…po bëhet luftë e rëndë, i ngjan apokalipsit, që erdhi nga qielli, ku s’ka varkë Noe mes dallgëve të reve, por raketa të pabesa.
Po ç’dreq Jude nga Hamasi urdhëroi të godisnin një popull tjetër-vëlla? E gjithë bota mori anën e të sulmuarit, e të dëmtuarit. Dhe u ngritën nga toka avionë të egërsuar dhe u turrën tanket-bisha. Mbrojta u kthye në sulm.
Rripi i Gazës tani është rrethuar keq, me bombardime dhe terr, frikë dhe uri… krizë humanitare… as ujë… as…
Dhe unë i thërras kujtesës, kërkoj aty paqe dhe qetësi dhe mirëkuptim…
– Ç’të bëjnë popujt, kur ka konflikte dhe ashpërsim, luftë…? – e pyeta njëherë poetin rumun Marin Sorescu, fjala ishte për popujt e Ballkanit, por përgjigjja e tij vlen për të gjithë dhe gjithmonë:
– Të lexojnë poezi! – tha ai me një rreptësi të bukur.
Paradoksale, e mrekullueshme! – thashë me vete. ​​​
Shkrimtari hebreo-hungarez, Imre Kertész, nobelist, ka qenë i mbyllur në kampin e Aushvicit, në librin me ese “Shekulli i palumtur” i shton thënies së famshme të Adornit se pas Aushvicit nuk mund të shkruhet më poezi, një kundërshti: pas Aushvicit mund të shkruhen poezi vetëm për Aushvicin. ​​Po në luftën e Izraelit me Palestinën? Dhe po kthehem në Tokën e Shenjtë, që po shungëllon, me poezi patjetër.

​NË JERUZALEM​
TE MURI I LOTËVE

Atje deshëm të shkonim, atje, te Muri i famshëm. Një postbllok. Na kontrolluan si në aeroport. Çantat – në skaner. Po mbresat?
Gurë të mëdhenj, edhe 100 tonësh janë, -lexojmë, – mur 2000 vjeçar, i mbetur nga “Tempulli për së Dyti”, se pas Babilonasve e shkatërruan romakët në vitet 70 pas Krishtit… Krishti e ka prekur atë mur…?
Prandaj erdhëm, që ta prekim dhe ne, në të çarat e tij të futim një lutje sipas ritualit. është muri i të tre feve: krishtërimit, islamit Judaizmit, por dhe i konfliktit të tyre. Në Luftën Gjashtë Ditore të vitit 1967 Izraeli e çliroi truallin aty nga pushtimi jordanez.
Ah, ky mur, quhet Muri i Vajtimit! Burra me pallto të gjata të zeza dhe me borsalina të zeza e me kippah mbi krye, të ngjashme me qeleshet tona, flasin me Murin, në fakt i drejtohen Zotit, përkulen, etj.
Shkova dhe unë drejt Murit, nga ana e grave shkoi Eda ime.
Në të çarat e Murit do të doja të kisha futur këtë poezi tani:

GURË TË MËDHENJ LOTËSH,
Mur që vazhdon në shekuj
si vajtimet,
me ato të çarat e thella –
dhimbje të njeriut…

Ta lë dhe unë një poezi timen aty?

Lutem, që ta ndalosh historinë
të mos kthehet si një masakër, ndaje
të tanishmen nga mëritë,
të mos rrjedhë gjaku
si uji nga tubat e këputur
të një pallati të bombarduar.

Plagët e murit si zgavrat
të bëhen fole pëllumbash paqeje.

