Në kohën kur, me demek: shkruheshin letra të hapura, letra nga populli, në fakt, ishin ato anonimet që bënin kërdinë apo ekspertizat. Në botën e artit, letrat e shkrimtarëve dhe artistëve janë tjetër gjë, ato zgjojnë interes, kthehen në objekt kërkimesh e studimesh, ndaj në botimin e veprave të plota përfshihen dhe korespondencat. Në vështrimin tim, letra testament, që Mitrush Kuteli i la së shoqes, Efterpit, edhe pse është bërë publike, nuk ka marrë vëmendjen e duhur, ndoshta ngaqë shihet si një letër familjare. Pavarësisht se i drejtohet së shoqes, e pakuptimtë që një burrë t`i rrëfejë gruas jetën e tij në një letër lamtumire, në fakt, ai i drejtohet bashkëkohësve dhe brezave që vijnë. Ka ndodhur e kundërta, që, gra shkrimtarësh dhe artistësh, kanë shkruar monografi për burrat e tyre, sikurse dhe rasti i Helena Kadaresë me librin “Kohë e pamjaftueshme” kushtuar të shoqit. Letra testament e Kutelit ka për të mbetur një dëshmi tronditëse, e cila vazhdimisht do provokojë nevojën për reflektim në mjediset artistike, se për katarsis as që bëhet fjalë. (“Vetëm të vdekurit pendohen”, do thoshte Skënder Mehmet Buçpapaj.) Në letrën amanet nuk përshfaqet vetëm drama e një shkrimtari, i cili kërkon shpëtim tek vdekja, si një shans të fundit që fati i jep për të lehtësuar familjen, por, drama e secilit prej nesh, thënë me fjalët e shkrimtares ruso-amerikane Ayn Rand: “Sa e sa vriten pa ditur se kush i vret.” (Më parë se të shpikej arma me selinciator, ishte “komploti i heshtjes”, që vriste.) Mjerë kujt i qëllon të vritet prej atij o prej atyre, që hiqen si viktima. Qoftë dhe një viktimë reale, e cila persekutorin e konturon me fytyrën tënde. Atij apo të atyre, që të vrasin natën dhe të qajnë ditën dhe fajin ia vënë lotëve të krokodilit. Të atillëve, që, të heqin stolin duke të ofruar me gjasa piedestalin. Të zhulsave, që hapin gropën skeptike, ngaqë qelbin vetë.

Më parë se Kuteli të shkruante letrën amanet, i kushton gruas poezinë me titull “Sime shoqe”. “Kaq afër jemi, por kaq larg/Të lutem mos më prit!/Na ndajnë terre rreth e qark/Dhe yll për mua s’ndrit./Përse ta lidhësh fatin tënd/Me një pafat si unë,/Kur di se emri im u shëmb/Me dhunë e me përdhunë?” Një emër i shëmbur me dhunë e përdhunë, por, prej kujt? Për të marrë përgjigjen lexojmë në letrën testament, ku shkrimtari i drejtohet me gjasa së shoqes: “Fëmijët i porosit ta duan vendin dhe gjuhën tonë gjer në vuajtje. Të mos u shqasë zemra kundër Shqipërisë as kur do të vuajnë pa faj. Atdheu është atdhe, bile edhe atëherë kur të vret. Atalanta dhe Pandeliu kanë prirje për letërsi. Le të mbarojnë studimet në ndonjë degë praktike: ajo Fizikë, ay Mjekësi ose ndonjë fakultet tjetër, fjala vjen, për arsimtar, dhe le të merren edhe me letërsi. Por jo si profesion kryesor. Profesionizmi në letërsi, në vendin tonë, është, hë për hë, një rrugë vuajtjesh, buka e tij është e hidhur. E hidhur, them, për atë që s’di marifete dhe hipokrizira. Terreni i letërsisë është një tokë tek gëlojnë gjarpërinjtë. Të vrasin shokët, se u bën hije. Dhe kur nuk u bën hije do të thotë se nuk je i zoti për letërsi.” Dihet që hije ka i talentuari, ndaj i turren profilet follco për t`ia rrëzuar imazhin, emrin e mirë, sikurse vjeshta rrëzon hijen e lisave. Këta që kanë gjynahe për të larë, erinitë e fateve tona, që s`na lanë të ngrinim kokë dje e kanë për kollaj të thonë se Mitrush Kutelin e vrau regjimi. (Kur u krijua Qeveria e Durrësit, Asdreni, kthehet në atdhe me idenë për të kontribuar, por, atdhetarit iu refuzuan shërbimet dhe ai në dëshpërim shkroi poezinë “Çpërblimi”. Kryengritësi: “Vij të ndaj fitoren me ju.” Paria: “Kush është ay që sot guxon pa leje,/na prish dhe prehjen,/jetën plot dëfrime?/Largojeni se vjen lart e na bën hije!” Kështu që lart nuk ka vend për kryengritësit, inkonformistët, mendjehapurit, novatorët, vizionarët, duke e kthyer meritokracinë në një dekoratë e dhënë pas vdekjes. Pra, pastë hijen e vet?!)

