Duke qenë se dashuria dhe fëmijëria janë dy prej realiteteve më të rëndësishme letrare të krijuesve, dy prej mundësive më fatlume që një krijues shtin në dorë për të bërë letërsi, unë po ndalem në atmosferën që krijojnë këto dy gjëndje.
***
Shumë më përpara se të mësoja për kalin e Trojës, mllefin dhe tërbimin e Menelaut për tradhëtinë e Helenës, dhe para se të merrja vesh se “për një puthje u shemb Troja”, e kam kuptuar dhe ndjerë pothuaj porsi trojanët dhe akejtë se ç’ndodh nga një puthje e fshehtë për dikënd që nuk është e vendit tënd.
Kam qenë rreth 8 vjeç, kur një djalë i pallatit tonë puthi një vajzë të një lagjeje tjetër. Dhe sedra prej djemësh gangstera, inati dhe mllefi i tërë mëhallave të tjera, u turr e ra si një mallkim mbi të gjithë fëmijët e godinës sonë. Për shumë e shumë kohë, djemtë dhe camërdhokët e qytetit, si shpagim rrihnin e godisnin ku të zinin, fëmijë nga pallati ynë. Madje për vite e vite me radhë, deri sa unë jam rritur e kam ikur prej atje, të gjithë ne, që patëm dalë nga ai pallat quheshim “rrugaçët e katërkatëshit”, kishim apo s’kishim lidhje me puthjen. (“Katërkatëshi” quhej pallati, mbasi qe ndërtesa më e lartë e qytetit). Çdo gjë lidhej me atë natë kur kishte ndodhur puthja e fshehtë. Megjithëse unë kisha qenë fare i vogël kur pati ndodhur ai akt, nuk kisha lidhje me puthjen dhe qesh fëmijë i urtë, (që merreshe me libra dhe pulla poste), dhe për më tepër nuk qesh aspak “rrugaç”, përsëri seç kisha një dëshirë të fshehtë, një turbullim të lehtë, dhe më dukej vetja disi më krenar kur, dhe unë isha pjesë e “atyre rrugaçëve”. Mbasi e mendoja veten edhe unë të përfshirë në fshehtësinë e asaj nate, sikur pata ndihmuar në komplotin e puthjes, madje e dëshiroja vetën të isha në qendrën e asaj historie me zullume, zarare, shamatë e sherre. Se ç’kisha një krenari prej fëmije, se qemë pikërisht ne ata që, ua kishim puthur vajzën atyre të tjerëve, ne qemë trimat, kaubojsit, gangsterët.
Në atë kohë më duket se një pjesë e vajzave të bukura që këndoheshin në këngët e rrugës quheshin Neti. Nuk e di se përse e kam përshtypjen se dhe vajza e puthur është quajtur Neti. Madje nuk kishte se si të quhej ndryshe përveç se Neti, emri më i përdorur në tërë atë atmosferë këngësh dashurie. Bash në atë kohë thuhej se një poet i quajtur Ndoc Gjetja, dhe që jetonte tri lagje përtej nesh, pati shkruar në librin e tij “… përse puthja të mbetet ilegale”.
Atëherë nëpër qytetet e vogla, dashuritë e fshehta dhe puthjet, disa i shihnin si flamë, sëmundje a dert, dhe disa të tjerë magjepseshin me vezullimin e tyre misterioze, pak të zbehta dhe të rrethuara nga thashethemet dhe hamendjet. Ngjarjet që lidheshin me dashuritë ndaheshin në dy lloje. Në “filanen e ka zënë qymyri me filanin” dhe “atë grua e kanë zënë në flagrancë”. Ndërsa e para kishte diçka poetike, ku rënia në dashuri qe një vendim i marrë në gjysmëjerm, pak në marrakotje, nga një turbullim i lehtë koke, nga një hutim, dhe kishte dhe shumë poezi në atë veprim, tek e dyta qe krejt prozaike. “Filanen e kanë zënë në flagrancë”, kishte në tërë atë thënie diçka policore, shtetërore, si një fletë gjobe, si të thoje ndryshe “je zënë me presh në duar”, e duke bërë një faj, kishte një tradhëti, shumë terr e thashetheme. Dhe fjala “flagrancë” e bënte më zyrtare dhe më të zezë se sa duhej atë situatë, që tregonte se një grua i kishte kthyer shpinën të shoqit dhe pat shkuar pas të dashurit.
