Gjatë kohës së Papës Sixtus IV, një ekip i piktorëve të Renesansës, përfshirë Sandro Botticelli, Pietro Perugino, Pinturicchio, Domenico Ghirlandaio dhe Cosimo Rosselli i krijuan një seri afreskësh në Cappella Sistina. Këto afreske përfunduan në v. 1482. Ndërmjet viteve 1508 dhe 1512, nën patronazhin e Papës Julius II, Mikelanxhelo do ta pikturonte tavanin e “Sistina”. Puna e Mikelanxhelos në tavanin e “Cappella Sistina” ishte kompletimi i një projekti që e ndryshoi përgjithmonë rrjedhën e artit perëndimor, dhe konsiderohet si një nga arritjet më të mëdha artistike të qytetërimit njerëzor.

***
Megjithatë le t’kërcejmë diku tjetër. Merreni me mend si do të dukej Cappella Sistina?! Për bojaxhiun-piktor, cilido t’ishte, nëse asgjë tjetër sëpaku do t’kujtonin se është ndonjë lloj elefanti i çuditshëm, ardhur nga ndonjë vend i padëgjuar. Kjo në atë kohë, të kuptohemi. Por unë e pata fjalën për sot. Si do të dukej Cappella Sistina sot? Si do të dukej “Gjenezis – Krijimi i Adamit”, si do të dukej “Gjykimi i Fundit”? Mund ta keni idenë?

Ja ç’më parafytyrohet mua kur kujtoj Mikelanxhelon të ishte Pollock, apo ky i fundit të ishte Mikelanxhelo, si të doni.
– Për ku shpejtoheni i nderuari sekretar…? – do ta pyesnin kardinalin e mbushur frymë tek i ngatërrohen pandoflat sheshit të gjerë, gati sa s’rrëzohet.
– Për në Afrikë o në Indi… ku të arrij më parë! – do t’ua kthente ai i tërbuar.
– Ç’e mire paska ndodhur, ç’ju duhet Afrika tani?! – do t’pyesnin rishtas dhe fare të habitur nga përgjigja e çuditshme, jo e zakonshme e sekretarit.
– Asgjë mua, më duhet një elefant tjetër. Ai atje në Sistina është çmendur fare. Në fakt, ai ishte i çmendur që nga fillimi, vetëm se ne nuk e dinim. Turp. Shkoni e shihni çfarë i ka bërë tavanit! Uh… më fal o Zot, më vjen ta vras, thjesht me këto duar t’ia rrotulloj qafën si një zogthi!
– Pse! Si?! Prej nga elefanti në Sistina? Ç’kërkon një elefant aty? – pyetje përsëri, kësaj radhe me habi akoma më të thellë.
– Më lini të qetë ju lutem, pse, qysh… si! Shkoni e shihni vetë. Thjesht, shkoni atje dhe do ta shihni! Ama unë jam ai me veshë të gomarit. Unë vetë. Unë e kam angazhuar. Ma patën ngritur në qiell idiotin. Ata… janë tallur me mua, ata të pafytyrët, këshilltarët. Por do ta shohin dhe ata, ju betohem! Ndërsa unë… uh, e pat puna ime. Vetë Papa do t’më gjykojë, këtu në qendër të sheshit. Pse, do t’pyesni ju prapë. Ja pse: sigurisht e dini që ai vetë, Papa Julius II ishte komisioneri gjeneral për angazhimin e këtij dështaku, mirëpo unë e pata shtyer… unë e prekja në krah, unë ia pata mbushur mendjen. Jua them, e pati puna ime. Viti 1508 do t’jetë viti më i turpshëm në jetën time. Viti që i njollosë të gjitha vitet e mëparshme të jetës sime, si dhe ato që vijnë pastaj. S’do të ketë pastaj të jetës sime, është ndyer çdo gjë. Viti kur është ndyer historia përgjithmonë. Turpi i Mesjetës. Viti që angazhova këtë mjeran, thua se s’kishte tjetër!