DHE DO TË SHKONIM NË PALESTINË:
– GAMILJA E PARALUFTËS –

…kujtoj, kur kaluam nga Izraeli në Palestinë, aq lehtësisht, kështu m’u duk, nga që ne ishim pelegrinë nga Amerika, besoj. Autobuzi ndali për pak para një post-blloku, pamë ushtarë me automatikë të zinj ndër duar, vajza, që u ngjanin aq shumë reklamave të tyre me ngjyra rrugëve.
P-a-l-e-s-t-i-n-ë… West Bank, ndryshimi dukej, pluhur dhe plehra… ky vend është i begatë nga ana bujqësore, – shkruhej nëpër guida, – me pemë, por mua m’u duk i shkretëtirtë. Kishim ardhur për tjetër gjë, vazhdonim të shkonim në gjurmët e Krishtit, në Malin e Tundimeve, në…
Por dua të tregoj tani për gamilen që pamë në kthim si metaforë e Palestinës. E madhe, dëshpërimisht e urtë, më bëri përshtypje. Në bllokun tim kisha shkruar dhe këtë poezi, që u botua në “ExLibris” bashkë me disa poezi të tjera nga Toka e Shenjtë:

E MADHËRISHME GAMILE E PALESTINËS

​​​E madhërishme gamile e Palestinës,
​​​Ku shkon ashtu me çap të rëndë?
​​​Të vetmet lule të shkretëtirës
​​​Janë në qilim mbi kurrizin tënd.

​​Sa e trishtuar je pranë turistëve,
​Pesë dollarë një shëtitje me ty.
​Me ç’fjalë arabe në gjunjë bie?
​Dhe rrëkenë e lotit ç’ta heq në sy?

​Të rrjepur gjunjët me plagë të thata,
​Profil i zgjatur – emblemë durimi!
​Nga toka ngrihesh mbi këmbët e gjata,
​Si gdhendje e hijshme në dru ulliri.

​Mos bjerë në gjunjë, gamile, për mua,
​Jo, nuk hipi! Dhe pse na mban?
​S’e duroj durimin tënd të nënshtruar
​Dhe loti i kafshës prapë është human.

Gjithnjë më e lodhur mbart fatin tënd
Apo mallkimin e shkretëtirës?
Kurrëkund nuk shkon me atë çap të rëndë,
​E madhërishme gamile e Palestinës.
​
Dhe më rishfaqet ajo gamile si vetë Palestina, e munduar nga njërëzit e saj.
Kujtoj që turistë të ndryshëm, me 5 dollarë, hipnin mbi gamile dhe bënin një shëtije të vogël, disa hapa më tej, deri afër humnerës, mbase s’kishte fare humnerë, por kështu më duket tani, që duhet të kishte një humnerë.
E shikoja si binte në gjunjë gamilja prapë e prapë, sipas urdhërit, teksa mes britmave gazmore ndihmonin personin e radhës që të hipte mbi shpinën e saj, ngrihej me shkundullima si një kodër rëre dhe gjunjëve kishte ato shqyerjet e lëkurës e të mishit, ndërsa poshtë syrit atë rrëke të tharë loti.
Ajo vuan, mendova dhe vendosa që të mos hipja në gamile. Po kështu dhe një djalë amerikan mes pelegrinëve, Jeremy James e quanin, kishte moshën e tim biri dhe po shoqërohej shumë me ne, sidomos me Edën time, as ai për të njëjtat arsye nuk e bëri atë shëtitjen e vogël 5 dollarëshe mbi kurriz të gamiljes. Ajo vuan, më tha.
– Si quhet gamilja? – pyeta anglisht kujdestarin e saj, një palestinez gjatosh, zeshkan, që sikur dhe i ngjante.
– Stupi/du, – qeshi vesh më vesh ai.
– E juve si ju quajnë?
– Hader.
– Si ia kaloni, Mr. Hader, ç’bëni? – e pyeta sërish me kërshëri.
– Ja, vijnë turistë, ikin, ne qeshim njëlloj…
– Po me izraelitët…?
– Keq…
Keq?! Pse? M’u dhimb ai njeri. Si gamilja e tij… Si Palestina. E munduar nga vetë njerëzit e saj, nga sunduesit që e përdorin… Keq! Nuk e mendova atëhere, që nga kjo fjalë kaq e shkurtër, keq, do të dilte një luftë e re, kaq e rëndë. Këtë po mendoj tani larg, shumë larg, në Chicago dhe nisa të shkruaj prapë për gamiljen Stupi-du, ashtu e shqiptoi Haderi, të ndarë si me një psherëtimë dhe qeshi bollshëm. Ashtu kishte qeshur dhe Palestina, aq shkujdesshëm, duke i harruar terroristët e saj… por a janë gjallë tani? Ai, Haderi dhe fëmija që mbante në prehër, i ati, që edhe ai qeshte njëlloj, dëshpërueshëm. Po gamilja? Metafora e saj e di që është… Po ata që janë rrethuar në Gaza? Dhe po më vinte të shkruaja. Prapë poezi?

