Më datën 27 prill në Qytetin e Koplikut, Bashkia e Malësisë së Madhe dhe Organizata e Dëshmorëve të Atdheut organizuan ceremoninë e dekorimit me titullin “Dëshmor i Atdheut” për 277 burra e gra nga Malësia e Madhe të rënë në kryengritjen e Malësisë së Madhe të viti 1911. Ceremonia përkujtimore kishte në program: Fjalën e rastit nga kryetari i Bashkisë së Malësisë së Madhe, z.Tonin Marina; fjala përshëndetëse e kryetarit të Bashkisë së Tuzit, z.Nik Gjeloshaj; fjala përshëndetëse e kryetarit të Organizatës Kombëtare për Dëshmorët e Atdheut, z.Gjergji Velo; referim nga historiani Ndue Bacaj; referim nga studiuesi Mark Junçaj. Përshëndetje nga përfaqësues të pushtetit qendror; përshdnetje nga pasardhës të të shpallurve ”Dëshmor i Atdheut”. Përshëndetje nga z.Shaqir Vukaj. Isha i ftuar dhe kisha shprehur gatishmërinë time për të folur edhe unë në atë tubim të rëndësishëm, por, për arsye shëndetësore, nuk pata mundësi të shkoja. Ato që kisha menduar t’i thosha atë ditë, për nderin e lavdinë e pashuar të 277 të rënëve, si dhe për vlerat e mëdha atdhetare dhe etnokulturore të Malësisë sonë të Madhe, po i botoj në këtë lodacio (shkrim nderues) për Malësinë e Madhe si visar shqiptarie, si djep i dokeve dhe zakoneve të lashta dhe që janë përmendur e vlerësuar lart nga albanologë të shquar të huaj dhe vendas.)

Me ftesë të kryetarit të Shoqatës atdhetare “Sofra e Malësisië”, z.Xhemal Brahja, kumtesën time do ta mbaj më datën 7 qershor në mbledhjen e zgjeruar të Kryesisë së kësaj shoqate, në të cilën kam kënaqësinë të jem edhe “Anëtar nderi” i saj.

***

Çfarë mund të themi sot në këtë tubim, që është, pak të thuash, shprehje e devotshmërisë dhe e mirënjohjes për ata që, Atdheun e trojet shqiptare, i vunë mbi çdo gjë tjetër, mbi jetën e bijat e bijtë e tyre, mbi vuajtjet dhe lodhjen, po edhe mbi gjakun e pastër që e derdhën rrëkajë kur u vranë e u varruan. Në fillim të fjalës sime, më takon të zbatoj traditën e Maleve tona, që t’u them me gojën plot, së pari, paçin dritë e diell heronjtë e dëshmorët e Atdheut, të lindur e të rritur në Malësinë tonë të Madhe, që dhanë jetën “si me le”, ashtu si e këndon bukur kënga për ta, sepse ata ranë “për liri e për atdhe”, sepse

kishin trashëguar ndër shekuj urtësinë popullore:”Ma mirë kryenaltë me hi në dhe, se kryeulët me rrnua pi (mbi) dhe”. Qofshin të paharrueshëm emrat, trimëria dhe sakrificat e atyre malësoreve e malësorëve, që sot po i përkujtojmë me këtë ceremoni solemne e duke i shpallur “Dëshmorë të Atdheut”.

Si njëri jush, si bir modest i krahinës sonë, po edhe si njeri i letrave, meqë e di se sa e gjatë dhe jo e lehtë ka qenë puna për ta gjetur e vënë në dosjet përkatëse dokumentacionin e duhur e për të argumentuar bindshëm kërkesën për t’i shpallur dëshmorë, ashtu si e lypin rregullat e shtetit për raste dekorimesh e mirënjohjesh, shpreh fjalë miradije për zyrtarët dhe krejt grupin e punës që është marrë për shumë kohë me përgatitjen e dosjeve përkatëse për secilin prej atyre që po i nderojmë sot. Pra, në mënyrë të veçantë, na takon të vlerësojmë e të përgëzojmë Bashkinë e Malësisë së Madhe dhe kryetarin e saj, zotin Tonin Marina, që me kujdes e përkushtim atdhetar,duke bashkëpunuar me Organizatën e Dëshmorëve të Atdheut, kanë krijuar e aktivizuar grupin punues, të drejtuar nga zoti Shaqir Vukaj, bënë të mundshëm realizimin e dekorimit të këtyre burrave e grave nga Malësia jonë e Madhe “Nderi i Kombit”. Natyrisht, një vlerësim i lartë e i merituar, u takon edhe një yjësie historianësh e shkrimtarësh nga Malësia e nga Shkodra, po edhe më gjerë, që kanë hulumtuar e kanë nxjerrë në dukje (në kujtime gojore e në shkrime të shumta) qëndresën, përpjekjet e pareshtura për të mos ndenjur në zgjedhën osmane, kanë shkruar për kryengritjet e Malësisë së Madhe, aq sa edhe togfjalëshi “Kryengritjet e Malësisë se Madhe”do të bëhej titull i një vargu librash të rëndësishëm, në të cilët, pa dyshim, është mbështetur edhe argumentimi e formimi i padyshimtë i bindjes se dekorimi i grave e burrave nga Malësia është më se i duhur, mbase edhe i vonuar.

Çfarë mund t’ju them unë, një gjuhëtar tashmë 80-vjeçar, që, për fatin e bardhë timin e të brezit tim, që kemi lindur në mbarim të Luftës Nacionalçlirimtare e në vitet mbas saj, dimë për luftën e luftarët aq sa kemi nxënë në lëndën e historisë, aq sa kemi lexuar në monografitë e librat me kujtime të veteranëve nga Malësia, natyrisht edhe sa ka kënduar Atë Gjergj Fishta në veprën e tij madhore “Lahuta e Malcis”. Gjergj Fishta e njohu mirë dhe e deshi Malësinë e Madhe, shkroi për bëmat trimërore e bujarinë e malësorëve një nga poemat më të bukura të letërsisë shqiptare, këndoi në kryeveprën e vet hapësirat e gjera të urtësisë, trimërisë dhe bujarisë proverbiale të malësorëve, duke pohuar e fiksuar në vargje lapidare krenarinë dhe atdhetarinë e flaktë të malësorëve të Hotit e të krejt Malësisë së Madhe. E, mbi të gjitha, siç ka shkruar edhe konti Lamartin: “E vetmja gjë e pandryshueshme tek shqiptarët është pasioni i tyre për pavarësi dhe lavdi”.[i] Kjo cilësi, në fakt, shprehej aq fuqishëm edhe në moton e formuluar aq thekshëm nga Ded Gjo Luli: “se Shqypnija nuk don tjetër, por don vedin me sundue”.