Tani hetuan se kardinali ishte zverdhur, limon, e në njërën anë jashtëzakonisht shumë. Rrobet e tij të katandisura topa-topa, zverkun, pastaj hundën dhe njërën faqe e kishte plot bojë, as të verdhë e as të gjelbërt, në fakt nuanca-nuanca.
– Uh, – vazhdoi kardinali – sa ta bën vetvetja… askush! Si nuk u mbusha mend kurrë! Pastaj si bëra këtë gabim trashanik (që si duket do t’ma hajë kokën), shkova tek ashtu në udhëtim pa ditur se mjeranët kam lënë mbrapa. Këta mjeranët e mi. Po si nuk më lajmëruan, duke lënë atë të krisurin të bëjë kërdinë!
Psherëtiu aq thellë e gjatë sa gati së bashku… i doli dhe shpirti. Fshiu pak ballin e djerësitur dhe vazhdoi.
– Kur pati filluar (o Zot sa ironike) pata parë ëndërr se tridhjetë vjet më vonë do të angazhohet përsëri nga vetë Papa Pali III, për punët në “Gjykimin e fundit”… në altar. Vetëm Papës pata guximin t’ia them ëndrrën. Ai qeshi dhe më tha: “ke bërë punë të mirë, kjo është e sigurt… krenohem me ty”. Dhe aq shumë pata besuar se vërtetë ishte ashtu. Ja tani. Më përpiu toka! Ma sillni pak ujë ju lutem!

Pasi ia sollën ujin dhe pasi u qetësua pak, vazhdoi me një zë thua se i kërcënohej vetvetes.
– Por, ah… sa më vjen të pëlcas, po… unë do t’pëlcas, s’ka tjetër. Tavani s’ishte dhe aq e nevojshme të ripunohej. Ishte i bërë për bukuri. Shkoni e shihni tani si është! Shihni gjithashtu dhe muret si janë katandisur, rreth e rrotull… turp. Çfarë mëkati ndaj Botiçellit, Girlandajos, Peruxhinit, Rosellit. O Zot… Lluka Sinjorelli do të çmendej po t’i shihte muret! Më mirë që s’mund t’i shohin. Por kushedi, oh Pinturichio… – dhe i ra të fikët.

E gjithë kjo për shkak të Mikelanxhelos, të babaxhanit Mikelanxhelo Buonaroti, alias Mikelanxhelo Pollock, i cili as idenë s’e kishte ç’po ndodhte pak më tej në sheshin e gjerë. Sheshin që më vonë do t’jetë një shesh vërtet grandioz, sheshi Shën Pjetri.

***
Ç’pati ndodhur në Sistina, le të sqarojmë shpejtë e shpejtë.
Me t’u kthyer nga udhëtimi, kardinali mezi priste të bënte një vizitë ndër punishtet. T’i fërkonte duart ose edhe t’i lidhte pas shpine siç e kishte zakon kur i duhej të shikonte lart, e t’i uronte punëtorët-artistë që ishin të zënë me punët e tyre. Pa dyshuar asgjë, për më tepër në parapritje për një befasi të këndshme artistike… u gjend në Sistina.
Aty e pati lënë Pollock-Mikelanxhelon duke bërë përgatitjet për t’filluar me ngjyrosjen rishtas të tavanit. Faza përgatitore pati zgjatur mjaft, tepër gjatë madje, dhe kardinali ishte i sigurt (pati fituar sigurinë) se tavani ndodhej në duart e një artisti të madh. Tani, kur kardinali kishte ngritur kokën për t’u befasuar me mrekullinë, në të njëjtën kohë Mikelanxhelo-Pollock kishte hedhur gjysmë tazi bojë, gjysma e së cilës përfundoi poshtë mbi kardinalin. Mirëpo ky i fundit nuk u tërbua për shkak të këtij aksidenti, anise sytë iu errësuan dhe desh i ra të fikët. E vërteta qe ndryshe. Ai luajti fare mendsh kur pati parë tavanin. Gati sa s’qe rrëzuar.
“Si është e mundur t’jetë katandisur tavani kështu”! Sikur t’mos qe ngjyra që hëngri kokës dhe yjëzit rrotull, rrathë-rrathë, thjesht do t’pandehte se ishte ëndërr. Çfarë ëndrre. Ah, sikur të ishte ëndërr. Ah, o Zot pse kjo çfarë shoh tani nuk është thjesht ëndërr. Le t’jetë koshmar, le t’jetë ëndërr e trishtueshme. Le t’më ndalet zemra. Le t’jem i verbër. Më verbo o Zot, në të dy sytë. Ç’të bëj i mjeri unë? Çfarë shoh nuk bënë ta kem parë. Përse më sprovon kështu o Zot. Ah, o Zot!