PALESTINA ËSHTË AJO GAMILE
e shkretëtirës së saj,
të madhe sa rëra e moskuptimeve
tragjike…

Në gjunjët është lufta,
shih, si i ka vrarë,
me lëkurën e jetës të çarë,
që u ngjan anëve
të çative të shëmbura.

Loti, edhe ai në sytë e gamiles,
ashtu i tharë, është mungesa e ujit
në rrethim,
por dhe e diçkaje tjetër më lënduese.
​​Mos e ka emrin dhimbje?
​​Mos e ka emrin mëshirë?
Nuk ka emër është përtej fjalëve…

Palestina
mbart shpirtin e vet
me atë gamile të hutuar,
si një brengë e rëndë.

Dhe kujt i hakërrehen ashtu?
Ata dhëmbë që kishin buzëqeshur
pa kuptim,
vezullojnë si teh thike, që pret rrezet
si tufa bari përreth gojës së gamiles.

Krahë avionësh prekin qafën e gjatë
të qiellit,
tanket poshtë shtypin gjurmë gjunjësh
të kujtesës së tokës.
S’dua të kujtoj më,
mbi shpinë është lufta
dhe lutem të pushojë.

Me lotët e tu unë po qaj tani,
i mbështetur pas një ulliri
si në kryq
në Tokën e Shenjtë…

Ajo ditë në Palestinë dukej e zakonshme, pa shqetësime, dua ta risjell se ndoshta kështu ndjell prapë të zakonshmen, qetësinë dhe paqen. Dhe po shkonim në një dyqan të madh.
Apo s’ishim më në Palestinë, jo, jo atje ishim… se te dera e dyqanit, shkallëve kishte vendas që shisnin kinkalerira, kryqe druri, rruzare, ikona të vogla, ju nuk blini tek ne, po ankoheshin, ju, amerikanët nuk na doni, doni izraelitët, Eda, blije këtë, është bukur për ty, blije dhe ti Visar, ou, u çudita, nga na i mësuan emrat? Pastaj u kujtova që ne kishim të varur në qafë badge-t, etiketat jeshile me emrat tanë. Blemë ç’mundëm…
Dhe u futëm në grup në dyqanin e madh. Në hyrje na jepnin nga një shporta për psonisjet, e mori Eda ime, po unë tronditjet do të fusja aty? Cilën poezi?
Po endeshim mes vitrinave brenda, gdhendjeve të mëdha në dru ulliri, statueta, Shën Mëria shtatzënë… mbi gomar… kafsha e urtë e paqes… ja, “Pietà” e Mikelanxhelos, në dru ulliri dhe ajo, mahnitëse, po ndjente dhëmbje të ullinjtë… shkuam më tej… Eda ndali te kryqet prej ari… varse… rruzare… qirimbajtëse, aty të vë qiririn e poetit palestines Mahmoud Derwish, e kisha të lexuar, mik me poetin izraelit Yehuda Amichai, që e kam takuar?… Qelq përshkënditës si buzëqeshja e shitëses, e mbështjellë me shami… margaritarët e syve… a janë më po aq të hapur? T’i ketë mbyllur dheu?…
Në pasditen e vonë s’e di ku ishim, por perëndimi i diellit i ngjante një përgjakje të hatashme në një fushëtirë qiellore…
Ç’ishte ai sulm nate terroristësh me 5 mijë raketa? Kur vetëmbrojtja është një e drejtë sublime? Që pastaj s’dihet si shpërthen… ç’gazetë është kjo?
Aty, në bregdetin izraelian kanë ardhur dy flota të mëdha amerikane, aeroplanmbajtëset e rënda, jo vetëm që të mbrojnë Izraelin, por dhe të mos lejojnë përhapjen e luftës…
Më dridhej gazeta ndër duar. Toka është e Shenjtë, ia ka treguar njerëzimit dhe ringjalljen… mes nesh është Ai që solli doktrinën e dashurisë…

PËRSËRI NË JERUZALEM,
HOTEL “AMBASSADOR”
DHE FANTAZMAT E DY POETËVE.

