Hulumtimet e fundit të botuara në revistën Nature kanë transformuar kuptimin tonë mbi evolucionin e kafshëve duke zbuluar se ktenoforët, të njohur edhe si pelte krehërash, përfaqësojnë degën më të hershme të pemës shtazore të jetës, duke i paraprirë sfungjerëve. Ky zbulim sfidon supozimet e mbajtura prej kohësh rreth origjinës së jetës komplekse në Tokë dhe hedh dritë të re mbi mënyrën se si tiparet themelore të kafshëve mund të kenë evoluar në mënyrë të pavarur në linja të ndryshme.

Për dekada të tëra, shkencëtarët kanë debatuar nëse sfungjerët apo ktenoforët erdhën të parët në vijën kohore evolucionare. Sfungjerët, ushqehen thjesht me filtra, pa nerva dhe muskuj, tradicionalisht konsideroheshin kafshët më primitive. Në të kundërt, ktenoforët posedojnë qeliza nervore, inde të ngjashme me muskujt dhe një mënyrë unike lëvizjeje të drejtuar nga rreshta qerpikësh, duke i shënuar ato si çuditërisht komplekse për një prejardhje kaq të lashtë. Ky studim i ri përmbys supozimet e mëparshme duke treguar se ktenoforët u degëzuan para sfungjerëve, duke riformësuar pemën themelore familjare të kafshëve.

Ekipi i kërkimit përdori gjenomikën krahasuese, duke analizuar strukturat kromozomale të specieve të ndryshme moderne për të rindërtuar rregullimet e gjeneve të paraardhësve të lashtë. Schultz, një studiues postdoktoral në Universitetin e Vjenës, theksoi rëndësinë e këtyre gjetjeve: “Gjurmët e kësaj ngjarjeje të lashtë evolucionare janë ende të pranishme në gjenomet e kafshëve qindra miliona vjet më vonë.” Kjo provë molekulare ofron një dritare të re në të kaluarën e largët ku të dhënat fosile heshtin për shkak të natyrës me trup të butë të këtyre krijesave të hershme.

Një përparim i rëndësishëm erdhi me sekuencimin e gjenomit të ktenoforit Hormiphora californensis. Duke krahasuar sinteninë e tij kromozomale – rendin e ruajtur të gjeneve – me atë të sfungjerëve dhe kafshëve të tjera, studiuesit identifikuan modele të qarta evolucionare të degëzimit. Këto modele zbulojnë se ktenoforët divergjuan përpara rirregullimeve kromozomale që lidhin sfungjerët me bilaterët dhe knidarët.

Ky depërtim sqaron një mister të hershëm në biologjinë evolucionare. Rokhsar, një nga studiueset kryesore, përshkroi kompleksitetin e studimeve të mëparshme: “Rezultatet e studimeve të sofistikuara të bazuara në sekuenca u ndanë. Nuk ka pasur ndonjë konvergjencë drejt një përgjigjeje përfundimtare.” Duke u përqendruar në strukturat kromozomale dhe jo vetëm në sekuencat e gjeneve, ky studim ofron një kornizë më të fuqishme për të kuptuar evolucionin e hershëm të kafshëve.

Gjetjet kanë implikime të thella për mënyrën se si e shohim shfaqjen e tipareve kryesore të kafshëve, siç janë sistemet nervore, muskujt dhe shumëqelizoriteti. Nëse ktenoforët ishin kafshët e para që divergjuan, kjo sugjeron që këto tipare komplekse mund të kenë evoluar në mënyrë të pavarur në linja të ndryshme dhe jo përmes një progresioni të thjeshtë linear nga organizmat e thjeshtë në ata kompleksë.

Schultz theksoi rëndësinë më të gjerë të hulumtimit: “Ky hulumtim na jep kontekst për të kuptuar se çfarë i bën kafshët kafshë. Kjo punë do të na ndihmojë të kuptojmë funksionet themelore që të gjithë ndajmë, si mënyra se si e ndiejnë mjedisin përreth, si hanë dhe si lëvizin.” Njohja e origjinave të shumëfishta për tiparet kritike u lejon shkencëtarëve të përsosin modelet e evolucionit të kafshëve dhe të kuptojnë më mirë diversitetin e inovacioneve biologjike nëpër specie.

Ky studim bën më shumë sesa thjesht rishkruan një degë të pemës evolucionare; ai ofron një përparim metodologjik për të eksploruar ngjarjet e lashta evolucionare. Schultz vuri në dukje: “Ne zhvilluam një mënyrë të re për të hedhur një nga vështrimet më të thella të mundshme në origjinën e jetës shtazore. Ky zbulim do të hedhë themelet që komuniteti shkencor të fillojë të zhvillojë një kuptim më të mirë se si kanë evoluar kafshët.”

Qasja gjenomike e përdorur këtu nxjerr në pah fuqinë e teknologjisë moderne për të zgjidhur misteret e lashta, duke kapërcyer kufizimet e paraqitura nga të dhënat fosile. Ndërsa studiuesit vazhdojnë të deshifrojnë nënshkrimet gjenetike nëpër specie, historia evolucionare e jetës në Tokë do të bëhet më e qartë, duke ofruar njohuri të reja se si rrjeti kompleks i jetës shtazore lindi nga fillime modeste. bw

Në një përparim të mbështetur nga vite të tëra eksplorimi nënujor dhe analiza të avancuara gjeologjike, shkencëtarët kanë konfirmuar zyrtarisht vendndodhjen dhe strukturën e Zealandia-s , një masë masive tokësore e fundosur që prej kohësh është konsideruar si kontinenti i tetë i fshehur i Tokës . Sipas studimit të rishikuar nga kolegët, Reconnaissance Basement Geology and Tectonics of North Zealandia, të botuar në revistën Tectonics nga Unioni Amerikan i Gjeofizikës, ky kontinent i zhytur tani është hartëzuar gjeologjikisht me detaje të papara, duke zbuluar tipare të forta kontinentale të shpërndara në gati 5 milionë kilometra katrorë – afërsisht sa madhësia e Indisë.

Rrënjët gjeologjike të Zealandia-s datojnë më shumë se 100 milionë vjet më parë, kur ajo ishte pjesë e superkontinentit të lashtë Gondvana. Ndërsa pllakat tektonike u zhvendosën ngadalë dhe e ndanë Gondvana-n në kontinente të veçanta, Zealandia filloi të largohej nga ajo që tani është Antarktida dhe Australia . Afërsisht 85 milionë vjet më parë, kjo masë tokësore që lëvizte u izolua gjeologjikisht. Gjatë miliona viteve, forcat intensive tektonike holluan koren e Zealandia-s, duke tërhequr përfundimisht pjesën më të madhe të kontinentit nën sipërfaqen e oqeanit. Sot, vetëm një copëz mbetet e dukshme mbi nivelin e detit në rajone të tilla si Zelanda e Re dhe Kaledonia e Re .

Kjo ekzistencë e gjatë dhe e zhytur e ka maskuar Zealandinë nga klasifikimi konvencional kontinental – deri më tani. Duke përdorur mostra shkëmbinjsh të nxjerrë nga Kreshta Fairway në Detin e Koraleve, Mortimer dhe ekipi i tij ndërkombëtar kryen datimin me precizion të lartë të zirkonit U-Pb , gjeokronologjinë Rb-Sr dhe Ar-Ar për të deshifruar historinë komplekse të rajonit. Studiuesit konfirmuan se Zealandia strehon njësi karakteristike gjeologjike të kores kontinentale, jo vetëm fragmente të kores oqeanike. “Duke datuar këta shkëmbinj dhe duke studiuar anomalitë magnetike që ata paraqisnin, ne ishim në gjendje të hartonim njësitë kryesore gjeologjike në të gjithë Zealandinë e Veriut”, thanë studiuesit.

