…kafen e mengjesit e lamë ta merrnim bashkë diku, atje ku i ngjante dhe një taverne, nën pemë, sepse dhe romani i tij i fundit titullohet “Tri tavernat”.

Si bisedë e parë m’u duk se po preknim çêshtje të ndryshme, pa qendruar gjatë te asnjëra, kêshtu ndodh, po flisnim në përgjithësi për libra dhe shkrimtarë, të vdekur dhe të gjallë, miqtë tanë, shikoja sinqeritetin dhe një buzagaz të përzemërt, shkëmbyem dhe nga botimet tona me autografe.

Dhe që atë pasdite nisa të lexoj romanin e tij… si vazhdim i bisedës tonë, po i dëgjoja dhe zërin, ndërkaq po më shtohej ëndja e leximit…

Teksa vazhdoja me romanin “Tri tavernat” të shkrimtarit Ervin Nezha, një pyetje më erdhi vetvetiu: cila do të ishte metaforikisht Taverna e Katërt? E kisha fjalën për atë të përtej hapësirës tredimensionale, të drejtimit shtesë, pra, të dimensionit të katërt, siç quhet Koha.

Të jetë vetë romani? Bujtine e Katërt… Po, po, brenda tij ngërthehet kohë…

Dhe ai buzagazi i sinqertë i autorit kaloi tek unë që po lexoja… lexohej shpejt, vlerë dhe kjo dhe pata dëshirë të them diçka, miqësisht si me filxhanin e kafesë përpara. Duhet bërë për librat e njëri tjetrit, sidomos kur janë më të rinj… Dhe shkruaja copa frazash, me ndërpreje…

TRI TAVERNAT

– udhëtim në kohë realitetesh

absurde dhe të ashpra –

E megjithatë me një lloj humori që shkon deri në grotesk… por me mirësi e dhimbshuri..

Romani “Tri tavernat” i Ervin Nezhës është një nga veprat më të veçanta bashkëkohore nga ç’kam mundur të lexoj. Ai ndërthur historinë, të kaluarën e afërt si një e tashme e pambaruar dhe absurditetin me një lloj utopie arrogante dhe baltën e kuqe të vendlindjes.

Duke rrëfyer nga fati i një shoqërie në fshatin me emrin “Tri tavernat”, ku s’ka më asnjë tavernë, ka një dergjje aktive mes një ëndrre syhapur, të kotë dhe zhgënjimit symbyllur, pranë rrugës së lashtë “Egnatia”, që s’të çon asgjëkundi tani…

Fshatarët përballen me një zbulim të çuditshëm, me skeletet… e një beteje të vjetër dhe një “thesar” të lidhur me emrin e Gjorgj Golemit dhe turqit dhe një tradhti…

Ky zbulim bëhet nxitja që i shtyn kuadrot e lartë të fshatit, arrivistë si në Tiranë, që të ëndërrojnë shpëtimin e kooperativës dhe të socializmit nga rënia drastike, por në fakt zbërthen të gjitha dobësitë, mashtrimet dhe iluzionet e tyre. Aftësia për të dashuruar ka humbur…

Nëpërmjet këtij rrëfimi alegorik, Nezha ndërton një tablo të gjerë për shoqërinë shqiptare të diktaturës dhe për njeriun që përpiqet të jetojë në mes të absurdit e ligësisë, pa i kuptuar si të tilla. Ka një lehtësi rrefimi, ku e keqja nuk duket e rëndë, por e rëndomtë…

Në thelb, “Tri tavernat” është një roman për zhgënjimin kolektiv, ku secili është vetëm, edhe pa veten. Banorët e fshatit e shohin thesarin si mundësi për një jetë më të mirë, por shpejt shohin se ajo që i mban gjallë nuk është asnjë lloj thesari, por ideja e tij, pra, iluzioni, njeriu i ri shpesh mbështetet te gënjeshtra për të përballuar boshllëkun e ekzistencës. Në fund, ai mbetet pa thesar ndër duar, por me pranga, të padukshme dhe të dukshme. Ka arrestime në fshat… si në të gjithë Shqipërinë baltëkuqe.

