. Si një akt hakmarrës i pakuptimtë, qysh në vitet e para qe rrënimi i Sarajeve të Pashallarëve në qendër të qytetit dhe hedhja në lum e shumë elementëve arkitektonikë. Sot, ashtu të shkallmuara, ato dëshmojnë për hijeshinë e hershme dhe për marrëzinë e diktaturës. Pas vendimit për Muze, qendra e qytetit me sheshe, pazare e një varg dyqanesh u shemb dhe u tjetërsua. Ndërtesa neoklasike e hotel Kollombos u rrafshua për një lulishte.

Edhe Shkolla qytetëse, ku diku afër mbërrinte Felbani (treni) austriak Shkodër-Berat, u hodh për tokë. Xhamitë, medreseja, teqetë e kishat u mbyllën, disa u shembën. Po atë fat patën edhe lagjet e tjera.

Emrat e vjetër me vlerë historike u ndryshuan. Mbijetuan  vetëm përmendorja e Dëshmorëve të Kombit dhe busti i Bab Dud Karbunarës, të përuruar qysh në vitet 30. Kalimtarët, në hyrje të parkut të madh, kundër natyrës së qytetit, haseshin me bustin e Stalinit, kurse heroi ynë kombëtar Skënderbeu, përkujtohej,nga një përkrenare e bardhë, pa kurrfarë vlere artistike, sipër një shkëmbi.

Gjithsesi njëra nga lagjet vijoi të mbronte emrin Murat Çelepi. Ky emër i shqiptarit Kara Murat-Çelepi, mytesarif i Sanxhakut të Vlorës me qendër në Berat, mbeti i pashlyer nga kujtesa, edhe pas vendimit zyrtar “Çlirimi” edhe shpalljes Muze. Flitej nga të gjithë, përdorej nga postierët e policët. Karrocierët e pajtoneve, deri sa u ndaluan, thërrisnin “Hajt! Për Çelepi”. Dikur kjo lagje e mbuluar nga një gjelbërim i dendur, shtrihej nga hyrja e qytetit deri në urën e Gorricës, me shtëpi në shpatin e Kalasë dhe në zonën fushore buzë Osumit.

Ajo kujtohej për disa shkolla, për Kullën e Sahatit, puset e çezmat, xhamitë, teqetë e tyrbet, për parkun plot me lule, për ndërtesat dhe bahçet monumentale që kufizoheshin me fushat e fshatrave në rrethinën e qytetit.

Njëra nga mëhallët e saj, afër lumit e përballë Shpiragut, njihej me emrin Sarajet. S’dihet as sot, sesi ato saraje madhështore të Omer Pashës me rojtarë e shërbyes të shumtë, u përfshinë nga flakët e një zjarri të madh dhe u kthyen në gërmadhë, brenda mureve të lartë. Në atë vend të braktisur me një portë të zymtë, nuk u ndërtua asnjë shtëpi. Askush nuk guxonte ta blinte atë tokë të mbuluar nga hithra e ferra, ku lëvrinin gjarpërinj e hardhuca. Gjyshet shamibardha pëshpëritnin, se atje, kur binte nata, shfaqeshin xhindet e bukura që endeshin si hije poshtë e lartë me veshje të bardha dhe hidhnin valle. Çdo njeri, që besonte rrëfimet me xhinde të gjysheve, nëse kalonte natën nëpër sokak përbri mureve gjysmë të rrënuar, s’kthente sytë anash, por shpejtonte hapat. Edhe emri Sarajet, seç kishte diçka të frikshme.

Në atë mëhallë të pastër me sokakët e gjerë, shtruar me gurë të sheshtë kalonin lehtë e lehtë, kuaj e karroca, biçikleta, vetura dhe kamiona. Një nga sokakët fillonte nga porta e bejlerëve Vokopolas, vijonte përmes shtëpive të mësuesve, tregtarëve dhe zejtarëve të njohur beratas.

Pak më thellë, djathtas, ndodhej shtëpia e Ibrahim Buharasë, më vonë e Vexhi Buharasë. Në fund të një rrugice të vetmuar majtas, lartohej një portë e rëndë me dy kanata druri nën harkun e gurtë. Në çastet kur qe e hapur, dukej një pjesë e shtëpisë së bardhë e të madhe e gjyshit, Sulejman Dëshnica me prejardhje  nga Roshniku. Sipas kujtimeve, ai qe një burrë i pashëm, shtatlartë, me sy e flokë gështenjë, i respektuar nga të gjithë, herë herë i rreptë, por i matur e bujar.

