Po lexoja Doktor Berishën sot, që shkruante për rrëzimin e diktaturës, dhe m’u rikujtua Profesori im i vjetër që më mësonte shahun. E pyeta një ditë kur isha rrotull 15 vjeç, me kureshtjen e një fëmije. Profesor, pse lojërat tona nuk na dalin si të Fisherit a Kapablankës?

Profesori ishte bashkëvuajtës në Lushnjë, i internuar, kampion absolut shahu në kohën që e lanë… Nxënës i një prej fizikantëve më të mëdhenj të historisë Enriko Fermit, i laureuar me ar në Torino, ktheu kokën dhe më tha me gjysmë buzagazi dhe trishtimi të plotë. Sepse janë të kalbura në bazë Shpëtim. Dhe pandaj nuk pjellin dot asgjë.

Kjo fjali e llahtarshme, që do më shoqërojë tërë jetën, më ka bërë shpesh të buzëqesh me trishtim, kur flasim për një përvjetor të tillë. Unë nuk e kam kritikuar asnjëherë rëndë Berishën, ashtu si bëj dhe me Ramën, apo të tjerë. Më del përpara fjalia e mësipërme, që më ndalon.
Tani çdo ditëzi, e di që në 1990 regjimi kishte mbaruar. Për t’i rënë shkurt mjafton një fjali. Në 1 janar 1991, regjimi që na jepte rrogat e 15-ditëshit, kishte vetëm 6 milionë dollarë në arkë. Kishte dy a tre vite që po harxhonte floririn e fundit, se kleringu nuk shkonte më. Kishte krijuar një borxh po dy a tre vitet e fundit para se të binte, gjysmë miliardi dollar. 150 milionë dollarët e fundit, i përpiu thatësira e atij viti të tmerrshëm.

E kisha të qartë këtë dhe i thashë një ditë doktorit nga fundi i shkurtit të vitit 1991. Më kishte marrë si tip ndihmësi. Doktor! Është e qartë se ti do të jesh i pari. Po unë mendoj, të vesh t’i thuash Ramizit që të rrijë edhe nja dy vjet. Po u soll mirë, jepini dy dhoma e një kuzhinë në fund. Po u soll keq dhe mendon që është akoma në krye, shpjereni te 7 penxheret. Regjimi ka rënë, po ka ca probleme që do t’i vuajmë më shumë nga sa mendon.. Doktori më sheh i habitur. Ç’kuptim ka kjo, më pyeti?

Është e thjeshtë. Vendi rron me lekët e 15- ditëshit i thashë. Komunistët e zyrave nëpër rrethe ia kanë mbathur. Oborri i PD-së nuk ka vetëm militantë e të vuajtur, por shumë xhambazë të të gjitha llojeve, që e kuptojnë se ka mish për të ngrënë, si ato korbat që vijnë rrotull kufomave. E dinë më mirë që nuk ka më lekë. Hoxha u ka hequr pronat të gjithëve dhe nëse nuk ka lekë 15 ditëshin tjetër, do të fllojë një llahtari që nuk është parë e dëgjuar. Dhe vazhdova.

Në veriun nga jeni Ju, nuk ka njeri pronë dhe kooperativa dhe në kohën e Enverit, nuk u jepte lekë as për një bukë. Po Hoxha ishte kujdesur që një nga pjesëtarët e familjes ta mbante në minierë. Një familje tjetër e kishte në pyje. Një në hidrocentrale. Një në bimë medicinale. Këta mbajnë shtëpinë, se kanë rroga të mira për kohën. Kur të mbyllen këto sic thotë Zoti Pashko, a Ju brenda ditës, ku do vejë kjo masë e madhe njerëzie? Pa pronë e pa punë?

Do arratiset nga sytë këmbët. Serbia nuk i lë. Do zënë Italinë, sa munden se ka det. Një pjesë Greqinë me tokë, po shumica do vijë në Tiranë. Po për të ardhur deri këtu duhen lekët e rrugës dhe të shtëpisë për të fjetur…Ku t’i gjejnë ? Do presin pyjet, do shkatërrojnë e vjedhin miniera, e çka për të shitur për të ardhur këtu. Dhe nuk e kam të vështirë të shoh me sytë e mendjes një Tiranë, me 1 milionë njerëz në tre a katër vjet, të cilët ajo, do t’i duhen 50 vjet të tjera t’i tresë….

Ngjau ajo që ngjau.. Ramizi që e njihte më mirë se ne arkën e shtetit dhe si funksiononte sistemi, na e la në dorë, pa asnjë lloj revolucioni. Nuk është sekret i madh të dish se një qeveri mund të bjerë dhe në 5 minuta. Me grusht shteti a me një bandë të armatosurish, po një mënyrë jetese do shumë të bjerë. Dhe pandaj isha për uljen e ngadaltë dhe jo për merakun për Ramizin që kishte kohë që kishte vdekur bashkë me sistemin…

Në thelb po vuajmë ato që thashë më lart dhe nuk ishin vështirë për tu parashikuar. Profesori i vjetër po më jepte leksion praktik. Tridhjetë vjet më pas jemi po në të njëjtën gjendje. Megjithëse ky shtet është i gjithi i privatizuar, pothuajse të gjithë pasanikët e tij, rrinë me sy e veshë te arka e shtetit…. Sepse nuk bëmë shtet. Nuk dhamë dot prona. Nuk i mbrojtëm dot pyjet dhe tokat. Dhe kemi bërë një bartërdi urbane që do dhe tridhjetë vjet të tjera ta riparojmë. Kavaja, një qytet që e kishte deputet Doktorin 20 e ca vjet, është një shembull tipik i asaj që ndodhi. Një i huaj që e shoqëroja një ditë, duke hedhur sytë në drejtim të qytetit më tha pas një minute.

Nuk duhen më shumë se 5 sekonda të kuptohet, se Shqipëria është një shtet i falimentuar. Mjafton të shikoj këtë batërdi të shtëpive të Kavajës ta kuptojë. Mund të kishte parë Kamzën, që më kujton çfarë thashë më lart. Të duket se je në mesjetë, apo ca më keq. Dhe njerëzia vuan pafundësisht. Kë rregulluam? Pronat? Ujërat? Tokën e punueshme? Infrastukturën urbane? Shoh vetëm militantë të dy kampeve. Një palë që mallkojnë komunistët e vjetër dhe të rinj. Një palë militantësh kanë filluar më keq se budallët të kërkojnë Enverin… Vendi i ngjan një çmendine, ku të tërë sillen vërdallë dhe nuk prodhojnë dot asgjë.