Studimi përshkruan rikuperimin dhe analizën e një game të larmishme materialesh të shtratit të detit, duke përfshirë lavat bazaltike, gurët ranorë me guralecë deri te gurët me kalldrëm, gurët e baltës dhe gurët gëlqerorë bioklastikë. Këto lloje shkëmbinjsh janë tipike për mjediset kontinentale dhe ofrojnë një tapet kronologjik të së kaluarës gjeologjike të Zealandia-s. Një mostër e dukshme guri ranor tregoi një moshë depozitimi prej rreth 95 milion vjetësh, nga periudha e Kretakut të Vonë. Në të kundërt, guralecët vullkanikë të ngulitur brenda këtyre gurëve ranorë datoheshin që nga Kretaku i Hershëm, duke sugjeruar një histori magmatike jetëgjatë.

Për më tepër, mostrat e bazaltit të nxjerra nga shtrati i detit treguan kimi alkaline brenda pllakës dhe u datuan në epokën e Eocenit (~40-36 milionë vjet më parë). Këto karakteristika tregojnë se Zealandia përjetoi episode të çarjeve dhe vullkanizmit shumë kohë pas ndarjes së saj nga masat e tjera tokësore. Kombinimi i anomalive magnetike dhe epokave të shkëmbinjve zbuloi modele gjeologjike që pasqyrojnë ato të vërejtura në kontinentet e njohura. Kjo koherencë strukturore në të gjithë gjysmën veriore të Zealandia-s ofroi prova të forta të natyrës së saj kontinentale.

Një nga aspektet më bindëse të këtij hulumtimi qëndron në integrimin e të dhënave të anomalive magnetike me datimin e mostrave të shkëmbinjve. Duke analizuar ndryshimet në fushën magnetike të Tokës të regjistruara në koren e Zealandia-s, shkencëtarët ishin në gjendje të gjurmonin skicat e rrjedhave të lashta vullkanike dhe provincave strukturore. Këto anomali nuk ishin të rastësishme – ato formuan modele të organizuara, duke u përputhur me epokat e shkëmbinjve të marrë në mostrë dhe vendndodhjet e zonave kryesore të çarjeve gjeologjike .

Ky hartëzim gjeofizik i lejoi shkencëtarët të gjurmonin Batolitin Median, një hark magmatik i epokës Mezozoike i lidhur me Gondvanën, që kalon nëpër koren e varrosur të Zealandisë. Këto gjetje e vendosin Zealandinë në të njëjtin nivel me kontinentet e tjera për sa i përket kompleksitetit gjeologjik dhe historisë tektonike. “Statusi nënujor i Zealandisë në asnjë mënyrë nuk e zvogëlon rëndësinë e saj gjeologjike”, deklaroi një studiues i GNS Science, duke përforcuar pikëpamjen se klasifikimi kontinental nuk duhet të kufizohet nga niveli aktual i detit. bw

Kostandin Kristoforidhi mbetet si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Lëvizjes Kombëtare të shek. XIX.

Ai luajti rolin më të rëndësishëm gjatë asaj periudhe atë të lëvrimit të gjuhës shqipe. Kristoforidhi ishte lëvrues dhe studiues i gjuhës shqipe, veprimtar i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës. Veprimtaria e tij e ngjeshur në rrafshin e gjuhësisë dha kontribut të dallueshëm në zhvillimin e kulturës dhe të arsimit në Shqipëri. Në këtë optikë që i jepte përparësi rolit të gjuhës amtare në zgjimin kombëtar, Kristoforidhi u angazhua gjithashtu edhe në radhët e lëvizjes kulturore, politike dhe shoqërore të Rilindjes. I qëndroi bindjes së tij lidhur me rëndësinë e kultivimit të gjuhës shqipe dhe përparimit të arsimit në drejtim të shtetformimit. Kryevepra e gjuhëtarit Kristoforidhi është “Fjalori i Gjuhës Shqipe”, një gurrë e njëmendtë e shqipes me rreth njëzetmijë fjalë dhe kuptime fjalësh. Qe autor i prozës “Gjahu i malësorëve”, dorëshkrimi i së cilës gjendet në Arkivin Qendror i Shtetit dhe i është nënshtruar restaurimit. Me përkthimet e tij ka dhënë ndihmesë vendimtare për themelimin e një gjuhe letrare shqipe, veçanërisht me përkthimin e Dhiatës së Re. Vdiq më 7 mars 1895.

MEMORANDUMI

Më 1857 shkoi në Stamboll dhe hartoi një Memorandum për gjuhën shqipe për të treguar nevojën e një pune të re me përkthimet shqip. Qëndroi në Maltë deri më 1860 në një seminar protestant, ku ndërkohë përfundoi përkthimin e Dhiatës së Re toskërisht e gegërisht. Në punimin Shënime mbi Shqipërinë, gjuha dhe përkthimi i shkrimeve të shenjta (1860) paraqiti disa nga idetë e rilindësve për njësinë e Shqipërisë autonome, për lashtësinë e virtytet e Shqiptarëve, si edhe për gjendjen e arsimit e të dialekteve të shqipes Në Izmir, u zbulua se kishte “pranuar me vullnet besimin protestant … para se të kishte takuar ndonjë misionar ose të kishte biseduar me ndonjë të krishterë ungjillore”. Shoqëria Biblike porsa po interesohej për Shqipërinë dhe ishte në kërkim të një përkthyesi. E fitoi këtë vend pune dhe më pas u regjistrua, më 1 mars ndoqi për katër muaj kurse në “Robert College” në lagjen Babek të Stambollit. Më tej iu ofrua që të vijonte studimet në kolegjin e Shoqërisë Biblike në Maltë (fund korriku 1857-1860), ku përfundoi përkthimin e Dhjatës së Re në të dy dialektet e shqipes. Dorëshkrimet e tij u dërguan në Londër më 15 mars 1860, por nga Londra nuk erdhi ndonjë përgjigje inkurajuese. U vendos në Tunis ku u martua dhe dha mësim në një shkollë greke nga 1861 deri më 1865. Në fund të majit 1865 u kthye në Stamboll me përkthimin e kryer të Dhiatës së Re në gegërishte. Aleksandër Tomson i Shoqërisë Biblike përmes një njohtësie me një riosh shkodran të shkolluar, Nikollë Serreqin, i cili me të shkuar në Stamboll e ndihmoi Kristoforidhin me redaktimin dhe sugjeron alfabetin latin me të cilin qe shkruar gegërishtja në Shkodër si traditë e autorëve të vjetër. Në nëntor të 1869 u zgjodh anëtar i Komisionit për Alfabetin e Shqipes. Qëndroi në Stamboll deri nga marsi i 1870, ku ishte i angazhuar me përkthime dhe botimin e tyre. Më 1870 kreu një udhëtim të gjatë rreth e përqark Shqipërisë dhe vitet në vijim i çoi mes Stambollit, Shqipërisë dhe Tunizit, ku jetonte familja e tij.

SHOQËRIA BIBLIKE

Prej vitit 1874 deri më 1878 pati një ftohje në marrëdhëniet mes tij dhe Shoqërisë Biblike, pasi dyshohej që nuk besonte sipas qasjes protestante nga një keqkuptim që kishte pasur në Maltë. Humbi punën dhe jetoi në mjerim sa në Shqipëri, sa në Tuniz. Me ndikimin e Alexander Thomson të degës së Stambollit u bë e mundur që të vazhdonte punën me Shoqërinë Biblike duke përkthyer e botuar, kështu që u zhvendos me këtë shkak në Stamboll familjarisht. Në kryeqytetin osman mbante kontakte me figurat kulturore shqiptare, qe mik i Jani Vretos. U përpoq të ishte politikisht aktiv dhe me njohjet e tij në Shoqërinë Biblike ti jepte zë kërkesave shqiptare për autonomi. Më 1884 u kthye në Shqipëri dhe i ndërpreu marrëdhëniet me Shoqërinë Biblike njëherë e përgjithmonë. U përpoq të hapte një shkollë shqipe në Tiranë, por qe e pamundur duke qenë se autoritetet osmane nuk e lejonin këtë gjë prej ndodhive të pasLidhjes së Prizrenit. Më 1888 u kthye në Elbasan ku punoi si gjyqtar, punë të cilën e ushtroi deri kur ndërroi jetë, më 1895 te shtëpia e Taq Budës. U varros mbrapa absidës kryesore të kishën Shën Mërisë.