Vitet e mbrame të shek.XIX dhe sidomos dhjetëvjeçari i parë i shek.XX shënojnë edhe “pikën e vlimit” të veprimtarisë së gjithanshme të Gjergj Fishtës dhe ai, bashkë me Luigj Gurakuqin etj.,në bashkëpunim të ngushtë me krerët e Malësisë, vihet në radhët e para të përpjekjeve për liri e pavarësi kombëtare, në krye të punës madhore për njësimin e alfabetit të shqipes, duke kryesuar komisionin përkatës në Kongresin e Manastirit (1908), po edhe si zë shumë i fuqishëm nxitës i malësorëve të Malësisë së Madhe, që kërkonin shpalljen e pavarësisë nën udhëheqjen e Ded Gjo Lulit “Nderi i Kombit”. Fishta në “Lahutë” shkruan për Deçiqin, ku siç thonë historianët “ u krye simbolikisht “parathënia e Flamurit të Vlonës.”[ii] Për këtë flamur luftuan malësorët me prijësit e fiseve që udhëhoqën Kryengritjen e Malësisë, e që kishin në ballë si yll drite, kryeprisin, Dedë Gjon Lulin, i cili, për emrin e lavdishëm të atdhetarit sypagjumë e syshenjestër për mbrojtjen e trojeve të veta e të shqiptarisë, vetë Ismail Qemal Vlora, do ta quante me nderim “pushkë e krehur për liri e pavarësi”.

Malësia e Madhe – visar shqiptarie

Malësia e Madhe “Nderi i Kombit” – visar shqiptarie, djep i dokeve dhe zakoneve të lashta dhe që janë përmendur e vlerësuar lart nga albanologë të shquar të huaj dhe vendas.

Të gjitha trevat shqiptare kanë veçori të bukura etnokulturore që tërheqin vëmendjen e studiuesve: dikush ka këngën, dikush vallen, dikush veshjen e kështu me radhë. Malësia e Madhe dallohet nga të gjitha trevat, sepse ka jo një, por shumë elemente karakteristike dhe, mund të themi pa gabuar se, gati të gjitha janë të një vlere madhore për etnogjenezën shqiptare, për të dëshmuar hershmërinë dhe autoktoninë e popullit tonë. Kështu, po të nisim nga veshjet, në Malësi të Madhe gjejmë xhubletën e grave dhe çakçirët e bardhë me vija të zeza të burrave, tashmë të paraqitur gati kurdoherë si veshje e moçme dhe tipike kombëtare shqiptare. Veshja me xhubletë- shkruan etnografja e shquar Andromaqi Gjergji- përfaqëson një nga kostumet më interesante të grave në gjithë hapësirën ballkanike dhe më gjerë, në gjithë brigjet e Mesdheut. Xhubleta është jo vetëm veshje spikatëse me formën e saj si këmbanë, po edhe sepse ka një sistem të veçantë zbukurues, ku përdoren elemente zbukuruese shumë të lashta, me një fizionomi shumë origjinale e specifike që s’mund ta ngatërrosh me asnjë veshje të zonave të tjera. Franc Nopça, etnolog dhe albanolog i shquar, i cili ka gjurmuar mjaft veshjet e Shqipërisë së Veriut, i ka kushtuar vëmendje të posaçme xhubletës. Ai shkruante: “ Xhubleta, në pikëpamje kostumologjike, është shumë interesante, për arsye se përkon kryekëput me veshjet në formë fundi, të njohura nga disa terrakota të zbuluara në Kliçevac të Bosnjës dhe me objekte të tjera të ngjashme të gjetura në Mikenë dhe në Kretë. Kjo terrakotë tregon se në të gjitha këto raste, kemi të bëjmë, siç theksojnë Hoernes, Ëide, Evans dhe Vasits, me një veshje në formë këmbane, të njohur që nga koha e lashtë, mijëvjeçari i dytë para erës së re”.

Kaq spikatëse ka qenë xhubleta e Malësisë saqë, deri edhe burrat më të përmendur, me krenari e kanë thirrur veten metaforikisht “t bit e xhublets“(të bijtë e xhubletës).

Kam bindjen se edhe veshja e burrave të Malësisë, ndonëse në kohët e reja ka qenë edhe mjaft më e ndryshuar dhe e prekur nga ndikimet “modernizuese”, sesa ajo e grave, ka pasur e ka, megjithatë, jo pak dukuri interesante e të vlefshme për studim. Le të përmendim, ndër të tjera, çakçirët e bardhë me gajtana të zinjë anash, me shkieka (xhepa të rremë) të shkruar me ojna fantazmagorike, brezin e larmë që ngjeshnin mbi të si dhe xhamadanin e shkruar me fije floriri e me sqepa, ku shquante qesteku i sahatit dhe vendi për të mbajtur harbinë (pjesë e armatimit të lehtë të burrit të Malësisë). Plisi i bardhë borë mbi krye, mbështjellë edhe me ndonjë shami të bukur që shtrihej deri mbi qafë, ishte një pjesë e hijeshisë dhe e bukurisë fizike të pamjes së burrit malësor.Shumë e theksuar ka qenë dëshira për t’ u veshur e mbajtur mirë në burrat e Kastratit e të Hotit. Malësorët janë përshkruar nga albanologët e huaj si krenarë e bujarë, po edhe të ashpër e zullumqarë, të gjatë e të zhdërvjellët si atletë, të qëndrueshëm e të fortë si shkëmbi, njerëz që, siç do të thoshte për ta Eqrem Çabej, duket se jetojnë më fort me ajrin e pastër që thithin sesa me ushqimin e pakët që hanë përditë.[iii] Këtë e thotë bukur edhe një këngë popullore e atyre anëve:

“Si je lypë ashtu e gjetë,

trim për luftë sokol për çetë,

Veshe e mbathë për bukuri:,

mrrelën n’ dorë për hijeshi“.

Kush nuk ka parë vallet e logut e dasmat malësore, kush nuk ka shijuar etnografinë e paradës së bukurisë së gruas malësore në logun në oborre të kishave, pas meshës, në ditë të diela e në festa të mëdha, apo te Krevenica e Hotit apo te Shpella e Frashnit në Bajzë të Kastratit, nuk mund as ta imagjinojë se çfarë kanë përfaqësuar e përfaqësojnë traditat, virtytet e shpirti malësor në etnogjenezën e shqiptarëve. Malësia e Madhe ka qenë gjithmonë visar shqiptarie, gurrë e pashuar e shpirtit të bardhë dhe e dëshirave për ditë të mira. Ani pse, jo gjithmonë ka mundur t’i realizojë ato.

Malësia e Madhe ka qenë dhe mbetet kurdoherë gurrë frymëzimi e pëlqimi për cilindo që ka shkuar në ato male si shtegtar, si mik, si nëpunës i shtetit, si i dërguar i Evropës, si dashamirë e, madje, për një rast që duket si mrekulli, por mrekulli nuk është: për malësorët tanë trima e për virtytet e pashoqe të tyre kanë shkruar fjalët më të mira deri edhe kundërshtarët e përjetshëm të tyre, siç është rasti i Mark Milanit, komandanti malazez që për shumë vjet radhazi është ndeshur dhëmb për dhëmb me luftëtarët malësorë të trevave tona. Lexoni sa shkruan ai për shqiptarët dhe do të bindeni se çfarë madhështie shpirtërore kanë gjetur tek malësorët deri edhe kundërshtarët e tyre, siç ishte edhe Mark Milani.