Thuhej, se shtëpia qe themeluar si u tha më lartë, aty nga viti 1780, fare afër Osumit. Shtëpinë e ndante nga Sarajet një mur i lartë e i gjatë me gurë . Në vitin 1880, Sulejmani aso kohe oficer me gradën kapiten, e bleu dhe ngriti një të dytë ngjitur me të parën. Në përfundim të punimeve u ruajt pamja e bardhë beratase me shumë dyer e dritare, në katër anët me dy pjesët bashkë në harmoni të plotë.

Në anën lindore gjyshi u kish falur shërbyesve, që merreshin me punë të ndryshme në shtëpinë e madhe dhe në bahçe, një shtëpi përdhese, me disa kthina, oborr, pus e kopsht. Nga oborri kryesor nëpër dy porta të gjera, shkohej në mjediset, brenda ndërtesës së bardhë që shihte diellin tërë ditën në katër anët.

E freskët në verë, e ngrohtë në dimër. Pjesa e dytë megjithëse e ndërtuar mjeshtëri pak më vonë, e vjetra në krahun e djathtë. qe vepër e shkëlqyer arti. Atje, miqtë kalonin përmes katoit, ku lidhnin kuajt. Pastaj nëpër shkallët e brendshme, ngjiteshin në dhomën e pritjes. Njerëzit e shtëpisë e quanin “dhoma me bojë”. Aty binin në sy tavanet me rombe ngjyra-ngjyra; figura zogjsh, zambakësh e trëndafilash, gdhendur në kanatat e derës, kamareve dhe musandrës.

Në dhomë shkëlqente gjithçka, nga muret, vatra me rasa guri gri dhe daullja e saj e bardhë tek dyshemeja e mbuluar me qilim persian. Llambadarët në tavan dhe disa shandanë shumëdegësh vendosur në dysheme, plotësonin ndriçimin natën, kurse ditën gjashtë dritare me perdet hapur kapnin rrezet e diellit nga lindja e perëndimi.

Në katin dyte ndodheshin, edhe dy hamame, dhoma e zjarrit, (akçillëku apo kuzhina), e ndriçuar nga një baxha konike nën çatinë me katër gërshanëza e strehë të gjera. Në një kënd të saj shihej hambari i drunjtë dhe mokra e gurtë për bluarjen e drithit. Më tej pas një dere kalohej në një mjedis, ku renditeshin furra për të pjekur bukët e tavat, larësja e enëve, robelarësja me një korridor të zgjatur që kthehej në anën jugore për tharjen e teshave.

Hapësira mbi tavan shërbente si depo. Në pjesën e dytë të shtëpisë brenda një dere të gjerë me dy kanata, ngjyrë kafe shtrihej hajati, një korridor i gjatë e i gjerë, i mbuluar me pllaka guri të gdhendura imët. Në të djathtë ndodhej kthina e kafesë me nime për miqtë, ku shërbehej nëpërmjet një dollapi rrotullues të vendosur në murin e hajatit. Kafetë zbrisnin me tabaka nga dhoma e zjarrit nëpër një shkallë të fshehtë me kapak sa nje derë.

Në fund të hajatit hapej një derë tjetër për në odën e freskët gjatë muajve të verës. Majtas përsëri pas një dere, ndodhej qilari i errët e i ftohtë pa asnjë dritare, me  voza druri, shtëmba e qypat e mëdhenj për zahiretë e dimrit. Një shkallë rrethore e brendshme me parmak, të hipte lart në sallonin e gjerë me piktura e katër dyer. E para, për dhomën ku flinte gjyshi, e dyta për dhomën me bojë të miqve, e treta tek e zjarrit, e katërta për dhomën e bibliotekës me nime në krahun jugor plot dritë që përçonte rrezet e diellit përmes tri dritareve të brendshme për në odën e zjarrit. Një zgjidhje e mençur e ustallarëve të panjohur.

Nga oborret dukej kalaja, mali i Gorricës dhe më tej shpesh, kur shkrepte dielli i mëngjesit shfaqej në lartësi madhështor mbi re mali i Tomorit. Në fund të pusit herë pas here shiheshin ngjala që ndaheshin nga tufa në lum, pas shtegtimit të gjatë nga deti i Sargaseve dhe mbërrinin në puset e mëhallës së Sarajeve. Në orë të caktuara dëgjoheshin kambana nga Kulla e Sahatit pranë xhamisë e çezmës dhe zëri i myezinit nga minarja. Në oborr hera herë kryheshin rite fetare. Në raste festash e dasmash dëgjoheshin këngët qytetare beratase të shoqëruara me def e saze. Në ato çaste hareje, kur hëna qe e plotë, dukej sikur zbriste mbi kullat e muret e Kalasë dhe dëgjonte e kënaqur ato këngë të paharruara.

