Në një intervistë ekskluzive për RTSH Shqipëri, realizuar nga gazetari Arbër Hitaj në Tiranë, Presidenti i Yad Vashem, Daniel Dayan, ndau përshtypjet e tij mbi vizitën në Shqipëri, takimet me drejtuesit më të lartë të shtetit dhe perspektivat e bashkëpunimit mes dy vendeve.

Dayan, i cili ndodhet për një vizitë zyrtare në vendin tonë, foli për rëndësinë e edukimit mbi Holokaustin, rolin unik të shqiptarëve gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe nevojën që Shqipëria të ketë një status të plotë në Aleancën Ndërkombëtare për Përkujtimin e Holokaustit (IHRA).

Ai vlerësoi miqësinë e veçantë mes Shqipërisë dhe Izraelit, duke theksuar se historia e “Besës” dhe qëndrimi fisnik i shqiptarëve ndaj hebrenjve gjatë periudhës së pushtimit nazist mbetet një shembull unik në Europë.

Në këtë intervistë, Dayan ndalet edhe tek projektet e ardhshme, si rinovimi i marrëveshjes për edukimin mbi Holokaustin dhe mbështetja për hapjen e muzeut hebraik në Vlorë.

Arber Hitaj: Zoti Dayan, ju falënderoj shumë që erdhët në RTSH a eshte kjo hera juaj e parë.

Daniel Dayan: jo, kam qene ne Tirane 15 vite më parë me familjen time për vizitë private. Më lejoni ta them Shqipëria dhe Tirane është zhvilluar shumë dhe është vërtet e mrekullueshme. Më pëlqen të shoh sa shumë është zhvilluar, dhe qyteti i Tiranës në përgjithësi.

Arber Hitaj: Keni pasur shumë takime të rëndësishme në nivele të larta politike, në këto ditë?

Daniel Dayan: Po, kam ngrënë drekë pune me Edi Ramën, Kryeministrin. E njoh Kryeministrin Rama – e kam takuar disa herë jashtë Shqipërisë, në Suedi dhe në Izrael. Ai ka vizituar Yad Vashem, besoj disa herë. Takova edhe Ministren e Jashtme. Takova edhe Zëvendësministrin e Arsimit. Por pata nderin të takoja dhe Presidentin e Republikës së Shqipërisë.

Arber Hitaj: A keni diskutuar ndonjë bashkëpunim të veçantë për të ardhmen?

Daniel Dayan: Po, patjetër. Nëse flasim për kujtesën e Holokaustit, mendoj se tema më e rëndësishme është edukimi. Yad Vashem kishte një memorandum mirëkuptimi me Ministrinë e Arsimit të Shqipërisë. Ai u nënshkrua rreth dhjetë vite më parë. Brenda atij kuadri, ne zhvilluam seminare për mësuesit. Një nga fushat tona të ekspertizës është si të mësojmë mësuesit si të edukojnë për Holokaustin – një çështje shumë delikate.

Ne duam ta rinovojmë këtë marrëveshje, dhe gjeta një qasje shumë pozitive nga të gjithë ministrat dhe Kryeministri.

Gjithashtu, këtë vit jam kryetar i një organizate ndërqeveritare, të quajtur IHRA – Aleanca Ndërkombëtare për Përkujtimin e Holokaustit. Shqipëria, gjatë presidencës izraelite, u bë vëzhguese në IHRA. Por unë besoj se Shqipëria, me historinë e saj unike gjatë Holokaustit, duhet të jetë anëtare e plotë. Folëm me Ministren e Jashtme dhe me Kryeministrin Rama, dhe nesër do të flasim edhe me Presidentin për ngritjen e statusit të Shqipërisë si anëtare e plotë. Mendoj se është e nevojshme si për IHRA-n, ashtu edhe për statusin e Shqipërisë në Evropë dhe në botë.

Arber Hitaj: Po gjithashtu, qeveria shqiptare ka idenë e hapjes së një muzeu të ri në Vlorë që lidhet me kulturën hebreje.