Kënga “maje krahit” dhe këngë të tjera burrërore të Malësisë

Nga fusha e krijimtarisë gojore dhe e muzikologjisë popullore, Malësia e Madhe, bashkë me Dukagjinin, përbëjnë vatrën më kryesore apo djepin e epikës madhështore të kreshnikëve, këngët më të shquara të epikës shqiptare, të shoqëruara me instrumentin, gjithashtu emblematik : lahutën e lashtë e tejet të spikatur edhe në ornamentikën e saj. Në bishtin e saj gdhendin gjarprin, ndërsa në pjesën e epërme një kokë dhie apo përkrenaren e Skënderbeut etj.

Malësia e Madhe është, gjithashtu, visi ku kanë lulëzuar ndër mote edhe vallet më burrërore e tepër karakteristike për etninë shqiptare, siç janë, premja me tagana për burrat, dhe kcimi i logut për gratë e burrat.

Malësia e Madhe, gjithnjë nga fusha e folklorit, meriton të përmendet për një lloj shumë të veçantë kënge siç është kënga maje krahit, apo thirrma me zë koke me të cilën zakonisht çelen dasmat, gostitë apo festimet e mëdha e masive popullore. Kënga maje krahit mund të vlerësohet si himni më heroik e simbol i kushtrimit popullor për të kumtuar nga largësi të mëdha e për të përjetësuar në thirrmat me zë të lartë trimëritë e bëmat e burrave më të shquar; ato kanë qenë, si të themi, epitafi gojor i trimërisë shqiptare. Me këngë maje krahit çelen dasmat dhe çdo festim a gëzim familjar në malësi. Ka këngëtarë që dallohen për zërin e bukur dhe për zotësinë e të kënduarit të këtij lloji të këngës, porse ajo këndohet edhe gati nga të gjithë burrat, sepse është një këngë që nuk kërkon as instrumente shoqëruese, as ndonjë praktikë të veçantë. Po ashtu, edhe “fjalët” janë të shkurtëra dhe që mbahen mend lehtë. Le të kujtojmë, për ilustrim, një prej tyre: “Fjalë ka ardhë/Mblidhnju krenë/E bajraktarë.”

Malësia jonë, si dhe një pjesë e mirë e krahinave të Shqipërisë Veriore, kryesiht veripërëndimore, kanë dhe Lahutën dhe Eposin e Kreshnikëve. Pasja e lahutës “si instrumenti më i hershëm kordofon i traditës shqiptare, e cila bën pjesë në një familje evropiane instrumentesh të ngjashëm në emër e në funksion, “kushërira” të afërme të saj, të shfaqura në gjithë kontinentin në atë periudhë që njihet si “golden age” e lulëzimit të bashkëjetesës së tre besimeve abrahamike në Spanjë e më tej në brendësi të Europës.” Njëherësh lahuta është edhe vegla me më shumë mundësi interpretimi të poemave të mëdha narrative, para së gjithash të eposit heroik legjendar. Harta e arealit të lahutës dhe harta e arealit të eposit janë përputhshmërisht të mbivendosura. Ku ka epos, ka lahutë; ku ka lahutë, ka epos.”(Shih:Sh.Sinani: Lahuta sot në Shqipëri: këngët me lahutë, rapsodët dhe mjeshtëria e prodhimit të instrumentit-Kumtesë, e mbajtur në Konferencën ndërkombëtare, Shkodër, 20 mars 20223).

Dhe, këtu, po lejohem të bëj një ndërhyje shpjeguese: Ka qenë një periudhë, aty nga vitet ‘50 të shekullit të kaluar, kur, bashkë me largimin e malësorëve nga malësitë për të zbritur në fushat bregdetare e në qytete, që këndohej edhe në këngën “Dukagjin o zbrit nga mali,/merre tokën se ta fali…”, kur edhe shumë doke e zakone të hershme të etiketuara si “prapanike” patën shkuar gati në zgrip e, në atë kuadër, edhe kënga me lahutë po rrallohej. Këtë do ta thoshte me trishtim të ligjshëm edhe Martin Camaj në poezinë “Lahuta e vjetër”:“Lahuta pushon në tra/ pse mixha vdiq ka mot/ e nipat s’dijnë me i ra.”(Shih: M.Camaj, Vepra, vëll., 2, Përgatiti për botim Prof. Dr. Bardhyl Demiraj, Onufri, 2010, f.51).

Lahutari e këngëtari i njohur Mirash Ndou, nga Gjocajt e Shoshit, ia behu njëherë në Institut e kërkonte të takonte mikun e tij të vjetër, prof.Qemal Haxhihasanin, për t’i shprehur shqetësimin e tij të ligjshëm si rapsod, po edhe thjesht si malësor shqiptar, se “kangët me lahutë nuk jepeshin në radio.”Ankesa e tij ishte plotësisht e drejtë, aq më tepër kur, në ato vite kur, as Televizioni nuk kishte filluar ende si institucion, radioja ishte i vetmi mjet përhapjeje e përnjohjeje. Ndërsa, në fqinjët tanë të Malit të Zi, çdo të diel në orën 10 të mëngjesit, po edhe në orare të tjera, jepej (dhe jepet) një emision me këngë sllave të shoqëruara me gusla, të ngjashme me këngët me lahutë. Dhe, malësorët e Mbishkodrës, ata që kishin radio në shtëpi, e hapnin te Cernogora dhe dëgjonin këngë sllave, nga malli për të dëgjuar lahutën. Qëndrimi tëhuajësues e shmangia e këngëve me lahutë nga emisionet në radio e në televizione ka qenë dhe mbetet një plagë e pashërueshme deri në ditët tona. Na mbytën këngët e huaja, të cilat sado të bukura qofshin, nuk është e drejtë që në radiot dhe televizionet që e quajnë veten “kombëtare” shqiptare, të mos u bëjnë vend në radhë të parë këngëve shqiptare, këngëve popullore të Veriut e të Jugut, sepse ato, ndër të tjera, janë edhe mësim atdhetashurie, edhe “shkollë” e të folurit shqip e shqiptarisht. Kujt nuk i galdon zemra kur futet në internet dhe gjen aty, p.sh.këngën “Malësi Kreshnike” apo këngën për “Shenjtërimin e Nënë Terezës” të kënduara nga virtuozi Pretash Nilaj; “Jam lahuta e Malësisë” apo “Në Malësi të Madhe piskatë zana” të kënduara nga Prek Shkreli; “Lugu i bjeshkëve” dhe shumë të tjera të kënduara nga Jonuz Delaj, njëri nga lahutarët e këngëtarët më të shquar të Malësisë, i cili, tashmë në moshën shtatëdhjetë e tre vjeç, më shumë se për vitet që po i kalojnë e për pensionin e posaçëm, që i ishte premtuar, por ende s’i është dhënë, ndien brengën për lahutën dhe lahutarët që janë pakësuar në mënyrë shqetësuese, sa në Shkodër e Malësi të Madhe nuk kanë mbetur më shumë se 5-6 prej kësaj “race” artistike ! Në një intervistë të para do kohëve, Jonuz Delaj thotë: “Kështu po plagosim rëndë një pjesë të rëndësishme të identitetit tonë.” (Shih: Musa Kurtulaj, Brenga e lahutarit të Bjeshkëve, 73-vjeçarit Jonuz Delaj, në “Admin”, 1 korrik 2022).