Po Shpëtim, më thotë Profesori im i vjetër nga varri. Do t’u ndodhte, se loja juaj ishte që në bazë e kalbur. Nuk dinit, a nuk donit është tjetër gjë. Nuk është për t’u mburrur cfarë krijuam. Nëse do të flisja me ironi, do të kujtoja një ndodhi sa të vërtetë, aq edhe jo të tillë. Kur “reformatori”  Brezhnjev, që erdhi pas Hrushovit vajti te nëneja e tij, në fshatin e lindjes me makinën që e ngiste vetë (sidozot Nanua ynë dikur) me një Linkoln që ia kishin dhënë amerikanët dhuratë dhe po i tregonte asaj makinën, nënja i tha, Shumë e mirë është bir. Po si do t’ja bësh, sikur të vijë prapë Xherxhinski i sovjetëve? Do na marrësh më qafë…

Te ne nuk do vijnë sovjetë dhe komunizmi kurrë. Do të vijë SPAKU, që është thuajse e njëjta gjë, por vetëm për ata që kanë vjedhur. Ndërkaq një gjë është e sigurt. Dhe këtë jo vetëm doktori, po dhe e gjithë kasta e vjetër 30-vjeçare alla Brezhnjev, duhet ta dijë të vërtetën e thjeshtë. Këto tridhjetë vjet që ndërtuam apo lozëm këtë lojë shahu po të doni, e bëmë mbi baza të kalbura. Dhe nga kjo lloj loje nuk vjen gjë e mirë. Nuk na ngushëllon dot as hyrja në NATO e as në BE. Thjesht duhet bërë pyetja: Ku gabuam dhe pse gabuam? Dhe si i bëhet për të shpëtuar nga këto gabime, e në vënd të ndreqnin maskarallëqet e bëra nga komunizmi i Hoxhës deri në 90-ën, i dhjetëfishuam ato, njëqind, a njëmijë herë. Këtu është cështja.
Kush ecën me kujtime dhe në rastin më të mirë dhe kjo vlen edhe për Doktorin që është tifoz i Hygoit, të cilin recitonte shpesh në parlament është mirë që më shumë se të flasë për atë ditë të kujtosh fjalët e kollosit francez..
Kush ecën me kujtime, nuk bën gjë tjetër veçse zvarritet./ Konica.al

E dashur Elvana,

Të qeshim fort mike, aq sa të mundemi, madje përtej fuqisë të durimit, sepse e qeshura shpërthyese është e bukur! Ata kanë një mosdurim ndaj syve plot dritë e plot jetë!

Ti e di, ata janë po ata, të njëjtë, për t’u mëshiruar sepse jetojnë me kujtesën e krimit. Janë si Makbethi, s’mund të jenë ndryshe! Mjeranë e gjakprishur , janë.

Le t’i përfytyrojmë siç janë! Të çnjerëzuar! Në qenien e tyre ka kujtesë krimesh! Janë antinjerëz! Antinjeriu , mikja ime ka pamjen, formën dhe përmbajtjen e tyre!

Ti e di, të gjithë ato personazhe të letërsisë së shkëlqyer, që historia i ka shënjuar si vrasës, janë për keqardhje!

Në kujtesën e botës dhe të kohës, shkrimtarët mbeten të mërguarit e mëdhenj. Në ekzil, Ovidi, Eskili, por edhe Dante Alighieri.

Letërsia ka fuqi të jashtëzakonshme. Kryeveprat e artit po ashtu.

Regjimet autoritare, kanë një mosdurim ndaj shkrimtarëve , këtë e kemi të dëshmuar nga historia e letërsisë dhe nga kujtesa e botës.

Këtu, në këtë vend ku jam, të gjithë shkaktarët e dramave më vjen t’i qaj për pamundësinë e tyre për të qenë njerëz. E kam fjalën për ata që kryen krime në emër të popullit, ndaj popullit!

Isha në Jerusalem, për letërsinë, kujtesën, vizionin. Miqtë tanë më pyesnin për ty , për Agronin. Ka qenë data 19 Nëntor kur ne flisnim për ju të dy, për librat , përkthimet, studimet, punët e artit.

PEN International, në Londër ka nisur një e-mail dhe një thirrje për të shkuar letra për shkrimtarët në botë të cilët janë të burgosurit e kohëve moderne, por edhe për shkrimtarët të cilëve u rrezikohet jeta për shkak të punës dhe veprës së tyre.

As në ëndërr nuk do të kisha dashur të besoj, se në këtë periudhë fundviti, do të ishit ju, miqtë e mi, Agroni, ti, fëmijët tuaj ( yjet e bukur , mrekullia krijuar prej dashurisë tuaj), të rrezikuar për jetën. Tashmë kjo është e vërtetë! Kjo është e vërteta e Shqipërisë të shekullit që jetojmë, e këtij kaosi moral të shoqërisë politike e cila ju dënoi me ikje!

Më kujtohet Salaman Rushdie, nga vitet 80. Po rilexoj jetëshkrimin e tij ‘ Joseph Anton’. Më kujtohet sot Orhan Pamuk. Më kujtohet gjithçka në këtë kohën kur ju jeni sot të mërguarit e mëdhenj në kohën që besohej se ishte koha e lirisë.

Në fillim të gjithë kësaj të shkrova: të qeshim fort mikja ime, sepse fuqia shpërthyese e jetës mbase i ndihmon ata, antinjerëzit të dinë të jenë humanë.

Të kujtohet kur në shkolla në kohën e diktaturës, në lëndën e biologjisë na thuhej se njeriu e ka prejardhjen nga një lloj majmuni? Mbaj mend që kur na u dha si mësim diçka e tillë , shkova tek im gjysh . Ai mbështillte duhan me një gazetë të asaj kohe. Ishte dimër. Me duart që i dridheshin jo nga pleqëria por nga prangat me të cilat e kishin shternguar gjatë, dikur… më pyeti, pse isha ashtu me sytë ngulur në fytyrën e tij.