Zemra iu rrotullua për të satën herë. – E si guxon të lozësh me tempujt… – desh i shpëtoi, mirëpo shpejt u kthjellua dhe ra në gjunj duke pëshpëritur lutjet e duke marrë frymë me vështirësi. Ç’e tradhtoi mendja sekretarin pak çaste më herët ishte kjo “…edhe në ferr, në ferrrrrr… dhe vetë djalli do ta kishte shporrur këtë bojaxhi çmendurak. Ai do ta kishte rjepur së gjalli. As odajat e djallit, mos i pastë… nuk janë më keq, paçka se djalli s’njeh bojë tjetër përveç katranit. Do të ta shtyp kokën or i ndyer, vetëm sa të zbresësh… Si guxon të lozësh me tempujt e Perëndisë. Do ta tregoj unë… aghhrrrr”.

Kur bojaxhiu i krisur atje lart ia kishte thënë papritmas një kënge (edhe më të tmerrshme se ngyrat e tij), kardinali kishte ikur duke rendur si vetëtimë. Këngë, çfarë kënge… s’ishte këngë, ulurimë ishte, në veshët e tij. Nuk mund ta duronte dot. Do t’konsulltohej në rend të parë me ca miq dhe do t’ia ndreqte hesapin, ashtu siç vetëm ai do ta mendonte, me kokën e tij. “Le të trazohet Roma, le të kthehet mbrapsht e gjithë Roma, le të rrotullohet Toka, por ky idiot do t’ma paguaj këtë turp, shtrenjtë”.

***
Mikelanxhelo i gjorë asgjë s’pati hetuar. Ai nuk praktikonte të shihte aq shpesh nga ajo lartësi. Sistina e lartë 20.70 metra, sipas dimensioneve ekzakte të Tempullit të Salomonit dhënë në Testamentin e Vjetër; i dukej vetja si hutin i përgjumur e i molisur, lart mbi shkrepa të thepisur, lart atje ku iu ka hije vetëm shqiponjave. Prandaj nuk shikonte poshtë sepse nga lodhja i merreshin mendt dhe thjesht kishte frikë të binte e t’ia bënte lamtumirën kësaj bote. Ashtu-kështu kishte probleme me gjymtyrët e mpira dhe nga kokëdhimbja. Nga të spërkaturit “mbi kokë” me javë e me muaj, krahët i qenë kthyer në të drunjtë. Nuk i ndjente… E si mund të ndjehen gjymtyrët pa pikë gjaku?

Ç’është e vërteta, javët e para gjaku pati qenë “kryeneç” duke provuar të ngjitej deri në gishtat, lart. Por e kotë, pas një kohe ishte “dorëzuar”. Bojaxhiu thjesht vazhdonte me punën e të spërkaturit. Sikur t’mos hiqte dorë gjaku, padyshim do ta pësonte zemra. Ai kishte zemër të shëndoshë por zemra e tij nuk funksiononte me ndonjë “pompë mekanike, shpikur nga ai vetë”. Zor se do t’bënte ballë. Këtë e dinte dhe Mikelanxhelo-Pollock. Ja përse nuk do t’mërzitej nëse ndokush poshtë ta hante gjysmë tasi bojë, apo dhe tërë kovën. Qoftë dhe vetë sekretari. Ata poshtë, në fund të fundit duhej të ndjeheshin fatlumë, nëse të shpëtonin rrëshqitazi nga kovat e tasat, nga brushat e veglat e tij.