Ndërkaq, na gëzon fakti që, për fatin e bardhë të etnofolklorit e të kulturës shqiptare, këto njëzet a tridhjetë vitet e fundit, ka edhe djem të rinj, po edhe gra e vajza të reja, që dinë me i ra lahutës, si dhe këndojnë të shoqëruara me të këngë të hershme e të reja, duke formuar bindjen e patrandshme se lahuta rron, se këngët e shoqëruara me lahutë jo vetëm nuk shterojnë, por edhe po shtohen e shumohen, se yjësisë së dikurshme të rapsodëve pa shkollë, në kohën tonë u janë shtuar edhe hartues tekstesh a poetë rapsodikë, që bashkëpunojnë me këngëtarë e lahutarë të talentuar që janë tashmë të kudogjendur.Studiuesit dhe drejtuesit e instucioneve artistike e kulturore përkatëse tregojnë se në tridhjetë vitet e fundit ka pasur një zhvillim të madh të foklorit dhe sidomos të këngëve të shoqëruara me lahutë e me çifteli a sharki. Po i referohem një studimi të z.Esat Ruka, i cili shkruan: “Në vitet posdiktatoriale në Shqipëri, përveç festivaleve të përmasave të mëdha në Gjirokastër, në çdo 5 vjet me mbështetjen financiare të shtetit, janë organizuar e mbajtur mbi 50 festivale kombëtare nga QKVF në bashkëpunim me qeverisjen vendore, shoqëritë kulturo-artistike dhe institucione të tjera qëndrore të specializuara. Në çdo vit, ngjiten në skenat e festivaleve mbi 1000 artistë amatorë dhe kanë aktivitet profesional e shkencor rreth 100 studiues e botues të etnokulturës.”(E.Ruka, Profile, dorëshkrim).

Kushdo që nuk ka mundësi të shkojë në festimet e malësorëve apo në “Logun e Bjeshkëve” në Kelmend, në festimet te Vitoja në Rapshë (Bashkia e Tuzit-Mal i Zi) etj. nëse ka dëshirë të dijë se si është sot gjendja e lahutës dhe e këngëve të shoqëruara me lahutë, mund të hyjë në YUTUB e të shkruajë emra të tillë si Gjok Nonaj, Pjetër Matusha, Pretash Nilaj, Jonuz Delaj, Kolë e Biq Buçi, Vasel Shkreli, Gjovalin Prroni e sa e sa të tjerë, për t’u bindur se, këta njëzet vjetët e fundit, ka pasur jo vetëm lahutarë e lahuta të reja, të punuara me mjeshtëri të rrallë e të zbukuruara me shkrola e gdhendje nga më të bukurat, sidomos me përkrenaren e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, po edhe me simbole të ndryshme, të hershme si gjarpri e drangojtë, po edhe plot të tjera. Në një shkrim të gazetarit Pëllumb Sulo tregohet se lahutari e këngëtari i shquar Pretash Nilaj, ka gdhendur e punuar me dorën e tij 500 lahuta e çifteli. Dhe, natyrisht, ai nuk është i vetmi. Ka edhe shumë të tjerë në mbarë Malësinë e Madhe (këndej kufirit shtetëror: në Kastrat, Hot, Shkrel, Bogë, Kelmend e përtej kufirit: në Traboin, Rapshë, Triesh, Grudë etj. e deri në Plavë e Guci, Vuthaj) si dhe në Kosovë, Mirditë etj. Pra, fatmirësisht, lahuta nuk rrin më “vjerrun në tra”, sepse janë të shumtë ata që “dinë me i ra” dhe i bien në mënyrë të mahnitshme. Malësia ka lahutarë tashmë në moshë të vjetër, por që nuk pushojnë së kënduari e së krijuari këngë të reja me lahutë si Gjok Nonaj (107 vjeç), Jonuz Delaj, i cili qysh në moshën 10-vjeçare ka nisur t’i bjerë lahutës e të këndojë pjesë të “Lahutës së Malcis” së Gj.Fishtës për heronjtë e përmendur, si Marash Uci, Oso Kuka, Ali Pashë Gucia etj., pastaj ka vijuar edhe ka krijuar vetë këngë për ngjarje e figura të shënuara të Malësisë, që kanë bërë qëndresë heroike e të vazhdueshme për mbrojtjen e Kelmendit e të krejt Malësisë. Janë të njohura këngët e tij për si Norën e Kelmendit, për Mem Smajlin, Isa Boletinin e shumë figura të tjera. Pas vitit 1990 Jonuz Delaj rrugëton me lahutën e tij nëpër dhjetëra koncerte të emigrantëve shqiptarë nëpër botë ! Një nga këngët e reja të tij është “Prej mërgimit erdhi fjalë”, ku, ashtu si dhe lahutarë të tjerë malësorë, si Biq Buçi etj. këndojnë për plagën e re të mërgimit të shqipatrëve në kohën tonë. Në radhët e atyre që kanë mërguar në Amerikë e gjetiu në shumë vende të Evropës ka edhe lahutarë të talentuar, sikundër ka edhe këngëtarë e isntrumentistë të tjerë që me fjalët e artin e tyre mbajnë gjallë shpirtin shqiptar e gjuhën shqipe në dhe të huaj. Një pjesë e mirë e lahutave, sharkive dhe veglave të tjera muzikore që prodhohen sot në Shqipëri, në Kosovë apo në trojet e tjera shqiptare në Ballkan, i blejnë me dëshirë shqiptarët e Amerikës, të Italisë, të Zvicrës, të Gjermanisë, të Anglisë etj. Sikundër e thamë, edhe atje bëhen veprimari të ndryshme atdhetare dhe artistike e kulturore, ku lahutarët janë të kudogjendur dhe të mirëpritur. Nuk kanë munguar edhe festivalet vendore, krahinore dhe kombëtare, që janë tribuna edhe të këngëve me lahutë. Por, le ta ritheksojmë se është e domosdoshme dhe duhet të bëhet institucionalisht e detyrueshme që radiot dhe televizionet shqiptare të kenë hapësira të caktuara për këngët popllore në përgjithësi e për lahutën në veçanti. Kështu, ndërkaq, në pritje të njoftimt tumirues nga UNESCO-ja, shkojmë sipas thënies së urtë që i pëlqente shumë edhe Atë Gjergj Fishtës:”Por ti luej, nafaka luej, ka pasë thanë ai burri i huej!”