VEPRA

Në Maltë përpilon dorëshkrimin “Shënime mbi Shqipërinë”, gjuha dhe përkthimi i shkrimeve të shenjta më 1860. I pajtuar prej Shoqërisë Biblike, Biblës përktheu Besëlidhjen e Re, e cila u botua në Stamboll; Katër Ungjijtë dhe punët e Apostujve më 1866 në variantin gegërisht me shkronja latine dhe më 1879 në variantin toskërisht me shkronja greke. Gjithashtu përktheu dhe iu botuan libra të ndryshëm të Besëlidhjes së Vjetër. Mes dy botimeve përktheu dhe iu botuan Psalmet (1868 toskërisht Psalltiri, 1869 gegërisht Psalteri), Alfavitarin shqip. (gegërisht 1866 & 1872, toskërisht 1872). Më 1870 është botuar “Historia e shenjtësë shkronjë”/Istoria e shkronjësë shënjtëruarë për djemtë, një përmbledhje e thjeshtuar dhe pjesë nga Dhiata e Vjetër, e cila merr rëndësi për informacionin në gjuhën shqipe për Biblën si tekst, autorësinë, historikun e librave të Biblës dhe veprimtarinë e Shoqërisë Biblike. Nga duart e tij dolën disa përkthime dhe ai vetë, me trastën e librave në krahë, merrej me shitjen e përkthimeve dhe të abetareve të veta.

“Të-bërëtë dhe të dalët” (toskërisht 1880), “Nomi i dytë” (toskërisht 1882) “Fjalët e urta të Solomonit dhe Vivla e Isaisë” (toskërisht 1884). “Systema diellore dhe Jetëshkronja e njerëzvet të ndriçim”, shkruar më 1885. Ka lënë dorëshkrim “Kriesa”, “Të dalët gegërisht”, si edhe disa shkrime të tjera që nuk janë gjetur. Më 1882 boton në Stamboll me licencë prej Ministrisë së Arsimit të Perandorisë Osmane një gramatikë shqipe në dialektin toskë (Grammatiki tis alvanikis glossis). Pas vdekjes të së shoqes një vit pas vdekjes së tij, dorëshkrimet, fjalori dhe çdo gjë që kishte lidhje me rilindasin mbetën te shtëpia e dhëndrit, Dhimitër Bibasë, i shoqi i Kleopatrës. Vepra themelore e Kristoforidhit, fryt i një pune njëzetvjeçare, është “Fjalori i gjuhës shqipe” me 11.675 leksema i përpiluar në toskërishte me alfabet të mbështetur në shkronja greke dhe i botuar më 1904 në Athinë, botuar në Tiranë më 1961. Në të janë përjashtuar shumica e huazimeve, veçanërisht orientalizmat dhe greqizmat dhe bëhen përpjekje për të shpjeguar etimologjinë e fjalëve. Kristoforidhi gjithashtu ka lënë tregimin e parë prozaik origjinal në gjuhën shqipe e njëkohësisht tregimin e parë për fëmijë, “Gjahu i Malësorëvet” (Hieja e Tomorrit) në të dy kryedialektet. Shkruar më 1884 dhe botuar për herë të parë më 1902 nga “Albania” e Konicës në Londër./Gazeta Panorama 

Hyrje
Për jetën dhe veprën e Naimit janë shkruar shumë monografi, janë zhvilluar konferenca shkencore brenda dhe jashtë vendit, kombëtare dhe ndërkombëtare. Naimi pati tri burime të kthjellëta, ku piu ujë frymëzimi: poezinë popullore, poezinë e Lindjes dhe atë të Perëndimit. I njihte mirë, por i tejkaloi revolucionarisht bejtexhinjtë. Ndërkohë në poezinë e tij vërehen ndjeshëm figurat letrare si personifikimi, simboli, epiteti, hiperbola, krahasimi dhe metafora me prejardhje folklorike, dhe pati sukses, sidomos me apostrofën. Ai jetoi e veproi në shekullin XIX kur vetë koha të orientonte për veprimtari letrare, diturore, politike e atdhetare me kontekst kombëtar, jo vetëm në Shqipëri, por në Ballkan e më gjerë. Ndoshta kjo hulli e lëvizjes kombëtare i pëlqente shumë poezitë e Naimit. Ai u ndikua nga folklori, por pa dyshim edhe vjershërimi i tij ka ndikuar në poezinë popullore. Sot e kësaj dite këndohen pjesë të teksteve të tij poetike në krahina si Kruja, Skrapari, Gramshi, Korça, Pogradeci, Manastiri, Krutja e Sipërme, Labëria, etj.

1. Burimet nga historia e letërsisë shqiptare
1.1. Faik Konica. Kujtojmë se Faik Konica ka dy qëndrime për Naimin, njërin pozitiv dhe tjetrin negativ, apo “tallës” siç e quan vetë Konica. E vlerëson shumë si atdhetar dhe shkruan për të: “…një dashës i thellë i Shqipërisë, i cili, si zgjonjës i Kombit, bëri shërbime të pavdekura edhe ka pakë shokë në historin’ e rilindjes s’onë.”[1]. Po aty, duke pasur koncepte të larta për vjershërimin, ai nënvizon se vjershësia është mjeshtëri e bukur, një art, se vjershësia është sheshi i cilësisë jo i sasisë, se shkrimi i vërtetë i kursen fjalët, se shkrimi i vërtetë i zgjedh fjalët, se shkrimi i vërtetë, në varg a në frazë ka muzikën e veçantë të tij. “Duhet me tingullin e tij t’i pëlqejë veshit”[2] – shkruan Konica. Ai i quan vjershërimet e Naimit “një lumë të paqëndruar fjalësh të shtypura në formë vjershe, pallavra, tototo-e-tatata, që zënë një vënt me rëndësi në historin’ e lëvizjes kombëtare. Janë dokumenta propagande politike të vlefshme dhe asgjë tjatër”[3].
1.2. Dritëro Agolli. Dritëroi e ka dashur dhe e ka vlerësuar shumë Naimin, dhe ka shkruar në linjën e Naimit në kohë të re me individualitetin e tij krijues të përkryer. Agolli i drejtohet Naimit e i thotë: “Punove mirë, usta!” Neve na kujton se Naimi është fëminia e poezisë sonë, se ai shkroi poema e vjersha, shkroi këndime e punime pedagogjike, shkroi fjalë të urta dhe esse. Dhe më tej Agolli thekson se N. Frashëri është i pari në poezinë shqipe që krijoi poemën sintezë, poemën pa personazhe e episode, si Bagëti e bujqësia dhe Bukurija.
Nuk ka sesi një shkrimtar dhe njeri i madh si Dritëroi, i cili gati e adhuronte Naimin, të shkruajë qysh herët edhe këto vërejte të pakontestueshme: “Krahas vargjeve të shkëlqyera, do të gjesh vargje naive gjer në bejte, krahas mendimeve më të përparuara të kohës së vet, do të gjesh edhe mendime që nuk janë të denja për atë. Por i padiskutueshëm mbetet ideali i tij i madh: lufta për lirinë e Atdheut” [4].