Daniel Dayan: Pa dyshim. Duhet të them se ne nuk jemi të përfshirë në zhvillimin e muzeut në Vlorë, por në takimin me Ministrin e Kulturës i ofrova gjithë ndihmën që i nevojitet. Ne jemi ekspertë në muzeologji dhe në historinë hebraike, prandaj patjetër që do të ofrojmë asistencë për Muzeun e Vlorës. Dhe mund të them se shpresoj të vij sërish në Shqipëri – ndoshta më herët – por me siguri për inaugurimin e muzeut në Vlorë.

Arber Hitaj: Ne e dimë historinë e asaj që bënë shqiptarët në vitin 1945 gjatë Luftës së Dytë Botërore. Çfarë vendi zë Shqipëria në Yad Vashem?

Daniel Dayan: Historia e Shqipërisë dhe e shqiptarëve gjatë Holokaustit është unike. Nuk ka asnjë vend tjetër në Evropë që ishte nën pushtimin gjerman dhe që pas luftës kishte më shumë hebrenj se para luftës. Në shumicën e vendeve, popullsia hebreje u shfaros pothuajse plotësisht. Në Shqipëri ndodhi e kundërta. Popullsia hebreje u shtua për shkak të Besës, për shkak të qëndrimit fisnik që shqiptarët mbajtën gjatë atyre periudhave të errëta në Europë dhe në botë.

Besa është një fjalë që pothuajse çdo izraelit dhe çdo hebre e njeh dhe e admiron. Ne gjithmonë e theksojmë qëndrimin e shqiptarëve. Nesër do të takoj këtu në Tiranë pasardhës të shqiptarëve që shpëtuan hebrenj gjatë Holokaustit – ne i quajmë Të Drejtët midis Kombeve. Ishte një periudhë kur kishte shumë më tepër bashkëpunëtorë me nazistët sesa njerëz që rrezikonin jetën për të shpëtuar hebrenj. Shqipëria është përjashtimi.

Ne kemi pasur edhe një ekspozitë për Besën, për familje të caktuara që shpëtuan hebrenj gjatë luftës në Shqipëri. Mirënjohja e popullit hebre ndaj popullit shqiptar për qëndrimin e tij në atë periudhë nuk do të përfundojë kurrë.

Arber Hitaj: Zoti President, pse është e rëndësishme të kultivojmë këto marrëdhënie midis vendeve tona, që burojnë edhe nga historia jonë e përbashkët?

Daniel Dayan: Para së gjithash, jam shumë i lumtur të shoh që marrëdhëniet që ekzistonin tetë vite më parë vazhdojnë të ekzistojnë edhe sot. Jam këtu në Tiranë prej pak më shumë se 24 orësh, por kam dëgjuar shumë hebraisht në rrugët e Tiranës. Turistët izraelitë kanë ardhur masivisht kohët e fundit për të vizituar Shqipërinë, dhe jam shumë i gëzuar për këtë.

Dua të them gjithashtu se miqësia që tregon Kryeministri Edi Rama ndaj Izraelit është e jashtëzakonshme, dhe ne e vlerësojmë jashtë mase.

Dua të shtoj diçka që e kam diskutuar me Zëvendësministrin e Arsimit, me Kryeministrin dhe me Presidentin. Është e rëndësishme që shqiptarët të mësojnë për Holokaustin në përgjithësi – jo vetëm për atë që ndodhi në Shqipëri, që është përjashtim, por edhe për atë që ndodhi në gjithë Europën.

Përndryshe, nuk mund të kuptohet pse ne i admirojmë aq shumë shqiptarët, pse ata kanë të drejtë të jenë krenarë për sjelljen e tyre. Sepse në pothuajse të gjitha vendet e tjera evropiane, nuk ndodhi asgjë e ngjashme – përkundrazi, në shtetet baltike, Lituani, Letoni, Rumani, Ukrainë, Holandë, Belgjikë – popullsia bashkëpunoi masivisht me nazistët. Në disa raste, si në Rumani apo Lituani, vrasjet e hebrenjve u kryen më shumë nga vendasit sesa nga vetë nazistët gjermanë.