Kënga si pasqyrë e historisë së Malësisë

Nga këngët historike Malësia ka ruajtur edhe një pasuri të vyer këngësh, që lidhen me bëmat trimërore të disa personazheve të shquara të saj, si p. sh. për Çun Mulën, Ded Gjo Lulin, Oso Kukën, Halil Gashin, Prek Gjeloshin, Dasho Shkrelin, Dod Prek Bajraktarin, Bec e Çul Patanin etj. Mjerisht, për arsyet e ditura, një pjesë e mirë e këtyre këngëve janë bjerrë, sepse as nuk këndoheshin, as nuk qenë botuar ndonjëherë. Sidoqoftë, ka ndër to edhe këngë që i di gjithkush dhe kurrë nuk qe e mundur të ndaloheshin, si p. sh. “Prej ka vjen more Çun Mula”, “Krisi pushka n’ Prruo t’ That”, “Fryni era u çil taraba”, “Ded Gjo Luli ka shkrua letër”, “Kanga e Dem Tahirit” etj.

Një nga periudhat më të kënduara në këngët e Malësisë ka qenë ajo e Kryengritjes së Malësisë në vitin 1911 që pati si kulm edhe ngritjen për herë të parë të Flamurit kombëtar më 6 mars në majën e Bratilës.

Kryengritja e Malësisë, si ngjarja më e madhe e atij fillimshekulli, nuk mund të mos pasqyrohej gjerë edhe në këngët popullore të krahinës sonë. Shumë veta u vranë heroikisht, duke lënë në fushë të luftës djemtë dhe burrat më të përmendur, ndonjëherë edhe duke u shkretuar krejt familja . Këngët e kësaj kohe janë plot me emrat e atyre që dhanë jetën apo që u plagosën duke luftuar heroikisht. Mjerisht, për disa prej tyre asgjë nuk është shkruar dhe kënga mbetet i vetmi burim historik për trimërinë e tyre.Të tilla janë “Krisi pushka në Prruo të Thatë”, “Lufta në Sukë të Mëkushit” dhe “Bedri Pasha e çon haberrin”, të cilat janë kënduar me lahutë ndër festa e tubime me rëndësi.

Bujaria proverbiale e Malësisë

Malësia e Madhe ka qenë dhe mbetet treva më e shquar për bujarinë e saj proverbiale. Ajo përmendet si krahina më bukëdhënëse e më bujare në mbarë Veriun e Shqipërisë. Jo më kot, studiuesit më të shquar të Evropës, pasi kanë vizituar e kanë njohur Malësinë tonë, duke qëndruar edhe me muaj e vite në ato anë, kur janë kthyer në metroploet e tyre të mëdha, në Vjenë, Londër, Paris, Romë etj. kanë shkruar fjalët më të pikuara dhe vlerësimet më të larta për bujarinë dhe besën shqiptare që kanë gjetur kudo në malet tona. Gjithmonë, mikpritja dhe bujaria malësore kanë qenë zbatim i thënies se “shpia e malësorit âsht e Zotit dhe e mikut”, prandaj kurdoherë, thirrjes së të panjohurit nga jashtë: ”O a jie ksajte o i zoti i shpi:s?” në Malësi të Madhe i është gjegjur: “O hajde, byrm (bujrum) e mirse t ka prû: Zoti!”

Në librin e tij me kujtime dhe mbresa për shqiptarët, të titulluar “Jeta dhe zakonet e shqiptarëve“, Mark Milani, dukë dhe shkrimtar malazez, kur flet për mikpritjen tregon se ajo është më e lartë se çdo ndjenjë tjetër dhe, mjaft bukur, rrëfen historinë e një malësori, të cilin, para varjes në litar, Pashai osman, për ta sprovuar e pyet nëse kishte qenë ndonjëherë tjetër më ngusht se tani që po e varnin. Malësori krenar ia kthen thjeshtë e bukur: “Edhe dy herë të tjera: kur më kanë ardhë miqtë në shtëpi e nuk kam pas buk për t’u dhanë. Ajo ka qenë e randë për mua, kjo e sotmja s’asht asgja. Na nji herë kemi le e nji herë të vetme do të desim. Lum kujt i vjen deka me nder, si mua sot”.

Bujaria e malësorëve ka qenë një nga virtytet e rralla për çdo fis a derë të mirë të vertëtë. Në Malësi po edhe në “diasporën malësore” në ultësirën bregdetare ndërmejt Shkodrës e Lezhës, madje edhe më gjerë në fushat e bregdetit deri në brigjet e Matit, si Gurëzi, Fushë-Miloti, Fushë-Kruja etj. deri vonë ka ekzistuar tradita e lënies çelë të portës së oborrit e të kopshtit në kohën kur janë fiqtë të pjekur.

Urtësia dhe drejtësia popullore në Malësi

Shumë thënie urtake të Malësisë nuk janë tjetër veçse “nene” a sytha të Kanunit. Le të kujtojmë, ndër të tjera, vlerësimet malësore për durimin dhe nderin, për fjalën pajtimtare dhe ruajtjen e fytyrës, për të vepruar mbi bazën e parimit se “ata çka s’ ta ka anda për vete mos ia ban as tjetrit” apo që kurdoherë njeriu duhet të jetë i peshuar në fjalë: “Mos ta kalojë gjuha gojën“. Sa herë më vjen në mendje ajo fjala e urtë e Malësisë që thotë: “Kush ecë kadalë, shkon shnosh e çpejt” e që, gjithjë, më sjell në mendje një thënie të përafërt latine: “festima lente” (vrapo ngadalë), ndonëse duket si një farë motërzimi i italishtes “Chi va piano va sano e va lontano“.

Shumë pika të kanunit, sidomos përsa i takon drejtësisë dhe pleqërimit të ngatërresave të ndryshme nga burrat e ditur të kohës, kanë pasur rrënjosje të thellë në kujtesën e breznive dhe janë lidhur edhe me tregime a legjendarizime të shumta. Një nga tregimet e tilla është edhe “Gjeli dhe ora” që i atribuohet një zgjidhjeje origjinale të bërë nga Ded Gjo Luli. Po e shënojmë atë sipas variantit të regjistruar e të botuar në një tekst mësimor të njohur:

“Një malësor, ia kishte vrarë padashur gjelin një fqinjit të vet dhe nuk donte t’ i jepte të gjegjur për dëmin e bërë. I dëmtuari iu ankua Dedës. Ky i thirri që të dy dhe i ndërsynoi.

Dëmtuesi tha: -Nuk kam gjel për t’ i dhënë.

-Si të punon sahati?- e pyeti Deda dëmtuesin.

-Mirë, iu përgjigj ai, si i habitur për këtë pyetje të papritur dhe i shkuan sytë tek qodsteku që i varej në jelek.