​Nga ballkoni kundroj këtë natë-ëndër… kupola të ndritura, një kryq hollak, ja, vargje dritash si floriri i derdhur nga ndonjë thes mitik tregtari… vetura, vetura si kurrize gamilesh…
​Kthej kryet dhe shoh Edën në dhomë, e ulur në anë të shtratit të madh, ka një copëz të vogël kartoni në dorë. Po e lexon…
​- Ç’është? – e pyes.
​- Lutja e Udhëtarit… Traveler’s Prayer. Nga pas është një poezi “Think of Others” e Mahmoud Derwish.
​- Wow, poet palestinez, – thirra, – ku i gjete?
​- Sipër kësaj qeses me çokollata.
​Dhe zbritëm në hollin e hotelit, shkova te recepsionistët dhe me pakëz humor u thashë se në dhomë kishim gjetur një poezi, ka te të gjitha dhomat apo vetëm në tonën? E dinit që unë shkruaj? – shpotita. Më kërkuan numrin e dhomës. A mund të shkojmë, më tha njëri nga ata. Patjetër, u thashë dhe u ngjitëm me ashensor. Se ku telefonoi. Janë gabim, më tha, janë lënë për dikë tjetër, do t’i marr. Çokollatat po, merri, i thashë, por poezinë jo, ajo nuk është gabim. Dhe e kam dhe sot e kësai dite atë copëz të vogël kartoni sa një kartë identiteti a kartë-vizitë me poezinë që e përktheva:
​​
MENDO TË TJERËT
Nga Mahmoud Derwish

Ndërsa përgatit mëngjesin,
mendo të tjerët
(mos harro ushqimin e pëllumbave).
Ndërsa shkon në luftërat e tua,
mendo të tjerët
(mos harro ata që kërkojnë paqe).
Ndërsa paguan faturën e ujit,
mendo të tjerët
(ata që thithin retë).
Ndërsa kthehesh në shtëpi,
në shtëpinë tënde,
mendo të tjerët
(mos harro njerëzit e kampeve).
Ndërsa fle dhe kundron yjet,
mendo të tjerët
(ata që s’kanë ku të flenë).
Ndërsa në një metaforë zbraz veten,
mendo të tjerët
(ata që kanë humbur të drejtën të flasin).
Ndërsa mendon të tjerët larg,
mendo veten tënde
(Thuaj: “Nëse do të isha veç një qiri
në errësirë”).

​Dola prapë në ballkon. Me shpresën trillane, të çuditëshme se do të mund të shikoja prej andej një liqen… mirazh… liqenin e Pogradecit? Strugën… dritat po më dukeshin si kurora të arta…
Në Festivalin botëror të Poezisë në Strugë një poeti hebre nga Izraeli, Yehuda Amichai, iu dha Kurora e Artë. Nga Shqipëria ishin të ftuar dhe poetët Bardhyl Londo dhe Rita Filipi. Do ketë patur dhe ndonjë tjetër, por kujtoj këta se rrinim bashku. Në një kishë të vjetër, ku lexuam poezi, pasi veprimtari mbaroi, unë iu afrova Amichai-t, i thashë se e çmonim shumë poezinë tij dhe e donim popullin izraelit, kemi shumë të përbashkëta, etj dhe ai u ngazëllye, u interesua për ne dhe i tha gruas që e shoqëronte që ta mbante shënim ç’i thamë. Më pas Bardhyl Londo përgatiti në shqip një libër me poezi të tij, shkoi dhe në Izrael. Ndërsa shoku ynë, shkrimtari Lazer Stani, kam parë që nxjerr here pas here në fb e tij poezi nga Amichai. Unë po sjell një përkthim timin, ndjehet ai mund i hebrenjve në shekuj:

MË PËRPARA SE
Nga Yehuda Amichai

Më përpara se porta të mbyllej,
më përpara se pyetja e fundit të bëhej,
më përpara se unë të shpërngulesha.
Më pëpara se barërat të mbulonin kopshtet,
më përpara se të mos kishte falje,
më përpara se betoni të thahej.
Më përpara se vrimat e flautit të ziheshin,
më përpara se gjërat të kyçeshin në dollap,
më përpara se rregullat të vendoseshin.
Më përpara se të planifikohej përfundimi,
më përpara se Zoti të mbyllte dorën,
më përpara se ne s’kishim ku të rrinim.