Nëpër qytet, buzëmbrëmjeve, lulishteve, disi me zë të ultë, silleshin ca këngë sentimentale, me dashuri, herë fatzeza, ku dashuria shkonte deri në vdekje, dhe herë të tjera ku vajzat e dashuruara i zinte ndonjë sëmundje pikërisht nga dashuritë e parealizuara. Por qenë dhe një grusht këngësh që këndoheshin ose nga pijanecë mejhanesh, ose nga jevgj të dëshpëruar, ose nga rrugëtarë që nuk e dinin se as nga ç’vend qenë nisur dhe as se ku do të mbërrinin. Ato këngë më duket se këndoheshin vetëm mesnatave, krejt në vetmim, mbasi duke u kënduar natën, nëpër rrugët shkret, qenë më të rënda, më të përmallshme e të përvajshme. Dhe brenga, dhimbja e dashurisë, sëmundja apo vdekja e ardhur prej saj, dukeshin shumë më të thekshme. Dhe sa më shpesh këndoheshin këto këngë, aq më shumë më dukej se zbukuroheshin vajzat e qytetit tim të vogël, sa që mendoja se ato vajza silleshin nëpër qytet, të dëgjonin pikërisht ato këngë, që unë kujtoja se qenë bërë enkas për to.
Kam qenë 9 apo 10 vjeç kur, mes tërë atij muri me libra të tim ati, (zyrtar arsimi dhe pedagog letërsie), gjeta në një faqe të vjetër reviste “O ti këngëtar i vetmuar i rrugës / Që në mesnatë i bie kitarës ,/ Mos m’i zgjo të lutem shumë / Ëndërrat e së dashurës…”
Qenë katër vargje që kishin brenda tyre edhe këngëtarin e vetmuar, edhe që bredh rrugëve, pikërisht në mesnatë, edhe që ka brenda tij bohemin dhe shpirtin e aventurës së njeriut të dashuruar, dhe i bie kitarrës duke kënduar serenata poshtë dritareve të vajzave, të vajzave të bukura që ashtu në gjumë shikojnë ëndërra dashurie. Më kanë tronditur dashuritë e leximeve që nga Eva dhe Adami, Orfeu dhe Euridika, Fiklemoni dhe Baukida, Perikliu dhe Aspasia, Antoni dhe Kleopatra, Abelardi dhe Heloiza, Tristani dhe Izolta, Zigmundi dhe Ziglinda, Dantja dhe Beatriçja, Romeo dhe Zhulieta, Markezi dhe zonja Dë Sad, Gëte dhe Kristina Vulpius, Napoleoni dhe Zhozefina, Persi B. Shelli dhe Meri Shelli, Kuazimodo dhe Esmeralda, Shumani dhe Klara Vik, Karl dhe Zheni Marks, Rikardi dhe Kozima Vagner, Roza Luksemburg dhe Leo Jozhikes, Eleonora Duze dhe Gabriele D’Anuncio, Gertrudë Shtein dhe Alis Toklas, Lorens dhe Frida von Rihtofen, Martin Hajdeger dhe Hanah Arend, Virxhinia Ulf dhe Vita Sakvill, Salvadore Dali dhe Gala, Zhan Pol Sartri dhe Simonë de Bovuar, Anais Nin dhe Henri Miller, Ingrite Bergman dhe Roberto Roselini, Martin Luter King dhe Koreta Skot King, Lolita dhe Humbert Humberti, Merlin Monroe dhe Artur Miler, Uini dhe Nelson Mandela, Xhon dhe Xheki Kenedi, Elizabet Teilor dhe Riçard Barton, Xhon Lenon dhe Joko Ono, etj etj etj, por ato katër vargje dhe sot e kësaj dite, që unë kam ikur prej kohësh prej fëmijërisë dhe rinisë sime, më kujtohen si t’i kem lexuar sot. Një pjesë e vajzave të bukura të qytetit tonë qenë nga familje që shteti i pati shtyrë e degdisur nga qytetet e mëdha dhe zyrat e larta, në fund të rrugicave të ngushta të lagjeve dhe mëhallave tona. Qenë të hijshme, gjithë nur, sharm, bukuri, të heshtura, të përkora, të përvuajtura nga një vuajte dinjitoze, pak në distancë, (qenë “me hije”, shprehja që përdorej për ata që kishin diçka në biografi, një cen, sikur nga radioskopia e tyre të ishte dalluar brenda trupit të tyre një njollë e zezë, apo hija e një sëmundje të fshehtë).