E pyeta nëse paradhësit tanë ishin ai lloj majmuni që na kishin dhënë si mësim në orën e biologjisë. Im gjysh qeshi fort, pastaj tha: Nuk është ashtu! Mos mëso gabim! Pastaj më kërkoi librin e biologjisë, grisi fletët, e mbështolli duhanin, bëri të tjera cigare.

Im gjysh është tash një re e bardhë mbi kokën time. Në mendimet e mia jeni ju ,familja e bukur krijuar nga dashuria. Jeni plot dinjitet dhe kujtesë , plot dritë!

Ne besoj se do të takohemi në Londër, në fillim vjeshte të vitit 2020, në Kongresin e PEN International. Agroni do të ketë fjalën dhe vendin atje si shkrimtar. Ti do të jesh ashtu siç të njoh unë! Shoqja, e dashura, mikja, gruaja më e fortë dhe më e bukur njëkohësisht, me të qeshurën tënde shpërthyese do kesh ndriçuar dhe sfiduar çdo gjë të pa-dritë!

Ju përqafoj fort të dyve,
Përqafime jetës së mrekullueshme krijuar nga dashuria dhe fati, fëmijëve tuaj si drita!

Entela
Tiranë
12/12/2019
Dimër

Foton e Entela Kasit që është vendosur në shkrim, e ka shkrepur Elvana Tufa (Shënim i redaksisë voal.ch)

Një raport i publikuar nga Instituti Demokratik Kombëtar tregon se politika në Kosovë përfshihet rëndom në përhapjen e dezinformacionit për të ndikuar tek votuesit. Sipas raportit, kjo u vu re edhe gjatë periudhës së zgjedhjeve të 6 tetorit, gjë që edhe pse nuk ndikoi në rezultatin e zgjedhjeve, ka krijuar një mjedis jo të shëndetshëm.

Agron Tufa është tashmë de facto azilant politik. Tërmet i dytë, e quajti poeti i mirënjohur Bardhyl Londo largimin e tij. Agron Tufa është një nga autorët më të spikatur të letërsisë së sotme shqipe, me një vepër të gjerë në prozë, poezi, ese dhe përkthime.

Është edhe një profesor universiteti shumë i dashur dhe i çmuar për studentët dhe ish-studentët e tij. Përfytyrimi i largimit të tij si një kataklizëm nga ana e poetit Bardhyl Londo, nuk lidhet megjithatë as me dëmet që do të pësojë nga ky largim letërsia bashkëkohore shqipe dhe as mësimdhënia në universitet. Mungesa (e përkohshme) fizike e autorit në arealin e Republikës së Shqipërisë nuk do të ketë asnjë ndikim në përhapjen e veprës së tij letrare të shkruar e të botuar tashmë dhe as në atë që ai do të vazhdojë të shkruaj.

Sepse unë jam i bindur që ai do të vazhdojë ta plotësojë veprën e tij në prozë, poezi e ese. Asgjë nuk mund ta ndalojë për t’u ngjitur pareshtur në rrugën e letërsisë që është edhe destini i tij hyjnor. Bindja ime se ai nuk do ta ndalë punën e shkrimtarisë mbështetet edhe në përvojën e dy paraardhësve të tij të shquar, të cilët ishin në moshën e tij sot, kur u detyruan të merrnin, për të njëjtën arsye, rrugën e emigrimit politik drejt Europës Perëndimore: Ernest Koliqit dhe Ismail Kadaresë. Pra, mua si lexues i të gjithë veprës së tij, nuk më shqetëson fare mungesa fizike e autorit në Tiranë. Madje, sikur të mos e kisha mik Agron Tufën, ndoshta as që do të mendoja se ku jeton ai.

Përfytyrimi i ikjes së Agron Tufës si një tërmet nga ana e poetit Bardhyl Londo lidhet me një dimension tjetër të personalitetit të tij. Në mos gaboj, Agron Tufa ishte në mandatin e tij të tretë si drejtor i Institutit për Studimin e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit. Sipas ligjit, mandatin e tij e jep bordi i këtij Instituti, i zgjedhur ky nga Parlamenti, që do të thotë se puna e këtij Instituti vlerësohet si e rëndësisë së veçantë për shtetin dhe për shoqërinë. Agron Tufa është në drejtimin e tij qysh në themelim. Nuk është vendi këtu të bëjmë bilancin e punës së tij afro dhjetëvjeçare, por fakt është se rrallë ndonjë institucion shqiptar i ngritur nga hiçi është afirmuar kaq shpejt, duke zënë vend qendror në vëmendjen e elitave dhe të publikut shqiptar lidhur me problematikat që burojnë nga studimi i krimeve dhe pasojave të komunizmit në Shqipëri.

Përmbledhtazi do thënë se këto problematika do të duhet të mishërojnë së bashku qëndrimin kolektiv të shoqërisë tonë ndaj të vërtetës historike dhe politike të regjimit komunist, e vërtetë kjo që kalendarikisht i përket të kaluarës, pra, nuk mund të ndryshohet, por që rrezatimet e saj vazhdojnë të veprojnë mbi të sotmen, rrjedhimisht edhe të ardhmen e shoqërisë tonë. Nevojën që ka procesi i ndërtimit të një realiteti demokratik për nxjerrjen në dritë të kësaj të vërtete më duket se e ka shprehur afro 30 vjet më parë më thjeshtë dhe më mirë se kushdo ish-Presidenti i parë paskomunist i Bullgarisë, i ndjeri Zhelju Zhelev, një historian i shquar i periudhës së fashizmit, të cilit, kur iu kërkua ta kthente faqen e historisë se komunizmit në emër të hedhjes së vështrimit përpara, u përgjigj se po, do ta kthejmë patjetër faqen, por më parë duhet ta lexojmë.

Me hamendje e them se një nga arsyet kryesore pse Zhelev nuk mori një mandat të dytë si President i Bullgarisë, qëndron pikërisht te përpjekjet e tij për t’i dhënë mundësi shoqërisë bullgare ta lexojë me vëmendje dhe ndershmëri faqen e historisë së komunizmit para se ta kthejë atë par ta mbyllur përgjithmonë. Përvoja ka treguar se leximi i një historie kombëtare të dhunshme, të përgjakshme, nuk është një detyrë që mund ta kryejë shoqëria civile, përfshirë këtu edhe Akademinë e Shkencave, sado i madh të jetë përkushtimi i saj. Për vetë kompleksitetin e saj, një punë të tillë mund ta kryejë vetëm shteti, si akt dhe si shprehje e vullnetit të tij për t’u pastruar nga metastazat e të keqes. (Me ndihmën e amerikanëve) Këtë e kuptuan menjëherë pas Luftës edhe gjermanët. Më në fund,në vitin 2010, këtë e kuptoi edhe shteti shqiptar dhe ngriti, me ligj të posaçëm, Institutin për Studimin e Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit, në krye të të cilit u emërua Profesor Doktor Agron Tufa.

