Nuk qenka e thënë ta njohësh personalisht një njeri dhe ta kesh mik, të kesh kërshërinë ta kujtosh dhe të shkruash për të. Në Shqipëri, kur të gjitha dyert dhe dritaret për të parë Perëndimin nuk ekzistonin, Robert Schwartz ishte një dritare e një forme krejt të veçantë, ishte një rrjedhë e një lumi të nëndheshëm kulture, gurgullimën e së cilës e ndjenim, por jo shpesh e shikonim. Data 10 dhjetor nuk është shënuar në asnjë kalendar me ngjyrë të ndryshme nga e zakonshmja, por është ditëlindja e përkthyesit të njohur, një prej kolonave të forta të kulturës shqiptare, e Robert Schwartz. Prej gjashtë vjetësh nuk është më midis nesh, por asnjë nuk e harron emrin dhe punën e tij. Sepse ne nuk duhet të harrojmë, sidomos njerëzit e kulturës!

Përkthyesi i njohur, njeriu që po ta vështrosh në fotografitë e kohës kur ishte gjallë, të krijon ndjesinë e një qielli të dëshiruar, të një lëndine ku ke kujdes se mos dëmton qoftë edhe ndonjë rrugë milingone, nuk jeton më. Por ajo që qëndron mbi të gjitha ndjesitë dhe emocionet krejt të panjohura për një njeri që personalisht nuk e kam njohur, është se me kulturën e tij të përkthimit, me librat që i solli fuqishëm në letërsinë shqipe, Robert Schwartz krijoi opozitën e vërtetë ndaj një kulture të mbarsur me të ashtuquajturën letërsi sipas udhëzimeve të partisë. Letërsia e tij, mënyra se si e solli në gjuhën shqipe na mësoi të dallonim dritaren e vërtetë ku qytetërimi dukej, nga dhjetëra dritaret e sotme, ku qytetërimi vjen i zbërdhulët dhe me lloj-lloj formash dhe përmbytjesh mediokre. Ndaj duhet marrë si model i përkthyesit të talentuar Robert Schwartz. Schwartz ishte europian, kozmopolit, me rrënjë në Vjenë, në Europën Qendrore dhe në Ballkanin Perëndimor, në Shkodër e Tiranë, ishte hebre, po aq sa edhe sarajevas, shqiptar-shkodran, elbasanlli dhe tiranas. I rrallë në sojin e vet-pjesë e disa kulturave njëherësh. Për të kuptuar më mirë kohën e errët për lirinë e mendimit dhe për të kuptuar më mirë mbijetesën e kulturës shqiptare, duhet kujtuar në këtë përvjetor të thjeshtë, pikërisht, domosdoshmërisht, Robert Schwartz. Në këtë përvjetor, portretin e tij si njeri e më tej si intelektual, më mirë se kushdo e ndërton miku i tij, përkthyesi Amik Kasoruho.

Kur jeni njohur me Robert Schwartz dhe si ka vijuar miqësia juaj?

Me Robertin jemi njohur në vitin 1944, në klasën e parë të gjimnazit të Tiranës. Tri gjëra më kanë ndarë prej tij: burgu, largimi nga Shqipëria dhe vdekja e tij. Që të tria, ndarje të hidhura. Mund të duket paradoksale, por ato ndarje na kanë lidhur edhe më ngushtë. E kam pasur pranë, si mund të ketë pranë njeriu shokun, me të cilin ka ndarë halle e shpresa, mall e mëri që e ndjen si pjesë e tij. Mes fotografive të vjetra ruaj njërën që ka një vlerë të veçantë për mua: është fotografia e Robert Schwartz me një kushtim pas saj ku pat shkruar: “Më të dashurit nga të paktët”. Kanë kaluar më se pesëdhjetë vjet nga koha kur është dhuruar kjo fotografi: shumë gjëra kanë ndryshuar. Mbase ndryshimi më i rëndësishëm, të paktën për mua, është se dikur mendimi i vdekjes nuk ishte kaq i ngulmët sa sot. Por kur vdekja vjen pas një jete dinjitoze dhe të dobishme shtyhemi të mendojmë se ajo nuk mund të shuajë vlera të tilla siç janë respekti ndaj vetes dhe të tjerëve, dashuria për të vërtetën, vetëdija për të qenët të lirë brenda nesh, miqësia e dëlirë dhe e painteres, që i duron të gjitha provave të kohës.