Vetëm kur e kupton këtë kontekst, e kupton sa unike dhe e jashtëzakonshme ishte sjellja e shqiptarëve. Dhe mendoj se nxënësit shqiptarë – sidomos të shkollave të mesme – duhet ta kuptojnë këtë kontekst; kjo do t’i bëjë edhe më krenarë për faktin që janë shqiptarë.

Arber Hitaj: Dhe, zoti Dayan, kam parë disa foto më parë që shumica e politikanëve shqiptarë kanë vizituar Yad Vashem. Pse është kaq unik si vend kujtese?

Daniel Dayan: Holokausti është ngjarja e vetme historike – në këtë rast një tragjedi historike – që qendra e saj kryesore e përkujtimit nuk ndodhet në vendin ku ndodhi. Holokausti ndodhi në Europë, por memoriali qendror për Holokaustin ndodhet në Jeruzalem, në Yad Vashem, sepse ne jemi vendi i viktimave.

Madje sot pashë te hyrja e Bank Art 2 një citat – jo nga një shqiptar, por nga një i mbijetuar hebre i Holokaustit. Është një citat nga Primo Levi, një hebre italian që mbijetoi në Auschwitz, ku thuhet:

“Nëse harron të shkuarën, je i destinuar ta përsëritësh.”

Dhe ishte shumë domethënës ta shihje atë citat në hyrje.

Arber Hitaj: Po në lidhje me rritjen e fenomenit të antisemitizmit sidomos ne europën perëndimore, dhe lindore ccfarë mund të thuhet?

Daniel Dayan: Po, është një vazhdimësi. Por ka rritje edhe në SHHBA. Është i njëjti antisemitizëm që merr forma të ndryshme, metastazon në forma të tjera, por gjithmonë është ai i vjetri, ai i keqi – urrejtja ndaj hebrenjve – që, sipas mendimit tim, është një nga fenomenet më të pashpjegueshme që ka goditur qytetërimin perëndimor.

Arber Hitaj: Dhe çfarë mund të bëhet për ta zvogëluar?

Daniel Dayan: Më e rëndësishmja është arsimi dhe edukimi. Arsimi është gjëja më e rëndësishme. Një nga gabimet që ndonjëherë bëjmë është kur themi se “duhet të luftojmë antisemitizmin”. Kur e thua këtë, je tashmë në mbrojtje – ke humbur. Duhet të jemi proaktivë. Duhet të edukojmë për judaizmin – çfarë është, dhe çfarë kontributesh kanë dhënë hebrenjtë për botën dhe qytetërimin.

Sigurisht, kur ka fenomene negative, duhet t’i luftojmë. Por nuk jam naiv – nuk mendoj se arsimi vetëm do ta zgjidhë problemin. Duhet edhe zbatim ligji. Duhet të ketë tolerancë zero ndaj antisemitizmit.

Jam shumë i lumtur që në këtë vend ka zero  tolerancë zero ndaj antisemitizmit në aspektin ligjor. Por kjo nuk ndodh në pjesën më të madhe të Europës, as në Shtetet e Bashkuara. Fatkeqësisht, antisemitizmi tolerohet.

Në Yad Vashem kemi një citat që thotë:

“Një vend përcaktohet jo vetëm nga ajo që është, por edhe nga ajo që toleron.”

Dhe fatkeqësisht, e shohim këtë sot në shumë vende të Europës dhe në SHBA. Antisemitizmi tolerohet në universitetet amerikane, në universitetet evropiane, në hapësirat publike.

Ka një ndryshim të madh mes këtyre ditëve dhe të kaluarës: sot hebrenjtë kanë një shtet – një shtet të pavarur dhe sovran. Prandaj, këtë herë, hebrenjtë nuk do të jenë viktima.