1.3. Ismail Kadare. Kadarejaka bërë parathënien [5] e vëllimit me poezi e pjesë të zgjedhura të Naimit, me 181 f., ku janë përfshirë 81 njësi poetike, botuar në nderim të 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ndër të tjera, thotë se nuk mund të lexosh Naimin pa menduar Shqipërinë dhe kjo është cilësiae parë e tij, madhështia dhe fati i tij. Vepra e tij e gjerë e plot dritë, që mund të quhet pa frikë universi naimjan, ka në qendër të vet pikërisht atdheun dhe lirinë; poema Histori e Skënderbeut e Naim Frashërit do të ishte për rilindësit tanë si një kalë lufte. E vlerëson që diti të fluturojë bukur mbi gjeografinë poetike të poezisë orientale dhe asaj romantike perëndimore. Duke folur për kufizimet e veprës së Naimit dhe të rilindësve të tjerë, është me rëndësi të kuptojmë ç’ka shkruan Kadare: “Në fund të fundit, duke thënë kufizimet e tyre netregojmë se i nderojmë ata, ashtu siç do të tregonim mosnderimin tonë duke mos i përmendur ato” [6].
1.4. Dhimitër Shuteriqi. Pasi vlerëson se romantizmi shqiptar i arriti kulmet e tij me De Radën e me Naimin, ndalet edhe tek stili e Naimit, që, sipas Shuteriqit, shquhet nga ato veti të lirizmit të tij. “I thjeshtë e i ngrohtë, ai e afron lexuesin menjëherë, e bën të ndiejë ëmbëlsinë e një shpirti të përgjëruar, tek i cili rri ndezur gjithmonë një flakë dashurie për njeriun, dashuri, që së pari, e ndien lexuesi vetë” [7]. E ç’mund t’i kërkosh më tepër një poeti, një shkrimtari të madh për arritjen e misionit të tij nga ç’ka nënvizon prof. Shuteriqi për poetin tonë kombëtar?! Studiuesi me të drejtë ka vërejtur se me Naimin filloi në Shqipëri një periudhë e re në historinë e letërsisë dhe kulturës. Vepra e tij është si një gur themeli. Naimi krijoi një vepër poetike të gjerë e në kaq gjini, vepër që pati një ndikim aq të rëndësishëm e të paprerë mbi brezat e poetëve dhe shkrimtarëve që erdhën pas vdekjes së tij. Ajo vepër hyri ashtu edhe në bazën e gjuhës letrare shqipe, duke mbetur, edhe nga kjo anë, një vepër madhore [8]. Pa u hapur shumë, mund të lavdërojmë punën e profesorit në studimin e origjinës së vjershës Fyelli, sepse e shpie më tej atë ç’ka shkruan prof. Çabej, se ajo “është inspiruar” [9] nga një vjershë e Rumiut. Shuteriqi e quan “një rikrijim që s’e ndan dot nga vjershat origjinale të Rumiut”[10]. Naimologu i parë serioz shqiptar, prof. Shuteriqi ka lënë në dorëshkrim një varg veprash të papërfunduara, ndër to Fjalorin e Naim Frashërit, që u botua kohët e fundit nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë.
1.5. Rexhep Qosja. Përpos sprovave të hershme, Qosja ka dy punime të rëndësishme për profilin e Naimit: Panteoni i rralluar dhe Porosia e madhe. Ndonëse jo botim i mirëfilltë kritik, edhe pse, siç u shprehëm, pati gjurmë të shkelura për një vështrim më sy më sy me veprën letrare të Poetit, punimet e shumta të kërkimit këmbëngulës të Qosjes për Naimin janë një bibliotekë më vete në funksion të Naimistikës. Akademiku merret me Poetin qysh me tekstin Historia e letërsisë shqipe. Romantizmi, veçanërisht në vëll. 3 (Prishtinë, 1986, kap. 10), në përmbledhjen Panteon i rralluar me studime, kritika, ese (Prishtinë, “Rilindja”, 1973, ribot.: Tiranë, Sh. B “Naim Frashëri”, 1988, f. 15-88), me monografinë Porosia e madhe, kushtuar veprës së Naim Frashërit, në tri ribotime (Tiranë, “Naim Frashëri”, 1989; 504 f.; Prishtinë, “Rilindja”, 1990, 606 f.; Tiranë, Toena, 2000, 580 f.). Ndër të tjera mund të theksojmë se prof. Qosja ka përgatitur për shtyp veprën e Naimit dhe ka bërë parathënien e teksteve botuar në Prishtinë, në vitin 1978, sidomos ribot. 2 të plotësuar nga “Rilindja”, 1986, në 7 vëllime, nga të cilat, në vëll. 1: Ëndërrime, Bagëti e bujqësija, Dëshir’ e vërtetë e shqipëtarëvet, Luletë e verësë, Dashuria, në 234 faqe; në vëll. 2: Vjersha për mësonjëtoret e para, Parajsa dhe fjalë fluturake, Fletore e bektashinjet, Shqipëria, Pellazgët-Shqipëtarët, në 194 f.; vëll. 3: Histori e Skënderbeut në 325 f.; vëll. 4: Qerbelaja, 291 f.; vëll.5: E këndimit çunavet këndonjëtoreja I, E këndimit çunavet këndonjëtoreja II, Istori e përgjithëshme për mësonjtoret të para dhe Istori e Shqipërisë, 240 f.; vëll. 6: Dituritë për mësonjëtoret të para, Gjithësia, Mësime, Katër stinët, Iliadhë e Omirit, Letërkëmbimi në 259 f. dhe në vëll. 7: Porosia e madhe: monografi mbi krijimtarinë e Naim Frashërit. Ky botim, që është përfshirë si vëllimi i shtatë në Vepra të Naim Frashërit, ka: në f. 7-14: Kronologjia e jetës, në f. 577-578: Bibliografia e veprave në gjuhën shqipe, në f. 579-593: Bibliografia kronologjike e shkrimeve mbi krijimtarinëe tij dhe në f. 595-601: Treguesi i emrave. Gjithashtu autori ka përgatitur për botim veprën e Naim Frashërin në 6 vëllime edhe në Tiranë, tek “Toena”, gjatë vitit 2007, ku përshihet poezia dhe proza, tekstet mësimore, letërkëmbimi në letërsi (letërsia epistolare), letërsia fetare bektashiane e tij, botuar në 1892 faqe. Vlen për t’u përmendur vëmendja që ai i ka kushtuar përmbledhjes me vjersha të shkruara në persisht: M(ehmed) Naim Frasari, Tahayyùlat, Mihran Matbaasu, Istanbul 1301 (1884); Naim Frashëri, vepra 1, zgjodhi e përgatiti për shtyp Rexhep Qosja, Prishtinë, 1978 (tok me Luletë e verësë dhe Bagëti e bujqësija.
1.6. Jorgo Bulo. Nga specialistët e fushës, gjykohet se Jorgo Bulo ka realizuar punimin më të plotë për Naimin, monografinë: Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit (Tiranë, “Shkenca”, 1999 në 199 f.), ku spikat kritika e mirëfilltë shkencore dhe interpretimi i poezisë lirike të Naimit. Ai e quan Naimin poet i ringjalljes kombëtare dhe kulturore të shqiptarëve dhe veprat e tij formuese të ndërgjegjes gjuhësore të kombit. Ndërkohë ai shquan “dy paralele poetike: Rumiu dhe Naim Frashëri” [11], duke shprehur praninë e frymës dhe të motive të poezisë persiane, veçanërisht të poetit të madh mistik Xhelaledin Rumiut (1207-1273). Ndikimi i Rumiut ndihet në shumë prej lirikave të filozofike të Naimit. Është vënë gishti mbi lirikën Fyelli të Naimit, që vjen si frymëzim, e dikujt mund t’i duket edhe si një sozì, e poezisë së njohur antologjike Kënga e kallamit, e përkthyer në shumë gjuhë të botës, në disa syresh me titullin Kënga e fyellit. Nuk është rasti të bëjmë ballafaqime tekstore e zbërthime, se i kanë bërë të tjerët më parë, por vlen të ravijëzojmë parashtresën në formë hipoteze të prof. Bulos për këto probleme që hasen. Sipas tij, janë një tip i caktuar krijimesh të Naimit, që ne do t’i quajmë “vjersha me subjekt anekdotik”, (të dyshueshme për karakterin e tyre origjinal) e që duhet t’i përkasin të njëjtit burim, Rumiut. Në këtë kontekst, ne e lexojmë profesor Bulon kështu: Sot, si duket dhe në plotësim të merakut të profesor Cipos, qysh më 1936, i kemi mjetet të dallojmë ç’ka marrë hua Naimi dhe ç’është bijë e frymëzimit të tij. Këto vërejtje nuk e ulin aspak emrin e madh të poetit tonë kombëtar, përkundrazi e pastrojnë atë nga mjegullnajat dhe profili i tij quhet më i kthjellët, më poetik, më kombëtar, më universal. Në dy veprat e tij Magjia dhe magjistarët e fjalës (Tiranë, “Dituria”, 1998, me 324 f.) dhe Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit (e sipërcituar), akademiku shqiptar e shikon Naimin si poet romantik, që u dha flatra në poezi përsiatjeve për lirinë e shpirtit njerëzor dhe meditimeve ekzistencialiste për jetën dhe vdekjen, për qenien edhe mosqenien dhe për dhembjen njerëzore. Lirizmi filozofik dhe lirizmi poetik i Naimit, sipas Bulos, përfshijnë tërësinë e krajatës njerëzore; ai synonte të rindërtonte njeriun dhe të shprehte kompleksitetin e shpirtit njerëzor, luftën e përjetshme që zhvillon brenda tij midis engjëjve të së mirës dhe demonëve të së keqes, duke poetizuar anën fisnike të natyrës njerëzore, tek e cila shihte forcën dhe madhështinë e Krijuesit. Poeti, mendimtari dhe edukatori i kombit, Naimi ynë, tashmë nuk është vetëm më kombëtari, por dhe më universali poet i letërsisë shqipe edhe në një vështrim tjetër. Në radhë të parë ai është një fenomen ndërkulturor. “I ndodhur në kryqëzimin e kulturave dhe të traditave poetike lindore dhe perëndimore, ai i treti në poezinë e tij këto tradita dhe nuk mbeti skllav i tyre, as vetëm poet i shprehjes gjuhësore shqipe, por edhe persishte, turqishte e greqishte” [12] -kumton prof. Bulo në Konferencën Shkencore “Naim Frashëri – 160-vjetori i lindjes”, që i zhvilloi punimet më 25 maj 2006 në Universitetin “Ismail Qemali” në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, Institutin e Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
1.7. Shaban Sinani. Ndër studiuesit e sotëm shqiptarë më të njohur, prof. Sinani kujdeset ta shikojë shëmbëlltyrën poetike dhe atdhetare të Naimit kudo ku shfaqet, me synimin e vetëm që poetin tonë kombëtar të njohim në plotëri, jo me pjesë të zgjedhura. Sinani e cilëson Naimin si Rumi shqiptar, ndërkohë që ka rezerva për njohjen thellë të poetit tonë. Sipas tij, kemi ende një këndvështrim të paplotë dhe pothuaj vetëm për letërsinë që ai ka shkruar në gjuhën shqipe.