Siç do të provohej gjatë viteve në vazhdim, ishte gjetur njeriu i përshtatshëm. Agron Tufa kishte formimin intelektual, integritetin moral, si edhe frymëzimin personal për ta kryer me nder këtë detyrë. Po, edhe frymëzimi duhej, në mënyrë që puna e ekipit të vogël të këtij Instituti të shndërrohej në mision, ashtu siç u shndërrua me të vërtetë. Shumë veta në Shqipëri kishin parë gjatë kohës tek Edi Rama simptoma të një nostalgjie enveriste për metodat si i pëlqente ta ushtronte pushtetin.

Por të rrallë do të kenë qenë ata, ma merr mendja, të cilët e kishin kuptuar se bërthama e fortë elektorale, e cila do ta sillte Edi Ramën në krye të pushtetit në vitin 2013 dhe do ta mbante atje kaq gjatë, ishin enveristët, jo më ca “gërdalla pa dhëmbë”, siç i quajti një nga opinionistët tanë në modë, por skuadrone të organizuara mirë, me ndjeshmërinë dhe disiplinën e një sekti. Shkak real që ata të dilnin nga nëntoka e kriminalizuar, prej ku tërhiqnin fijet e pushtetit rilindës, për t’u shfaqur para mbarë opinionit publik me zë dhe fytyrë, u bë pikërisht Agron Tufa me ekipin e Institutit, që drejtonte. Duke pasur pushtetin nëpërmjet Edi Ramës, ata dëshmuan se nuk kanë më frikë jo vetëm nga e kaluara e tyre, por as nga shteti i sotëm.

Vetëm kjo shpjegon pse shteti nuk e mori Agron Tufën në mbrojtje përballë kërcënimeve të tyre të hapura e të fshehta dhe të përsëritura me një intensitet në rritje, sidomos gjatë dy viteve të fundit. Nga ana e tij, Agron Tufa, me vetëdijen e lartë të një shërbëtori të shtetit, bëri gjithçka ishte në dorën e tij për t’i shkuar përpara misionit të vet, në emër të interesit madhor të Shqipërisë. Ai hodhi poshtë me përbuzje të gjitha ofertat për të bërë kompromise që do t’i kthenin qetësinë vetjake e familjare, por që do t’i mbyllnin gojën dhe kërkoi mbështetje atje ku i takonte me ligj ta gjente mbështetjen: te shteti. Nuk e gjeti këtë mbështetje te Policia. Por nuk e gjeti as te Prokuroria, as te gjykatat, të cilave iu drejtua me denoncime konkrete, ndoshta jo me ndonjë shpresë të madhe te drejtësia e tyre, por me besimin prej qytetari të lirë tek e drejta e vet mbështetur në kushtetutë. Shpërfillja e plotë, që të denoncuarit prej tij i bënë gjithë kohën sistemit të drejtësisë, ku nuk u paraqitën as edhe një herë, përbën një fakt tronditës.

Jo vetëm kaq. Ata vazhduan kërcënimet e tyre, të artikuluara deri edhe në foltoren e Parlamentit të Republikës sonë. Me këtë sjellje, ata treguan praktikisht se pushteti i tyre është mbi shtetin. Çfarë mund të bënte Agron Tufa në rrethana të tilla dramatike për të ruajtur integritetin fizik, domethënë jetën e vet dhe të familjes së tij? Kur në letrën e tij të dorëheqjes, ai thotë se u gjend vetëm, sigurisht që ka plotësisht të drejtë. Por unë besoj se ka parasysh braktisjen që i bënë përballë rrezikut ekzistencial ata që i detyron ligji për ta mbrojtur dhe që paguhen me taksat tona për ta kryer këtë detyrë. Nuk besoj që ai ka pritur që ne, kolegët e tij të letrave e që pajtoheshim me veprimtarinë e tij si drejtor i Institutit për Studimin e Krimeve të Komunizmit, ta mbronim me trupat tanë. Do të ishte shumë naive dhe jo realiste sikur të mendohej një gjë e tillë.

Ai nuk ka qenë kurrë i braktisur nga një pjesë e madhe e elitës intelektuale të vendit. Përkundrazi, ka qenë dhe mbetet i mbështetur dhe i vlerësuar. Pra, çfarë mund të bënte ai në rrethanat dramatike për jetën e vet dhe të familjes? Zgjodhi të vetmen rrugë që i kishte mbetur: kërkoi mbrojtje nga një shtet tjetër për jetën e vet dhe të familjes dhe ku do të mund ta zhvillojë pa pengesa vokacionin e tij si njeri i fjalës dhe imagjinatës së lirë. Po punën e tij këtu për studimin e krimeve të komunizmit kush do ta bëjë, për sa kohë spartakët e Rilindjes janë ende plot me pushtet? Pikërisht këtë aspekt kishte parasysh poeti Bardhyl Londo, kur largimin e Agron Tufës e quajti tërmet. Po kush u trondit nga ky tërmet?/panorama

-Kujtesë historike për sanxhakët e Pazarit të Ri dhe Nishit.

-Dy treva të lashta të Qytetërimit Iliro-Dardan që nuk shuhen.

-Pushtuesit barbarë nuk mundën ta ndryshojnë ADN Arbërore e ta zvogëlojnë gravitetin shqiptar.

-Sanxhaku i Pazarit të Ri- Sebrenica e Parë.

Sanxhakët e Pazarit të Ri dhe Nishit provinca Iliro-dardane në epokën e mbretërive, në arealin e trojeve etnike shqiptare, që u ngritën 4-5 shekuj para epokës sonë, ishin jo vetëm qendra të fuqishme në aspektin politik, ekonomik, ushtarak e kulturor, të cilat mbronin vulën dhe identitetin e qytetërimit tonë të lashtë, por dhe rajone ku elementi iliro-dardan, thënë ndryshe struktura etnike e banorëve përbëhej nga një mazhorancë absolute shqiptare. Elementi i popullsisë së huaj ishte kaq i papërfillshëm sa nuk përmendet fare në analet e historisë së ankititetit të hershëm dhe atij të vonë.