Në pritje të vdekjes Mitrush Kuteli shkruan: “Mendjen e kam të turbullt nga pagjumësia, nga ëndrrat e këqija. Sikur më ndiqnin gjermanët, që të më varnin. Iknja me vrap, hynja në gropa e puse, dilnja prapë. Fundja u gjenda i ndjekur nga njerëzit tanë… prapë gropa, puse, gremina.” I ndjekur e i përndjekur nga armiq e miq, gjermanë e partizanë. I padëshirueshëm për të gjithë. (Thuhet se në kënetën e Maliqit për ta turpëruar e kishin futur në një gropë të gjallë. Mbase kjo duhet të jetë arsyeja që ai vazhdimisht e përmend fjalën “gropë”. Por, vajza e tij Atalanta Pasko, shfaq rezerva për këtë histori poshtërimi. “Edhe kjo është një tjetër histori që ka shumë shtresa… Në atë ceremoni ku mori pjesë dhe z. Tusha (dëshmimtari i historisë) ishin gazetarët që e pyetën, duke i bërë pyetje nga më të çuditshmet, dhe ai edhe pse nuk mbante mend shumë detaje, kur u pyet se si e kishin futur të veshur apo të zhveshur në gropë, ai u përgjigj të zhveshur. Nuk ma merr mendja që ka qenë kështu. Më pas kjo u tjerr gjatë nga mediat dhe iu dhanë ngjyra që nuk i kishte si ngjarje.” Mesa duket gropaxhinjëve, që ia nxin jetën, u ka interesuar ky version, për të larguar vëmendjen nga bëmat e veta.) Ja dhe vargjet dëshpëruese që kanë shoqëruar dhembjen e shkrimtarit: “Më di a nuk më di se qaj,/më di a nuk më di se vuaj/në orët e thella të natës,/kur ngrihem i çmendur të shkruaj/me gjakun e zemrës të shkruaj.” Dhe kur qan burri, gjëma është e madhe.

Vazhdon rrëfimi ku ëndrra metaforike kthehet në zhgjandër: “Kisha shpëtuar nga ndjekjet dhe kërkonja ndonjë shtëpi për t’u fshehur. Isha i zbathur, i zveshur. Dikush më thirri: “Qëndro, Dhimitri (Pasko)! Të zumë”. Më rrethuan, më zunë dhe po më shpinin të më vrisnin. Unë qeshnja. Kisha qejf të më vrisnin!” Nga të gjitha vdekjet, ajo që ka helmuar shpirtin e tij: është vrasja e shokëve që u bën hije. “Dhe ja, u gjenda në burg. Shumë njerëz. Midis tyre Sofo Çomorra, që ka vdekur. Më shikonte me dhembje. “Si u bë kështu, o Pasko! Ç’ke bërë”? “S’di”, “Shiko këtu”. Dhe më dha ca shkresa të shkruara bukur: një akt akuzë dhe ca lidhje të tjera. Më quanin bejtexhi. Më thoshin se kisha bërë një vjershë për glyrën me rima italiane.” Këta të sotmit të thonë mediokër, ke shkruar për partinë, socializmin, diktatorin, duke kërkuar rrënjët e shkrimtarit si e si të largojnë vëmendjen nga fijet e tyre, që një zot e di, se ku e kanë tezgjahun. (Trashëgimtarët thonë se Dhimitër Shuteriqi ka bërë “një shpifje ahistorike” për Kutelin, si anëtar i Rojës së Hekurt në fashizmin rumun dhe se ka shkuar të luftojë në Stalingrad. (Heroit ynë Kombëtar në krye të ushtrisë osmane u nis për të mundur Huniadin.) “Me këtë rast dua të shtoj këtu se me kaq fuqi më pat zotëruar dikur verbi i Taras Shevçenko-s sa kisha filluar t’i përvishem-me ndihmën e një fjalori dhe të një miku-përkëthimit të disa vjershave të tija në gjuhën rumune. Kjo ngjante në parnverën e vitit 1942, në qytetin Cernautzi të Bukovinës, ku dëgjohet edhe ukrainishtja edhe ku një rrugë mban, që në kohën e Austrisë, emrin e poetit.”