2. Këndvështrime të studiuesve të huaj për Naimin
2.1. Seyed Ahmad Hoseini Alast për hijeshinë poetike të Naimit. Si një dijetar i kthjellët i kohës së re, profesori iranian Hoseini Alast e shikon profilin e Naimit miqësisht dhe me vërtetësi shkencore. Kulturologu i njohur na kujton se Irani ishte vendlindja e poezisë dhe e poetëve të mëdhenj, si Rudaki, Firdeusi, Hafizi, Sadiu, Moulana, Khajami, Atari, Naser Khosro, Bideli, Nazimi Ganxhaviu etj. Sipas tij, poezitë e poetëve të mëdhenj iranianë ishin kaq tërheqëse dhe të pasura dhe me përmbajtje kuptimplote e muzikalitet të këndshëm, saqë magjepsin poetët, letrarët dhe intelektualët e shkencave në Lindje dhe në perëndim të rruzullit tokësor. Studiuesi S. A. Hoseini Alast shkruan: “Pasioni dhe dashuria e poetëve dhe e njerëzve të mëdhenj të kulturës dhe letërsisë si Dante, Gëte, Monteskie, Naim Frashëri, Frazi Mostar, Ikbal Lahori etj., është dëshmi e këtij pretendimi” [13] Më tej, duke trajtuar bashkëveprimin qytetërues dhe shkëmbimin kulturor me Iranin e madh në kohën e Perandorisë Osmane, përmend Muhamed Naim Frashërin si tablo dhe simbol të fushëpamjes së këtij bashkëveprimi. Sipas studiuesit, Naimi përvetësoi me kaq mjeshtëri gjuhën dhe letërsinë perse, saqë sot, pas afro një shekulli e gjysmë magjeps lexuesit e tij, si ata iranianë, ashtu edhe ata shqiptarë. Studiuesi iranian e quan Naimin tonë poet të fuqishëm dhe, si duket, për kontributet e Naimit në iranologji, e cilëson mendimtar iranian dhe persishtfolës. Jo vetëm me hartimin e gramatikës së gjuhës së re perse u imponoi të gjithëve dominimin e mjeshtërisë së tij. Vepra Ëndërrime është dëshmia më e madhe e fuqisë dhe aftësisësë tij në letërsinë perse”. Quajmë shumë të rëndësishme qartësinë me të cilën S.A. Hoseini Alast shkruan: “Naim Frashëri në krijimin e poezive perse nuk ishte imitues, por as edhe amator, por një poet i thellë dhe i zoti dhe një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe letërsisë perse. Kjo specifikë dhe aftësi e tij bëhet shkas që një lexues i gjuhës perse të mendojë që autori i këtyre poezive është një poet dhe një letrar i madh iranian” [14].
3. Çfarë shkruan Robert Elsie për Naimin?
Vepra e kryerilindësit shqiptar ka tërhequr dhe vëmendjen e studiuesve perëndimorë. Studiuesi kanadez, Robert Elsie, pasi pohon se Naimi konsiderohet sot si poeti kombëtar i Shqipërisë, bën një udhëtim të shkurtër retrospektiv në fëmijërinë e autorit, bazat e shkollimit, formimin e tij arsimor dhe kulturor, ku nuhat dhe traditat shpirtërore të Orientit, me të cilat u gatua në vogëli, në teqenë e bektashinjve të vendlindjes, ndërtuar qysh në vitin 1781 nga Tahir Skënderasi (Nasibi Tahir Babai) në Frashër të Përmetit. Në gjimnazin “Zosimea” të Janinës “mori bazat e shkollimit klasik sipas sistemeve perëndimore” [15]. Në këtë gjimnaz prestigjioz e me emër, i krahasueshëm me një universitet për kohën, Naimi studioi greqishten e vjetër e të re, frëngjishten, italishten, si dhe gjuhët orientale privatisht. Sipas studimit të Elsie-t, kuptojmë se me kalimine viteve, frashërlliu e ndjeu veten më të afruar e të lidhur me fenë e tij panteiste bektashiane, me poetët klasikë persianë e me epokën e iluminizmit frëng. Arsimimi në Janinë e bëri atë shembull të shkëlqyer të një intelektuali osman të fundshekullit XIX të familjarizuar njësoj me të dy kulturat, me atë perëndimore e me atë orientale. Na duket se në kërkimet e tij studimore, Elsie i mëshon më tepër vëmendje kulturës fetare të poetit tonë të shquar, se sa botës poetike të tij, në lirikat romantike, ku qëndis me ngjyra shpirti vargje për natyrën e bukur shqiptare, për dhimbjet, hidhërimet, shqetësimet e gëzimet personale, familjare a sociale. Elsie na paraqet një jetëshkrim të mjaftueshëm, thekson tiparet e Naimit, si panteizmin e universalitetin, ku veçon sektin e fshehtë panteist bektashi, i cili mishërohej dukshëm në qenien dhe shpirtin e frashërlliut tonë si një besim liberal, si një fe e re, me rrënjë edhe në Kuranin e myslimanëve, edhe në Biblën e të krishterëve, dëshirë, që e gjejmë edhe në mesazhet që na vijnë nga vargjet e poezisë popullore “Dy këmbat mbajnë një urë/ të shkojnë turq e kaurë” [16]. Naimi njihet botërisht për bindjet e tij bektashiane, të cilat i përsiati mirë në Fletoren e bektashinjtë (Bukuresht, 1896), ku përsëri ravijëzohen dallueshëm ngjyrat e forta kombëtare. Një tjetër vepër e kësaj natyre është Qerbelaja (Bukuresht, 1898) njëpoemë epike fetare shiite, me karakter narrativ, pa ndonjë hero ose personazh kryesor, me temë krejtësisht fetare, ngritur me njëzet e pesë këngë, që flet për betejën e përgjakshme të Qerbelasë, në vitin 680 të erës sonë, ku u vra Huseini, nip i profetit Muhamed.
Nga leximi i tekstit, shprehemi se Elsie e trajton me interes Naimin dhe mendojmë se e njeh mirë veprën e tij, të cilën e përmend me saktësi, duke respektuar kriterin kronologjik. Në këndvështrimin e tij, na paraqet panoramën e njohur letrare e diturore të naimiadës. Na duket se studiuesi i ka mëshuar më shumë letërsisë fetare të autorit, sesa asaj së mirëfilltës artistike. Diku Elsie shprehet: “Rëndësia e Naim Frashërit si poet i Rilindjes e madje si “poet kombëtar” qëndron jo aq në talentin e shprehjes letrare e as në nivelin artistik të poezisë së tij, sesa në mesazhet sociopolitike, filozofike e fetare që përcjell, të cilat synonin para së gjithash vetëdijen kombëtare dhe, duke ndjekur traditën bektashiane, të arrihej një kapërcim i ndarjeve fetare brenda vendit.” [17]. E respektojmë trajtimin që i bën Elsie si fetar në besimin e tij, por në rrafshin e letërsisë artistike do të na interesonte më tepër trajtimi deri në detaj i letërsisë naimiane, për të cilën ne e nderojmë. Nga që studiuesi përmend vetëm telegrafisht: “Ndër botimet në gjuhë të huaj,…[tri pikat janë tonat se vazhdon teksti, por nuk ka interes për ç’ka do të shprehim, A. H, M. M] Tahayyulat, Kostandinopojë 1884 (Ëndërrime), një përmbledhje 200 faqesh me poezi persiane; … ”. Kaq. Të thuash që Elsie nuk e ka njohur këtë vepër të Naimit, nuk shkon, sepse pas 1971-shit të Tiranës dhe 1972-shit të Prishtinës, pati herë pas here botime, duke arritur tek botimet e “Toenës”, 2007, të “Naimit” 2012, me 143 faqe, shqipëruar dhe shpjeguar nga Vexhi Buharaja, me një hyrje të botuesit Naim Zoto, plotësuar me studime nga Faik Konica, akademik Jorgo Bulo e prof. dr. Shaban Sinani (nga f. 85-143). Ndoshta Elsie-t nuk i intereson të operojë imtësisht për të shkruar mbi talentin poetik të Naimit, që te Ëndërrime, siç thonë dhe studiuesit bashkëkohorë të letërsisë shqipe, Naimi arrin majat letrare. Si duket, ai është mbështetur në studimin monografik të prof. Shuteriqit, i cili dhe ai e citon vëllimin me lirika të Naimit në persisht me titullin jo të saktë Ëndërrimet, dhe jo siç e ka titulluar autori Ëndërrime=Tehajjulat.
Sipas Elsie-t: “Me rëndësi të madhe për të njohur sektin panteist të fshehtë bektashi është Fletore e Bektashinjet… Frashëri besonte se besimi liberal bektashí, me të cilin ai qe lidhur që në fëmini në Frashër, një ditë do të mbisundonte si fe e re Shqipërisë. Përderisa ky besim i kishte rrënjët edhe në Kuranin mysliman, edhe në Biblën e krishterë, ai mund të përforconte unitetin midis njerëzve me fe të ndryshme. Më tej studiuesi sqaron se fletorja përmban një paraqitje hyrëse të fesë bektashiane dhe dhjetë vjersha fetare që japin një tablo të rrallë për besimin e këtij sekti, i cili në shek. XIX luajti një rol të rëndësishëm për mbijetesën e kulturës shqiptare, sidomos me përhapjen fshehurazi të librave shqip. Një studiues i huaj, si R. Elsie, aq më tepër gjeografikisht shumë i largët me vendin tonë të vockël, të bën ta admirosh vetëm për shprehjen aq të vyer për ne, sikur të ishte shqiptar. Po citojmë dëshirën dhe porosinë e tij për poemën Bagëti e bujqësija, “vargjet e së cilës çdo fëmijë shkolle në Shqipëri i di ose duhet t’i dijë përmendsh”[18].