Bahçeja u ngjante oazeve të përrallave arabe, me palma, kopshte, lulishte e zogj. Anës bahçes nxitonte rrjedha e remës, që kthehej më sipër nga lumi me anën e një sfrati me trungje e degë drurësh, më vonë digë betoni. Deri në kohët e vona ai pellg i pastër, ku laheshin të rinjtë, quhej “te trarët.” Dy ledhet e remës i lidhte një urë druri. Pranë saj sillej rrotull me kërkëllima çikriku me kova teneqeje, që hidhte  me gurgullimë ujë në vijën për të vaditur perimet. U bënte mirë, edhe pemëve. Kalimtarët tek kalonin përtej remës deri në kohët e shqetësuara te pasluftës, ndalonin e sodisnin pamjet e pemëve me fruta gjithfarësh, si fiq, kumbulla e rrush i bardhë e i zi në hardhitë, që kacavirreshin në kavakët e lartë; mes tyre arra, lajthi, bajame, mana, ftonjë, shegë, kajsi e zerdeli.

Në një kënd të ngrohtë afër murit dukeshin zgjonjtë e bletëve. Në kohë pranvere e gjatë verës nëpër breg tej remës, vraponin fëmijët e mëhallës me pipëzat e gajdet prej druri të njomë. Disa hidheshin “topçe” në remë dhe ndiqnin rosat. Ato zhyteshin në ujë dhe shfaqeshin larg mbi sipërfaqe. Në freskinë e blerimit, tok me cicërimat e zogjve, ndiheshin edhe xhi-xhi-të e gjinkallave në trungjet pemëve. Bletët, fluturat e pilivesat fluturonin lule më lule. Ndërkohë ndihej mërmërima e uturima nanuritëse e Osumit me ajrin e pastër nga kodrat përtej nën lartësitë e malit Shpirag, që shtrihej si i fjetur nën diell e re.

Gjysh Sulejmani në ditë të kremte priste në atë shtëpi, madje edhe në bahçe nën një qoshk apo verandë të mbuluar, për kafe, drekë a darkë, miq nga qyteti e fshati, zyrtarë, ushtarakë, doktorë, mësues, sherbestarë të feve, si Bab Dud Karbunara, Xhelal Koprencka, Sulo Resuli, Baki Gjebreja, Ibrahim Buharaja dhe shumë të tjerë nga mëhalla, të njohur në gjithë qytetin. Aty, bisedohej edhe për çështje të mëdha, siç qenë hapja e shkollave shqipe dhe ngritja e flamurit në qytet e në Vlorë.

Ç’farë ndodhish ndoqën njëra tjetrën, në rrjedhën e kohës në atë shtëpi të rrallë për nga bukuria, vlerat artistike dhe historia e saj? Mund të tregohen shkurt kështu:

U ndërtua nën pushtimin osman. U gëzua kur lindi djali që do të shquhej më vonë si patriot. Kremtoi në kohën e pavarësisë. U dhunua nga rebelët më 1914, me kërcënime, zënka, sharje e qortime ndaj gjyshit për gjuhën e flamurin shqiptar nga myftiu i Tiranës Musa Qazimi, por nuk u prek. U vlerësua nga albanologët austriak në kohën e Austro-Hungarisë. Festoi në vitin e Kongresit të Lushnjës.

U gëzua më kot në ngjarjet qershorit dhe u braktis nga djali i vetëm i arratisur mal më mal në dhjetorin e shqetësuar dhe mbeti në duart e motrës me të shoqin, telegrafist, i njohur në gjithë prefekturën. Në ato ditë ndodhi diçka e papritur. Një mëngjes trokitën në portën e madhe. Një tog xhandarësh me teneqe vajguri në duar u duk në oborr. Dilni jashtë, thirri kapteri, se kësaj shtëpie do t’i vëmë zjarrin! Për një çast u step, kur pa atë shtëpi aq të bukur. Halla mbylli dyert nga brenda, doli në dritare dhe thirri: po të jeni burra digjeni! Asnjë njeri nuk del nga kjo shtëpi. Kapteri u hutua, edhe më teksa po mbërrin burra e gra nga mëhalla. Me urdhrin e tij xhandarët ngritën teneqetë me vajguri dhe u larguan për të mos u kthyer më.