Nëse antisemitizmi evropian vazhdon, ndoshta Evropa do të mbetet sërish pa hebrenj. Por hebrenjtë do të kenë një vend. Pyetja është: çfarë do të ndodhë me Evropën, një Evropë ku hebrenjtë nuk mund të jetojnë të lirë dhe të sigurt?

Arber Hitaj: Zoti President, kam edhe një pyetje për njerëzit këtu. Ka një përqindje shumë të vogël që nuk e pranon Holokaustin. Çfarë mund t’u thoni atyre?

Daniel Dayan: Holokausti është aq mirë i dokumentuar. Nazistët u përpoqën ta fshehin, por është aq mirë i dokumentuar sa ata që e mohojnë janë pothuajse të pamundur për t’u bindur, sepse nuk u interesojnë faktet.

Mendoni për një vend si Treblinka, një kamp shfarosës në Poloni – një kamp nazist që, për arsye që nuk i di, është më pak i njohur se Auschëitz. Në Treblinka, në trembëdhjetë muaj, u shfarosën 900,000 hebrenj.

Një tren do të vinte në Treblinka, me vagonë bagëtish plot me njerëz të ngjeshur – hebrenj të ngjeshur. Disa prej tyre vdisnin gjatë rrugës. Ata do të zbrisnin, do t’u hiqeshin rrobat dhe sendet, dhe do të dërgoheshin direkt nga treni në dhomat e gazit për t’u vrarë.

Në Babi Yar, në Kiev, në kryeqytetin e Ukrainës, për 48 orë, më shumë se 30,000 hebrenj u pushkatuan për vdekje. Një plumb, një hebre i vdekur. Një plumb, një hebre i vdekur.

Në geton e qytetit polak të Lodz-it, një ditë erdhi urdhri nazist, mblodhën të gjithë fëmijët dhe i çuan në kampet e shfarosjes për t’i vrarë sapo mbërritën.

Pra, ata që mohojnë Holokaustin – janë raste të humbura. Fatmirësisht, sot numri po pakësohet, por të paktën njerëzit me respekt nuk do ta mohonin kurrë që Holokausti ndodhi.

Ne shohim edhe një fenomen tjetër problematik, që është shtrembërimi i Holokaustit. Njerëzit thonë: “Po, Holokausti ndodhi, por në vendin tim të gjithë ndihmuan hebrenjtë.” Fatkeqësisht, përveç Shqipërisë dhe ndoshta Danimarkës, kjo është një gënjeshtër.

Prandaj duhet të luftojmë jo vetëm mohimin, por edhe shtrembërimin e Holokaustit.

Arber Hitaj: Zoti Dayan, kam një pyetje të fundit. Dua ta mbyll në një mënyrë të mirë. A mendoni se Shqipëria mund të përfshihet më shumë në kujtesën e Holokaustit, si një shembull?

Daniel Dayan: Mendoj se duhet. Jo vetëm që mundet, por duhet. Kontributi i Shqipërisë në kujtesën e Holokaustit është unik, sepse është i vetmi vend që mund të tregojë jo si u sollën evropianët gjatë Holokaustit, por si duhej të ishin sjellë.

Për këtë arsye, e inkurajoj Kryeministrin Rama të përshpejtojë anëtarësimin e plotë të Shqipërisë në Aleancën Ndërkombëtare për Përkujtimin e Holokaustit.

Mendoj se shembulli arsimor dhe moral që Shqipëria mund t’i sjellë Europës dhe botës në këtë drejtim është i madh. Dhe shpresoj që kjo do të ndihmojë edhe Shqipërinë për t’u bërë anëtare e plotë e Bashkimit Europian, sepse BE ka nevojë për vende si Shqipëria – vende që përfaqësojnë shtyllën morale dhe qëndrimin e ndershëm në mesin e saj.

Arber Hitaj: Jemi në fund të intervistës sonë. Ju falënderoj shumë për kohën tuaj.

Daniel Dayan: Faleminderit shumë. Ishte kënaqësi. Faleminderit.