Tash nëse ta merrte vesh se kishte spërkatur kardinalin aspak s’do t’i dukej interesante. Mbase do t’i vinte keq, mirëpo nga pozita e tij, nuk do ta vriste mendjen për asfarë faji. “Faj! Çfarë faji?”. Po ai vetë ishte kthyer në një gyp të gjerë a të trashë, lyer me njëqind shtresa… shkel e shko, dikund më trash e dikund më holl, thjesht ku kishte zënë vend ngjyra e çoroditur e tavanit. Askush nuk e njihte, por kjo nuk e mundonte, e madje as nuk i duhej. “Ndoshta dhe më mirë – mendonte. – Ç’më duhet… kur më është bërë mendja çykë të deklarohem bojaxhi. Vetë kam dashur, vetë kam zgjedhur, tani le t’mos e dinë se unë jam ai, Mikelanxhelo që bluaj plane për të ndërtuar fluturake, shumë më të përparuar se kopteri i atij Leonardos… Skicat i kam bërë*. Këta nuk e dinë se vetëm ca detaje më kanë ngelur për t’i studiuar, dhe do ta shihnin bota. Do t’iu tregojë unë se kush është Mikelanxhelo, ky bojaxhiu-spërkatës. Do t’iu tregojë se nuk jam vetëm bojaxhi-artist por dhe shumë më shumë”.

Hm, – zbrampsej pastaj në mendimet – vërtet jam i krisur. Por s’kam faj. Ma hëngri jetën ky tavan. Krejt është nga lodhja, nga mërzia. Kur mendoj pakëz më mirë, e vërtetë se nuk do ta kuptonin. Këtë e di mirë, të qartë e kam. Prandaj vizatoj tinëz dhe i fsheh vizatimet menjëherë. Pse a mos i dinë këta detajet për Leonardon! Në qafë le t’i kemë… kurrën e kurrës. Nuk besoj. Thjesht diskutojnë për të, si për një të krisur. Ashtu dikutojnë dhe për mua. Ndoshta për gjithë racën tonë të artistëve. Sigurisht do t’më shpallnin të çmendur vetëm gojën ta hapja se njeriu mund të fluturojë. Vetëm një të vetmën herë. Vetëm të pëshpërisja. S’do duhej dy herë e as të bërtas.
Ja dhe një i çmendur… Ja prapë. Shihni, edhe ky është bojaxhi, hahaha… do të qeshnin e do t’shkokloheshin. Kot t’ua sqaroja planin tim, kot skicat, kot matjet, kot dhe ta përfundoja kopterin tim… të shkëlqente atje në bregore, përball lisit ku ulem e meditoj me ditë e me net. Aty ku flas me yjet! Kot sikur dhe t’ishte dora vetë ai Leonardo i mençur, këmbëkryq me mua. Këta s’kuptojnë, sa ai lisi im. A kupton një lis? Ndonëse kam përshtypjen miku im i vjetër më lehtë do ta kuptonte. Ai është lis por është mësuar tashmë me mua. Sa herë kam mbështetur kokën tek ai, askush nuk di sa herë. Panumër herë. Dhe ai do t’ketë ndjerë diç, do t’jetë mësuar me mendimet e mia. Shpesh kam medituar dhe zëshëm, kështu që ai do t’ketë kuptuar diç nga fshehtësitë e mia.

Ndërsa këta! Kujt t’i flas? Jo or Miko, or Mikolango… je një i gjorë, je një humbës i vetëm në kryeneçësinë tënde, fillikat, i dështuar. Bindu, fute në kokë. Nuk je i mallkuar por je i detyruar të rrosh e të vdesësh bojaxhi-spërkatës mes këtyre debilëve që s’shohin as më larg se hunda e tyre, e ku të besojnë se njeriu mund të fluturojë! Ndoshta ky dhe është një lloj mallkimi. Po, po, patjetër duhet të jetë. I shoh. Para sysh i kam tek gajasen duke treguar me gisht nga unë. Pa një pa dy do t’më hidhnin nga këtu ku jam – Hë pra… le të shohim – do t’thoshin – pa na fluturo njëherë, na mëso si fluturohet… Kush të mësoi ty, ai Leonardo?