-dëshmon Kuteli, i mobilizuar nga gjermanët si specialist, në atë kohë drejtor banke në Bukuresht të Rumanisë, jo me uniformë ushtari për në Stalingrad.) “Jam shkëputur e kam ikur shumë herë/Nga vendi im për në vende të largët,/Për një mot, për shumë vjet, përgjithënjë…/Dhe jam kthyer rishtas e rishtas/Në çerdhen time,/Nën qiellin tonë të lehtë,/Në ajrin e tejdukshëm./Se malli i madh më digjte…/Por kësaj here-më falni,/Do ik e s’do kthehem më.”-janë vargjet që paralajmërojnë ikjen e tij nga kjo botë, ku gëlonin gjarpërinjtë dhe ti ishe i detyruar të haje “bukën e hidhur”.

Rrëfimi në letrën amanet vazhdon duke krijuar një kontrast me korrupsionin dhe hajdutërinë e sotme, ku pushtetarë të lartë akuzohen për vjedhje të florit të Bankës së Shqipërisë dhe, si i tillë, ai përsëri mbetet i padëshirueshëm: “Disa njerëz i dinë përpjekjet e mia kundër kapitalit italian, kundër grabitjeve gjermane. Kam punuar pa interes vetiak. Nuk kam ndjekur kurrë pasurimin tim, sepse ky pasurim mund të bëhej vetëm me dy mjete: me vjedhje (ka njëmijë e një mënyra vjedhjeje dhe unë s’kam përdorur asnjërën) dhe me tradhëti, duke u shërbyer të huajve për të grabitur vendin dhe duke marrë për këtë shpërblim. Zgjodha rrugën e kundërt: luftën kundër grabitjeve italiane, kundër grabitjeve gjermane, kundër grabitjeve jugosllave. Nuk zgjodha kurrë udhën e rehatit vetjak, udhën e “urtë e butë e lugën plot”. Ndaj e bija, Atalanta, në një intervistë sqaron: “Ai nuk pranoi që të vinte firmën në një kurs këmbimi që nuk ishte real. Leku nga lufta doli i fuqishëm, sepse në Shqipëri kishte materiale ndërtimi dhe mall, kurse dinari ishte shumë i dobët. Qeveria donte që të firmoste një shkresë që ishte kundër vendit. Por ky nuk ishte precedenti i tij i parë. Edhe gjatë pushtimit nazist ai krijoi një rast gati sabotimi financiar, aq sa Gjermania nuk arriti të bënte monedhën e pushtimit. Pas kësaj ai iku nga puna atje, por nuk doli në mal me pushkë në krahë, shkoi në zonat e çliruara, ku ndihmoi për çështjet e financës qeverinë e Beratit.” Kur punonte në Bankën e Shqipërisë, dikush e gjen në zyrë me këmbët ngritur në tavolinë, ngaqë i mpiheshin. Kështu rrinë amerikanët i thotë me të qeshur shokut, i cili e denoncon. Zili do ngjallte dhe orendimi i shtëpisë me gusto, që për kohën të merrej se bëje jetë borgjezi. Letra testament që Kuteli shkroi teksa priste vdekjen ta merrte, nuk i drejtohet së shoqes, Efterpit, por shoqërisë shqiptare të së djeshmes, të sotmes dhe të asaj që do të vijë, për të kuptuar pse vuan ky vend, i cili: kundrejt njeriut që i duhet zgjedh atë që i prish punë. As të qënit patriot, as i ndershëm, as i talentuar nuk i patën duk, edhe pse sot në sheshin e qytetit të Pogradecit ngrihet monumenti i tij.