Përfundime
Naim Frashëri është autor i gjithsej njëzet e dy veprave; katër në turqishte, një në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Janë bërë disa konferenca shkencore në Shqipëri kushtuar Naimit. Edhe në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë është zhvilluar një konferencë shkencore më 25 maj 2006 në nderim të 160 vjetorit të lindjes së poetit tonë kombëtar. Ndërsa Simpoziumi Ndërkombëtar “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” në Teheran këtë 5 mars 2018 i jep një frymëmarrje më të gjerë, një vizion të ri ndërkombëtar, falë veprimtarisë së figurës së atdhetarit dhe bilbilit të shqipes, si fjalë çelës e forcimit të dialogut kulturor mes Iranit dhe Shqipërisë. Sikurse ne që e shijojmë hijshëm estetikën e fjalëve të reja që krijoi Naimi, edhe iranianët ndihen të nderuar dhe kanë të drejtë të krenohen me të jo vetëm për botimin e tekstit Gramatikë e persishtes me një metodë të re, (Kavâid-i fârisiyye dar tarz-i nevîn), Kostandinopojë, 1871, me 64 f., por shpirtërisht me faktin që Naimi ynë fluturimin e parë poetik e nisi persisht me “Tahayyulat” (“Ëndërrime”), Kostandinopojë, 1884, me 66 f. [200 faqe]. Po ai përktheu turqisht librin e parë të Iliadës së Homerit Ilyada, Kostandinopojë, 1886; shkroi e botoi në greqisht poemën “Ho alêthês pothos tôn skypetarôn” (Dëshira e vërtetë e shqiptarëve), Bukuresht, 1886, ku nëpërmjet gjuhës poetike, u parashtronte qëllimet e lëvizjes kombëtare grekëve e sidomos shqiptarëve të jugut, shumë nga të cilët në atë kohë për arsye shkollimi mund të lexonin vetëm në greqishte.
Duhet të pranojmë se në përmbledhjen lirike Luletë e verësë, Naimi u këndon bukurive të fshatit shqiptar në 23 vjersha me kumbim të plotë. Këtu filozofia panteiste e edukatës së tij bektashiane dhe ndikimi i fuqishëm i klasikëve persianë harmonizohen bukur me idealizmin atdhetar – një letërsi artistike kjo në shërbim të qëllimeve të identitetit kombëtar. Ndër vjersha të tilla janë: Jeta, Koh’ e shkuarë, Fyelli, Zëmëra, Të vdekuritë, Bilbili, Gjuha jonë, Perëndia, apo vjersha Shpreh, aq tipike për prirjen e re filozofike të letërsisë shqiptare që solli Naimi.
Akademiku Ali Aliu shtron pyetjen: “Pse vazhdon të shkëlqejë ylli poetik i Naimit, më i madhi në qiellin tonë letrar?” – dhe po kësaj pyetje ai ia jep vetë përgjigjen: “Naim Frashëri mbeti i tillë se gjenialisht e ndjeu qartë aspiratën historike, ndjeu nevojën e shpirtit e të mendjes kombëtare, hetoi zjarrin gjysmë të ndezur të shtresuar gjatë shekujve, ndjeu dhe preku atë që është vizion dhe ëndërr shekullore e përbashkët e shqiptarëve, prandaj vepra e tij vazhdon të ushtrojë ndikim të dorës së parë mbi botën shpirtërore të shqiptarëve.” (Ali Aliu, Refleksione letrare, f. 10). Kohët shkojnë e rrjedhin vitet, por në tërësi, vepra e Naim Frashërit është brerorja kuptimore, morale dhe estetike e letërsisë së madhe të lëvizjes së Rilindjes Kombëtare, e cila është nëna biologjike, artistike dhe estetike e letërsisë bashkëkohore shqipe.
Paradigma e studiuesit iranian S.A. Hoseini Alast se Naim Frashëri në krijimin e poezive perse nuk ishte imitues, as amator, por një poet i thellë dhe i zoti dhe një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe letërsisë perse, na bën të mendojmë më gjerë, më me dashuri e vërtetësi, pa dyshuar ku dhe kur s’duhet, por së vërtetës t’i gjejmë rrënjët dhe të dimë t’i tregojmë dhe intrepretojmë.
Nderim për mençurinë e mendimit të nderimtarëve iranianë, Organizatën e kulturës dhe komunikimit në Iran, Universitetin “Tarbiat Modares”, Fakultetin e Shkencave Shoqërore dhe Sekretarinë e Simpoziumit Ndërkombëtar “Naim Frashëri”, Teheran (Iran), për vlerësimin e Naim Frashërit tonë, që u tret si qiriri jo vetëm për Atdheun e tij, por edhe për fqinjësi të mirë, edhe për “mbrothësi”, përparim e mirësi midis popujve tanë me miqësi të vjetër!