Me pushtimin romak të Ballkanit, që u pasua me rënien e mbretërive Ilire-Dardane e asaj Maqedone, Nishi e Pazari i Ri u shndërruan në provinca romake.

Struktura e fortë etnike, historia e lashtë dhe madhështore e Qytetërimit Pellazgo-Ilir dhe kryengritjet e fuqishme ndaj Romës Perandorake e bënë të pamundur romanizimin e trojeve tona etnike.
Përballë fuqisë së kësaj Perandorie, me kapacitete kolosale ushtarake, teknike e ideologjiko-kulturore, ilirët rezistuan heroikisht duke ruajtur gjuhën, doket dhe zakonet e mënyrën e jetesës. E kunderta ndodhi me dakët (rumunët) e sotëm, u romanizuan apo Kartagjena e fuqishme e Hanibalit të madh u shemb me themele e toka e saj u lërua me parmendë.

Nishi është toka që e rriti Konstandinin e Madh, themeluesin e Konstadinopojës, Perandorin e ndritur, i cili i dha jetë 1.000-vjeçare “Rajhut” bizantin duke e shndërruar në perandorinë më jetëgjatë e më të lulëzuar europiane të të gjitha kohërave.

Dardania, pjesë e Ilirikut, u kthye në faktor në kohën e Bizantit.

Këtu janë rrënjët e tre identiteteve, administrativ me Dioklecianin, kishtar me Konstandinin e Madh, politik me Justinianin.

I theksova këto fakte për të treguar fuqinë kolosale që mbart në vetëvehte Geni Iliro-Arbëror, fuqi e cila demonstrohet në mënyrë gjeniale sa herë e kërkojnë kohërat e vështira dhe udhëkryqet e mëdha të historisë së njerëzimit. Dyndjet sllave në Ballkan të shekujve V-VI-VII ishin një termet shkatërrimtar për banorët e lashtë të gadishullit. Ilirët u gjendën në epiqendër të ciklonit.

Kujtesa historike është çertifikata e shpirtit dhe Identitetit të një populli.

Sanxhaku i Pazarit të Ri dhe ai i Nishit kanë pësuar nëpër shekuj reprezalje, genocid shfarosës, shpërngulje masive etnike, por njëkohësisht kanë lanë aty vulën e pashlyeshme të Identitetit dhe qytetërimit të tyre.

Aty akoma flet shqip toka e qielli, guri dhe druri, përmes rrënojave të kështjellave, të tempujve, përmes varreve të Ankititetit dhe të Mesjetës, përmes tokës së tyre që fsheh e ruan me fanatizëm në gjirin e saj margaritarë të shumtë që i deshmojnë Botës një kulturë e qytetërim tě nivelit botëror, produkt i shekujve e mijëvjeçarëve të banorëve autoktonë, të cilët Bota Perëndimore i quan Albanezë dhe vendin e tyre Albani.

Kur u erdhën hordhitë sllave në këto zona mes lumenjëve Ibër, Rashka, Lim, në shekujt Vl-VII pas Krishtit shkatërruan gjithçka. Ata ishin konglomerat popujsh barbarë që sulmuan Ilirikun dhe Dardaninë. Ishin njerëz barbarë të egër dhe pa besim.  Përqafimi i kristanizmit nga ana e tyre ka ndodhur rreth viteve Nëntëqind.

Të gjitha të dhanat historike flasin së Lugina e Lumit Rashka ishte e banuar nga Ilirët dhe se sllavët janë përballur me banorët autoktonë aty.

Këtu u krijua Mbretëria e Rashkës nga një fis tribal pellazg i lidhur me dardanët, ku sundoi Dinastia e Nemanjiqëve në shekujt XII-XIV-të. Ata janë me origjinë shqiptare dhe i takojnë fisit Nimani. Nimanjiqët ishin katolikë, pastaj ortodoksë, pas Skizmës – ndarjes së kishave në vitin 1054. Me pushtimin turk janë muslimanizuar.

Mbretëria e Rashkës nuk është Serbe, por e krijuar nga feudalë shqiptarë të ortodoksizuar pas Skizmës, në vitin 1165-1195, Shtjefën Nimani (Stefan Nemanja) Zhupani.

Historiagrafia serbe shtrembëron të vertetën edhe për Car Dushanin dhe krajl Milutinin. Të dy ishin feudalë ortodoksë arbëror.

Por të analizosh në dritën e historisë genocidin e Perandorisë, që mori emrin serb të Stefan Dushanit, të Mbretërisë së Karagjergjoviçëve, Obrenoviçëve, të Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene, e të Jugosllavisë Titiste, mbi Shqiptarët duhen volume të tëra.E shoh të arsyeshme ti referohem periudhës nga Kongresi i Berlinit në luftrat ballkanike, shpërbërjen e Jugosllavisë dhe kapitullimin e regjimit gjakatar të Millosheviçit.

Krijimi i provincës serbe pas kryengritjes së parë 1804-1813, udhëhequr nga Karagjorgji (Gjergji i Zi), shqiptar me origjinë nga Kelmendi, ishte produkt i mbështetjes së Rusisë Cariste, që kishte filluar që në kohën e Katerinës së Madhe, me mbështetjen e lëvizjes ortodokse në Ballkan, e cila synonte të shkatërronte Perandorisë Otomane, me qëllimin final për të futur Ballkanin nën protektoratin e saj, sipas modelit të Fuqive të Mëdha koloniale të kohës: Francës, Anglisë, Spanjës e Portugalisë. Rusia Cariste tërhoqi mbështetjen për rebelët serbë pas Traktatit të Bukureshtit: maj 1812, dhe pushtimit të territorit të saj: qershor 1812, nga Franca. Mbi 100.000 kryengritjes së bashku me Gjergjin e Zi u internuan në Perandorinë e Habsburgëve. Turqit e ripushtuan Beogradin në vitin 1813 duke kryer masakra të mëdha.

Në prill 1815 Millosh Obrenoviçi u zgjodh udhëheqës i Kryengritjes së Dytë dhe udhëheqës suprem i Revolucionit.