Dhe atëherë njëmend do t’fluturoja! Fluturim çfarë s’më pëlqen as mua. Por nuk është se më dhimbset jeta. Këto brusha e kova as hiç se hiç. Më dhimbsen ëndrrat. Më dhimbsen planet, ato mend që kam shkrirë, më dhimbset kopteri, skicat… Çdo gjë do ta mbulonte një velo i moskuptimit, errësira. Thjesht do t’i përpinte harresa sikur dhe mua verbëria e këtyre mendjeve të errëta. E gjatë do t’jetë nata, e pafund errësira… unë s’do të kemë qetësi as atje në varr, (në më nderofshin me një të tillë) derisa t’iu shkrep mendja këtyre debilëve se njeriu mund të fluturojë. Deri atëherë skicat e mia s’mund t’i bëjnë ballë kohës, as vetë kartat, as vetë lisi, miku im s’do të jetë… ndoshta as gurët, çdo gjë do t’kthehet në pluhur, do t’zhduket nga faqja e dheut. E unë do t’vdesë rishtas, në varr (në më nderofshin me një varr, le t’jetë dhe pa shenja), pa ditur kurrë nëse ëndrra ime s’ishte (apo vërtetë ishte) çmenduri… Leonardo sëpaku do të ketë qetësinë e vet. Ai pati eksperimentuar me fluturaken, me ëndrren e vet. Si inxhinier ai kushedi sa eksperimente mund t’i ketë bërë. Kurse unë s’guxoj as gojën ta hapë. Ububu, sa poshtë ke rënë o i mjerë, or Miko, Mikolango… Më mirë ta varësh veten në atë çengel, më mirë të mos ekzistosh…”.

***
Mirëpo problemi më i madh i Mikelanxhelos nuk ishin sekretet dhe frika se do ta shpallnin të çmendur. Njëherë për njëherë problemi më i madh i tij ishte se nuk mund të ulej. Rrobet e thara me disa shtresa ngjyrë s’dëgjonin dot. Kështu që pas ca ditësh, meqë puna kishte vajtur aq keq, kishte bërë ca prerje vende-vende me daltat e mprehta. Në fakt, këtë e pati bërë ai farkëtari i matanë mureve, farkëtari i qytetit. As ai nuk e pati njohur, mirëpo për çudi as nuk kishte pyetur. Si duket, farkëtari kishte përvojë dhe mund ta kuptonte se si ndjehej klienti i gjorë. Edhe ata vetë, farkëtarët pra, shpesh i ngatërrojnë me pastruesit e oxhaqeve, prandaj ai ndoshta vërtet e dinte se si është. Por dhe Mikelanxhelo-Pollock kishte heshtur, i kishte vënë kapak gojës, thjesht për inat…

Sa i përket hakmarrjes së sekretarit të xhindosur, s’dimë tutje asgjë. Deri ku patën vajtur planet e tij dhe se kur do t’i realizonte, nuk dimë. Nuk dimë gjithashtu nëse e kishin përkrahur miqtë apo ia patën kthyer shpinën! Dimë vetëm se kishte dhënë shpirt në gjumë, pak kohë më vonë, një nate me stuhi.
Shiu derdhej furishëm nga qielli si me shtamba. Bubullonte e shkreptinte. Diku larg në provincë, një kronist-onirist, telepat i çuditshëm, pati shkruar në natarin e vet kështu: “…sekretarit i pëlciti zemra si rrëshiq, kur i qe shfaqur në ëndërr Mikelanxhelo duke fluturuar si një përbindësh me flatra, si një drangua fluturak, aso që hedhin flakë e të kallin hatanë…”.
Mirëpo në natarin e oniristit neve vetë s’jemi aq të sigurtë. Kështu që ju këshillojmë t’i merrni këta rreshta me ngapak rezervë.

– – –

* Gafë e qëllimshme e autorit, bazuar në shpikjet dhe gjenialitetin e Leonardo da Vinçit, i cili që në vitin 1496 veç pati eksperimetuar me një lloj fluturake apo glide. Sot aeroporti i Romës mban emrin e gjeniut të madh… “Leonardo Da Vinçi”.

[ foto të Cappella Sistina ]