Shënimet
1. Konica, Faik: Vepra, Tiranë, Konica, 2007, f. 159, shih dhe: Dielli, 28 korrik 1937.
2. Konica, Faik: vep. cit., f. 156.
3. Po aty, f. 154.
4. Agolli, Dritëro: Arti dhe koha. Artikuj kritikë, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1980, f. 6 (shkrim i botuar më parë te : “Nëntori”, nr. 5, 1971, f. 3-5; shih dhe: Naimi 1, antologji poetike, Tiranë, Argeta-LMG, 1996, f. 8.
5. Kadare, Ismail: “Parathënie në Naim Frashëri, poezi, 100-vjetori i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878-1978, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977, III-XVII.
6. Kadare, Ismail: vep. cit., X.
7. Shuteriqi, Dhimitër S.: Naim Frashëri. (Jeta dhe vepra), Tiranë, “8 Nëntori”, 1982, f. 223.
8. Shuteriqi, Dhimitër S.: Naim Frashëri, jeta dhe vepra e tij. Vepra të zgjedhura, Vëll. I, Akademia e Shkencave të RPSSH, Tiranë: 1980, f. 67.
9.Çabej, Eqrem: Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë, 1996, f. 48.
10. Shuteriqi, Dhimitër, Naim Frashëri – Jeta dhe vepra, … f. 85.
11. Seminari XVIII Ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqipe, përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe diskutimeve. Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Tiranë 19-31.08.1996, Tiranë, Toena, 1996 f. 375.
12. Bulo, Jorgo: Poet i ringjalljes kombëtare dhe kulturore të shqiptare, “Perla”, 2006, nr. 2 (41), f. 27.
13. Seyed Ahmad Hosseini Alast, Naim Frashëri dhe hijeshitë poetike, “Perla”, 2009, nr. 2 (78), f. 6.
14. Seyed Ahmad Hosseini Alast, vep. e cit., f. 8.
15. Elsie, Robert, Histori e Letërsisë shqiptare, Tiranë-Pejë, “Dukagjini”, 1997, f. 174.
16. Regjistruar në fshatin Kallarat (Lumi i Vlorës), nga bartësi Llambro Hysaj, dtl.1952, me arsim të lartë (arkivi vetjak, Albert Habazaj).
17. Elsie, Robert, vep. e cit., f. 175.
18. Po aty, f. 176.

Përktheu në persisht: Medrit MUSTAFARAJ

Një specie dinozauri e zbuluar rishtazi në Provincën Neuquén të Argjentinës është bërë anëtari më i vjetër i njohur i familjes rebbachisaurid , duke ofruar njohuri kyçe mbi evolucionin e barngrënësve me qafë të gjatë gjatë periudhës së vonë të Kretakut. I quajtur Cienciargentina sanchezi, zbulimi përshkruhet në detaje në një studim të kohëve të fundit të botuar në Cretaceous Research dhe hedh dritë mbi mënyrën se si sauropodët u përshtatën dhe u diversifikuan në Amerikën e Jugut gati 94 milionë vjet më parë.

Mbetjet fosile u gërmuan nga Formacioni Huincul në Pellgun Neuquén, një rajon në Argjentinë tashmë i njohur për prodhimin e gjetjeve të mëdha paleontologjike. Kjo specie e re, Cienciargentina sanchezi, paraqet tipare skeletore që e identifikojnë qartë atë si një rebbachisaurid primitiv – një nëngrup brenda familjes më të gjerë të sauropodëve diplodokoidë . Kockat, veçanërisht rruazat, shfaqin disa karakteristika të dallueshme duke përfshirë forma vertebrale amfikoeloze deri pak opistokoeloze, të cilat shënojnë një divergjencë nga speciet më të prejardhura brenda prejardhjes. Fosilet zbuluan të dhëna rreth anatomisë së kafshës: një qafë të gjatë dhe fleksibile , gjymtyrë të pasme që mbajnë peshë dhe tregues të tjerë morfologjikë të një stili jetese katërkëmbësh që hanë bimë.

“Kjo specie e re i shtohet listës së sauropodëve rebbachisaurid të dokumentuar në Formacionin Huincul”, tha Salgado . Ai dhe Simón identifikuan tiparet kryesore skeletore që konfirmojnë statusin e dinozaurit si një formë e hershme e këtyre barngrënësve me qafë të gjatë.

Ndër elementët anatomikë më të spikatur ishin vertebrat cervikale , të cilave u mungonin epipofizat që shihen zakonisht në diplodokoide të tjera, dhe vertebrat dorsale që zbuluan forma kalimtare të shtyllës kurrizore. Këto struktura janë çelësi për të kuptuar se si evoluan sauropodët me kalimin e kohës. Duke krahasuar këto kocka me të dhëna të tjera fosile, studiuesit sugjerojnë që Cienciargentina sanchezi mund të përfaqësojë një nyje bazale në degën rebbachisaurid të pemës familjare të dinozaurëve. Fortësia e vertebrave tregon drejt një shtylle kurrizore të fortë dhe mbështetëse , duke i lejuar ndoshta këtij barngrënësi të mbrohet nga grabitqarët ose të përshkojë bimësi të dendur.

“Sauropodët e parë rebbachisaurid të Amerikës së Jugut u njohën në bazë të materialeve nga rrethinat e Villa El Chocón, nga formacionet Candeleros dhe Huincul”, tha Salgado . Këto shenja të hershme hapën derën për përparime të mëvonshme në identifikimin e specieve të reja.

Konteksti gjeologjik i vendit të fosileve ofron një sfond të vlefshëm për rindërtimin e ekosistemit në të cilin jetonte ky dinozaur. Gjatë Kretakut të Vonë, Pellgu i Neuquén ishte një fushë përmbytjeje e pasur me bimësi, duke ofruar ushqim të bollshëm për gjigantët barngrënës si Cienciargentina sanchezi . Paleontologët besojnë se presionet mjedisore gjatë kësaj periudhe – të tilla si ndryshimet në bimësi, terren dhe klimë – luajtën një rol qendror në nxitjen e diversifikimit të sauropodëve . Kjo specie e re duket se është pjesë e një tranzicioni më të gjerë evolucionar, duke lidhur diplodokoidet e hershme me pasardhës më të specializuar.

Bashkëpunimet midis institucioneve dhe përparimet në modelimin dixhital i kanë ndihmuar më tej shkencëtarët të rindërtojnë mënyrën se si ky dinozaur mund të ketë lëvizur, ushqyer dhe bashkëvepruar brenda habitatit të tij. Të kuptuarit e anatomisë funksionale të këtyre krijesave të lashta lejon një pasqyrë më të mirë se si strategjitë e të ushqyerit dhe modelet e lëvizshmërisë evoluan në kushte mjedisore në ndryshim. bw

Më 22 prill 2025, Joby Aviation me seli në Kaliforni bëri historinë e aviacionit. Ajo u bë kompania e parë që fluturoi një aeroplan eVTOL tërësisht elektrik me rotor të pjerrët me një pilot në bord përmes një tranzicioni të plotë, duke u ngritur vertikalisht, duke fluturuar horizontalisht dhe më pas duke u ulur përsëri vertikalisht.

Ky fluturim i suksesshëm shënoi një pikë kthese në garën e ngritjes dhe uljes vertikale elektrike (eVTOL). Ndërsa shumë kompani janë përpjekur dhe kanë hasur vështirësi, Joby ka arritur një moment kritik që e vendos atë përpara në garën për të lançuar shërbimin e parë në botë të taksive eVTOL për transportin e pasagjerëve.