Periudha 1817-1835 dëshmoi një konsolidim paqësor të fuqisë politike të një Serbie autonome, e cila fitoi të drejtën e trashëgueshme të pushtetit të princërve serbë në vitin 1830 dhe zgjerimin territorial të monarkisë së re në vitin 1833.

Rusia filloi në Frontin Lindor beteja të përgjakshme kundër turqëve.

Në vitet 1877-1878 Perandoria Otomane pësoi disfatë të të rëndë në të gjitha frontet.

Në organizimin e Ri të vitit 1864 Perandoria Otomane Nishin e kishte kaluar në Vilajetin e Kosovës, kurse Sanxhakun e Pazarit të Ri me Pashallekun e Bosnjes.

Pas Luftës Ruso-Turke Nishi e rrethinat përjetuan një pushtim të egër e një barbarizëm të tillë nga serbo-sllavët të panjohur kurrë më parë në Historinë e Europës.

Gjatë Krizës së Madhe Lindore të viteve 1875-1878 Sanxhaku i Pazarit të Ri mori rëndësi, sepse zgjoi interesin e Austro-Hungarisë. Ajo donte të mbante të ndarë Serbinë dhe Malin e Zi dhe të mbante të okupuar Bosnjen.

Duhet të theksojmë faktin se Shqiptarët përbënin shumicën në Sanxhak.

Shqiptarët e Pazarit të Ri kanë kundërshtuar me forcë vendimet e Traktatit të Shën Stefanit, që kërcënonte trojet shqiptare dhe Sanxhakun synonte ta ndanin mes Serbisë dhe Malit të Zi.

Me të njëjtën forcë kundërshtuan Kongresin e Berlinit. Edhe pse morën Pavarësinë në Kongresin e Berlinit Serbia dhe Mali i Zi, serbët dhe malazezët, ishin pakicë në këto vende, shumicën e bënin shqiptarët dhe vllehët, sipas burimeve austro-hungareze dhe osmane.

Habsburgët nuk kundërshtuan në Kongresin e Berlinit mbetjen e Pazarit të Ri nën Perandorinë Osmane, por në Vilajetin e Kosovës. Për ta kishte rëndësi të mos i përkiste Serbisë.

Shqiptarët e Sanxhaut të Pazarit të Ri u shquan për trimëri të pashoqe në Ushtrinë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Betejën e Nokshiqit të udhëhequr nga Jakup Ferri e Ali Pashë Gucia për mbrojtjen e Plavë- Gucisë 140 vjet më parë 1879-1880. Aq të tmerrshme e të përgjakshme ishin betejat sa Lumi Lim u skuq nga gjaku e krenat e të vrarëve rrokulliseshin si gurë nëpër ujë.

Është fakt i pamohueshëm, i pranuar edhe nga historianët sllavë se në vitet 1877-1884 nga rajonet e Nishit, Prokopljes, Kurshumelisë, Vranjës, Toplicës, Jabllanicës, veç vrasjes barbare të mijëra shqiptarëve, të pambrojtur e të pafajshëm shqiptarë, burra dhe gra, pleq e fëmijë janë shpërngulur nga vatrat e shtëpitë e tyre 170.000 shqiptarë, janë zbrazur 800 fshatra, të pastra etnike duke i zëvendësuar me kolonë serbë.

Ideologjia kriminale e Ilia Garashaninit për shfarosjen e shqiptarëve si popull, apo teza e Vuk Karaxhiçit:- “Deri aty ku është qoftë një serb i vetëm quhet Serbi”, dhe “Të zhdukim çdo qënie njerëzore që në damarë nuk ka gjak serb” u vunë kështu me ngut në jetë.

Kundër kësaj ideologjie e platformë, e cila u ripërsërit vetëm nga Hitleri e Gebëlsi në Luftën e Dytë Botërore ndaj Popullit Hebre, shqiptarët reaguan si Komb i bashkuar.

Mijëra muhaxhirë të dëbuar nga pushtuesi i ri u pritën nga vëllezërit e Kosovës e u vendosën aty.

Vala e kësaj shpërngulje biblike, ashtu si e asaj të Millosheviçit në vitin 1999 mbërriti deri në brigjet e Adriatikut e të Jonit.

Kundër kësaj politike genocidale të Serbisë nga njëra anë e synimeve grabitqare të Malit të Zi nga ana tjetër, kundër Perandorisë Obskurantiste Osmane, e cila e konsideronte Shqipërinë si plaçkë tregu në prag të shembjes së saj, u ngritën shqiptarët të udhëhequr nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit, ku shqiptarët startuan për herë të parë me platformë të qartë politike që nga Epoka e Gjergj Kastriotit (Skënderbeut):
“Bashkimin e të gjitha vilajeteve në një vilajet të vetëm dhe mëvehtësimin, pra pavarësinë dhe krijimin e Shtetit Komb të Shqiptarëve”.

Në betejat e Ushtrisë së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit për mbrojtjen e trojeve shqiptare luftuan me trimëri jo vetëm qindra luftëtarë nga Sanxhaku i Pazarit të Ri, por dhe muhaxhirë të ardhur nga Nishi dhe rrethinat e tij.

Luftërat shkatërrimtare ballkanike, Lufta e Parë Botërore, ku trojet shqiptare u shndërruan në fushë-betejë, rënia e Perandorisë Austro-Hungareze, e cila ishte aleate e garante e të drejtave të shqiptarëve sollën tragjedi të reja për Popullin Shqiptar.

Konferenca e Londrës 1913 dhe ajo e Versajës në Paris, 100 vjet më parë, lanë më shumë së gjysëm e trojeve tona jashtë kufijëve të Shqipërisë Londineze.

Konferenca e Versajës krjoi Mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene, e cila goditi pamëshirshëm shqiptarët.

Nishit dhe rrethinave ia ndryshuan strukturën e popullsisë.

E njëjta histori u përsërit pas Luftës së Dytë Botërore ndaj Sanxhakut të Pazarit të Ri megjithëse shqiptarët kishin luftuar me heroizëm të pashoq kundër nazifashistëve.

Gjatë Luftës së Dytë Botërore Sanxhaku i Pazarit të Ri u nda mes tre shteteve.