-Ma fal atë orë ta shoh, i tha Deda dhe disa leqe të holla rrudhash iu dukën në shtek të ballit. Ky ishte shenj që tregonte se vendimi i Dedës ishte i prerë. Dëmtuesi nxori orën me qostek dhe ia dha.

-E gëzofsh gjelin!- iu drejtua të dëmtuarit. Besoj se nuk do ta vrasë kush, as nuk do të cofë kund, po nuk e prishe ti vetë.

Të dy hapën sytë dhe u shtangën në vend nga habia. Sahati kushtonte shumë më tepër se 300 groshë, ndërsa gjeli jo më shumë se 10 groshë.

-Merre, merre, i tha Deda, gjeli ishte ora jote.Pasi ky nuk ka gjel për të dhënë, po të jep orën. Gjeli e ora një punë bëjnë. Kështu e përfundoi pleqërimin Ded Gjo Luli.

Mirënjohja e Malësisë

Në Malësinë tonë të Madhe, kurdoherë, ka qenë si parim thënia: “Kush na don pak, na e duam fort e fort”. Sigurisht, edhe ndaj atyre që na e kanë pasur e na e kanë me të pabesë e me hile, apo që e shpërdorojnë mirësinë e bujarinë malësore, bie i rreptë e i pamëshirshëm mallkimi e tëhuajësimi i tyre. Armiqtë e maleve tona, qoftë të ardhur prej Anadollit, qoftë prej shteteve fqinje e shefitare të hershme, e kanë paguar shtrenjtë dhe e kanë mësuar më në fund se “ma mirë ashtë me të shitua Zana se me t’u turrë malësori kur ia ke ba borxh”.

Po, për t’u bindur për këtë, le të sjellim ndër mend vetëm një pjesë të qëndresës së malësorëve ndaj pretimit të Vuça Pashës, sipas përshkrimit shembullor të Pjetër Bogdanit: “… Kush mundet me i ramë mboh se ma i vobektë kje Vuça Pasha, i silli, për të mbledhë nji ushtrij 12 mijë vetësh, nuk i mbastuenë shumë milionj ar, se Kelmendasitë tanë, të sijtë, me një zaan – “Eja kush ansht trim”, mbëledhunë afërë 500 vetë, vraanë Vuça Pashën, vjetit 1639 e ndë nevojë mpsuen me ngranë lëkurën e qarrit, posi të begatët majen e miellit, ende atyne ajo gjellë ma shije u kaa, se pashallarëve e sanxhakëvet mishi i kingjavet e i vjetavet njomë, pa ndiem kurraj të ginë.”

E folmja e Malësisë së Madhe në kuadrin e të folmeve veriperëndimore

Malësia e Madhe, për një mrekulli që dëshmon hershmërinë e njësinë e qëmoçme mbarëshqiptare, na ruan edhe një të folme që përputhet fort e fort me fazat shumë të hershme, kur dialektet e shqipes kanë qenë shumë më të njëjta se sa janë sot; gjejmë aty tipare tepër karakteristike, si p. sh. togjet e zanoreve ua, uo, ye, krejt njësoj si në toskërishten dhe në veprat më të hershme të shqipes së shkruar, duke i përthekuar kështu të dy dialektet e shqipes. Kujtojmë, p. sh. fjalë si: grua, mua, dua, prrua, pastaj pjesoret e foljeve në-oj: shkua, marua, gzua, pajtua, shkua etj.

Kam pasur gjithnjë mendimin, (i cili tashmë më është kthyer në bindje të plotë), se kaq të mëdha e parësore janë dukuri të tilla të të folmeve të Malësisë sonë, saqë, djemtë dhe vajzat e trevave malësore, kur shkojnë në shkolla e i vihen të nxënit të gjuhës letrare të njësuar, mbërrijnë më shpejt, po edhe shumë më lehtë, të rrafshohen me trajtat e sotme të standardit, ani pse ai, siç dihet, është ngritur kryesisht mbi bazën e toskërishtes letrare.

Kujtojmë, ndër të tjera se, edhe onomastika e Malësisë sonë, na jep dorë për shpjegime të vyera rreth etimologjisë dhe evolucionit fonetik të shqipes. Albanisti i madh vjenez, Norbert Jokli, pastaj edhe nxënësi i tij, studiuesi ynë i madh, Eqrem Çabej, në shqyrtimet rreth kalimit historik nga një /o/ në togzanor apo difton ua / ue (grua / grue), kanë pasur parasysh pikërisht paraforma të fiksuara në shkrim të toponimit Gruomira, e cila, në Kadastrën Veneciane të Shkodrës, gjendet në formën Grovemira.

Kanë qenë pikërisht këto vlera gjuhësore, etnologjike dhe përgjithësisht shpirtërore- kulturore të Malësisë së Madhe që kanë tërhequr qysh heret interesimin e ajkës së albanologëve të huaj, pastaj edhe të atyre vendas. Po përmendim, ndër të tjerë, etnografin dhe arkeologun e shquar Franc Nopça, i cili në dimrin e ftohtë të 1910-1911 kalonte “Aus Shala und Klementi” (nga Shala në Kelmend) dhe festonte Krishtlindjet dhe Vitin e Ri në malet tona flokëbardha, në besë të trimit Kolec Marku, një malësor këlmendas nga Bregu i Matës, në bukë e në bujarinë e pashoqe të trevave tona.

E mahnitur nga vlerat etnologjike e kulturore të Malësisë së Madhe, mis Edit Durhami, studiuese e famshme angleze, do të bëhej “robinë” e maleve tona. Ajo përshkroi me aq zell e besnikëri çka pa në ato vise dhe malësorët e deshën dhe e quajtën me adhurim “Kralica e Malësisë”.

Albanisti i madh vjenez, Maksimilian Lamberci, që njihte dhe vlerësonte me zotësi e me dashuri të veçantë eposin shqiptar dhe dialektet e gjuhës shqipe, na ka lënë një vepër të tërë me titullin “Die folksepik der Albaner” (Epika popullore e shqiptarëve), në të cilën ai bën më të bukurat shpallime rreth kësaj mrekullie të kulturës gojore të popullit shqiptar. Porse, në qoftë se përmendëm më së pari albanologët e huaj dhe vlerësimet e tyre të larta për Malësinë e Madhe si visar shqiptarie e djep i lashtë i pasurisë etnokulturore të shqiptarëve, do të ishim të padrejtë po të mos theksonim, gjithashtu, se Malësisë sonë të Madhe i takon edhe nderi të ketë nxjerrë prej gjirit të saj edhe më të parin autor të njohur shqiptar, themelvënësin e gjuhës së shkruar shqipe. E kam fjalën pikërisht për Gjon Buzukun, autorin që, duke përkthyer në shqip për herë të parë ”Mesharin” më 1555, vuri themelet e gjuhës shqipe të shkruar dhe na la një dëshmi aq të pavdirë për studimet filologjike e historiko-gjuhësore.