Pse “Tri taverna”?

Titulli i romanit a është çelësi për të kuptuar thelbin filozofik të veprës?

Tavernat nuk janë vetëm hapësira fizike ku njerëzit pijnë, flasin dhe harrojnë, por dhe simbol i tri stacioneve të ekzistencës, do të thosha dhe unë:

1. Taverna e së kaluarës, e kujtesës historike dhe e mitit. Aty ruhet vetëm bëma legjendare e Gjorg Golemit dhe heroizmi, por kjo e kaluar është harruar dhe në roman ndjehet si rudiment, vagulli…
2. Taverna e së tashmes – është vendi i absurdit socialist dhe i përditshmërisë së mërzitëshme. Njerëzit flasin për ndryshim, por mbeten të ngujuar në rutinën e tyre. Kjo taverna është pasqyra e sistemit totalitar, ku gjithçka duket e kontrolluar, por brenda është bosh.
3. Taverna e së ardhmes – përfaqëson shpresën dhe utopinë. Është vendi ku njerëzit, ëndrrat e tyre për një botë të re, por që mbetet gjithmonë e paarritshme, që ndërtohet mbi gënjeshtra. Edhe ky dimension është mëse vagulli në roman…

…tri tavernat janë metafora e ciklit njerëzor të vetë-mashtrimit: njeriu jeton mes kujtesës së idealizuar, të copërluar e varfëruar e realitetit të zbrazët dhe më të varfër, ëndrrës së rreme për të nesërmen. Ato janë tre ndalesa të një udhëtimi që nuk të çon askund, rruga (Egnatia) është e mbyllur brenda vetes.

Rruga “Egnatia”, që kalon pranë fshatit nuk i lidh dot më kohët: mesjetën dhe shekullin XX, historia është një qerthull…

Personazhet e romanit përpiqen të përfitojnë nga “thesari”, janë figura që përfaqësojnë shtresa të ndryshme të shoqërisë: servilët, mashtruesit, frikacakët dhe idealistët e humbur, që nga fshati në humbëtirë deri në kryeqytetin e humbur ndryshe, ku bëhen veç mbledhje “akademike”…

Gjithsesi gjatë leximit m’u përhitën gërmimet e varreve në romanin e njohur “Gjenerali i Ushtrise së vdekur” i Kadaresë, si një parodi e tij. Se atje është një gjeneral i huaj që mbledh skeletet e ushtarëve të vrarë si pushtues në Shqipërinë fitimtare, krenare dhe të pamëshirshme, kurse te “Tri tavernat” janë vetë shqiptarët që rrëmijnë varret mesjetare të të huajve pushtues, tashmë të humbur edhe vetë, por me shpresën sarkastike se do të gjejnë “thesarin” e mbijetesës së tyre, por dhe të sistemit, të socializmit.

Buzëqeshja është tejet e hidhur.

Ervin Nezha më duket se i ndjek disi gjurmët e Kadaresë si shkrimtar, sidomos “Gjeneralin” e tij këtu.

Ndërkaq janë përdorur dhe kapitujt e mungesës, nënkuptimet e tyre, që sipas meje, i japin lexuesit mundêsi imagjinative të vyera dhe veprës më mister…

Epilogu im

(se edhe romani ka një epilog)

“Tri tavernat” është një endje e shpejtë nëpër iluzione që dëmtuan nga e dikurshmja dhe realiteteve egërshane që vazhdojnë. Përmes një strukture të dyfishtë kohore dhe një simbolike të natyrshme, Ervin Nezha flet për absurditetin e shpresës kur ajo humbet lidhjen me të vërtetën.

Tavernat që s’janë, rruga e mbuluar dhe thesari i vdekjes bashkohen në një metaforë të jetës që endet midis kujtesës, mashtrimit dhe dëshirës për shpëtim.

Kur njeriu humbet aftësinë për të parë realitetin dhe kërkon strehë në iluzione, nga që s’e ndryshon dot, atëherë çdo “tavernë”, sado mikpritëse të duket, bëhet burg i shpirtit të tij.

Shpëtimtar është romani, si Taverna e Katërt e kohës…

Visar Zhiti