Nën tutelën fashiste u krijua “Shqipëria e Madhe”, në të cilën u përfshinë Rozhaja dhe Tutini, nën pushtimin gjerman mbeti Pazari i Ri (Novi Pazari), kurse rrethet e Pribojit, Sjenicës, Dezhevës, Zllatarit, Maleshevës, Shtavicës nën Serbi, ndërsa Bolanica, Bjellopolis, Llozani nën Malin e Zi.

Çetnikët serbë të udhëhequr nga Drazha Mihajlloviçi shkretuan vendin si stërgjyshërit e tyre Hunët e Atilës. Masakrat e tyre nuk rrëfehen e s’përshkruhen dot. Në Masakrën e Bihorit në vitin 1943, të ndihmuar dhe nga italianët, vranë afër 10.000 vetë. Ata ndërmorën një ekspeditë rrënuese, rrafshuan 82 fshatra, si Sjenicën, Rozhajën, Tutinin, Baranën, Peshterin, Ribariqin, Kolashinin, vranë mijëra vetë, mes të cilëve gra, vajza e fëmijë, u morën qindra robër dhe u dëbuan mijëra të tjerë përgjithmonë.

Barbarët ishin të frymëzuar nga doktrina e Vasa Çubriolloviçit “Nxjerrja e shqiptarëve jashtë” apo “Spastrimi i pykës shqiptare”, publikuar në vitin 1937, si dhe filozofia e Dobrica Qosiçit: “Të gënjesh për Serbinë është patriotizëm”.

Lumenjtë e Rashkës, Ibrit, Limit u skuqen nga gjaku i shqiptarëve.

Kjo masakër ia kalon përmasave të asaj të Sebrenicës.

Forcat jugosllave pushtuan Sanxhakun në dimrin e vitit 1944-1945. Marrëveshja e fshehtë Rankoviç-Popoviç synonte ndarjen e Sanxhakut mes Serbisë dhe Malit të Zi, taktikë e njëjtë kjo me atë marrveshje që patën bë Ribentropi me Molotovin për ndarjen e Polonisë.

Në mars 1945 Aleksandër Rankoviçi ia arriti qëllimit në bashkëpunim me Gjilasin, si përfaqësues i Malit të Zi.

Pas takimit Tito-Kyprylliu në Split dhe pas Paktit Ballkanik Turqi-Jugosllavi-Greqi në shkurt të vitit 1953 u organizua dëbimin masiv i shqiptarëve.

Gjatë periudhës komuniste Sanxhaku mbeti ekonomisht i pazhvilluar. Në vitin 1960 janë dëbuar 30 mijë banorë muslimanë nga Pazari i Ri për në Turqi.

Në këtë periudhë kemi asimilimin masiv të shqiptarëve.

Të njëjtën politikë kanë zbatuar dhe në Kosovë.

Në vitet 1951-1968 nga Kosova për Turqi janë shpërngulur mbi 400.000 shqiptarë dhe në Kosovë kanë sjellë mbi 60.000 kolonë serbë.

Sot Sanxhaku ka shumicë boshnjake.

Shqiptarët jetojnë në tri fshatra të rrethinës së Rozhajës.

Në vitin 1999 gjatë luftës për çlirimin e Kosovës pritën shumë vëllezër shqiptarë dhe dhanë kontribut për çlirimin e saj.

Sanxhaku i Pazarit të Ri dhe i Nishit janë pjesë e trojeve tona, historisë, gjuhës, kulturës, së Kombit Shqiptar.

Kush mendon se jemi të vonuar, apo me keq akoma të gabuar në të drejtën tonë historike ju sjell në vëmendje Historinë e Hebrejëve, të cilët pas 2.500 vitesh pa atdhe valvitën flamurin me yllin e Davidit në trojet e tyre biblike, apo spanjollët pas 6-7 shekujsh dëbuan pushtuesit arabë nga atdheu i tyre.

Sanxhaku dhe Nishi, ashtu si Presheva, Ulqini, Plavë-Gucia, Tivari, Shkupi, Tetova, Çamëria, janë sot e përgjithmonë pjesë e pandarë dhe e patjetërsueshme e tokës së shqiponjave, me të drejtën historike e bekimin e vetë Zotit.

-Arbërshet e Italisë duhet të pajisen me pashaportë shqiptare

-Ata janë Nderi i Kombit Tonë.

-Edhe sot pas pesë shekujsh i kthejnë foshnjat e sapolindura me fytyrë nga Atdheu i të parëve.

-Askush nuk i ka vlerësuar deri më sot meritat e tyre historike në fushën e kultures e të patriotizmit shqiptar dhe kontributet e dhëna për çështjen kombëtare shqiptare.

Arbëreshët, mbartësit e emrit mesjetar të Shqipërisë, së Epokës Heroike të Gjergj Kastriotit (Skënderbeut), komuniteti që ka ruajtur mrekullisht Genin Iliro-Dardano-Arbëror, traditat, doket e zakonet tona të lashta emigruan drejt Italisë, pas vdekjes së Heroit Kombëtar, rënies së kështjellave të Krujës dhe Shkodrës e pushtimit të vendit nga barbarët e Azisë.

Shpërnguljet biblike të viteve 1470-‘80 të princërve, fisnikërisë e popullit të Arbërisë ishin prologu i natës së gjatë osmane që pllakosi trojet tona për 5-së shekuj me rradhë.

Bëhet fjalë për qindra e mijëra arbëreshë që kapërcyen dallgët për t’i shpëtuar robërisë, siç thuhet në një këngë të lashtë:

” Dyqindmjë kaluan detin

Për të ruajtur besën”!

Ata morën me vehte dashurinë për Atdheun, tokën e të parëve të tyre, këngët dhe legjendat, doket e zakonet, kostumet e mrekullueshme popullore dhe armët e tyre me të cilat vulosën Epopenë e Motit të Madh dhe bënë betimin për t’u kthyer përsëri në trojet nga lind Dielli e për të luftuar për çlirimin e Atdheut të robëruar.

Hemoragjia e Atdheut pas pushtimit turk ishte e tmerrshme. Familjet princërore arbërore dhe aristokracia ushtarako- politike e kulturore, e cila kishte hedhur rrënjë qysh me Shtetin e Arbërit 3 shekuj para Epokës së Moisiut tonë, Gjergjit të madh, u larguan nga Atdheu.

Nga ana demografike ky pushtim i shkaktoi një goditje aq dramatike Shqipërisë saqë Shqipëria Londineze në vitin 1912 numëronte rreth tetëqind mijë banorë.