Përse ishte kaq i veçantë për ju Robert Schwartz?

Miqësia me një njeri të veçantë përmbyll një të mirë dhe një të keqe: e mira është se ndoshta pa u kujtuar fillojmë e jetojmë në simbiozën me vlerat që nuk i gjen rëndom ndër njerëzit e tjerë; e keqja është se kur ai nuk jeton më, nis e krijohet një përshtypje pafuqie, një ndjesi zbrazëtie, gati-gati një vetëdije e çuditshme se edhe në bëfshim përpara, do të na mungojë siguria që ndjejmë pranë njeriut të veçantë, siguria që rrezatohet nga personaliteti i tij. Jeta pranë njerëzve si ai është e bukur, sepse pranë tyre mund të zbulosh vlera që ndryshe do të mbeteshin të panjohura dhe që i japin vetë jetës një kthesë të vlertë, sepse na edukojnë ndjeshmërinë ndaj së bukurës, dëshirën për ta pasuruar jetën, aftësinë për të dalluar të natyrshmen nga shtirja. Dhe këto krejt natyrshëm, thjesht me shembullin e jetës së tyre.

Miqësia juaj kishte një masë të ndryshme, shpirtin, si vinte kjo ndjesi?

Nuk pat mëtuar kurrë shpërblim për miqësinë që e falte me gjithë zemër, pa rezerva, deri në fund. Të rrethonte me përkujdesje miqësore, nuk e fshihte miqësisë, edhe kur një gjë e tillë shihej me sy të keq, madje edhe asokohe kur miqtë duheshin zgjedhur me biografi të mirë, e përbuzte ligësinë pa u shtirë si hero, por pa u zvarritur në tokë, e shndërronte miqësinë në krenari dhe me këtë krenari pastaj t‘i dilte përpara së keqes. Të gjitha këto kërkonin shpirt të madh. Dhe Berti e kishte.

Si e keni ndjekur ju formimin e tij dhe si përcillej fryma e kulturës mes jush?

Kur në Tiranën e viteve ‘60-‘70, intelektualët e kohës bënin çmos t‘i nxirrnin namin vetes si krijues, Robert Schwartzin e karakterizonte thjeshtësia, dëshira për të mos rënë në sy, në shumë raste të mbyllurit në vetvete në një univers të panjohur për shumicën, por që ai e ruante me xhelozi, sepse ishte bota e tij ajo që ai e kishte krijuar pa zgjatur dorën për të lypur asgjë. Bota e tij: kishte filluar ta ndërtonte atë botë të kulturuar dhe të pasur që në adoleshencën e hertë të tij, atëherë kur shkruante tregime të shkurtra që neve, shokëve të tij, na linin gojëhapur dhe që do të ishin hapat e tij të parë në botën e tij të madhe të letrave. Atë botë, më vonë, e pasuroi me hovet fisnike të një zemre të mbushur me dashuri për jetën. Dhe kurrë me urrejtje për njerëzit. Mbase edhe me ironi. Me ironinë e tij që e përdorte si armë mbrojtjeje dhe jo mësymjeje. Për shumëkënd ai ishte njeri i ndryrë në vetvete, që nuk hapej. Nuk e bënte këtë për mendjemadhësi dhe as për ndjenjë epërsie ndaj të tjerëve. Por ishte i vetëdijshëm se jetonte në një kohë të vështirë dhe të rrezikshme, kur nuk duhej shumë për të paditur po të flisje më tepër seç duhej për Remarque, apo për Zweig-un.

Thonë që hipokrizinë dhe lajkat nuk i afronte? Si “e paguante” dinjitetin i tij?