​EPILOG
​LETËR PRAPE NË TË ÇARAT E SHPIRTIT.

​Të ta dëmtojnë vendin ku je, është si mos kesh vend ku të rrish… Edhe poeti palestinez Mahmoud Derwish, edhe miku i tij, poeti hebre Yehuda Amichai, të dy tani janë më lart se rraketat dhe avionët bombardues, në qiell tjetër, në kopshtet parajsore, mbase shëtisin bashkë rrugëve permes yjeve. Po shqetësimi i tyre bie mbi tokë…
​Prapë luftë?! Çfarë bën miku ynë Viktor Marko Solomon? Ku është? Në Izrael? E kam humbur me kohë…
Do të doja t’i shkruaja gjithë Izraelit dhe zgjodha poetin Rami Saari, ai më ka përkthyer disa poezi, pra mund t’i drejtohesha atij:
Si jeni?… Si janë njerëzit…? Na ka tronditur kjo luftë tani… ai sulm mizor i terroristëve të Hamasit. Jemi me popullin e Izraelit… që u ka mbijetuar përndjekjeve dhe sulmeve ashtu siç dhe jemi me gjithë të pafajshmit… sidomos me fëmijet… Duke e vizituar Izraelin, Tokën e Shenjte, tani na dhimbet gjithçka me shumë, çdo rrugë e gur e bregdet… zë e fjalë dhe lutim Zotin të pushojë lufta, drejtësi e paqe, që edhe palestinezët të gjejne qetësinë e humbur… Ju ku jeni dhe si jeni? Qofshi mirë…
Të fitojë jeta!
Perqafime vëllazërore nga ne.

​Dhe ai na u përgjigj, shqip:
Faleminderit përzemërsisht… dhe padyshim mendimet juaja më ngushëllojnë në këto ditë të vështira.
Në të njëjtën kohë, ajo që e bën jetën time më të lehtë nuk është vetëm njohja që ka shumë njerëz të mirë në tëre botën, që duan që paqja të kthehet së shpejti dhe që njerëzit që absolutisht nuk janë fajtorë për situatën e tmerrshme nuk do të duhet ta paguajnë çmimin, përmes që disa pasurohen e të tjerë lëndohen, vriten edhe akoma nëse qëndrojnë të shëndoshë, më pas natyrisht vuajnë gjithë jetën dhe dhimbjen dhe pikëllimin ua përcjellin brezave që vijnë pas tyre..
Uroj që e ardhmja të mund të ndryshojë gjendjen. Ju dërgoj këndej urimet e mia më të mira për kohë shumë më të mira dhe një përqafim të madh…

NJË DASHURI E MIRË
Rami Saari

Një dashuri e mirë përherë na njeh
me rregullat e saj,
përherë na vendos ne dhe veten
në vendin e duhur
për të bërë porosinë e saj,
për të fituar hiret e saj,
mirësinë e dhënë lirisht
ashtu siç duhet dhënë –

Unë të dua, dashuri,
përzierje e së njëjtës
dhe e së ndryshmes,
e të pasurës dhe e të varfrës
me atë që është e mundur
dhe me atë që
jo.

Një dashuri e mirë! Dhe lutem: Mbrohi, o Zot, të pafajshmit… ujë dhe dritë të rrethuarve! Por sa të pafajshëm jemi, kur arrihet të bëhen faje mbi kurrizin tonë? Krime… Armëpushim sa më parë! Shpëtoi, o Zot, fëmijët… dhe poezin… Kjo i duhet botës dhe është e mundur dhe e pamundura, që mund të përmblidhen: bashkëjetesa e jetës me jetën.