Arbëreshët dëshmuan edhe atje, matanë brigjeve të Adriatikut, një forcë e vitalitet të jashtëzakonshëm dhe një dashuri të flaktë për Atdheun.

E ndërsa në fushat dhe malet tona pllakoste zia e trishtimi arbëreshët e mëdhenj Marlin Barleti, Dhimitër Frangu, Anonimi Tivaras, përmes veprës së tyre të shquar kushtuar Heroit Kombëtar, ndezën në zemrat e bashkëatdhetarëve të tyre flakadanin e lirisë.

Ishte ky ideal që jetonte i gjallë në zemrat e arbërorëve që frymëzoi Princin Gjon Kastrioti të zbarkonte në Himarë në vitin 1481, në krye të një armate të përbërë nga arbëresh napolitanë e venecianë për të çliruar Atdheun. Në tre vjet beteja Ai çliroi pjesën më të madhe të Arbërisë së asaj kohe, por nuk e mbajti dot përballë ushtrive ta panumërta e më armatim të rëndë tê kulçedrës aziatike.

Arbëreshët mbollën në tokën italiane një copëz Arbërie, por të vetëdijëshëm se guri i rëndë peshon në vend të vet dhe të shtyrë nga dashuria e flaktë për trojet stërgjyshërore nuk hoqën kurrë dorë nga ëndrra për t’u kthyer në Atdheun e tyre.

Është kjo kujtesë historike e ngulur thellë në genin e tyre, që është shprehur mrekullisht nga Rilindasi e poeti i shquar arbëresh Zef  Serembe përmes vargjeve poetike:

“Arbëria matanë detit na kujton

Se ne të huaj jemi tek ky dhé .

Sa mote shkuan e zemra nuk harron

Se nga Turku mbetëm pa Mëmëdhe”.

Nëse duam të zbulojmë të vërtetën historike rreth faktit se shqiptarët dhe Gjuha e tyre i shpëtuan në shekuj e mijëvjeçarë asimilimit nga pushtuesit e huaj e kemi tashmë një çelës për të zbërthyer këtë enigmë të madhe të historisë dhe ata janë Arbëreshët tanë të vendosur prej shekujsh matanë detit në Gadishullin Apenin.

“Një popull i asimiluar është i vdekur klinikisht, i paaftë për të reaguar, për të njohur vetëvehten e për të tjerët që e rrethojnë”. Këtë postulat të historisë e njihnin mirë burrat e mëdhenj të Arbërit Frangu, Barleti, Anonimi Tivaras, ashtu si Familja e shquar Albani e pinjolli i saj i madh Papa Klementi XI-të -Albani, nën kujdesin e të cilit u mblodh në fshatin Merqi të Lezhës, në vitin 1703 Kuvendi i Arbërit, i cili për nga roli e rezultatet që dha në shekujt që e pasuan e meriton plotësisht e përjetësisht të quhet Djepi i Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Papa Klementi në aksionin e madh kulturor, humanist e rojtar për të ndalur zhbërjen e popullit të tij të origjinës nuk harroi arbëreshët e Italisë, vëllezërit e tij të gjakut. Ai hapi kolegjin e Shën Adrianos dhe e financoi atë duke e kthyer atë në vatër të pashuar të kulturës të arbëreshëve të Italisë.

Ardhja e Rilindasit të madh Jorenim De Rada në skenën letrare, kulturore e patriotike shqiptare shenoi hopin e madh cilësor në levizjen patriotike e kulturore të Popullit Shqiptar.
Në moshën 23 – vjeçare shkroi kryeveprën e letërsisë sonë “Këngët e Milosas” e krahas kësaj me gazetën e tij “Flamuri i Arbërit” u angazhua e dha kontribut të madh për t’i treguar opinionit europian e kancelarive të Fuqive të Mëdha të vertetën për ekzistencën e Kombit Shqiptar, të historisë, gjuhës, dhe kulturës së tij. Me veprimtarinë e tij shumëdimensionale dhe ideve gjeniale për ta bërë Shqipërinë së pari një komb kulturor De Rada është i pari nacionalist e poet i madh shqiptar e njëherësh një nga figurat më të ndritura shqiptare të të gjitha kohërave.

Populli ynë ka një shprehje të urtë:

“Trimi i mirë me shokë shumë”

Komuniteti Arbëresh ka nxjerrë edhe figura të tjera të ndritura, të cilët me pushkë, penë e diplomaci dhanë gjithçka për Arbërinë e tyre të shtrenjtë.

Në vitet e Kongresit të Berlinit, kur trojet shqiptare ishin në rrezik të ktheheshin në plaçkë tregu mes armiqëve tanë, ishte Arbëreshi i madh Françesko Krispi, asokohe Kryeministri i Italisë së Bashkuar, i cili e dërgoi çështjen Shqiptare në tavolinën e burrështetasit të madh që kishte bashkuar Gjermaninë, Kancelarit të real-politikës Bismark dhe u bá avokat i saj.

Krahas De Radës njě kontribut të shquar në kulturën arbëreshe e atë kombëtare kanë dhanë Lek Matrenga, Gavril Dara e Zef Serembe e deri tek profesor Françesko Altimari.

Në vitin 1911 ishte arbëreshi Torenc Toçi, i cili pas një dekade aksioni patriotik e diplomatik pranë kancelarive përendimore arriti të organizonte një Kuvend të madh me përfaqësuesit e aristokracisë, krerëve e popullit të Veriut dhe të shpallte Qeverinë Kombëtare dhe planin e kryengritjes çlirimtare.

Komuniteti Arbëresh është një Arbëri e vogël në tokën italiane.

Kanë mbijetuar në sagën e gjatë përmes kasandrash e kulisash pa u asimiluar, megjithëse jetojnë në prani të një kombi e një kulture, e cila është prej mijëra vjetësh në panteonin e civilizimit europian e botëror.

Arbërorët tanë kthejnë edhe pas pesë shekujsh fëmijët e posalindur me fytyrë nga Atdheu i të parëve.

Ata janë Nderi i Kombit prej pesë shekujsh.

Ka ardhur koha më në fund që Zonja Mëmë Shqipëria të nderojë bijtë e bijat e saj:
T’u japë dy shtetësinë, sepse stërgjyshërit e tyre e lanë tokën e shqiponjave me gjak në luftë me hordhitë aziatike.