Nga ç‘pat në jetë Roberti, asgjë nuk e pat lypur dhe asgjë s‘i qe falur. Prandaj edhe ishte krenar: gjithçka e kishte arritur vet. Dhe pat krijuar duke i kushtuar vetëm një pjesë fare të vogël të kohës së krijimit të mirëfilltë, sepse pjesën më të madhe të asaj kohe e pat kaluar si murgjit e Mesjetës, që kopjonin tekstet e lashta: duke përkthyer zëre se pa shpërblim, qindra faqe mbushur me ideologji boshe që nuk thonin asgjë. Xhevahiret e shqipërimeve të tij i ka bërë në kusurin e kohës, duke ia hequr pushimit, apo ëndjeve të pakta, duke punuar në kushte të pamundura. Kur në vitin 2003 iu dha titulli Qytetar Nderi i Tiranës, askush nuk u kujtua se ky njeri i shquar kishte jetuar dhe jetonte me një grua e djalë vetëm në një dhomë e kuzhinë, apo i sëmurë siç ishte, me pesë by-passe dhe me pace-maker në zemër, duhej të ngjiste katër kate shkallë për të shkuar në strehën e tij.

Se mos ishte vetëm kjo padrejtësia që pat përballur Robert Schwartz në jetë. Besoj se në kujtesën e shumicës prej nesh ka për të mbetur fakti se të parët që e çmuan dhe e nderuan Robert Schwartz nuk qenë bashkatdhetarët e tij, por shteti gjerman që e nderoi me Kryqin e Meritës, kur te ne nuk ishte gjetur as edhe një copë letër për t‘i dhënë edhe atij, siç pat ironizuar vet “diçka të merituar”! Të ishte thua, çështje harrese? Robert Schwartz qëndronte shumë më lart se interesi dhe meskiniteti që shpesh vihen në themel të vlerësimeve. Nuk ua kishte nevojën lajkatarëve dhe kur i qëllonte të kalonte mes tyre, kujtonte fjalët e Dantes “non ragionar di lor, ma guarda e passa”

Ju jeni shprehur se ai jetoi idhnak, u shua i malluar: a i përmbaheni fjalës suaj se vlerësimi dhe fama nuk mund të shpaguajnë tërë ato që i mohuan në jetë?

Pati një jetë të pasur si pakkush. Veçse shpirti i madh, i dëlirë dhe krenar, dinte të vuante por jo të lutej. Dhe shkruante “E pra, kam mall që para perëndimit – ta rrok edhe unë, o qoftë dhe për një çast- atë që s‘m‘erdh, atë që më përket!” (Sonetet e rrëfimit, 10 dhjetor 1959). Shqipërimet e tij rrinë për bukuri pranë përkthimeve më të goditura në letërsinë shqiptare: ai qe Mjeshtër i fjalës së shkruar. Pa bujë, pa rrahur gjoksin, pa ndukur njeri nga setra, por duke punuar me ngulm me përkushtim e me dashuri deri ditët e fundit të jetës, ai na dha një varg kryeveprash që tingëllojnë shqip, por edhe aq bukur sa në gjuhët nga janë përkthyer. Jo vetëm sepse këto gjuhë i zotëronte, por sepse e donte jashtë mase gjuhën tonë. E njihte dhe e respektonte. Kujt nuk i vjen ndër mend thirrja e tij e zjarrtë për pastërtinë e gjuhës, në një kohë kur heshtnin institucionet që e kishin për detyrë të ngrinin zërin. Si të mos na ngjethnin katër vargjet e shkruara në vitin 1990, trembëdhjetë vjet para se të vdiste, që mbajnë titullin MBI VARRIN TIM: “Nga dashuritë e tij të mëdha, nga dashuritë e tij të forta; vetëm njërën s‘e harxhoi kot:- atë për gjuhën shqipe”?

Dhe si mund të mos drithërohet njeriu kur lexon vargjet e tij “të rrosh e prapë të jesh i vdekur fare; të ndjesh dhe ndjenjën ta varrosësh thellë…” (“Unë”, 17 prill 1956) vargje që paraqesin kontradiktën më çnjerëzore të një shpirti të ndjeshëm që mbetet gjithsesi i lirë?

A mendoni se për Robert Schwartz do jetë gjithmonë një dritare e çelë?

Mendoj se për njerëz të tillë, dritarja e një vendi që e do kulturën e vërtetë është gjithmonë çelë./ Miranda Haxhia

https://alhouseisrael.org/robert-schwartz-si-fenomen-kulturor/?fbclid=IwAR10n6HfMCFH2Izb0IaYdGiJPhvS7ImuP0JMQvAIKvlaXWj5k9FTAF-tL4I