Dashuria qe një atmosferë pak misterioze, e mbajtur disi në fshehtësi, me ca pusulla letrash që shoqe mbas shoqeje mbërrinin në duart e djemve, rrahje me djemtë e tjerë për t’u dalë zot vajzave të lagjes, tatuazhet në trupat e të rinjve ku pikturoheshin zemra të përshkuara nga shigjetat, (simbole të vrasjes nga dashuria), koka të bukura femrash, apo ndonjë datë që gjithësesi kishte lidhje me ndonjë ngjarje dashurie.
Dhe si për të mos mjaftuar tërë këto dashuri, një mesnatë mbërritën në qytetin tonë, me ca makina të vjetra, ngarkuar plot tesha e njerëz, familja e Fadil Paçramit, si dhe Todi Lubonja me familjarët e tij. Thuhej e përshpëritej nga mëhalla në mëhallë se, shteti qe nervozuar me to, mbasi ato kishin kërkuar më shumë dashuri dhe puthje. E shikoja Lubonjën kur dilte darkave për të bërë xhiron e zakonshme me Lirinë. Kalonte bri pallatit tonë dhe humbte në periferi, atje ku rrugët qenë të qeta dhe pa njerëz. Ai pati lënë kryeqytetin e madh, rrugët e gjëra, shtëpitë e mobiluara, vajzat e bukura të Tiranës që shëtisnin më të çlirta dhe pa teklif, djemtë e veshur bukur që këndonin në kodrat e liqenit serenata. I pati lënë të gjitha, (për atë “liberalizmin e tij”, që njerëzit e përkthenin “që të kishte më shumë dashuri dhe puthje”), Dhe e patën sjellë e rrasur në qytetin tonë të vogël, me pak njerëz, me rrugica të ngushta e me tri lagje të vjetra. Kisha një dhimbje të turbullt e të zbehtë prej fëmije kur e shihja. Vërtetë për pak më tepër dashuri dhe pak më tepër puthje, qe shembur dhe Troja e këtij burri.
“Jemi shumë më gjallë, kur jemi të dashuruar”
Mes përmes natës dhe dimrit, udhëtoja me trenin që shkonte drejt Europës Qëndrore. Atje shëtiste nga njëri shtet në tjetrin ekspozita e piktorit të famshëm Vladimir Kush, ose i quajturi nga kritikët e artit si Salvadore Dali i Rusisë. Ekspozitë madhështore. Tablo që me dimensionet e tyre të përfshinin në situatat gjigante. Kur ja, bash në ball, në fasadën më të shikueshme nga vizitorët qenë “Buzët”. Një qiell i pafund, dhe në të një re e madhe dhe e kuqe, impresionante, në formën e një palë buzësh të bukura, gjithë epsh, ndjellëse dhe tunduese. Dhe poshtë tablosë qe e tërë bota, shumë më e vogël se buzët. Më sugjestionoi. Në çast mu kujtua patrioti i Kush-it, liriku i mrekullueshëm Sergej Esenin me “Eh ç’mi përdredh ti buzët, Nazemadhe moj, …”. Buzët e poezisë mu dukën shumë më të vogla dhe aq lojnacake, lozonjare e të hajthshme, sa s’di përse më erdhi keq për to. I kam krejt parasysh ato blloqet e vegjël, me kopertina të forta ngjyrë kafe, ku shokët e mi adoleshentë hidhnin pafund citate dashurie, shprehje të bukura filmash, thënie tunduese librash. Dashuria, puthja dhe buzët qenë fjalët më të shumta që përshkonin tej përtej ato blloqe të mjerë. Shprehjet dhe vargjet i mblidhnin një e nga një, dhe i mësonin përmendësh, që të nesërmen, kur të hasnin ndonjë vajzë, t’i citonin fjalët e librave dhe filmave, që të dukeshin interesantë dhe të zgjuar. Mbaj mend se dhe unë tundohesha herë pas’here nga mania për të patur citate dashurie. Në ato vite, se nga dreqin mbërritën në qytetin tonë një tufë e madh autobusësh me kinezë, që shpërndanin distingtivë me portretin e Maos, (portreti i tij paraqitej sikur rrezatonte dritë). Shpërndanin edhe citatet e tij. Qenë ca blloqe-libra fare të vegjël, sa një kuti shkrepëse. Më pëlqente ajo madhësi. Aq të vegjël duhej të ishin edhe blloqet tanë, ku shënoheshin citatet dhe thëniet, për buzët, dashurinë dhe puthjet. Mendoja se përderisa dashuria ishte aq intime dhe e fshehtë, patjetër edhe blloqet duhet të ishin sa më të vegjël