Prof. Eqrem Çabej, pastaj edhe shumë gjuhëtarë të tjerë shqiptarë e të huaj, qysh nga zbulimi i një kopjeje të librit të Buzukut në Bibliotekën e Vatikanit, kanë ndërmarrë shqyrtime të hapëta filologjike dhe kanë vënë re afëri shumë të mëdha si dhe pika takimi madhore e krejt përfushë ndërmjet gjuhës së Mesharit dhe të folmeve të Malësisë së Madhe. Ato dukuri, bashkë me mbiemrin e autorit, Buzuku, si dhe të dhënat, qoftë edhe të mangëta, që dihen rreth jetës së tij, na dëshmojnë se ai ishte me origjinë pikërisht nga trevat e veriperëndimit, diku në qendrat e Malësisë e të Rranxave të Mbishkodrës apo, në mos tjetër, nga viset ku ishin shpërngulur malësorët, si p. sh. nga Malësia e Krajës apo edhe më larg nga Arbneshi i Zarës. Për t’u vënë re, mbi të gjitha, togjet e zanoreve uo dhe ua, që ndeshen krejt njësoj si te Buzuku (kujtuom, në së shkruomit shenjt) ashtu edhe në të folmet e Malësisë sonë (grua, gruos, e martuome, kruos).

Veçori të tilla themelore dhe shumë të spikatura të gjuhës, të folklorit, të veshjeve, të mendësisë, të dokeve dhe të zakoneve ka pasur parasysh Çabej, ky dijetar i përmasave aq të mëdha, kur shprehej se në to ngërthehet “palca e kombit shqiptar”. Prandaj, edhe njëherë, gjej rastin të përsëris se Malësia jonë është quajtur “e Madhe” jo nga përmasat hapësinore gjeografike, sepse në të vërtetë ka malësi të tjera që mund të jenë edhe më të hapëta e më të mëdha se ajo; është quajtur “e Madhe” pikërisht pse ka qenë e tillë në kulturën dhe vetitë e saj, në të gjitha ato që, shkurt, i përmendëm më lart.

Dhe, para se ta ndal turrin në këtë paraqitje gjithsesi të thukët, dua të kujtoj se Malësia e Madhe ka qenë nga të paktat vise shqiptare që nuk u shkel kurrë e tëra nga pushtuesit e huaj dhe, për këtë arsye, mbeti, si të thuash, “virgjine” në doket e zakonet e saj, rrojti e papërzier në bëmat e shpirtin e saj iliro-shqiptar, qysh në agim me takime me Perëndimin, për të cilin na dëshmon edhe besimi katolik i ritit roman, që është zbatuar gjithmonë e gati pa asnjë shmangie në skajin verior të atdheut tonë, qysh nga Përroni i Thatë në jugperëndim e deri në Bjeshkët e larta të Vermoshit e të Dukagjinit në verilindje. Për shumë vjet ka qenë lënë në të errët, por le ta themi më mirë vonë se kurrë që Malësia e Madhe ka qenë, gjatë gati të gjithë gjysmës së parë të shekullit të njëzetë, arë e pëlleshme kërkimesh etnolinguistike e folklorike- historike, ku kanë derdhur djersën ajka e hulumtuesve dhe e shkrimtarëve të shquar shqiptarë që vinin nga radhët e klerit katolik të Shkodrës. Përmendim se aty, në Rapshën e Hotit, gjeti heronjtë e “Lahutës së Malcis” Atë Gjergj Fishta, i quajtur me të drejtë si Homeri shqiptar pikërisht sepse pasqyroi në poemat e tij atë që kishte lënë pa kryer historia shqiptare: mbrojtjen e pashembullt të trojeve të veta nga malësorët trima të Maleve shqiptare. Në Malësinë tonë mblodhën ajkën e “Visareve të Kombit” etënit e nderuar Donat Kurti e Marin Sirdani, që aq mizorisht e për bind, (në vend që të vlerësoheshin me mirënjohjet më të larta për atë ndihmesë shumë të vyer që i kishin bërë kulturës kombëtare, duke shkruar, redaktuar e botuar kolanën e pasur të epikës heroike shqiptare), si “shpërblim” do të gjenin ferrin e burgjeve të kampeve të punës nëpër kënetat ku lanë edhe rrashtat pa asnjë faj. Ndër malet e Malësisë së Madhe jetoi për shumë vjet edhe Dom Nikollë Gazulli dhe na ka lënë, ndër të tjera, edhe veprën “Fjaluer i ri”, që përbën më të parin fjalor dialektor të gegërishtes, në të cilin pasqyrohen gjerë e me besnikëri leksiku e frazeologjia e pasur e të folmeve të Malësisë. Fjalori i Gazullit është një vepër që u ka bërë shërbime të mëdha kërkimeve e shpjegimeve etimologjike rreth gjuhës shqipe. Mjafton të përmendim se sa dendur e me fryt i është referuar atij fjalori Eqrem Çabej në veprën e tij të madhe “Studime etimologjike në fushë të shqipes”. Prej anëve të Malësisë sonë të Madhe vinte në letërsinë shqiptare edhe “humusi” epik e burrëror i veprave të Dom Ndoc Nikajt. Deri në vitet ’60 kur u realizua çmenduria ateiste e mbyllja e kishave, në Bajzë të Kastratit e gjetkë në Malësi pat shërbyer edhe Atë Benedikt Dema, njëri nga hulumtuesit më të hershëm të dialekteve tona, ideues, ndër të tjera, edhe i një “Atlanti gjuhësor të shqipes”. Po përmend, me këtë rast një dëshmi të freskët për të: Atë Zef Pllumi, në kohën kur redaktova librin e tij të famshëm “Rrno vetëm për me tregue”, më ka treguar në raftet e tij dorëshkrimin e një ”Fjalori enciklopedik shqiptar” si dhe shumëçka tjetër nga krijimtaria shkencore e Atë Benediktit, të cilave unë u hodha vetëm një sy dhe uroj që, sa më parë, të dalin në dritë e t’ua shohë vlerat lexuesi e studiuesi ynë i sotëm. Dhe, jo pa qellim, lashë për në fund, emrin më simpatik të fratit shqiptar, Padër Gjonin, famullitarin e Vuklit, personazh i gdhendur aq mjeshtërisht nga Fishta në ”Lahutën e Malësisë”. Kujtoni këngën me titull “Ndërmjetësia”, e cila, përveçse një pjesë e shkëlqyer e trimërisë malësore, mund të merret edhe si simbol madhështor i frymës së pajtimit e të mirëkuptimit midis popujve, ithtar i së cilës ishte pikërisht një frat katolik i Malësisë, Padër Gjoni.