Fluturimi provë u zhvillua në objektin e Joby-t në Marina të Kalifornisë. Piloti kryesor i testimit James “Buddy” Denham ishte në kontroll të avionit të njohur si S4. S4 u ngrit vertikalisht si një helikopter, kaloi pa probleme në fluturim përpara si një aeroplan dhe u ul në të njëjtën mënyrë siç u ngrit – vertikalisht.

Edhe pse eVTOL-e të tjerë kanë arritur tranzicione të ngjashme, ato përdorën sisteme të ndara për fluturim vertikal dhe horizontal. S4 i Joby-t, megjithatë, e kreu manovrën duke përdorur një sistem të vetëm me rotor të pjerrët, i cili shihet si një dizajn më i përparuar dhe i shkallëzueshëm.

Joby S4 është një avion tërësisht elektrik i pajisur me gjashtë rotorë të pjerrët. Ka qenë në zhvillim që nga themelimi i kompanisë në vitin 2009. Me kalimin e viteve, ai është zhvilluar në një nga prototipet më të përparuara në industri.

Avioni mund të fluturojë me shpejtësi deri në 174 nyje (200 mph ose 322 km/orë), të mbulojë distanca deri në 130 milje detare (150 milje ose 241 km) dhe të arrijë lartësi prej 15,000 këmbësh (5,000 metrash). Që nga viti 2017, ai ka përfunduar mbi 40,000 milje (64,000 kilometra) fluturime testimi pa ekuipazh.

Kalimi i Joby-t në fluturim me ekuipazh është një hap i rëndësishëm drejt certifikimit të plotë. Avioni është tashmë nën shqyrtim nga Forcat Ajrore të SHBA-së. Tani, kompania po i afrohet marrjes së certifikimit FAA, i cili kërkohet për operacionet komerciale.

Joby planifikon të lançojë shërbimin e saj të parë të taksive ajrore në Dubai që në fund të vitit 2025. Për t’u përgatitur për këtë qëllim, ajo ka vazhduar të kryejë fluturime testuese të pilotuara. Që nga misioni i 22 prillit, tre pilotë të ndryshëm të Joby kanë fluturuar me S4 ​​përmes fluturimeve shtesë kalimtare.

“Arritja e këtij momenti historik është jashtëzakonisht e rëndësishme për Joby-n”, tha Didier Papadopolous, President i Prodhimit Origjinal të Avionëve në Joby. “Kjo jo vetëm që tregon nivelin e lartë të besimit që kemi në performancën e avionit ndërsa përgatitemi për shërbim komercial në Dubai, por gjithashtu hap rrugën për fillimin e testimit të fluturimit TIA me pilotë të FAA-së në bord.”

Rruga drejt taksive ajrore elektrike ka qenë e mbushur me progres, por edhe me pengesa. Shumë startup-e kanë hyrë në këtë fushë me premtime ambicioze. Por disa prej tyre kanë mbetur prapa ose janë zhdukur, pasi investitorët e tyre janë bërë të paduruar. Zhvillimi i kësaj teknologjie është i kushtueshëm dhe kërkon shumë kohë. Deri më tani, pak kompani kanë ofruar një produkt afër gatishmërisë komerciale.

Qasja e qëndrueshme dhe metodike e Joby-t duket se po jep fryte. Me mbështetje të fortë dhe një rrugë të qartë certifikimi, avioni i saj S4 është një nga të paktët pretendentë seriozë në hapësirën eVTOL .

“Ne kemi ndjekur një qasje shumë metodike për të arritur këtë moment historik të planifikuar prej kohësh, me një sasi të madhe testimesh, si në ajër ashtu edhe në tokë, duke ndihmuar në formimin e një baze të fortë që na lejoi të kalonim nga një fluturim historik në tranzicione rutinë pilotësh në bord pothuajse brenda natës”, tha Papadopolous.

Ndërsa Joby përgatitet për fazën tjetër—testimin e fluturimit të FAA-s me pilotë të agjencisë në bord—fokusi i kompanisë do të jetë në vërtetimin e sigurisë, besueshmërisë dhe performancës së avionit. Kjo përfshin sigurimin që të gjitha sistemet të funksionojnë siç duhet në kushte operimi në botën reale.

Nëse gjithçka shkon sipas planit, Joby së shpejti mund të bëhet kompania e parë që ofron shërbim taksish ajror plotësisht elektrik dhe të pilotuar. bw

Disa miliarda vjet më parë, në agimin e sistemit diellor, një botë e lagësht dhe e kripur rrethoi diellin tonë. Më pas është përplasur në mënyrë katastrofike me një objekt tjetër dhe është copëtuar.

Një nga këto gunga u bë asteroidi Bennu, mineralet e të cilit, të rikthyer së fundmi në Tokë nga sonda e hapësirës robotike amerikane OSIRIS-REx, tani janë zbuluar se përmbajnë nivele të pasura kimikatesh komplekse që janë kritike për ekzistencën e jetës.

“Kishte gjëra në mostrat e Bennu që na shpërtheu plotësisht”, tha profesoresha Sara Russell, mineraloge kozmike në Muzeun e Historisë Natyrore në Londër dhe një autore kryesore e një studimi të madh në Natyrën e mineraleve Bennu. “Diversiteti i molekulave dhe mineraleve të ruajtura është ndryshe nga çdo mostër jashtëtokësore e studiuar më parë”.

Rezultatet nga ky mision dhe misione të tjera do të formojnë një ekspozitë qendrore në ekspozitën e Muzeut të Historisë Natyrore, “Hapësira: A mund të ekzistojë jeta përtej tokës?”, e cila hapet më 16 maj. Do të jetë një shans kyç për publikun që të mësojë rreth zhvillimeve të fundit në kërkimin e jetës në botë të tjera, tha Russell.

Siç do të zbulojë ekspozita, blloqet bazë kimike të ndërtimit për jetën mund të gjenden në objekte të tjera në sistemin diellor siç janë meteoritët. Megjithatë, materiali nga Bennu, i cili është emëruar sipas një zogu të lashtë mitologjik egjiptian, është gjetur të jetë veçanërisht i pasur në këto depozita.

“Bota e saj mëmë kishte qartë liqene nëntokësore me shëllirë dhe kur këto avulluan ata lanë pas kripëra që ngjasojnë me ato që gjenden në shtretërit e liqeneve të thata në Tokë”, tha Russell.

Përveç kësaj, fosfatet, amoniaku dhe më shumë se një duzinë aminoacide që ndërtojnë proteina që janë të pranishme në format e jetës në Tokë – si dhe pesë blloqet e ndërtimit të nukleobazës që përbëjnë ARN-në dhe ADN-në – u gjetën në mostrat e sjella nga OSIRIS-REx.

“Këto sugjerojnë fuqimisht se asteroidë të ngjashëm me Bennu u përplasën në Tokë, duke sjellë përbërës të rëndësishëm që çuan në shfaqjen e jetës këtu”, shtoi ajo.

Shkencëtarët nuk besojnë se jeta ka evoluar në vetë Bennu, por mendojnë se asteroidë të tjerë si ai mund të kenë furnizuar botë të tjera me përbërësit bazë për jetën. Në Tokë, me mjedisin e saj të ngrohtë dhe të qëndrueshëm, kjo çoi në shfaqjen e parë të organizmave riprodhues më shumë se 3.7 miliardë vjet më parë.

Mbetet për t’u parë nëse ato u shfaqën në botë të tjera premtuese si Marsi dhe hënat e Jupiterit dhe Saturnit, që përfshijnë Europa, Ganymede, Titan dhe Enceladus. Këto janë tani objekt i një numri misionesh që do të shfaqen në ekspozitë dhe përfshijnë dy sonda që tani shkojnë drejt hënave të mbuluara me akull të Jupiterit, Europa dhe Ganymede, të cilat dihet se zotërojnë oqeane me ujë të lëngshëm.

Përveç kësaj, roveri robot Rosalind Franklin i ndërtuar në Mbretërinë e Bashkuar është planifikuar të ulet në Mars në vitin 2029 dhe do të shpohet thellë në tokën e tij, duke kërkuar prova të jetës. bw