Në kohën e Luftës italo-greke, në shtëpi me urdhër të Bashkisë u vendosën në katin e parë zyrat e komandës së një reparti ushtarak italianë që kishte fshehur kamionët e luftës me topa e mitraloza në sokakët e lagjes Murat Çelepi. Shpesh herë oficerët dilnin në oborr për të soditur në qiell dyluftimin e ajrorëve anglezë e italianë mbi fushën e Otllakut. Halla e shqetësuar për shtëpinë u fliste oficerëve të hynin brenda. Pasi ikën italianët në qytet erdhën trupat gjermane. Një ditë në oborr u pa një ushtar gjerman pa pushkë e pa helmetë. me kapelën me strehë  në duar. Halla doli e trembur në dritare. Gjermani me duar e kapele bënte shenjë drejt bahçes. U kuptua se lutej për pak kumbulla të një peme rritur vetiu buzë remës, kokrrat e tharta e të cilës njerëzit e shtëpisë nuk i mblidhnin kurrë. Ato piqeshin e binin në remë dhe i merrte me vete rryma e ujit. Merrni, merrni  bëri me shenjë halla. Pas pak ushtari u kthye e tregoi kapelën me pak kumbulla, falënderoi e u largua drejt urës me dërrasa, ku e priste shoku i tij. Një ditë tjetër halla pa një ballist që kishte mundur të ngjitej në një nga kavakët e po shijonte rrushin e verdhë të pjekur për bukuri. O djalë, i bërtiti halla, kjo bahçe ka zot! Hë moj hallo. ia ktheu ballisti, s’u bë kiameti, më shumë se një vesh rrush nuk ha dot. Ja mbarova! Zbriti poshtë dhe duke qeshur kaloi urën e u zhduk.

Kur Shqipëria u çlirua prej “armiqve e tradhtarëve”, siç shkruhet edhe sot nga akademikët e thinjur dhe gazetarët e rinj, erdhën ditë të papara ndonjëherë.

Në kohën e hapjes së tokave të reja, aty nga orët e para të mëngjesit, një zyrtar njoftoi se sipas vendimit të Komitetit të PP dhe Komitetit Ekzekutiv, bahçja qe shtetëzuar për të mbjellë grurë e misër. Halla patriote e luftës, u lodh më kot t’i bindte shefat në Komitet, që pemët të mos priteshin dhe në atë gjendje le t’i mbante ferma e shtetit. Pa kaluar as tri ditë, me përgjegjësin në krye dhjetë punëtorë me sharra e sëpata, u futën në bahçe. Pra, pas pushkatimit e burgosjes së të gjallëve, do të priteshin pa mëshirë edhe pemët e ëmbëla të gjyshit. Përfytyroni për disa çaste rrëzimin e kavakëve të lartë, ku pat hipur ballisti për dy tri vesh rrush, këputjen e dhimbshme dhe harlisjen mbi parcelat e perimeve të hardhive me rrush të verdhë e të zinj; shembjen e zhurmshme të arrës vigane me degë si direkë anijesh e me fletë të blerta; plandosjen e manit të lartë; përmbysjen e pemëve me kumbulla, fiq e fryta gjithfarësh; hedhjen në remë të kumbullës së thartë që kurseu gjermani.

Merreni me mend dhimbjen e hallës dhe fyerjen e rëndë të vëllait nën dhe.

Më pas e kishte radhën tragjedia e shtëpisë së regjistruar nga etnografët si monument kulture. Në oborr u panë disa ustallarë me përgjegjësin e tyre. Mos vallë kishin ardhur për mirëmbajtjen e saj? Përgjegjësi mbante në duar një letër nga Komiteti Ekzekutiv, ku lexohej fjala urdhër, si vendim gjyqi politik nga Komiteti i Partisë së dashur. Halla nuk jetonte më dhe s’mund ta mbronte shtëpinë deri në vetmohim. As trashëgimtarët e saj të pafuqishëm. Dhimbjen me lot e provoi edhe nipi, shkruesi i këtyre radhëve, me punë larg qytetit, i pafuqishëm si të gjithë.

Punëtorët të ngjashëm me xhelatë kohësh barbare, mbanin në duar kazma, lopata, sharra, sëpata, sqeparë, ganxha e qysqi. Sipas vendimit ata rrafshuan një nga shtëpitë më të bukura të lagjes Murat Çelepi tok me historinë saj dhe artin e mjeshtrave të panjohur. Kazma e qysqia shkallmuan muret e gurtë të rrethimit, përmbysën portën e madhe me hark guri; sharra e sëpata shembën tavanet e çatinë e gjerë tok me oxhakët e llambadarët, nimet e shkallët, furrën e qilarin me qypa, hajatin e dhomën e kafesë tok me bibliotekën. Gjithçka me vrull revolucionar. Përse e prishën atë mrekulli bujare? Shkaku nuk u mor vesh kurrë. Mister!