dhe t’i strukje ndokund, që të mos i shikonte njeri. Më e çuditshmja qe se, “Buzët” e Eseninit ishin në tërë ato blloqe, kopjuar nga njëri-tjetri, fshehtas, poshtë shkallëve, duke i thënë nën zë, me kujdes. Dikund Pablo Neruda thotë se, nuk ka gjë më trallitëse dhe joshëse në këtë botë, se sa shenja e buzëkuqit të një palë buzëve, mbetur në tehun e një gote vere, pas një nate dehëse. Ndërsa shkrimtari i njohur francez, autori i “Kontesha Gamiani”, Alfred de Muset tek një novelë e tij, përshkruan shenjën e buzëve në jastekun e dhomës së një hoteli në periferi, kur ajo “donte të fshihte klithjet e ekstazës”. Bota ka shumë gjëra për tu quajtur e bukur, por kurrë ajo nuk bëhet dot e plotë, e shijshme, tërë nur, e hijshme, tronditëse, vezulluese, plot shkëlqim dhe tundim njëkohësisht, nëse nuk do të kishte në të fishkëllimat çapkëne poshtë dritareve të vajzave, përshpëritjet e ëmbla të grave në vesh, (orëve të pas mesnatës), puthjen e buzëve, jehonat e brendshme të çasteve të lumtura që dalin nga buzët. Cili adoleshent i kësaj bote, i vëmendshëm dhe i amoruar njëkohësisht, nuk e di vargun e famshëm të Percy Bysshe Shelly (Persi Bishi Shelli): “Soul meets soul on lovers lips – Shpirti takon shpirtin në buzët e të dashuruarve.” Po Judy Garlandin a e citojnë shumë të rinj? “It was not my lips you kissed, but my soul – Nuk ishin buzët e mia ato që puthe, por shpirtin tim.” Sepse siç thotë John Updike (Xhon Apdaik): “Jemi më shumë gjallë, kur jemi të dashuruar.”. Nga studimet që janë bërë, gjëja më femërore tek gratë, më joshësja, më potente, më drithëruese, më me pushtet, i vrazhdë dhe eksitues njëkohësisht, për çudi të shumëkujt, është quajtur buzëkuqi, që i jep aq potencë buzëve. Ndërsa në botimin e parë të “From her lips” (Koleksioni i poemave me titull “Nga buzët”), të S. A. White, tek kopertina janë printuar stampimet e kuqe të buzëve të grave më në zë të kohës, 26 palë buzë.
Kur isha student unë shkrova poezinë “Puthja”. Më vonë e botova në gazetë. Më pati ardhur keq se, njëri prej shokëve që e mësoi përmendësh, ia tha vajzës që donte si të qe poezia e tij, madje sikur ia pati kushtuar enkas asaj. “Ohu, poezia është e jotja sa të jetë në fletoren tënde, pastaj është e jona.” Tashti qesh, sepse këtë ma kujton dhe filmi “Il Postino” me Pablo Nerudën, ku postjeri i fshatit i tregonte shkrimtarit se çfarë i pati shkruar fshehtas të dashurës. Një herë Pablo dalloi në letrat e dashurisë së postierit disa nga vargje e tij. “More pizeveng, po këto janë poezitë e mia”. “Të tuat i ke tek shtëpia, tani që kanë dalë në gazetë janë të miat”- ia ktheu postieri,
Buzët, (ky mjet i shenjtërisë së puthjes), që frymëzuan miliona njerëz në dalldinë e tyre të dashurisë, i kanë dhënë letërsisë dhe subjekteve të saj stilin fin, e kanë sajdisur këtë art me një dimension tepër delikat dhe të këndshëm. Kam parasysh këtu librat “Buzët e ëmbla” të Mel Smith, “Buzë që prekin të miat” e Wendy Lindstrom, “Buzë të kuqe gjak” e Anna Roselli, apo novela e Valeria Sherwod “Buzët e bukura gënjeshtare”. Mbi tërë këtë reliev subjektesh, buzësh, ndjesish, ngjarjesh joshëse dhe tunduese, përhapen tinguj e këngës së pavdekshme të William Shaw “Një këngë për buzët që s’janë më”. Selman Ruzhdie thotë: “Jam rritur duke puthur bukën dhe librat, sapo putha një dashuri, i harrova dy të parat. Kjo është magjia e buzëve.” Jam krejt i sigurt që poezitë e kësaj antologjie do ta bëjnë akoma më të shëndritshme, më vezulluese, më luminishente, më femërore, më fragile, më të ujshme dhe të tejdukshme poezinë delikate dhe të fisme të dashurisë, puthjes dhe buzëve.