Në mbyllje të fjalës sime, jo pse nuk dihet, por sepse është rasti për ta theksuar e për të shpresuar në një njohje e vlerësim (përkatësisht rivlerësim) të disa figurave të shquara të Kryengritjes së Malësisë së Madhe, po lejohem të sugjeroj:

1.Të gjithëve sa jemi sot në Shqipëri, po edhe atyre që nuk ndodhen me trup, por që na ndjekin nga larg me zemër, mbas tubimit nderues për dëshmorët e Kryengritjes së vitit 1911, na mbetet si detyrë të shkruajmë e të flasim edhe më shumë për rolin e grave malësore në Kryengritjen e viti 1911, po edhe në të gjitha lëvizjet e betejat e mëdha për liri e pavarësi. Aty janë dalluar zonja të nderuara si Nore Kolja, e reja e Ded Gjo Lulit, një nga bijat më sojnike e sypatrembura të Malësisë sonë të Madhe. Po ashtu,Tringë Smajlja, e bija e Smajl Martinit të Grudës, e cila, edhe mbasi u vra i ati e dy vëllezërit, u vesh si tobelie dhe jo vetëm e mbajti hapur derën e nderuar të vojvodës së Grudës, po edhe mori pjesë me armë në dorë në betejat për pavarësi. Në listën e të rënëve, që jepen në listën e hartuar nga zotit Shaqir Vukaj, dalin edhe emra grash malësore e pikërisht:Hanë Myrto Curraj nga Katundi i Kastratit; Katrinë Gjon Vukaj nga Shkreli.Në fakt, rolin e madh e të pavdirë të grave malësore, jo vetëm për të lindur djem luftëtarë, po edhe për t’i rritur ata me ndjenjat e thella të atdhedashurisë, do ta theksonte aq madhërishëm poeti Ndre Mjeda, kur shkruante: “Qe ndër djepa rrisin,/ Nanat e Hotit djelmëninë ushtore,/ e idhnim n’anmikun nepër gji u qesin.” (Ndre Mjeda, Juvenilja dhe vepra të tjera, Tiranë,1964, f.175)

2.Përparësia e atdhetarisë ndaj grupimeve të tjera shoqërore dhe e përkatësisë fetare. “Ndjenja kombëtare te shqiptarët-shkruan Gjergj Nikprelaj- është shumë më e fuqishme se feja, e cila nuk ka pasur ndonjë rëndësi aq të madhe ndër shqiptarët. Marrja e dhënia e vajzave për bashkshoret ndërmjet familjeve myslimane dhe të krishtera ishte dukuri normale. Nën pullazin e një shtëpie jetonin familje të përziera-vëllazërore, pjesëtarë të besimit mysliman dhe katolik…Konflikte ndërmjet njerëzve mbi bazën fetare, edhe nëse kishte, shumë shpejt janë pajtuar. Turqit gjithmonë përpiqeshin të nxisnin luftën fetare ndërmjet shqiptarëve për t’i sunduar më lehtë. Gjithashtu kanë qenë të rralla konfliktet ndërfisnore ndërmjet katolikëve e myslimanëve,të cilat shpërthenin mbi baza fisnore, e jo mbi bazën fetare (për shkak të konflikteve rreth megjave, rreth pronës-halive, hakmarrjes etj.).Kishte raste kur disa prej fiseve katolike mbronin fiset myslimane nga ato katolike dhe anasjelltas. Prandaj feja nuk ishte shkaktare e përçarjes në shoqërinë e atëhershme shqiptare. Intelektuali, shkrimtari dhe atdhetari i njohur shqiptar nga Shkodra, Pashko Vasa, kaherë kishte thënë se “Feja e shqiptarëve është shqiptaria”!

Në këtë kuadër të gjerë dhe objektiv, natyrisht, koha e ka prurë dhe do ta bjerë edhe më me detyrim, që edhe qëndrimi ndaj klerit katolik të rivlerësohet, duke u dhënë njohjen që u takon edhe jo pak priftërinjëve a fretënve katolikë, që kanë qenë në ato vite famullitarë në kishat e Malësisë së Madhe. Nga Malësia e Madhe ka pasur edhe figura të mëdha nga radhët e klerit shqiptar të anëve të Malësisë, si Dom Ndoc Nikaj, njëri nga romancierët e parë shqiptar, si dhe historian me vepra të rëndësishme të botuara e postume; Dom Simon Filipaj, njeriu që realizoi botimin e plotë të Biblës në gjuhën letrare shqipe dhe Atë Vinçenc Malaj, figurë poliedrike e kulturës dhe e historisë shqiptare; Atë Kolë Berisha (etnofolklorist, autor i vëllimeve etnofolklorike me titullin emblematik e domethënës “Nder e burrni ndër malet tona”), Atë Zef Pllumi nga Mali i Rrencit (Lezhë), me origjinë nga Shkreli, autor i librit dokumentar “Rrno vetëm për me kujtue”. Po ashtu, në ato vite e deri në gjysmën e parë të shek.XX, në Malësi kanë shërbyer me devotshmëri edhe një yjësi klerikësh katolikë nga Shkodra etj.si Atë Benedikt Dema, Dom Nikollë Gazulli, Dom Luigj Pici, famullitar i Reçit etj., që kanë lënë vepra me vlerë shkencore albanologjike, po edhe kanë qenë të lidhur ngushtë me popullin e thjeshtë liridashës të Malësisë. Ka ardhur koha që të rivlerësohen e t’u jepet vendi i duhur në historinë e krahinës sonë.

3.Të nxiten e të mirëpriten (natyrisht kur të jetë e mundshme edhe) të mbështeten financiarisht studime të thelluara historike për Malësinë e Madhe e bijtë e saj, kudo që gjenden; të bëhen edhe në të ardhshmen dhënie mirënjohjesh e dekorime për figura të spikatura, duke pasur ato si shembull frymëzues për dashurinë për Atdhe e për të punuar me përkushtim për vendlindjen tonë. I paharrueshëm dhe i përjetshëm qoftë nderimi e kujtimi për të rënët në kryengritjen e Malësisë së Madhe të vitit 1911. Përgëzime Kryetarit të Bashkisë së Malësisë së Madhe, zotit Tonin Marina dhe grupit punues, që në bashkëpunim me Organizatën e Dëshmorëve të Atdheut realizuan dekorimin me titullin “Dëshmor i Atdheut” për 277 burra e gra nga Malësia e Madhe të rënë në kryengritjen e Malësisë së Madhe të viti 1911.

[i] De Lamartin, Alphonse: Tokë heronsh në tërë kohërat, në librin e Fotaq Andreas “Pena të arta franceze për shqiptarët”, Tiranë, 2009, f.298.

[ii] Romeo Gurakuqi:Kryengritja e Malësisë së Madhe e vitit 1911 në qendrimin dhe vlerësimin e At Gjergj Fishtës dhe të klerit katolik shqiptar, në përmbledhjen “At Gjergj Fishta, Komb-Letërsi-Gjuhë, Universiteti i Shkodrës, Studime Shqiptare, 6, 1997,f.130-131.

[iii] Prof. Çabej, i cili i njihte mirë po edhe i vlerësonte shumë vetitë e mira e virtytet e malësorëve tanë, sipas një shprehjeje të M. Lambercit i quante ata shpesh “tipa respirativë”, si të thuash që jetojnë me ajër, me frymë.