Ndoshta në arkivin e Kino-studios “Shqipëria e Re” ruhet edhe sot një film dokumentar, ku shfaqet ajo shtëpi e bardhë, në të cilën u strehua e sigurt disa ditë e netë, shëndosh e mirë Margarita Tutulani, më vonë rreth tridhjetë hebre dhe ushtarë të sfilitur italianë të arratisur nga kampi gjerman i robërve të luftës.

Disa foto të asaj shtëpie në prag të rrënimit rrëfejnë për hijeshinë e saj edhe në ditët e fundit të jetës. Një etnografe e vonuar në kërkim të veprave monumentale për studime shkencore, ashtu si policët që mbërrijnë disa orë pas krimit, gjeti një rrafsh të pastruar nga mbeturinat e një ndërtese të shkatërruar nga një bombardim në kohë paqeje, edhe heshtje varri.

Tashmë trualli i rrafshuar ka mbetur shkret. Nuk dëgjohen më zërat e një brezi të tërë njerëzish me kulturë që lindën, u rritën, banuan aty e shërbyen në arsim, shëndetësi dhe ekonomi. Pipëzat e gajdet prej druri të njomë të pranverës heshtin. Nuk ndihen as cicërimat e zogjve, as krisma e kaposhit mbi degët e fikut në oborr, as kakarisja e pulave, as xhi-xhi-të e gjinkallave në trungje pemësh, as kërkëllima e çikrikut e llapashitja e krahëve të rosave në remë.

Rema është diku nën themelet e shtëpive pa vlerë. Nuk fluturojnë më bletët e fluturat lule më lule, as pilivesat mbi ujë. Rrezet e ngrohta të diellit e ajri pastër i Shpiragut më kot kërkojnë dritaret varg të shtëpisë së bardhe dhe kurorat e blerta të pemëve.

Askush s’e merr me mend, se ku ndodhej ajo shtëpi zemër gjerë si vetë madhësia e bardhësia e saj. Në atë mëhallë të ngrohtë u rrafshuan, edhe shtëpitë e dijetarit e poetit Vexhi Buharaja, e mësuesve, tregtarëve dhe e zejtarëve të njohur në gjithë qytetin. Edhe shtëpia e vogël me oborr, por e këndshme e pep Avdylit, që mblidhte gjarpërinj në Saraje dhe në remë, për barnatoret, shkollat dhe spitalet. Nuk dëgjohen më, uturima nanuritëse e lumit, as kambana nga Kulla e Sahatit e rrafshuar tok me çezmën, pranë xhamisë në lagjen Murat Çelepi, sipas vendimit zyrtar “Çlirimi”, në qytetin e shpallur MUZE.

Është për të ardhur keq, kur ndonjë nga ish-banorët e asaj mëhalle, që merret me punë arti e me studime të monumenteve të kulturës, i qan hallin Shkodrës e Tiranës për zonat historike, që tashmë pak nga pak po marrin frymë, në një kohë, kur qyteti i vet i lindjes, ka një gjendje të dhimbshme për shkak të shkujdesjes së ish-bashkëpunëtorëve, atij vetë dhe zyrtarëve përgjegjës sot, që mburren me librushkat për turistët. Tashmë në truallin e harruar, shihen vetëm disa shtëpi përdhese. Kalldrëmet e sheshta dhe shtëpitë e mëhallës janë zhdukur.

Pamjet e dikurshme përtej mureve e mbi pemët e bahçes së dhunuar, kanë humbur trishtueshëm. Janë shlyer edhe nga kujtesa. Diku pranë tyrbes së Baba Aliut të shenjtë, prehet gjyshi i urtë. Ai nuk e di seç bëhet me shtëpinë e vet të bukur, ku gëzoi dhe u hidhërua gjatë një pjese të jetës. Edhe hëna, teksa ulet mbi muret e Kalasë, ashtu e zbehtë mallkon e qan. Vetëm mrekullia e Zotit ka shpëtuar nga shfarosja, shegën, mjaltë të ëmbël e plot lëng të fshehur në një kënd muri, që dikur rrethonte  shtëpinë dhe bahçen. Shega qysh nga koha e gjyshit, rrit kokrrat e shëndosha duke dëshmuar, ashtu siç ndodh shpesh pas një masakre barbare, se jeta në atë vend të shenjtë vazhdon. \